Qoraxoniylar davlat boshqaruv - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	98.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Qoraxoniylar davlat boshqaruv

Sotib olish

QORA X ONIYLAR DAVLAT BOSHQARUV
Kirish 2
I Qora x oniylar davlat ining tashkil topishi va ijtimoiy – iqtisodiy
hayoti………………………………………………………………. 6
1.1 Qora x oniylar davlat ining tashkil topishi……………………………… 14
1.2 Qora x oniylar davlat ining ijtimoiy – iqtisodiy hayoti…………………
II Qoraxoniylar davlat ining boshqaruv tuzumi va uning o’ziga xos
xususiyatlari
2.1 Qoraxoniylar davlat ining markaziy boshqaruv tuzumi………………. 22
2 .2. Qora x oniylar davlat ining ma muriy-boshqaruv tizimi………………..ʼ 30
III Xulosa………………………………………………………………… 38
IV Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………. 40
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: “O’tkan kunlar” romani muallifi Abdulla
Qodiriy ham ”Moziyga qaytib ish ko’rish, xayrlidir” deb bejizga aytmaganlar.
O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligining qo’lga kiritilishi
O’zbekiston xalqiga ma’naviy uyg’onish, o’zlikni anglash, boy tarixiy o’tmishini
o’rganishga imkon yaratib berdi. Mustaqillik tufayli o’zbek xalqining ko’p asrlik
boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy merosini o’rganish, undan xalqning
bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo’l ochildi. Ma’naviy boyliklar,
qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai
hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda
rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. IX -XII asrlarda Markaziy
Osiyoda ro’y bergan murakkab tarixiy jarayonlar O’zbekiston tarixi taraqqiyotida
ham o’ziga xos o’rinni egallagan.
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan
ʻ ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan. Bog dod halifi fatvosi bilan
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi.
ʻ ʻ
Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va
ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-
yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar
Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar
ʻ
olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib
ʻ
qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so ngra Samarqandga
ʻ
ko chirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda,
ʻ ʻ
Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
ʻ
2

masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo shishgan.ʻ
Mazkur davlat chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z
ʻ
davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish
siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda
qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ
Biroq, Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga
ʻ
qaytishda yo lda vafot etadi.
ʻ
996-yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi. G aznaviylar
ʻ
bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib, unga ko ra,
ʻ ʻ
Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning jan.dagi yerlarda va
ʻ ʻ
Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi o rnatiladi. Somoniylar ixtiyorida
ʻ
esa Movarounnahrning markaziy qis-migina qoladi. Somoniylar hokimiyati
tugatilgach X asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va
o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha bo lgan katta
ʻ ʻ
hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va G aznaviylar davlati o rtasida
ʻ ʻ
chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat o rtasida ham Xuroson hududi
ʻ ʻ
uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga
ʻ ʻ ʻ
qo shin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud
ʻ
G aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi.
ʻ ʻ ʻ
G aznaviylar keyinchalik dastlab o zlari yer berib, homiylik qilgan
ʻ ʻ
saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada katta harbiy to qnashuvlar yuz beradi.
ʻ ʻ
1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-
ʻ
qich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay olmaydi. G aznaviylar davlatini bu
ʻ ʻ ʻ
inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo ritegin foydalanib
ʻ
qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi.
ʻ ʻ
Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil
ʻ ʻ ʻ
siyosat olib boradi.
3

Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan oldin o tgan Turk xoqonligi,ʻ ʻ
Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga
ʼ
asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli
foydalanib, o z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib
ʻ
chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (X-asr o rtasi)
ʻ
ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi.
ʼ ʻ
Bunda davlat boshlig i "yabg u" deb nomlangan. O lkadagi barcha qabilalar
ʻ ʻ ʻ
yabg uga bo ysungan, ayni vaqtda yabg u o zi hukmronlik qilayotgan hududdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani o z
ʻ
sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi
bo lib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy harakatlar vaqtida ular yabg uning
ʻ ʻ
buyrug iga binoan o z harbiy bo linmalari bilan urushda qatnashishgan.
ʻ ʻ ʻ
Vaqt o tishi bilan qoraxoniylarning bu ma muriy boshqaruv usuli rivojlanib,
ʻ ʼ
takomillashib borgan. X-asrning o rtalariga kelib, Qoraxoniylar davlati o z
ʻ ʻ
tarkibiga qo shni qabilalarni ham qo shib olib, hududiy jihatdan kengayib, katta
ʻ ʻ
siyosiy kuchga aylangach, ularning davlat boshqaruvida ham ma lum islohotlar
ʼ
yuz berdi. Davlat tepasida odatda "qoraxon" unvoni bilan ulug langan "buyuk xon"
ʻ
o tirgan. Xonlik taxtiga og a-inichilik udumi asosida sulolaning eng yoshi ulug
ʻ ʻ ʻ
kishisi o tirgan. Xonlar "qoraxon" unvoni bilan birga tavg achxon, arslonxon,
ʻ ʻ
bug roxon kabi faxriy unvonlar bilan ham ulug langan.
ʻ ʻ
Mana shu o’ziga xos bo’lgan davlat boshqaruv tizmini o’rganish bizga o’sha
davr tarixining ko’p sirlarini ochib beradi. Hamda milliy davlatchiligimizning
qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi.
Kurs ishining obekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obekti
Qoraxoniylar davlati va uning boshqaruv tuzumi hisoblanadi. Kurs ishining
predmeti Qoraxoniylar davlat boshqaruv tizmining o’ziga xos xususiyatlari
hisoblanadi.
Ishining maqsad va vazifalari : Kurs ishining maqsadi yurtimiz
davlatchiligini o’rganish hisobllanadi. Ayniqsa Qoraxoniylar paytidagi davlat
boshqaruv tizmini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
4

Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari
sifatida belgilab olindi.
 Qoraxoniylar davlatining tashkil topishini nazariy jihatdan o’rganish
va tahlil qilish.
 Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy tuzumini nazariy jihatdan o’rganish
va tahlil qilish.
 Qoraxoniylar davlatida iqtisodiy hayot nazariy jihatdan o’rganish va
tahlil qilish.
 Qoraxoniylar davlatida markaziy va mahalliy hokimiyat hamda
boshqaruv organlari nazariy jihatdan o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraff,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan.
5

I. QORA X ONIYLAR DAVLAT INING TASHKIL TOPISHI VA IJTIMOIY-
IQTISODIY HAYOTI
1.1. Qorahoniylar davlat ining tashkil topishi.
Qoraxoniylar davlati , xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) —
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ
turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo
etilishida turkiy qarluq, chig il va yag mo qabilalari yetakchi rol o ynagan.
ʻ ʻ ʻ
X asr o’rtalari da qarluqlar yag’mo, chigil , o’g’uz va boshqa qabilalar bilan
yagona ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o’lkasi” deb
yuritilgan davlat tashkil topadi 1
. Mazkur davlat hukmdorlari “ jabg’u ” deb
yuritilgan unvonning o’rniga o’zlarini “ qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar.
XI–XII asrlar da Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq-Qoraxoniylar”
davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil
topgani bois hukmdorlari “arslonxon” , “bug’roxon” va “tavg’achxon” unvonlari
bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor ma’nosini anglatgan.
Buyuklik yoki ulug’lik esa qadimda turkiy xalqlarda “ qora ” so’zi bilan
sifatlangan.Shu boisdan taxtda o’tirgan Arslonxon , Bug’roxon va Tavg’achxon lar
“ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda, keyinchalik,
ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan.
Qoraxoniylar tarixining eng yirik va umume’tirof etilgan mutaxassisi
B.Kochnev ta kidlaganidek, Qoraxoniylar o zlarini afsonaviy Turon shohi -
ʻ ʻ
Afrosiyob avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini "al-Afrosiyob" -
ʻ ʻ
Afrosiyob avlodi deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar
deb nomlangan. Amerikalik mutaxassis Robert Dankoff Qoraxoniylarning ajdodi
Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lgan deb taxmin qilgan.
ʻ
Davlatning tashkil topishi . 992-yilda Horun Bug’roxon boshliq qoraxoniylar
Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki
ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi.Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg’ol
1
Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
‟
6

qiladilar. Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G’aznadagi noibi
Sobuqtegin ni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qo’shin bilan
Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan so’ng
qoraxoniylar noibi qo’shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqtegin ni
Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G’azna va Xurosonda Sobuqtegin va
o’g’li Mahmud ning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. 996-yil da qoraxoniylar
Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar. Shunday og’ir bir sharoitda
xiyonat ro’y beradi. Ya’ni Sobuqtegin qo’shini Buxoroni egallaydi. So’ngra u
qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o’rtasida shartnoma
tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo’liga o’tadi. Sobuqtegin esa
Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu jumladan, Xurosonda hukmdor bo’lib oladi.
Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko’p
vaqt o’tmay, 999-yil da Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar
tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi
Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi. Qoraxoniylar endi Xurosonni
ham o’z davlatiga qo’shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko’p vaqt o’tmay
qoraxoniylar va g’aznaviylar o’rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006- va
1008-yillar da qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo’shin tortadilar. Lekin
Mahmud G’aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o’z davlati tasarrufida
saqlab
qolishga muvaffaq bo’ladi. X аsrning birinchi yarmidа qаrluq, chigil vа
yag’mоlаrda o’trоqlаshuv kuchаyib, yer egaligimunоsаbаtlаrrivоj tоpаdi.X аsr
o’rtаlаridа yag’mо va chigillаr qаrluqlаrni bo’ysundirаdilаr. Yag’mоlar – mаdаniy
jihаtdаn eng qоlоg’i, eng jаngаrisi, chigillar – birmunchа mаdаniyrоq vа bоyrоq,
qаrluqlar — аnchа mаdаniyrоq, eng оbоd jоylаrgа egа bo’lishgаn. Chigil vа
qаrluqlаr — Qоrахоniylаr dаvlаtining tаshkil tоpishidа muhim rоl o’ynаgаn.
Qоrахоniylаr X аsrning o’rtаlаridа Kоshg’аr vа Yettisuvdа o’z dаvlаtini tuzdilаr.
Bu dаvlаtgа yag’mо urug’idаn chiqqаn, o’z qаvmi bilаn islоm dinini qаbul qilgаn
Sоtuq Аbdulkаrim Qоrахоn (915-955) аsоs sоlgаn. Dаvlаtni bоshqаrishdа
qоrахоniylаr qаbilаviy udumining оg’аlik tаrtibigа qаt’iy riоya qilingаn. Bu
udumgа muvоfiq qаbilа bоshliqlаri оrаsidа eng yoshi ulug’ini “аrslоnхоn” yoki
7

“bug’rохоn” dаrаjаsigа ko’tаrib, hukmdоr, ya’ni qоrахоn qilib sаylаshgаn. “Qоrа”
ibоrаsi turkiy tillаrdа “buyuklik”, “ulug’lik” mа’nоlаrini аnglаtgаn. Оdаtdа,
qоrахоniylаr hukmdоrini “tаmg’аchхоn”, ya’ni хоnlаr хоni dеb yuritilgаn.
“Аrslоn” chigil tоtеmi, “bug’rо” yag’mоlаrni tоtеmi bo’lgаn. U оg’ir yuk
ko’tаrаdigаn bichilgаn tuya mа’nоsini аnglаtgаn. Qоrахоniylаr dаvlаtigа yag’mо,
chigil vа qarluq qаbilаlаri birlаshdilаr. Sоtuq dаvridа Qоrахоniylаr dаvlаti ikkigа
bo’linib kеtаdi.Birining pоytахti Bоlаsоg’un bo’lib, оliy hоkimiyat qаbilаdа yoshi
kаttа bo’lgаn хоqоn tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Ikkinchi dаvlаtning pоytахti Tаrоz,
kеyinchаlik Qоshg’аr bo’lib, kichik хоqоn tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаr
Sоmоniylаr dаvlаtidаgi ichki nizоlаrdаn ustаlik bilаn fоydаlаnib, 992-yildа Hаsаn
Bug’rохоn bоshchiligidа hаrbiy yurish bоshlаydilаr. Turk lаshkаrbоshilаri Аbu Аli
Simjuriy, Sаbuqtеgin, turk hоjibi Fоyiqning аmir hоkimiyatigа muхоlifаtdа bo’lib,
tеz оrаdа qоrахоniylаr bilаn yaqin munоsаbаt o’rnаtishlаri qоrахоniylаrning bu
hududni оsоnlik bilаn qo’lgа kiritishigа yordаm bеrdi. 996-yildа qоrахоniylаr Nаsr
Bug’rохоn bоshchiligidа Buхоrоgа yanа hаrbiy yurish bоshlаydi vа 999-yildа
Buхоrо to’liq egаllаnаdi 2
.
Butun Mоvаrоunnаhr qоrахоniylаr tаsаrrufigа o’tаdi. 1001-yildа
g’аznаviylаr hukmdоri MаhmudG’аznаviy bilаntuzilgаn shаrtnоmаgа ko’rа,
Аmudаryoning shimоlidаgi bаrchа hududlаr qоrахоniylаrgа o’tаdi. Аnа shu tаriqа
Sоmоniylаr dаvlаti o’rnidа ikkitа turk dаvlаti — Qоrахоniylаr vа G’аznаviylаr
dаvlаti tаshkil tоpdi. 1006 vа 1008-yillаrdа Qоrахоniylаr Хurоsоnni o’z dаvlаtigа
qo’shib оlish mаqsаdidа ikki mаrtа qo’shin tоrtib bоrаdi. Birоq, Mаhmud
G’аznаviy qоrахоniylаrgа zаrbа bеrib, Хurоsоnni o’z qo’lidа sаqlаb qоlаdi. 1038-
yildа qоrахоniylаrning mаhаlliy hukmdоri Ibrохim Bo’ritаkin Хuttаlоn, Vахsh vа
Chаg’оniyonni g’аznаviylаrdаn tоrtib оlаdi. Ko’p o’tmаy u Mоvаrоunnаhr vа
Fаrg’оnаni o’zigа bo’ysundirib mustаqilsiyosаt yuritаdi. Nаtijаdа qоrахоniylаrikki
mustаqil dаvlаtgа аjrаlib kеtаdi. Biri pоytахti Bоlаsоg’un bo’lgаn Shаrqiy
qоrахоniylаr, ikkinchisi mаrkаzi Sаmаrqаnddа bo’lgаn Mоvаrоunnаhrdаgi
2
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 105.
8

Qоrахоniylаr dаvlаti edi. 1130-yildа qоrахоniylаr sаljuqiylаrsultоni Sultоn
Sаnjаrgа tоbе bo’lib qоlаdi. 1137-yildа qоrахitоylаr Хo’jаnd shаhri yaqinidа
qоrахоniylаrning elоqхоni Mаhmudgа qаqshаtqich zаrbа bеrаdilаr. 1141-yildа
qоrахitоylаr yanа Mоvаrоunnаhrgа bоstirib kirib, Sаmаrqаnd yaqinidаgi Kаtvоn
cho’lidаgi jаngdа g’аlаbа qоzоnаdilаr. So’nggi qоrахоniylаr qоrахitоylаr
tоbеligidаn qutulgаn edilаr.Birоq, 1212-yildа Аlоvuddin Muhаmmаd Хоrаzmshоh
g’аrbiy qоrахоniylаr dаvlаtining хоqоni Usmоnni o’ldirib, Sаmаrqаndni o’z
mulklаrigа qo’shib оlаdilаr. Shu tаriqа Qоrахоniylаr fаоliyatigа chеk qo’yilаdi 3
.
G’aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi.Bundan
foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo’ritegin 1038-yil da
Amudaryo bo’yi viloyatlari Xuttalon , Vaxsh va Chag’oniyon ni g’aznaviylardan
tortib oladi. Ko’p vaqt o’tmay u Movarounnahrni va Farg’onani o’ziga
bo’ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki
mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog’un da bo’lgan Sharqiy
qoraxoniylar , ikkinchisi markazi Samarqand da bo’lgan Movarounnahrdagi
Qoraxoniylar davlati edi. Bu g’alabalardan so’ng Ibrohim Bo’ritegin “ bug’roxon ”
unvonini olgan. 4
Qoraxoniylar davlatining bo’linishi. Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga
bo’lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar.
Hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo’lgan
a’zolaridan saylanar edi.eloqxonlar o’z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy
eloqxonlari orasida katta obro’ga ega edi. U Samarqandda taxtga o’tirgan. Viloyat
boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo’lgan.
Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar
mamlakatda o’z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan
yaqin va do’stona munosabatlar o’rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar,
3
"O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 110.
4
Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil ‟
9

shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro’yi har qachongidan ham
balandga ko’tariladi.Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o’troq hayotga
ko’chmagan bo’lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy
ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog’un, Koshg’ar, Taroz, O’zgan,
Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib,
shaharlar bilan aloqa bog’lashga harakat qiladilar.
Qoraxoniylar davlati O’rta Osiyoda IX asr oxiri va XI asr boshlarida tashkil topgan
ilk musulmon turkiy davlatlardan biridir. Bu davlat o’zining siyosiy tuzilishi,
boshqaruv tizimi va iqtisodiy hamda ijtimoiy o’zgarishlari bilan O’rta Osiyoning
rivojiga katta hissa qo’shgan. Ushbu kurs ishida Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishi, boshqaruv tizimi va siyosiy tizimi tahlil qilinadi, shuningdek, davlatni
boshqarishda ishlatilgan asosiy usullar va institutsiyalar haqida batafsil ma’lumot
beriladi.Qoraxoniylar davlati IX asr oxiri va X asr boshlarida turli turkiy qabilalar
ittifoqi natijasida tashkil topgan. Ular dastlab Farg’ona vodiysi va Oloy tog’lari
hududlarida paydo bo’lgan. Qoraxoniylar sulolasi Movarounnahr, Xo’tan, Taroz va
Yettisuv kabi hududlarni o’z nazoratiga olish orqali katta qudratga ega
bo’lgan.Ushbu davrda islom dini katta rol o’ynagan bo’lib, Qoraxoniylar turli
hududlarni birlashtirishda diniy birlikdan faol foydalanishgan. Qoraxoniylar
davlatining tashkil topishi, eng avvalo, qabilaviy ittifoqning mustahkamlanishi va
siyosiy birlikning vujudga kelishi bilan bog’liq.Qoraxoniylar davlatining
boshqaruv tizimi feodal monarxiya shaklida bo’lgan. Davlat boshida "Qoraxon"
unvoniga ega hukmdor turgan. Bu unvon davlatning buyukligidan dalolat beruvchi
ramz bo’lib, hukmdorning oliy hokimiyatini ifodalagan. Hukmdor davlatning ichki
va tashqi siyosatini boshqargan, qonun chiqarish va urushlar olib borish kabi
vazifalarni bajargan.Qoraxoniylar davlatida siyosiy boshqaruv mahalliy
hukmdorlar, ya’ni "teginlar" va "ixshidlar" orqali amalga oshirilgan. Ular
viloyatlar va shaharlarni boshqargan va markaziy hukumatga soliq to’lab, harbiy
xizmat ko’rsatganlar.
10

Shuningdek, davlat boshqaruvida vazirlar va devonlar katta ahamiyatga ega
bo’lgan. Devonlar davlatning turli sohalari, jumladan, moliya, soliq va harbiy
masalalar bilan shug’ullangan.Qoraxoniylar davlati ijtimoiy va iqtisodiy siyosatni
tartibga solishda qishloq xo’jaligi va savdoga katta e’tibor qaratgan. Yer-mulk
tizimi davlat ixtiyorida bo’lib, yerlar dehqonlarga ijaraga berilgan. Soliq tizimi esa
davlatning asosiy daromad manbai bo’lgan. Soliqlar asosan dehqonlardan va
hunarmandlardan yig’ilgan.Shuningdek, Qoraxoniylar davlatida savdo karvonlari
orqali xalqaro savdo rivojlangan. Ipak Yo’li Qoraxoniylar nazorati ostida bo’lib,
bu yo’l orqali davlatga katta iqtisodiy foyda keltirilgan. Shaharlarda
hunarmandchilik rivojlangan bo’lib, bu soha davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlangan.Qoraxoniylar davlati O’rta Osiyo tarixida muhim o’rin tutadi. Ular
davlat boshqaruvi va siyosiy tizimda bir qator islohotlar olib borgan hamda diniy
birlik va madaniy merosni rivojlantirishga katta hissa qo’shgan. Bu davlatning
boshqaruv tizimi va ijtimoiy siyosati keyinchalik boshqa turkiy davlatlarga ham
ta’sir ko’rsatgan. Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganish orqali O’rta Osiyoning
feodal tuzilishi va siyosiy jarayonlari haqida ko’plab ma’lumotlar olish mumkin.
Qoraxoniylar davlati O’rta Osiyo tarixida o’ziga xos o’rin tutgan davlatlardan biri
bo’lib, u siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan katta o’zgarishlarni amalga
oshirgan. Ushbu davlatning boshqaruv tizimi, ijtimoiy va iqtisodiy siyosati nafaqat
O’rta Osiyo hududida, balki keyinchalik butun turkiy dunyoda muhim ta’sir
ko’rsatgan.Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi feodal monarxiya asosida
tashkil etilgan bo’lib, uning boshqaruv modeli davlat qudratini saqlash va hududiy
birlashishni amalga oshirish uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Qoraxonlar
davlati markaziy boshqaruv bilan mahalliy hukmdorlar o’rtasida aniq
chegaralangan vazifalar tizimi orqali siyosiy barqarorlikka erishgan. Shuningdek,
diniy birlikni mustahkamlash orqali turli qabilalar va hududlar o’rtasida ijtimoiy
hamjihatlikni ta’minlagan.Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati ham katta
ahamiyatga ega bo’lgan. Qishloq xo’jaligi va savdo, ayniqsa, Ipak Yo’li orqali
xalqaro savdo faol ravishda qo’llab-quvvatlangan. Yer-mulk tizimi davlatning
asosiy iqtisodiy manbai bo’lib, soliq yig’ish va yerlarni boshqarish orqali davlat
11

moliyaviy jihatdan barqarorlikka erishgan. Shaharlar va hunarmandchilik
markazlari rivojlanib, bu davlatning iqtisodiy qudratini oshirgan.Qoraxoniylar
davlatining madaniy va diniy siyosati ham e’tiborga molikdir. Islom dinining
davlat dini sifatida qabul qilinishi va uning tarqalishi O’rta Osiyo madaniy
hayotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Bu orqali turli qabilalar va elatlar o’rtasida diniy
va madaniy birlashuv yuz bergan. Qoraxoniylar islomiy madaniyatni
rivojlantirishda, ilm-fan va ma’rifatni qo’llab-quvvatlashda muhim rol
o’ynagan.Xulosa qilib aytganda, Qoraxoniylar davlati O’rta Osiyoda siyosiy,
iqtisodiy va madaniy rivojlanishda katta hissa qo’shgan davlatlardan biridir. Uning
boshqaruv tizimi va islohotlari, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi, madaniy va diniy
siyosati O’rta Osiyo tarixidagi keyingi davlatlarning tashkil topishi va
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan. Bu davlatning tajribasi O’rta Osiyodagi
keyingi siyosiy tuzilmalar uchun muhim saboqlar manbai bo’lib xizmat qilgan va
uning tarixi bugungi kun uchun ham qimmatli bilim va tajribalarni o’z ichiga oladi.
Davlat boshqaruvi. Qoraxoniylarda saroy hukmdor va uning oilasining qarorgohi
bo lgan.U davlat boshqariladigan markaz vazifasini ham bajargan. Bu yerdagiʻ
asosiy mansabdor shaxslar va ularning vazifalarini quyidagicha ko’rsatishimiz
mumkin:
Ulug’ Hojib: U saroy boshqaruvida hukmdordan, butun davlat boshqaruvida
ham vazirdan keyingi eng buyuk amaldor edi. Uning ixtiyorida hojiblar faoliyat
yuritgan. Uning vazifasi:
 Hukumat va xalq o’rtasidagi munosabatlarni ta’minlash.
 Marosim va kelishuv ishlarini tashkil etish.
 Xorijiy elchilar bilan ishlash.
Eshikog’aboshi: Buyuk Hojibdan keyingi saroyning ikkinchi raqamli
amaldoridir.
Vazifalari:
 Saroy xizmatkorlarini ishga olish.
 Saroy xizmatchilarining ular bilan bog’liqligini ko’rsatish (tayinlash,
lavozimga ko’tarish, shaxsiy ishlar bilan shug’ullanish.
12

 Saroy xizmatlarining muntazam amalga oshirilishini ta’minlash.
 Saroy ichida va tashqarisida sultonni himoya qilish.
 Amir Jondor Eshikog’aboshi qo’mondonligida saroyda va saroy tashqarisida
kechayu kunduz hukmdorni qo’riqlash ishlarini va himoya qilishni o’z
zimmasiga oladi.
 Silohdor: Eshikog’aboshi qo’mondonligi ostida u saroyning qurol-
yarog’larini saqlash, qurol ishlab chiqarish va hukmdorning qurollarini
qarash va saqlash bilan shug’ullanadi.
 Bayroqdor: Eshikog’aboshi qo’mondonligi ostida, tinchlik va urush davrida
bayroq va bayroqlar bilan bog’liq vazifalarni o’z zimmasiga oladi.
 Dasturxonchi: Eshikog’aboshi qo’mondonligi ostidagi hukmdor saroyining
ovqatlanish ishlarini o’z zimmasiga oladi 5
.
 Ichimliklar nazoratchisi: Mansab jihatidan bosh oshpazdan keyin saroyning
alkogolsiz ichimlikini tayyorlash va xizmat qilish vazifalarini o’z zimmasiga
oldi.
 Qоrахоniylаr mаrkаzlаshgаn dаvlаt tizimidаn аlоhidа mulk bоshqаruvi
tizimigа o’tdi. Hаr bir vilоyat mа’lum siyosiy mаvqеgа egа hоldа хоndаn
kichikrоq unvоngа egа elikхоnlаr tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаrdа
ikki pоytахt Kоshg’аr vа Bоlаsоg’un sаnаlib, tаmg’аchхоn shu shаhаrlаrdаn
biridа qаrоrgоhdа o’tirgаn. Qоrахоniylаr dаvlаti bоshlig’i lаvоzimi
хоqоnning tахti mеrоsiy sаnаlgаn. Mа’muriy idоrаlаrikkigа bo’lingаn:
dаrgоh vа dеvоngа. Хоqоnning ulug’ hоjibi хоqоn bilаn fuqаrо o’rtаsidа
vоsitаchilik qilgаn. Хоqоnlik hududlаri el vа vilоyatlаrgа bo’lingаn. El-yurt
hоkimlаri “elоqхоn”, vilоyat nоiblаri “tаkin” dеb yuritilgаn.
1.2. Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy – iqtisodiy hayoti
Qishloq xo’jaligidagi ahvol. Movarounnahrga kirib kelgan ko’chmanchi
chorvadorlar dehqonchilik maydonlarini toptab oyoqosti qildilar. Ekinzorlar
5
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 114.
13

yaylovlarga aylantirildi, ko’pgina dalalar, paykal va bog’lar barbod bo’ldi. Ekin
maydonlari qisqarib ketdi. Mahalliy mulkdor dehqonlar bilan chorvador
ko’chmanchilar o’rtasida ziddiyat kuchayib, dehqonlarga qarshi kurash keskin tus
oladi. Dehqonlar jon saqlash maqsadida o’z yerlarini tashlab ketishga majbur
bo’ladilar, ularga zo’rlik choralari ham qo’llanilgan. Qoraxoniylar hukmronligi
davrida mahalliy mulkdor dehqonlar yer-suv mulklaridan hamda mavqelaridan
ajralib, jamiyat hayotida o’zining ilgarigi o’rni va ahamiyatini butunlay yo’qotadi.
Iqto verlarinina ken gayishi . X I asrdan boshlab yerdan foydalanishda iqto
tartiboti keng yoyiladi. Hukmron sulola namoyandalaridan tashqari oliy darajali
harbiylar, davlat ma’murlari va mahalliy zodagonlarga ham katta-katta yer
maydonlari iqto tarzida hadya qilinadi. Iqto qoraxoniylar uchun bo’ysundirilgan
mamlakat aholisidan soliqlarni undirib, uni boshqarishning eng qulay shakli
hisoblangan. Bu davrda iqto tartibi shunchalik kengaydiki, nafaqat qishloqlar, balki
butun bir viloyat va yirik shaharlardan olinadigan daromad ham iqto tarzida in’om
qilinadigan bo’ldi. Iqto vaqtinchalik in’omdan umrbod foydalanishga, hatto
avloddan avlodga o’tadlgan merosiy mulkka aylana boshlagan.
Shunday qilib, XI-XII asrlarda iqto mulkctiilikning asosiy shakllaridan
biriga aylanadi. Bu davrga kelib ruhoniylarga bo’lgan e’tibor kuchayishi, ularning
siyosiy ta’siri ortib borishi bilan vaqf yerlari ham ancha ko’paydi. Garchi bu
davrda barzikorlar ilk o’rta asrlardagi kadivarlarga nisbatan ozod hisoblansalar-da,
ammo ularning zimmasiga turli soliq va majburiyatlar yuklangan. Sug’orish
tarmoqlari, to’g’onlar, yo’l va qal’alar qurish va ularni ta’mirlashda ularning
ishtiroki shart edi. Shaharfar. savdo. XI - XII asrlarda, ayniqsa, shaharlar
kengayadi, aholisining soni ko’payib, gavjumlashadi. Samarqand, Buxoro, Termiz,
O’zgan, Toshkent kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchun xilma-xil chaqa-
tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozortijoratining markaziga aylanadi.
Shaharlar markazida shohona saroylar, masjidlar, madrasa, minora va
hammomlar, shahar ichi va atrofida savdo va hunarmandchilik mahal lalari,
karvonsaroylar va bozorlar barpo etiiadi. Shaharlarda, ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, miskarlik va chilangarlik rivoj topadi. XI - XII asrlarning sirli
14

koshinkor va qabartma naqshli sopol idish va tovoqlari, rangdor shisha buyumlari,
naqshinkor mis idishlari o’zining xilma-xilligi va nafisligi bilan ajralib turadi.
Hunarmandchilik taraqqiy etishi ham da ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan
bozor tijoratida pulga talab oshadi. Natijada qoraxoniylar va ularning viloyat
hokimlari tomonidan kumush va misdan ko’plab chaqa va tangalar zarb qilinadi.
Bolasog’u n , Taroz, O’zgan Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda
pul so’qiladigán zarbxonalar bo’lgan. 6
Hunarmandchilik. Shaharlarda to’qimachilik, kulolchilik, chilangarlik,
miskariik, zargarlik, shishasozlik va duradgorlik ancha rivoj topdi. Natijada
shaharlar qiyofasi o’zgarib, katta-katta imoratlar, ustaxonalar, masjid madrasa,
maqbara, xonaqoh va karvonsaroylar qad ko’tardi. Shaharning do’nglik
yeridajoylashgan arkda, odatda, podsho qarorgohi - dargoh, xazina, chaqa-tangalar
so’qiladigan zarbxona va qamoqxona bo’lardi. Uning markazida registon maydoni,
devonlar, mahkama saroyi, amirzodalar, saroy a’yonlari, ruhoniylar,
mulkdordehqonlarva davlatmand savdogarlarning hashamatli qasrlari, qurol-
yarog’, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalar, hunarmandlarningyangi-yangi
mahalla-ko’ylari, bozor ra rastalar paydo bo’ldi. Buxoro, Samarqand, Urganch,
Marv, Binkat. Kesh, Axsikent kabishaharlaro’rta asrhunarmandchiligining rivoj
topgar yirik markazi va gavj um maskan qiyofasini oladi. Samarqandda yuqori
navli qog’oz ishlab chiqarilardi. Shosh o’zining ko’nc hilik mahsulotlari va charm
mollari bilan, lloq esa kumush va qo’rg’oshin konlari hamda kumush tanga
chiqaradigan zarbxonasi bilan mashhur edi. Xorazmda qayiqsozlik taraqqiy qildi.
Xorazm va Termizda yasalgan qayiqlar Amudaryo bo’ylab to Orol
dengizigacha muttasil mol tashib savdogarlarning yukini yengil, uzog’ini yaqin
qilgan. Bu davrda shahar bilan birga qishloqlar ham iqtlsodiy hayotda katta o’ringa
ega edi. Buxoroning Zandanaqishlog’ida to’qllgan mallarang bo’z «zandanachi»,
Samarqandning Vador qishlog’ida tayyorlangan mato «vadoriy» nomlari bilan
mashhur bo’lgan.
6
Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil ‟
15

Konchilik. Movarounnahrda qadimdan mavjud bo’lgan konchllik IX-X
asrlarda yuksak darajada rivojlandi. Zarafshon tog’larida temir, mis, qo’rg’oshin,
oltin, kumush, firuza va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olinardi. Iloq kumush va
qo’rg’oshin qazib olishning yirik markazlaridan biri edi. Farg’ona vodiysi
tog’laridan ternir, qo’rg’oshin, kumush, simob, mis, qalay, firuza, navshadil qazib
chiqarilgan. Hatto Farg’onadan toshko’mir va neft qazib olingan. Konlar yaqinida
rudalami eritib, ma’dan oluvchi ohangarlar va konchilarning qishloqlari bo’lardi.
Ichki va tashqi savdo. IX - X asrlarda ichki va tashqi savdo kengaydi.
Qadimgi karvon yo’li bo’ylab quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino
qilinadi. Shahar va qishloqlarda karvonsaroylar quriladi. Shimoliy yo’l orqali
Janubiy Sibir va Mo’g’ulistonga Movarounnahrdan bo’z, kiyimkechak, egar-
jabduq, o’q-yoy, qilich, idish-asbob, zargarlik buyumlari, dori-darmon, quruq
meva, kunjut, zig’irmoyi va boshqa shu kabi mollar olib borilgan. Sibirdan turli-
tuman qimmatbaho mo’ynalar, chorva mollari va chorvachilik mahsulotlari
keltirilgan. Xitoyga shisha buyumlar olib borilardi. Xltoydan ipak, shoyi
gazlamalar, chinni idishlar olib kelingan. 7

Xltoyshunos A.Xo’jayevning ta’kidlashicha, VII - IX asrlarda Xitoy bilan bo’lgan
savdoda choy, ipak mato, tuz va otasosiy o’rinda turgan. Har bir otXitoy bozorida
(to’pi 12,8 metrli) 50o’ram ipakmatoga ayirbosh (barter) qilingan. Choy bahosida
har bir otning bahosi 56 kg oliy navli choyga teng bo’lgan. Birnecha «fin» choyga
bi r bosh qo’y almashtirilgan. VII - VIII asrlarda choy asosiy import
mahsulotlaridan biriga aylangan. Qoraxoniylar davlati (Karaxoniylar) IX-XII
asrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo’lgan eng muhim davlatlardan biri bo’lib, bu
davrda o’ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy tizimni yaratgan. Bu davlat o’rta Osiyodagi
turkiy xalqlarning siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotida katta rol o’ynagan. Uning
ijtimoiy va iqtisodiy hayoti turli ijtimoiy qatlamlar, qishloq xo’jaligi,
hunarmandchilik va savdo faoliyatlari orqali shakllangan.
7
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
16

Qoraxoniylar davlati ijtimoiy jihatdan boy va murakkab tuzilishga ega bo’lib,
jamiyatda kuchli iyerarxiya mavjud edi. U turli qatlamlarga bo’linib, har bir
qatlamning o’z vazifalari va jamiyatdagi o’rni aniq belgilangan edi.
 Xoqonlar va Amirlar : Qoraxoniylar davlatini turli xoqonlar va amirlar
boshqarib, ular davlat siyosatini olib borgan. Xoqon davlatning oliy
hukmdori bo’lib, u markaziy hokimiyatni boshqarishda hal qiluvchi rol
o’ynagan. Amirlar esa viloyatlar va shaharlarni boshqarib, soliqlar yig’ish va
ichki tartibni ta’minlash bilan shug’ullangan.
 Harbiy Aristokratiya : Harbiy aristokratiya davlatni himoya qilish va yangi
hududlarni zabt etishda katta rol o’ynagan. Bu qatlam hukmdor sinfning
kuchli tayanchi bo’lib, harbiy kampaniyalar va xavfsizlikka javobgar edi.
 Ulamolar va Qozilar : Qoraxoniylar davlati rasmiy ravishda Islom dinini
qabul qilganligi sababli, diniy arboblar va ulamolar jamiyatda yuqori
mavqega ega bo’lgan. Qozilar shariat qoidalariga muvofiq sud ishlarini olib
borgan, ulamolar esa ta’lim va diniy targ’ibot ishlarini olib borishgan.
 Madrasalar va Ta’lim : Ko’plab madrasalar qurilib, ular diniy va dunyoviy
ta’lim markazlari bo’lib xizmat qilgan. Bu ta’lim markazlarida fiqh, falsafa,
til va adabiyot kabi fanlar o’qitilgan va ilmiy faoliyat rivojlangan.
 Savdogarlar va Hunarmandlar : Qoraxoniylar davlati shaharlarida savdo
va hunarmandchilik keng rivojlangan edi. Buxoro, Samarqand, Toshkent
kabi shaharlarda hunarmandlar zargarlik, temirchilik, kulolchilik kabi
sohalarda faoliyat yuritishgan va mahalliy, shuningdek xalqaro bozorlarga
mahsulot yetkazib turishgan.
 Dehqonlar va Chorvadorlar : Qishloq aholisi dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug’ullangan. Dehqonlar sug’oriladigan va lalmikor yerlarni ishlatib,
bug’doy, paxta, poliz mahsulotlari yetishtirganlar. Chorvadorlar qo’y, tuya
va ot boqib, sut, go’sht va jun kabi mahsulotlarni yetishtirishgan.
17

Qoraxoniylar davlatida qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning asosi hisoblangan.
Sug’orish tizimi yaxshi rivojlangan bo’lib, bu yerda dehqonchilik va chorvachilik
asosiy iqtisodiy faoliyat edi.
 Sug’orish Tizimi : Qoraxoniylar davlatida qishloq xo’jaligi sug’orish
tizimiga asoslangan edi. Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolardan
ariq va kanallar qazilib, sug’oriladigan yerlar kengaytirilgan. Bu hududlarda
bug’doy, arpa, paxta, poliz ekinlari va mevali daraxtlar yetishtirilgan.
 Yer Egaligi : Yer davlat mulki hisoblangan va hukmdor tomonidan
zodagonlarga in’om qilingan. Dehqonlar davlatga yoki yer egalariga soliq
to’lagan holda yerda ishlashgan.
 Chorvadorlar : Chorvadorlar ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi hayot
tarzida yashab, yirik yaylovlarda chorva boqishgan. Qoramol, qo’y, ot va
tuya boqish muhim iqtisodiy faoliyat edi va bu mahsulotlar jamiyatning
oziq-ovqat ehtiyojlarini qondirishda katta rol o’ynagan.
Qoraxoniylar davlatida shaharlar ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatning muhim
markazlari edi. Shahar madaniyati rivojlangan bo’lib, shaharlar iqtisodiy hayotning
markaziy qismi bo’lgan.
 Temirchilik va Kulolchilik : Temirchilik, kulolchilik, ipakchilik va
zargarlik shaharlarda keng rivojlangan edi. Samarqand va Buxoro kabi
shaharlarda ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mahsulotlari ichki va tashqi
bozorlarda sotilgan.
 To’qimachilik va Ipakchilik : Ipakchilik va to’qimachilik ham muhim
sohalardan bo’lib, bu mahsulotlar Buyuk Ipak yo’li orqali eksport qilingan.
 Savdo Karvonlari : Buyuk Ipak yo’li orqali xalqaro savdo rivojlangan.
Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya bilan savdo-sotiq olib borilgan. Karvon
yo’llari orqali ipak, ziravorlar, temir va boshqa tovarlar tashilgan. Bu savdo
davlat iqtisodiyotida katta o’rin tutgan va soliq tushumlari orqali davlat
g’aznasini boyitgan.
18

 Tangalar : Qoraxoniylar davlatida o’z tangalari zarb qilingan. Bu tangalar
mahalliy va xalqaro savdoda muomalada bo’lgan va iqtisodiy faoliyatni
tartibga solishda muhim rol o’ynagan.
 Soliqlar Tizimi : Soliqlar yer egalari, hunarmandlar va savdogarlardan
yig’ilgan. Soliqlar davlatning harbiy xarajatlarini qoplash, infratuzilmani
rivojlantirish va davlat xizmatchilariga maosh to’lash uchun ishlatilgan.
 Madrasalar : Islom dini ta’sirida madrasalar ta’lim va ilmiy faoliyat
markazlari sifatida rivojlangan. U yerda diniy bilimlar bilan bir qatorda,
astronomiya, matematika va tibbiyot kabi dunyoviy fanlar ham o’qitilgan.
 Me’morchilik : Qoraxoniylar davrida masjidlar, madrasalar va minoralar
qurilgan. Bu inshootlar turli xil geometrik naqshlar va bezaklar bilan
bezatilgan bo’lib, davlatning qudrati va madaniy boyligini ifodalagan.
 Adabiyot va San’at : Adabiyot va tarixiy asarlar yaratilgan bo’lib, bu
ilmiy va madaniy rivojlanishga katta hissa qo’shgan. Ko’pgina mualliflar diniy,
tarixiy va falsafiy mavzularda asarlar yaratgan.Qoraxoniylar davlati ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti murakkab va boy bo’lib, u dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik va xalqaro savdo orqali rivojlangan. Ijtimoiy tuzilma kuchli
iyerarxiyaga asoslangan bo’lib, unda hukmdorlar, ulamolar, hunarmandlar,
savdogarlar va dehqonlar o’z o’rnini topgan. Qoraxoniylar davlati iqtisodiy
jihatdan Buyuk Ipak yo’li orqali xalqaro savdoning rivojlanishi bilan
mustahkamlangan. Shaharlar iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazlarga aylangan va
ushbu murakkab tizim Qoraxoniylar davlatini IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoning
eng qudratli davlatlaridan biriga aylantirgan.Xitoycha «cha»yoki «ming» deb
yuritilgan xushbo’y choy o’simligi va uning seleksiyasi bu davrda Sharqiy
Turkiston orqali Turklston diyoriga, so’ngra boshqa mamlakatlarga keng tarqalib,
aholining maishiy hayotida kundalik iste’mol etiladigan chanqovbosdi benazir
ichimlikka aylangan. Itil, Xazar va Bulg’orga guruch, quruq mevalar, yong’oq,
mayiz, o’rlk va h.k., kanakunjut moyi, shirinliklar, tuzlangan baliq, bo’za, mushk-
anbar, paxta, ip va shoyi matolar, movut, kimxob, gilam va choyshablar,
kamon,Xitoy, Hindiston, Eron, KichikOsiyo, Iroq va boshqa mamlakatlardan
19

keltirilgan mollar chiqarilardi. Bulg’or va Xazardan qimmatbaho mo’ynalar, mum,
shamlar, o’qlar, cho’qqi qalpoqlar, baliq moyi, asal, qo’y va qoramol olib kelirardi.
Qoraxitoylar hujumi. Mamlakatni viloyatlarga bo’lib boshqarish va iqto
tartibotïning keng joriy etilishi ayrim viloyatlarning siyosiy nufuzini oshirib,
ularning mustaqillikKa intilishinikuchaytiradi. Uqibatda siyosiy jihatdan tobora
zaiflashib borayotgan Qoraxoniylar davlati o’zining avvalgi mavqeyini yo’qotib,
saljuqiylar tazyiqiga uchraydi va qaram bo’lib qoladi. XII asrning 30-yillari oxirida
Qoraxoniylar davlati Sharqdan kelgan ko’chmanchi qoraxltoylar (mo’g’ullarga
mansub qabila) hujumiga duchor bo’ladi. Go’rxon Bolasog’un shahrini
Qoraxitoylar davlati poytaxtiga aylantirgan. Yettisuvga joylashib oigan
qoraxitoylar tez orada Sirdaryoning o’rta-oqimiga tomon yurish boshlaydi.
Ularning jangovar qo’shinlari, avvalo, Shosh va Farg’onaga, so’ngra Zarafshon va
Qashqadaryo viloyatlariga bostirib kiradi. 1137-yili ular Xo’jand yaqinida
qoraxoniylar eloqxoni Mahmudga qaqshatqich zarba beradilar. 0 ‘zaro sulh tuzilib,
qoraxoniylardan katta tovon olingach o’z yurtlariga qaytib ketadilar. Lekin sulh
uzoqqa cho’zilmaydi. Oradan to’rt yil o’tib qoraxitoylar yana Movarounnahrga
yurish qiladilar. 1141-yili bo’lib 65 o’tgan jangda qoraxitoylar g’alaba qozonadi.
Oqibatda Qoraxoniylar davlati tugatiladi. 8
 Buyuk Ipak yo’li orqali xalqaro savdo rivojlangan. Xitoy, Hindiston, Eron
va Vizantiya bilan savdo-sotiq olib borilgan. Karvon yo’llari orqali ipak,
ziravorlar, temir va boshqa tovarlar tashilgan. Bu savdo davlat iqtisodiyotida
katta o’rin tutgan va soliq tushumlari orqali davlat g’aznasini boyitgan.
8
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
20

II. Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tuzumi va uning o’ziga xos
xususiyatlari
2.1. Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
X asr o’rtalarida Issiqko’lning janubi va Koshg’arda yashagan yag’mo
qabilasi kuchayib, avval o’zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi
bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So’ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
bo’ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
"Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so’ng
paydo bo’lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga
qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg’ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil
atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog’un shahrini bosib olishadi.
Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo’g’raxon Abdulkarim Islom dinini qabul
qiladi va “Doslan Qoraxon” nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola
uning nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. 9
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan
ʻ ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan
elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi.
ʻ ʻ
Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va
ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-
yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar
Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar
ʻ
olib borishadi, 11-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib
ʻ
qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so ngra Samarqandga
ʻ
9
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
21

ko chirilgan.ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ
Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
ʻ
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo shishgan.
ʻ
Mazkur davlat chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z
ʻ
davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish
siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda
qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ
Biroq, Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga
ʻ
qaytishda yo lda vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish
ʻ
boshlaydi. G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada
ʻ ʻ
shartnoma tuzilib, unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi.
ʻ ʻ ʻ
Amudaryoning jan.dagi yerlarda va Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi
o rnatiladi. Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina
ʻ
qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X-asr oxirlariga kelib, 10
Qoraxoniylar
davlati Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim
ʻ
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va
ʻ
G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. 1006 va 1008-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini
ʻ
zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ qoraxoniylarga zarba berib,
Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab o zlari yer
ʻ ʻ ʻ ʻ
berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada katta harbiy
ʻ
to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar
ʻ ʻ
saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay
ʻ ʻ
olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy
ʻ
hukmdori Ibrohim Bo ritegin
ʻ foydalanib qoladi.
10
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
22

U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi.ʻ ʻ
Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil
ʻ ʻ ʻ
siyosat olib boradi.
X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagma"
yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa
xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili
elikxon Bugra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga
bostirib kiradi. Qoraxoniylar galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning somoniy
hokimi Abu Ali Simjur ortasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi
Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol
etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi. 11
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning
yangi yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-
996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi.
999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh
oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgardan
Amudaryogacha chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va
qadimgi Sogd yerlarini oz ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning songgi
vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
kopsonli qoshini pirovard galabani ta’minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan
elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini ornatdi. Movarounnahrni
zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va
suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach,
uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi.
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gaznaviylar davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
11

23

davlatiga tobe bolib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
songra Samarqandga kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan.
Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning
Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug’roxon boshliq Qoraxoniylar
Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida
Shosh, Farg’ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham
qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar
davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma’muriyati va harbiy qo’shinlari
boshqaruvini o’z qoliga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib,
deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish
o’rniga xoinlik yo’lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg’ol qiladilar. Ko’p o’tmay
Bug’roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo
Bug’roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg’arga qaytishga majbur
etadi. Yo’lda u vafot etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur
Buxoroga qaytib o’z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq
Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo’zg’olon ko’taradilar. O’z
kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G’azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga
chaqiradi. Yigirma mingli qo’shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh
bilan birlashib, qo’zg’olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so’ng
Foyiq va Abuali qo’shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali
Simjuriy o’rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G’azna va
Xurosonda Sobuqtakin va o’g’li Mahmudning siyosiy xukmronligi
mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati tashkil topadi. 12
Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo’lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana
12
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
24

hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish
uchun Sobuqtakin Chag’oniyon, Juzg’on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan
qo’shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o’z
qo’shini bilan unga qo’shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh
shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga
chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo’shin yuborib Buxoroni egallaydi.
So’ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o’rtasida
shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo’liga o’tadi.
Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor
bo’lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos.
Biroq, ko’p vaqt o’tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi Somoniylar
to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo’lsalarda
ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan
Somoniylar hukmronligi barham topgan edi.
Shunday qilib X asr oxirida Somoniylar davlati o’rnida ikkita yangi davlat
tashkil topdi: biri Koshg’ardan Amudaryogacha cho’zilgan Sharqiy Turkistonning
bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg’ona va qadimgi Sug’dni o’z ichiga olgan
Qoraxoniylar davlati bo’lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining
janubiy qirg’oqlarigacha bo’lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati
edi.
Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk
davlatlari o’rtasidagi chegara deb belgilangan bo’lsada, ammo Qoraxoniylar
Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o’z davlatiga qo’shib
olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko’p vaqt o’tmay Qoraxoniylar va
G’aznaviylar o’rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda 13
Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo’shin tortadilar.
13
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
25

Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini
Sulton Mahmudga qarshi bo’lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo’llab-
quwatlaydilar. Lekin Mahmud G’aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni
o’z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo’ladi. 1017-yilda Mahmud
Xorazm ustiga qo’shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil
davlat sifatida barham topadi.
Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o’g’uzlardan ajralib saljuqiylar
nomi bilan Xurosonga borib o’rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o’z vaqtida
ularga yer berib homiylik qilgan G’aznaviylarga qarshi tazyiq ko’rsatadilar.
Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan
Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo’ritakin 1038-yilda Amudaryo
bo’yi.Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag’oniyonni G’aznaviylardan tortib oladi.
Ko’p vaqt o’tmay u Movarounnahrni va Farg’onani o’ziga bo’ysundirib, mustaqil
siyosat yurita boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib
ketadi.Biri poytaxti Bolosog’unda bo’lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi
markazi Samarqandda bo’lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu
g’alabalarda so’ng Ibrohim Tamg’ach "Bug’roxon" unvoniga sazovor bo’ladi,
Saljuqiylar bilan Qoraxoniylar o’rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo’lsa-
da, ammo keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o’rtasida
shiddatli jangler bo’lib o’tadi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar
Movarounnahrga qo’shin tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni
ishg’ol etadi. Natijada Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladilar. 14
Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy
hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon
bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar)
tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro,
Ettisuv v.b.).
14
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006.
26

Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy
xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab
ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida
kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga
sazovor bo’lgan a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o’z nomlari bilan chaqa-
tangalar zarb qilar va viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr
eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro’ga ega edi. U, odatda,
Samarqandda taxtiga o’tiradi.Viloyat boshqaruv ma’muriyatida Somoniylar
davridagidek vazirlar, sohib baridlar,mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa
shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o’z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon
ruhoniylari bilan yaqin va do’stona munosabatlar o’rnatadilar. Bu davrda imomlar,
saidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro’yi har qachon-gidan
ham balandga ko’tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o’troq
hayotga ko’chmagan bo’lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning
madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar. Qоrахоniylаr dаvridа ijtimоiy
bo‘g‘inlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt bo‘lgаn:
 Elоqхоn — хоqоndаn kеyingi pоg‘аnаdа turuvchishахs. U хоqоn
хоnоdоnigа mаnsub bo‘lib, vilоyatning mulk sоhibi hisоblаngаn;
 Iqtоdоrlаr – qоrахоniylаr dаvlаtining tаyanch qаtlаmi, аsоsiy hаrbiy
hаrаkаtlаrni аmаlgа оshiruvchi jаngоvаr bo‘linmаlаr vаkillаri. Ulаr o‘z
mаrtаbаlаrigа ko‘rа bir-biridаn fаrq qilgаn;
 Islоm dinining pеshvоlаri —imоmlаr, sаyyidlаr,shаyхlаr, sаdrlаr;
 Hоkimlаr, rаislаr, muhtаsiblаr ;
 Tаriqchilаr — zirоаtkоrlаrning turkchа nоmi, qishlоq хo‘jаlik mаhsulоtlаri
bilаn tа’minlоvchi аsоsiy ijtimоiy qаtlаm sаnаlаdi;
 Hunаrmаndlаr – turli хildаgi хo‘jаlik аhаmiyatigа mоlik аshyo, аsbоb
аnjоmlаr yasоvchi, tаyyorlоvchi mеhnаtkаsh qаtlаm;
 Sаvdоgаrlаr – sаvdо-sоtiq bilаn mаshg‘ul bo‘lgаn shаhаr аhli;
27

 K o‘ chmаnchilаr —chоrvаdоrlаr 15
.
 Qоrахоniylаrdа оddiy хаlq budun, sоliq to‘lоvchifuqаrо rаiyyat, qаbilа
bоshliqlаri bеk, sаvdоgаrlаr sаrt dеb аtаlgаn. Qоrахоniylаr dаvlаtidа
hunаrmаndchilik, zirоаt vа chоrvаchilik mаhsulоtlаrini qаytа ishlоvchi
sоhаlаr tаrаqqiy etgаn. Qimmаtbаhо tоshlаr, оltin, mis, tеmir qаzib
оlingаn 16
. Qoraxoniylar davrida turli o‘lkalarning birlashishi fan va
madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Buxoro, Samarqand,
Bolasog‘un, Qashqar, O‘zgan kabishaharlar hamma’muriy,
hammadaniymarkaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib
borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning o‘lka hayotidagi muhim o‘rnini
anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yo‘li asosidagi hududlararo
savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha
saqlangan Raboti Malik, Masjidi kalon, Minorai kalon, Vobkent minorasi,
Jarqo‘rg‘on minorasi, Mag‘oki attori masjidi hamda ko‘plab saroy, masjid,
madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va karvonsaroy kabi inshoatlar
qoraxoniylar davrida hashamatli binolar qurish san’ati yuksak darajada
taraqqiy etganligini ko‘rsatadi. Amaliy bezak san’ati — naqshinkorlik,
ganchkorlik va kulolchilik yo‘nalishlari rivojlangan. Adabiyot yuksalgan.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu
lug‘otit turk” kabi asarlari shu davrda yaratilgan 17
. Tarixda birinchi
musulmon turk davlatini barpo etgan Itil (Volga) bulg orlaridan keyinʻ
qoraxoniylar geografik hudud sifatida Movorounnahr va Turkistonda tashkil
etilgan musulmon turk davlatlarining birinchisini tuzdilar. Anchadan beri
tezlashib borayotgan ushbu davlat davrida, turklarning islom dinini o'zlariga
din sifatida tanlaganliklari katta ommaning Islomni qabul qilishi bilan turk
tarixida yangi davrni boshlab berdi. Bu yangi davrning eng yorqin
xususiyati, shubhasiz, turklarning islom sivilizatsiyasiga mansubligidir.
15
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 128.
16
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 104.
17
O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 115.
28

Chunki eski turk sivilizatsiyasi Turk-Islom sivilizatsiyasi nomi bilan
o'zining ilk hissasini qo'shishni boshlagan. Shunday qilib, qoraxoniylar,
xususan, ko‘kturklar bilan boshlangan va uyg‘urlar davrida katta
taraqqiyotga erishgan turk madaniyati va sivilizatsiyasi turk-islom
madaniyati va sivilizatsiyasi bilan qorishib ketgan. Biz sivilizatsiya deb
ataydigan tarixiy taraqqiyotning asoslari yaratildi. Shu boisdan ham milliy
tariximizda Qoraxoniylar davri muhim o‘rin tutadi 18
.
 Ma'lumki, muarrix o'z kuchini Islomning asosiy manbalaridan oladi. Islom
sivilizatsiyasi ko'plab turli unsurlarning hissasi bilan shakllangan va
rivojlangan. Biroq, arablarning ushbu sivilizatsiyaning shakllanish davrida
va undan keyin uzoq vaqt davomida qo'shgan muhim hissalarini unutmaslik
kerak. Bag‘dod Abbosiy xalifaligiga qo‘shilgan Tohiriy (821-873) va
Somoniy (819-1005) davlatlari tashkil topgandan keyin va X asrda yangi
Eron adabiyoti rivojlangandan keyin Eron arab tili va madaniyatidan
tashqari Fors tili va uning madaniyati o'z o'rnini mustahkam egalladi.
Qoraxoniylar bir musulmon turk davlati sifatida vujudga kelgandan keyin.
Bu buyuk madaniyatga chinchi unsur ya’ni turk unsuri inkor etib
bo'lmaydigan og'irligiga egadir 19
. Keyinchalik u islom olamiga ilm-fan va
madaniyatga katta hissa qo'shadi va Abbosiylar ilk davrlaridan so'ng islom
tarqalishining sekinlashishi va nihoyat to'xtatilishini qattiq qo'llab-
quvvatlaydi. Islomni qabul qilib davlat qurgan turklar, shubhasiz, islom
olami uchun ham, milliy tariximiz uchun ham nihoyatda muhim.
2.2. Qora x oniylar davlatining m a muriy-boshqaruv tizimiʼ
Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan oldin o tgan Turk xoqonligi,
ʻ ʻ
Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga
ʼ
asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli
foydalanib, o z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib
ʻ
18
Ilk türk - islam devletleri tarihi Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.
87.
19
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 135.
29

chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (X-asr o rtasi)ʻ
ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi.
ʼ ʻ
Bunda davlat boshlig i "yabg u" deb nomlangan. O lkadagi barcha qabilalar
ʻ ʻ ʻ
yabg uga bo ysungan, ayni vaqtda yabg u o zi hukmronlik qilayotgan hududdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani o z
ʻ
sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi
bo lib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy hara-katlar vaqtida ular yabg uning
ʻ ʻ
buyrug iga binoan o z harbiy bo linmalari bilan urushda qatnashishgan.
ʻ ʻ ʻ
X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yag’ma"
yoki "elikxon" boshchiligidagi qoraxoniylar davlati tashkil topadi 20
. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy millatlar - qorluqlar, chigillar, arg’ular, yag’malar va boshqa
xalqlar kirgan bo’lib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili
elikxon Bug’ra boshchiligidagi qoraxoniylar qo’shini Movarounnahr hududiga
bostirib kiradi. Qoraxoniylar g’alabasiga Bug’raxon bilan Xurosonning somoniy
hokimi Abuali Simjur o’rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi
Foiqning sotqinligi sabab bo’lgan. Natijada qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishg’ol
etadilar, amir Nuh esa Chorjo’yga qochishga majbur bo’ladi. Ammo Bug’raxon
kasallanib, o’z vatani Koshg’arga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar
Buxorodan katta o’lja bilan qaytadilar.
Qoraxoniyalarning yangi yo’lboshchisi bo’lgan elikxon Nasr Buxoroga
qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan
qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili qoraxoniylar yana Buxoroni yana ishg’ol
etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol
Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo’lishiga olib
keladi.
Qoraxoniylar davlati Koshg’ardan Amudaryogacha cho’zilgan Sharqiy
Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg’ona va qadimgi So’g’d yerlarini o’z ichiga olgan.
1005 yilgacha somoniylarning so’nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan
20
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006.
30

muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko’psonli qo’shini pirovard g’alabani
ta’minlagan. Bog’dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda
o’z hukmronligini o’rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar
tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga
topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin
vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g’aznaviylar
davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning
kuchaygan davlatiga tobe bo’lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda
joylashgan, so’ngra Samarqandga ko’chirilgan.
Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X-asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar
davlati Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torimʻ
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va
ʻ
G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. 1006 va 1008
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini
ʻ
zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy qoraxoniylarga zarba berib,
ʻ
Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab o zlari yer
ʻ ʻ ʻ ʻ
berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada katta harbiy
ʻ
to qnashuvlar yuz beradi. 1040 yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar
ʻ ʻ
saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay
ʻ ʻ
olmaydi. G aznaviylar davla-tini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy
ʻ
hukmdori Ibrohim Bo ritegin foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va
ʻ
Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni
ʻ ʻ
va Farg onani o ziga bo ysundi-rib mustaqil siyosat olib boradi. Oqibatda
ʻ ʻ ʻ
Qoraxoniylar davlati 1041 yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va g arbiy
ʻ
qismga bo linib ketadi.
ʻ
Sharqiy qis-miga Yettisuv, Qashqar, Taroz, isfijob, Shosh va Sharqiy
Farg ona kirgan. Poytaxti Bolasog un, madaniy markazi Qashqar bo lgan. G arbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
31

qism Movarounnahrdan to farg ona vodiysining g arbiy chegarasigacha bo lganʻ ʻ ʻ
yerlarni o z ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan.
ʻ 21
Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga bo linishi va ular o rtasida
ʻ ʻ
sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng
yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib
qo yadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130 yil saljuqiylar hukmdori Sulton
ʻ
Sanjarga tobe bo lib qoladi. XII-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati
ʻ
sharqdan kelgan yangi istilochilar — ko chmanchi qoraxitoylar hujumiga du-chor
ʻ
bo lib, parchalanib ketdi. Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda bo lsa-
ʻ ʻ
da, XIII-asr boshiga qadar mavjud bo lgan. 1212-yilda qoraxoniylarning so nggi
ʻ ʻ
vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl
etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topi-shiga olib keldi.
Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan dastlabki vaqtda, uning etnik asosi va
aholisining tarkibini Yettisuv, Isfijob, Shosh, Sharqiy Turkistonning g arbiy qismi,
ʻ
Farg onaning shim.-sharqiy hududlarida yashovchi qarluq, chigil, xalach, to xsi va
ʻ ʻ
arg un kabi ko plab qabilalar tashkil etgan. Qoraxoniylar keyinchalik
ʻ ʻ
Movarounnahr uzra o z hukmronligini o rnatgach, o lkalarda qadimdan yashab
ʻ ʻ ʻ
kelayotgan o troq va ko chmanchi aholini, mazkur yagona davlatning umumiy
ʻ ʻ
chegaralarida o zaro bir-biriga yaqinlashish va aralashib borish jarayoni tezlashdi.
ʻ
Ularning iqtisodiy, madaniy hayoti, bir-biri bilan aloqa-dorlikda rivojlana bordi.
Tub yerli aholi ta sirida yarim ko chmanchi va yarim o troqlikda yashab kelgan
ʼ ʻ ʻ
etnik guruhlar o troqlashib dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
ʻ
shug ullanadilar.
ʻ
Bu ob yektiv voqea-hodisalar natijasida o zbek xalqining etnik, hududiy va
ʼ ʻ
madaniy jihatdan belgilarida umumiylik hosil bo lib, bu davrda o zbek xalqining
ʻ ʻ
xalq sifatida shakllanish jarayonining yakuniy bos-qichi yuz berdi
Qoraxoniylar davrida turli o lkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga
ʻ
ham imkon berdi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasog un, Qashqar, O zgan
ʻ ʻ
21
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006.
32

kabi shaharlar ham ma muriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib,ʼ
yanada kengayib, rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning o lka
ʻ
hayotidagi muhim o rnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yo li
ʻ ʻ
asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi.
Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan Raboti Malik, Masjidi
kalon, Minorai kalon, Vobkent minorasi, Jarqo rg on minorasi, Mag oki attori
ʻ ʻ ʻ
masjidi hamda ko plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va
ʻ
karvonsaroy kabi inshootlar qoraxoniylar davrida hashamatli binolar qurish san -
ʼ
ati yuksak darajada taraqqiy etganliginy ko rsatadi.
ʻ
Amaliy bezak san ati — naqshinkorlik, ganchkorlik va kulolchilik
ʼ
yo nalishlari rivojlangan. Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojib "Qutadg u bilig",
ʻ ʻ
Mahmud Qoshg ariynit "Devonu lug otit turk" kabi asarlari shu davrda yaratilgan.
ʻ ʻ
Buhoro ham Samarqandga tobe bo’lgan. Qoraxoniylar Samarqandda,
Buxoroda, Binkentda ko’plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo’shishgan.
Vaqt o tishi bilan qoraxoniylarning bu ma muriy boshqaruv usuli rivojlanib,
ʻ ʼ
takomillashib borgan. X-asrning o rtalariga kelib, Qoraxoniylar davlati o z
ʻ ʻ
tarkibiga qo shni qabilalarni ham qo shib olib, hududiy jihatdan kengayib, katta
ʻ ʻ
siyosiy kuchga aylangach, ularning davlat boshqaruvida ham ma lum islohotlar
ʼ
yuz berdi. Davlat tepasida odatda "qoraxon" unvoni bilan ulug langan "buyuk xon"
ʻ
o tirgan. Xonlik taxtiga og a-inichilik udumi asosida sulolaning eng yoshi ulug
ʻ ʻ ʻ
kishisi o tirgan. Xonlar "qoraxon" unvoni bilan birga tavg achxon, arslonxon,
ʻ ʻ
bug roxon kabi faxriy unvonlar bilan ham ulug langan.
ʻ ʻ
Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan
bo lib, davlat viloyatlarga bo lib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb
ʻ ʻ
nomlanib, bu unvon egalari "elning oq xoni", ya ni "buyuk xon" qoraxondan nufuz
ʼ
va darajasiga ko ra keyingi o rinda turuvchi "kichik xon" hisoblangan. Elokxonlar
ʻ ʻ
xoqon noibi bo lishsa-da, o lkada o z nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki
ʻ ʻ ʻ
va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr
33

eloqxoni katta obro ga ega bo lib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrdaʻ ʻ
viloyatlarni "takin" unvonidagi kishilar boshqargan.
"Takin" atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan
qo llanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan.
ʻ
somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib "takin" unvonidagi harbiy
lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan.
Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida
ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega bo lgan. Shaharlar boshqaruvi esa
ʻ
shahar hokimi, rais va muhtasiblar qo lida bo lgan. Ular shaharning ichki hayoti va
ʻ ʻ
ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun mas ul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini
ʼ
davlat mafkurasi darajasiga ko tarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy
ʻ
birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va do stona munosabatda
ʻ
bo lishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e tibor
ʻ ʼ
kuchayib, ularning obro si nihoyatda baland bo lgan. Bu esa davlatning siyosiy
ʻ ʻ
hayotida ular ta sirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan.
ʼ
Qoraxoniylar davlati (942-1212 yillar) Markaziy Osiyoda tashkil topgan
musulmon davlatlardan biri bo‘lib, ma muriy-boshqaruv tizimi o‘z davriga xos
ʼ
bo‘lgan murakkab tuzilmaga ega edi. Ular Chig‘atoy turkiy qabilalaridan bo‘lib,
Islom dinini qabul qilgandan so‘ng, o‘z davlat tizimlarini arab va fors madaniyati
ta siri ostida shakllantirdilar. Qoraxoniylar davlatining ma muriy va boshqaruv
ʼ ʼ
tizimi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, unda markaziy va mahalliy boshqaruv
o‘rtasidagi muvozanat muhim ahamiyat kasb etgan.
Qoraxoniylar davlatining boshida hukmdor turgan bo‘lib, bu hukmdorga
odatda "xoqon" yoki "qaroxon" unvoni berilgan. Markaziy hokimiyat kuchli
bo‘lgan bo‘lsa-da, davlat ko‘pincha hududiy bo‘linmalar orqali boshqarilgan va
markaziy hukmdor ta'siri mahalliy boshliqlarga tarqalgan.
• Hukmdor: Qoraxoniy davlatining asosiy hukmdori oliy hokimiyatni
boshqarib, diniy va dunyoviy hokimiyatni o‘zida mujassamlashtirgan. U davlatni
boshqarishda asosiy qaror qabul qiluvchi bo‘lib, harbiy va siyosiy masalalarda
so‘nggi so‘zni aytgan.
34

• Vazir: Hukmdorga yordam berish uchun vazir (yoki bosh vazir)
lavozimi mavjud bo‘lib, u davlat ishlarini amalga oshirishda muhim rol o‘ynagan.
Vazir davlatning ichki siyosatini olib borish, soliqlarni yig‘ish, ma muriy tartibniʼ
ta minlash kabi vazifalar bilan shug‘ullangan.
ʼ
Davlat ko‘plab viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib, ular o‘z navbatida mahalliy
hokimlar tomonidan boshqarilgan. Har bir viloyatning boshqaruv tizimi muayyan
darajada avtonomiyaga ega edi.
• Amirlar va Noiblar: Viloyatlarni amirlar yoki noiblar boshqargan.
Ular o‘z hududlarida mustaqil harakat qilgan, lekin umumiy ravishda markaziy
hukumatga bo‘ysungan. Amirlar markaziy hukmdordan farmonlar olgan va
soliqlarni yig‘ib, ularni markaziy g‘aznaga topshirgan.
• Harbiy Boshqaruv: Qoraxoniylar davlatida harbiy boshqaruv muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Har bir viloyatda mahalliy armiya saqlangan, va bu
armiyalar markaziy hokimiyat tomonidan chaqirilganda urushga qatnashgan.
Harbiy boshqaruv amirlar zimmasida bo‘lgan va ular o‘z hududlarini tashqi
dushmanlardan himoya qilish mas'uliyatini o‘z zimmalariga olganlar.
Qoraxoniylar davlatida Islom dini muhim rol o‘ynagan. Ularning boshqaruv
tizimi Islom shariatiga asoslangan bo‘lib, davlat boshqaruvida diniy amaldorlar
ham ishtirok etgan.
• Qozilar: Diniy va fuqarolik nizolarni hal qilish uchun qozilar (shariat
sudyalari) tayinlangan. Qozilar sudlov tizimini boshqarish va shariat qoidalariga
asoslangan hukmlar chiqarish bilan shug‘ullangan.
• Diniy Movqelar: Shuningdek, davlatda boshqa diniy mansabdorlar
(masalan, imomlar, mudarrislar) ham faoliyat ko‘rsatgan, ular masjidlar va
madrasalarda xizmat qilgan. Davlat islom ta limini qo‘llab-quvvatlagan va diniy
ʼ
tashkilotlarga yordam ko‘rsatgan.
Qoraxoniylar davlatida soliqlar yig‘ilishi asosiy iqtisodiy manba bo‘lgan.
Soliqlar ikki xil bo‘lib, davlatga va mahalliy boshliqlarga bo‘ysunganlar uchun
undirilgan.
35

• Soliq Yig‘uvchilar: Viloyatlarda maxsus soliqlarni yig‘uvchi
amaldorlar tayinlangan bo‘lib, ular davlat va viloyat uchun mo‘ljallangan soliqlarni
to‘plash bilan shug‘ullangan. Soliqlar yer soliqlari, savdo soliqlari va boshqalardan
iborat bo‘lgan.
• Ikkilik Hukumat: Qoraxoniylar davlatining asosiy xususiyatlaridan
biri shuki, davlat ko‘pincha ikkita katta hududiy bo‘linmaga bo‘linib boshqarilgan.
Bitta qism G‘arbiy Qoraxoniylar (Buxoro, Samarqand) va ikkinchisi Sharqiy
Qoraxoniylar (Qashqar va O‘zgand) bo‘lib, har ikkisini alohida xoqonlar
boshqargan, lekin ular umumiy sulola va qon qardoshligi bilan bog‘langan.
• Avtonomiya: Mahalliy amirlar va noiblar markaziy hukumatga qarshi
chiqmagan taqdirda, ular o‘z viloyatlarida keng avtonomiyaga ega bo‘lgan. Bu
viloyatlarda siyosiy barqarorlik va o‘z-o‘zini boshqarish imkonini bergan.
Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi murakkab va ko‘p qirralardan
iborat bo‘lgan. Biroq, bu tizim o‘z-o‘zidan barqaror emas edi. Markaziy
hukumatning zaiflashuvi, mahalliy amirlarning kuchayishi va ichki ziddiyatlar
Qoraxoniylar davlatining bo‘linishi va o‘zaro urushlarga olib keldi. Keyinchalik
davlatning inqirozi Mo‘g‘ullar bosqini bilan tugallandi.
Xulosa qilib aytganda, Qoraxoniylar davlatining ma muriy-boshqaruv tizimiʼ
markaziy hukumat, mahalliy amirlar va diniy tashkilotlar o‘rtasida muvozanatga
asoslangan bo‘lib, u Islom dinining ta sirida shakllangan va o‘z davrining ijtimoiy-
ʼ
iqtisodiy sharoitlariga moslashgan edi.
36

III. Xulosa
O’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishning o’ta muhimligini
I. Karimovning quyidagi so’zlaridan bilish mumkin: «O’zbekiston –kelajagi buyuk
davlatdir. Bu mustaqil, demokratik huquqiy davlatdir. Bu insonparvarlik
qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy
nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir» 22
.
Ushbu masalani yoritishdan oldin davlatchilik tushunchasiga, jahon
tarixidagi eng kadimgi davlatlar yuzaga kelishi tajribasiga qisqa bo’lsa ham e’tibor
qilish o’ta o’rinlidir.
Davlat – insoniyat sivilizasiyasi rivojlanishining mahsuli, elatlar, xalqlar va
millatlar hayotining ma’lum huquq va qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy
shaklidir. U o’z mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va ehtiyojlarini amalga
oshirish huquqlarini himoya qilish, amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga
mo’ljallangan, muayyan aholi jamoalari tomonidan tashkil etilgan maxsus vakolatli
va qonun-qoida asosida faoliyat ko’rsatadigan vakillar guruhlari majmuasidir.
Davlat siyosiy va ma’muriy tashkilot sifatida xalqni uyg’unlashtiradi. Davlat
tufayli jamiyatning butun tuzilishi (iqtisodiy, huquqiy normalari, turmushi, urf-
odati, texnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi, ijtimoiy qarashlari va
boshqalar) to’la kuch bilan namoyon bo’ladi. Boshqacharoq, aytilganda, davlat
boshqaruvida quyidagi ikkita muhim jihatlar hal etilganligini sezish mumkin.
Birinchidan, davlat paydo bo’lishi bilan amaliyot hayotini tashkil etish va
uni boshqarishning tarixan dolzarb bo’lgan yangi shakllari qaror topdi.
Hokimiyatning vakolatli shakli yuzaga kelib, katta-katta ijtimoiy vazifalarni
bajarish uchun keng xalq ommasini safarbar etishning tashkiliy usullari va
vositalari ishlab chiqilib, doimo takomillashtirilib borildi. Davlat doirasida
aholining ijtimoiy jihatdan farqlanadigan tarkibiy tuzilishi yuz berdiki, natijada
urug’, qabilachilik aloqalaridan etnik va sinfiy umumiylikka o’tish ta’minlandi.
Shuningdek, davlat mavjudligi tufayli ijtimoiy manfaatni shaxsiy
manfaatdan ajratib, uning ahamiyatliligi ta’minlandi. Ijtimoiy intizom qaror topib,
22
T.:2017-yil. 3. Karimov LA. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma'naviyat, 2008. - 171b
37

insonning shaxs sifatida ijtimoiy qiyofasi birinchi o’ringa chiqdi. Demak,
davlatning kelib chiqishi nafaqat tarixiy zaruriyat, balki ijtimoiy taraqqiyot omili
ham bo’ldi;
Ikkinchidan, davlat ibtidoiy jamiyatda mavjud bo’lgan boshqaruvdagi
tamoyillarga barham berdi. Oqibatda, butun jamoaning jamiyat hayotida bevosita
ishtiroki, boshqaruvda jismoniy zo’ravonligi emas, balki jamoa fikri va obro’si
kuchining tan olinishi, iqtisodiy majburlashning yo’qligi va boshqa ko’pgina
tomoyillar yo’qolib ketdi.
Jahonda eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi 4-ming yillik oxiri 3-ming
yillik boshida Mesopotamiya va Misrda, birmuncha keyinroq Gang daryosi
vodiysida va Old Osiyoda, Egey dengizi havzasida va Xuanxe daryo vohasida
vujudga kelgan va rivoj topgan.
Qadimgi Sharqda davlatlarning yuzaga kelishi jarayoni juda murakkab
kechdi va bir necha yuz yilliklarni o’z ichiga olgan uzoq davrga cho’zildi. Chunki,
bu yerda urug’chilik tuzumi qoldiqlari va uning organlari tezda o’z o’rnini yangi
jamiyatga bo’shatib bermadi.
O’rta Yer dengizi havzasidagi qadimgi Gretsiya va Rimda shahar
davlatlaripolislarning yuzaga kelishi va rivojlanishlari uchun butunlay boshqacha
qulay sharoit bo’lgan. Bu yerda polislar demokratik (qadimgi Afinada) yoki
aristokratik (qadimgi Rimda) xarakterga ega bo’lishganlar va o’zlarida mulkning
shaklini aks ettirganlar. Lekin, antik dunyodagi xo’jalikni rivojlantirish ehtiyoji,
iqtisodiy aloqalar takomillashuvi asta-sekinlik bilan davlatlarning yiriklashuvini
taqozo etgan. Bu hududda Etoliy, Axey va boshqa shahar – davlatlari ittifoqi bilan
birga yirik Ptolemeylar Misri va Salavkiy davlatlarining yuzaga kelishi, nihoyat
O’rta Yer dengizi havzasida yagona Rim imperiyasining paydo bo’lishi yuqoridagi
fikrimizning isbotidir. Ellin davlatlarida sharqiy harbiy-ma’muriy despotik
imperiyalar belgilari o’z-o’zini boshqaruvchi shahar-davlatlari sistemasi bilan
qo’shilib ketgan deyish mumkin.
Davlatchilik munosabatlari rivojlanishi va shakllarining ortishi natijasida
davlat apparati ham murakkablashib bordi. Soliq tizimi yuzaga keldi, kemasozlik
38

barpo bo’ldi, doimiy armiya tashkil etildi va b. Endi ilgarigi shahar-davlatlari
apparatiga xos senat, magistratura, komisiya va boshqalar o’rnida Rim
respublikadan imperiya tartibotiga o’tdi.
Oliy hukmdor monarx bo’lib qoldi va uning atrofiga asta-sekinlik bilan yirik
yer egalari, shaharning boy kishilari to’plana bordi. Demak, jamiyat
takomilllashmoqda edi. Davlatning yiriklashib, hayotda muammolar ko’payib
borishi bilan boshqaruvni takomillashtirish ehtiyoji kelib chiqqan. Mukammal,
doimo harakatda bo’lgan hujjatlar ishlab chiqish davr talabi bo’lib qolgan. Bu
hujjatlar davlat qonunlari darajasiga ko’tarilgan. qonun esa huquq ma’nosida
davlat hokimiyati oliy organining tartibga solingan qarorlari bo’lib, bularni barcha
fuqarolar, tashkilotlar, uyushmalar va idoralar bajarishga majbur bo’lganlar.
Bobilda miloddan avvalgi 1760 yilda podshoh Xammurapi qonunlar
majmuasini qabul qilgan edi. U tarixda Xammurapi qonunlari deb ataladi. Qadimgi
Rimda XP qonunlar kodeksi, Arab xalifaligida islom dini shariat qonunlari qabul
qilingan. Hattoki, Chingizxon tomonidan tuzilgan deyarlik ko’chmanchilar
davlatida ham «Yaso» nomi bilan qonunlar majmuasi bo’lgan. «Temur tuzuklari»
dagi «qonun hukmron bo’lgan joyda erkinlik bo’ladi», «Kuch adolatdadir» degan
qoidalarni alohida eslashimiz zarur.
Shimoliy Amerika mustaqilikka erishgach 1776-yilda «Mustaqillik
deklarasiyasini»ni, Fransiya esa 1789-yilda «Inson va fuqoro huquqlari
Deklarasiyasi»ni qabul qilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning
1990-yil 20 iyunida bo’lgan ikkinchi sessiyasida qabul qilingan «Mustaqillik
Deklarasiyasi», 1991-yil 28-31-avgustdagi O’zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida qabul qilingan «O’zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari» to’g’risidagi qonun, 1992-yil 8
dekabrdan hayotimizga joriy etilgan O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi
(Asosiy qonuni) davlatimizning asosiy poydevori bo’lib qoldi.
Ishonchli tadqiqotlarda bizning qadimgi davlatlarimizning Xitoy, Hindiston,
Eron davlatlari bilan tengdosh bo’lganligi e’tirof etilmoqda. Bu fikrimizni
olimlarimizning o’sha davr ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini, ya’ni yirik sug’orish
39

inshootlari qurilishini, o’troq joylashuvi o’lkalari bo’lgan viloyatlarning yuzaga
kelishini, Markaziy Osiyoning janubida mustahkam devorlar bilan o’ralgan, ichida
hokimlarning qarorgohlari, mudofaa burjalari mavjud bo’lgan qal’alar, ko’hna
shaharlar va uy-qo’rg’onlar barpo etilishini, chorvachilik va hunarmandchilikning
dehqonchilikdan ajralib chiqishidan iborat bo’lgan mehnatning dastlabki
taqsimotlarini, pul muomalasining yuzaga kela boshlanganligini tahlil qilishliklari,
rimlik, yunonlik, xitoylik, eronlik va boshqa mualliflar qoldirgan ma’naviy
ma’lumotlar, mahalliy yozma manbalar («Avesto» kitobi, Beruniyning «qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari va b.) to’laligicha tasdiqlaydi.
Qoraxoniylar davlatini El-yurt va viloyatlarga bo’lib idora qilar edilar. El-
yurt hokimlari “ilokxon”, viloyat noiblari esa “takin” d е b yuritilardi. Ilokxonlar o’z
nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatlar mustaqilligi uchun intilar
edilar. Movarounnahr ilokxoni Qoraxoniy ilokxonlari orasida katta obro’ga ega
edilar. U odatda Saqarg’anda taxtda o’tirardi. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida
Somoniylar davridagid е k vazirlar, soxibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardilar.
Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o’z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon
ruxoniylari bilan yaqin va do’stona munosabatlar o’rnatadilar. Bu davrda imomlar
sayidlar shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchaydi.
Ma’muriy idoralar ikkiga bo’lingan dargoh va d е vonga Biroq boshqaruv
usuli somoniylar davlati boshqaruvidan ancha Farg’ qilgan Qoraxoniylar markaziy
boshqaruv tizimidan ko’ra ko’proq hududiy boshqaruv tizimini afzal ko’rganlar.
Buning asosiy sababi xonlikning hududi nixoyatda katta edi. Mahalliy yirik е r
egalari qoraxoniylarning bunday boshqaruv uslubidan foydalanib o’z е rlarining
xaqiqiy hukumdori bo’lib olmokchi edilar. Biroq yaqmo chigillarning boshlig’lari
maxalliy zodagonlarni quvqin qila boshladi. Buning oqibatida k е ksa boy qatlam
vakillari o’z ekinzorlari uy joylari mulklari va boyliklaridan mahrum bo’ldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENT ASARLARI
40

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va
Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. Toshkent. 2017y. 22.12. www.uza.uz.
2. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. T.: 2017-yil. ʻ
3. Mirziyoyev Sh. "Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ib
qilish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to’g’risida”gi Qarori.
4. T.:2017-yil. 3. Karimov LA. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.:
Ma’naviyat, 2008. - 171b.
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
‟
2. Muhammad Haydar. Mirzo. Tarixi Rashidiy. - T.: Sharq, 2010.
3. Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. Birinchi kitob. Fors tilidan S. Mirzaev
tarjimasi, nashrga tayyorlovchi, so’z boshi va izohlar muallifi B. Ahmedov. - T.:
Sharq, 1999.
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
5. Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.-
Toshkent: Akademiya, 2006.
6. Eshov B.J. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr avlodi,
2012.
7. Abdullayev А.A. Amudaryo bо‗limida ijtimoiy-siyosiy va huquq-tartibot
sohasida yuz bergan о‗zgarishlar (XIX asrning oxiri XX asr boshlari). / Ilmiy
Axborotnoma 2016-yil, 2-son. 8-12-бб.
8. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi
kitob. Toshkent, ―SHARQ . 2010.
‖
9. Shamsutdinov R., X. Mo’minov. O’zbekiston tarixi. Ma’sul muharir S.
Inoyatov. – T:. ―Sharq , 2013, - B. 323.
‖
41

QORAXONIYLAR DAVLAT BOSHQARUV

Sotib olish