Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	91.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida)

Sotib olish

Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari
(Boris Kochnev asarlari asosida)
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….2-4
I BOB. Sovet tarixshunoslari tomonidan Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o ‘rganilishi………..............5….16
1.1 Sovet tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishiga oid tadqiqotlar…………………………………….………...………..5-10
1.2 Rus tarixchilari tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv
tuzumi ….……………………………………………………………………...11-16
II BOB. Rossiyalik tarixchi Boris Kochenevning qoraxoniylar davlatida
ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga oid tadqiqotlari………………………….…….26
2.1 Boris Kochenevning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning
shakillanishini tahlil qilinishi………………………………..…......................17-22
2.2 Boris Kochenevning maqolalarida Qoraxoniylar davlatida ta‘lim faoliyati va
tangalarining o‘rganilishi……………………………………………… …….. 23 - 26
III. XULOSA…………………………………………………………… …...27-28
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...29-30
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik
tufayli о ‘zbek xalqining k о ‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy
merosini о ‘rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng y о ‘l
ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi
va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni
mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar bilan uchrashuvida Vatan
tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va manbalarga tayangan holda yaratish
vazifasi qo‘yildi. Bu uchrashuv va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “O‘zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi
1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixini
hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O‘zbekiston hududida kechgan
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish dolzarb vazifa etib
belgilandi 1
.
Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi
xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf- odat va an’analari,
xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo‘lmaydi”. Yuqorida
keltirilganidek, bugungi kunda O‘zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim
taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
1
Каримов. И Тарихий хотирасиз - келажак йуқ . – Тошкент : . Шарқ. 1998. 14-б
2

katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʼ 1
.
Turkiyalik tarixshunoslarning yozishlaricha IX-XII asrlarda Markaziy
Osiyoda r о ‘y bergan murakkab tarixiy jarayonlar О ‘zbekiston tarixi taraqqiyotida
ham о ‘ziga xos о ‘rinni egallagan. 999-yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol
ʻ
etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol
Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib
ʻ
keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy
ʻ ʻ
Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1005-yilgacha somoniylarning so nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan
ʻ
muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani
ʻ ʻ ʻ
ta minlagan. Bog dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda
ʼ ʻ
o z hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar
ʻ ʻ
tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga
topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin
vorislik qiladi.
Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan oldin o tgan Turk xoqonligi,
ʻ ʻ
Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga
ʼ
asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli
foydalanib, o z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib
ʻ
chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (IX-asr o rtasi)
ʻ
ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi.
ʼ ʻ
Mana shu o‘ziga xos bo‘lgan davlat boshqaruv tizmini o‘rganish bizga o‘sha
davr tarixining ko‘p sirlarini ochib beradi. Hamda milliy davlatchiligimizning
qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi.
Tadqiqotning mavzusining obyekti. Ushbu kurs ishining ob‘ekti Sovet
tarixshunosligida Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va uning jtimoiy – iqtisodiy
hayotini o‘rganilishi hisoblanadi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Kurs ishining predmeti Rossiyalik
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.:
O‘zbekiston. 2016. 13- b
3

olim Boris Kochenevning tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlati itjimoiy – madaniy
hayotini o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi Kurs ishining maqsadi yurtimiz davlatchiligida
Qoraxoniylar sulolasini o‘rganish hisobllanadi.
Tadqiqotning vazifasi Sovet tadqiqotlarida Qoraxoniylar paytidagi davlat
boshqaruv tizmini o‘rganish, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muhim ahamiyat kasb
etadi. Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari
sifatida belgilab olindi.
- Sovet tarixshunoslari tomonidan Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi
va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o‘rganilishi;
- Rus tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishiga oid tadqiqotlar;
- Boris Kochenev tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy
boshqaruv tuzumi;
- Rossiyalik tarixshunoslarning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy
hayotning shakillanishini tahlil qilinishi;
- Boris Kochenevning maqolalarida Qoraxoniylar davlatida ta ’ lim faoliyati
va tangalarining o‘rganilishi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan.
4

I BOB. Sovet tarixshunoslari tomonidan qoraxoniylar davlatining tashkil
topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o‘rganilishi.
1.1 Sovet tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining
tashkil topishiga oid tadqiqotlar
Qoraxoniylar davlati , xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) —
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ
turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo
etilishida turkiy qarluq, chigil va yag mo qabilalari yetakchi rol o ynagan.
ʻ ʻ X asr
o‘rtalari da qarluqlar yag‘mo, chigil , o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona
ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb
yuritilgan davlat tashkil topadi. Mazkur davlat hukmdorlari “ jabg ‘u ” deb
yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “ Qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar.
Sovet davri tarixshunos olimi V. Bartoldning “ Туркистан в эпоху монгольского
нашествия . Сочинения ” asarida keltirilicha “ XI–XII asrlar da Xoqoniya rivoj
topib kuchaygach, u “Qarluq-Qoraxoniylar” davlati nomini olgan. Mazkur yirik
davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgani bois hukmdorlari “arslonxon” ,
“bug‘roxon” va “tavg‘achxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy
darajali hukmdor ma’nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy
xalqlarda “ qora ” so‘zi bilan sifatlangan” 1
. Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon ,
Bug‘roxon va Tavg‘achxon lar “ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan
davlat esa tarixda, keyinchalik, ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan
shuhrat topgan. Qoraxoniylar tarixining eng yirik va umume‘tirof etilgan
mutaxassisi V. Bartold ta’kidlaganidek, Qoraxoniylar o zlarini afsonaviy Turon
ʻ
shohi - Afrosiyob avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini “al-Afrosiyob”
ʻ ʻ
1
Бартольд В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. – Т. 1. – М.: Изд-во восточной
литературы, 1963. C . 41.
5

- Afrosiyob avlodi deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki
Xoqoniylar deb nomlangan. Rossiyalik yana bir mutaxassis Safarov Rahmoil
“C оциально - политическая история карлуков VII–XIII вв . И их
этнокультурная связь с таджиками мавереннахра ” monografiyasida
“Qoraxoniylarning ajdodi Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lganʻ
deb taxmin qilgan” 1
. Davlatning tashkil topishi . 992-yilda Horun Bug‘roxon
boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda Somoniylar
sulolasi chuqur ichki ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar
Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Nuh ibn Mansur Qoraxoniylarga qarshi
kurashish uchun G‘aznadagi noibi Sobuqtegin ni yordamga chaqiradi. U yigirma
ming kishilik qo‘shin bilan Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir
necha janglardan so‘ng Qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning
evaziga Nuh Sobuqtegin ni Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G‘azna va
Xurosonda Sobuqtegin va o‘g‘li Mahmud ning siyosiy hukmronligi
mustahkamlanadi. A.Kononov tadqiqotida “ 996-yil da Qoraxoniylar Movarounnahr
tomon yana hujum boshlaydilar. Shunday og‘ir bir sharoitda xiyonat ro‘y beradi.
Ya’ni Sobuqtegin qo‘shini Buxoroni egallaydi” 2
. So‘ngra u Qoraxoniylar bilan
muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq
Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan
janubdagi yerlarga, shu jumladan, Xurosonda hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga
Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay,
999-yil da Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt
etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi. Qoraxoniylarning
Movarounnahrga hujumi. Qoraxoniylar endi Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib
olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar va
G‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006 va 1008-yillar da
qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar. Lekin Mahmud
1
Сафаров . Р . Социально-политическая история карлуков VII – XIII вв. И их этнокультурная связь с
таджиками мавереннахра . Душанбе . 2021. C .36.
2
Кононов А. Н. Поэма Ю. Баласагунского «благодатное знание» // Юсуф Баласагунский. Благодатное
знание. М., 1983. С.51 .
6

G‘aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab
qolishga
muvaffaq bo‘ladi. G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan
jiddiy kurashi boshlanadi. Bundan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy
hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yil da Amudaryo bo‘yi viloyatlari – Xuttalon ,
Vaxsh va Chag‘oniyon ni G‘aznaviylardan tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u
Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita
boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri
poytaxti Bolasog‘un da bo‘lgan Sharqiy Qoraxoniylar , ikkinchisi markazi
Samarqand da bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu
g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Bo‘ritegin “ Bug‘roxon ” unvonini olgan. Yana bir
sovet tarixchilaridan S. Malov “ Памятники древнетюркской письменности ”
kitobida “ Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga bo ‘lib idora qilardilar. Ularni
eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar. Hokimlari faqat Qoraxoniylar
xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi.
Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatlarning
mustaqilligi uchun intilar edilar” 1
. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari
orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat boshqaruv
ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan. Shaharlar
esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda
o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va
do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va
sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachongidan ham balandga
ko‘tariladi. Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o‘troq hayotga
ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy
ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, Koshg‘ar, Taroz, O‘zgan,
Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib,
shaharlar bilan aloqa bog ‘lashga harakat qiladilar. O‘ t m ishd a di y ori m iz
t up r o g ‘ida j u da ko‘p d a v l a t lar y uz a g a kel g an, tar a qqiy et g an v a v a qti ke l ib o ‘ z
o‘rn i ni bos h qa sulol a ga bo‘shatib b e r g a n. Y u r ti m i z t a r i x iga d o y r x ar b ir
1
Малов С. В. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951. C . 45 .
7

d a vl a tn i ng y uza g a k e li sh ja r a y oni s i y osi y , i jt i m o i y - i qtis o diy o m illa r bil a n u z v iy
bo g ‘li q d i r. A l b at ta, bunda u m u m i y jixatlar bi l a n bi r ga x ar b i r d a vl at ning
o ‘ z i ga x os xususi y atla r i ni x am e ’ tibordan chet d a q oldir m aslik ker a k.
Af s us k i, ko‘pgina ta r ixiy asar l ar d a, d a vl a t c h il ik t ar i xini y ori t i s hda,
d a vl at ning sh a k lla n ish v a y uzaga k e l i sh j ara y o n i ni s h uncha k i b i r s ha y x
faoli y ati bil a n y ok i bi r o r -bir si y os i y vo q e a -xo d isala r ga b o g ‘lik x ol d a i z o xl a b
o‘tilgan. V a hol a nki, xar b ir d a v l a t ni n g v uj ud g a k el i s h i , r ivoji va tana z z u liga
o id j ara y o nl ar b i r i n c hi n a v b a t da s hu ja m iyatda g i m a v jud ijti m oi y - i qti s od i y
o m il lar bil a n b e v osita bo g ‘li q k e c h g a n. S h u ning uchun d a v l a t ni n g tar i xini
y oriti sh da uni n g ijti m o i y v a i q ti s od i y xa y otini x am ch uqur r oq o‘ rganish za r ur,
deb o ‘ y l a y m iz, E n di aso s i y m aqsadga k o ‘ chadig a n b o‘lsak, ma ‘ l u m ki, I X -XII
a srlar M ova r ou n n a h r ta r ixida turkiy x a l q lar sulolala r i ning xuk m r on lik m av q e i
m ust a hka m la ng a n l i gi bil a n a j r a lib tur a d i . U lar o ‘ z tarixlari da v o m id a bi r qancha
m us taqil m arkazlashg a n d a vl at la r ni ta sh kil e ti s h di. A n a shunday dav l at la r d a n b i ri
Q oraxo n i y lar d a vla t i di. Q o rax o ni y lar da v l at i t o ‘ g‘risida shu dav r ga t aluqli
t a r ixiy a sa r l a r n i n g de y arli barch a s i da s o ‘ z k ets a da, u s h bu davl a t q a ch on va
q a y siet n ik a so s da ta sh kil topga nl igi x ano ‘ zg a c h a m un o zarali m a s ala bo ‘li b
k e l m oqda. Qoraxoni y lar da vla t i t o ‘g ‘ ris i da ta ri x c hi o lim V. Vasilyev ham o ‘ z
asarla r ida k e n g to‘xt a lib o‘tgan 1
. S h u bi l a n b irga Q o r a xo n i y lar da v l at i Qarluq
d a vla t i ni ng davo m i ek a nligi, bu i kk i n o m dagi davl a t a sl ida bir d a v l a t
b o ‘l g a nli g i v a m azk u r d o v o n lik qar l u q q abilasi t o m o n id a n 840 - y i l d a t ashkil
topg an ligi to ‘g ‘risida o ‘ z f i k r - m u loxaz a lar in i b i l d i r i b o ‘ t g a n. U m u m an
o l g a n d a, V. Vasilyev m azkur davlat t ar i x i n i y ori t ishda b u t unlay y an g i fi k rl a rni
o ‘ r t a ga t as hl ad i. Q o r a x on i y lar xu k m r on lik q ila bo s hlag a n d a vr to‘ g ‘risida
m a v jud m a nb a v a a d a b i y o tl a r d a g i m a ’ lu m ot lar o ‘ zaro q ara m a-qa r shi b o ‘l i b,
bi z b u n da u lar ni ng b i r - birini inkor e t uvc h i z i d di y atli j i h at la rni h am a n g l as hi m i z
m u m k i n. Ju m l adan , V. Vasilyevn i ng f ikri c h a , Q o r a xo n i y lar d a v l a t ini 8 40-
y ildan t o 1 2 12 - y ilga c ha, y a ’ ni t o‘rt a sr m ob a y nida q a rl uq xoqo n l a r i ido r a
1
Васильев, В. П. История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХШ века. – СПб., Типография
Императорской Академии Наук, 1857. C . 23 .
8

qilg a n . Sovet olim V. Vasilyev Qo r a x on i y l ar davla t i 9 4 0 - y ilda y uza g a ke l g a n
deb qa y d etsa, a y r i m t arixiy a s ar l a r bu m asalada X a s r n i n g 90 - y i l la r i , y a ‘ n i
und a n h am k ech ro q d av r ni ko ‘ r s a t m o q da. Q o ra x oni y lar davl at i n ing
t a sh ki l topgan s a n a si ga o i d bu m a ’ lu m o t la r d a n k o ‘ rinib tu ri bd i k i , t ad qi q ot ch ilar
o ‘ rta si da b u m asalada x a tto, b i r -bi r lar i ga y aq i nroq f ik rni h am u c h ra t m a y m iz .
Ak si nc h a , u l a rn i ng k o ‘ pchil i g i , s hu ju m l ad a n, A . Belenitskiy, S. Malov , L.
Malyavkin davla t ga a so s soling a n y i l d eb 840 - y i l ni b e l g ila sh sa, b o s hqa
ta d qi q otc hilar guruhi A . Bernshtam, A. Yakubovskiy v a b o s h q a l ar e s a bu
davl at ni 9 40 y i l d a t a sh k il t o pgan, de b xi s obl a s h ad i. Ular o ‘ rta s id a gi f arq
k o ‘ rinib turg a nid e k y u z y il, y a ’ ni bi r a srl i k vaqtni tashkil qilmoqda. Albatta,
tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud
manbalardagi bu masalada berilgan to‘ziksiz va kamchil ma’lumotlar sabab
bo‘lgan. Ularning xar biri o‘z mulohazalarini ma’lum bir asoslar bilan
isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan. Shuning uchun ularning fikrlarini
to‘g‘ridan-to‘g‘ri inkor etish yoki qo‘llab-quvvatlash ancha murakkab masaladir.
Bu o‘rinda, A . Belenitskiyning yuqorida keltirilgan fikrlarini to‘g‘ri, deb qabul
qiladigan bo‘lsak, mazkur Qoraxoniylar davlatini to‘rt yuz yil mobaynida bir
sulola vakillari boshqargan bo‘lib chiqadi.
Tadqiqot mavzusi borasida yuritilgan fikr-mulohazalarga asosan aytish
mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy
asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o‘rtalaridan emas, balki
uning poydevori ancha ilgari barpo etilgan bo‘lib, X asrning o‘rtalarida esa bu
davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib,
avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda “Qoraxon” ya’ni
buyuk xonlar nomi bilan atalgan. Tarixiy asarlarda xam bu davrda ko‘prok
Qoraxoniylar davlati haqida so‘z ketib, ular Movarounnahr sarhadida kechgan
tarixiy voqealarda markaziy o‘rinni egallashgan. Demak, Qoraxoniylar davlati
o‘zining taraqqiyot bosqichlarida rivojlanib borganki, u yirik bir davlat timsolida
birdaniga shakllanmagan. Aksincha, uning davlatchilik tizimi xamda tarkibiy
to‘zilishi turkiy xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy
9

davlatchilik an ‘analari va tajribalari bilan uyg‘unlashib borgan. Xulosa qilib
aytadigan bo ‘lsak, Qoraxoniylar davlat boshqaruvi tizimining yuzaga kelishi va
shakllanishi Qarluqlarning qabila ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shu bilan Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo‘linadi.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z
ichiga oladi. Bu bosqichida xokimiyat “Qarluq davlati” nomi bilan yuritilgan. IX
asrning o‘rtalaridan qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, uyg‘ur, o‘guz va boshqa turkiy
qabilalarning xarbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan davlat kengayib, qudrati ortadi.
Ushbu davlat qoraxon ya’ni “buyukxon”lar tomonidan boshqarilib, u
“Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topadi. Ilk o‘rta asrlarda tashkil topgan
bu o‘lkan turkiy saltanat XI-XII asrlarda nihoyatda rivoj topadi.
10

1.2 Rus tarixchilari tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy
boshqaruv tuzumi
X asr o‘rtalarida Issiqko‘lning janubi va Koshg‘arda yashagan yag‘mo
qabilasi kuchayib, avval o‘zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi chigil qabilasi
bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So‘ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
bo‘ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
“Qoraxoniylar” atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so‘ng
paydo bo‘lgan. Numizmat Boris Kochenev esa ularning xonlari tutib yurgan
maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg‘ur xoqonligi deb atashgan.
Rossiyalik professor Jelobov Dmitriy Yevgenyevichning “ Государства
Таримской впадины во 2 пол . IX - нач . XII вв .: политическое и религиозное
взаимодействие ” nomli dissertatsiyasida “940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan
yaqinidagi Bolasog‘un shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq
Bo‘g‘roxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va Doslan Qoraxon nomi bilan
shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning nomidan “Qoraxoniylar” deb atala
boshlanadi” 1
.
999-yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan
ʻ ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha Somoniylarning so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ Bag dod ʻ halifasi fatvosi bilan
eloqxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi.
ʻ ʻ
Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va
ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Nasr Eloqxon 1012-
yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar
1
Желобов . Д . Государства Таримской впадины во 2 пол. IX - нач. XII вв.: политическое и религиозное
взаимодействие . Екатеринбург . 2018. C .69.
11

Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlarʻ
olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqiylarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib
ʻ
qolishadi. Eloqxon poytaxti dastlab O‘zganda joylashgan, so ngra Samarqandga
ʻ
ko chirilgan.
ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ
Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
ʻ
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng
ʻ
yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli
ʻ
hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati
bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib
qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar
poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ G.Gryunebaum “Hasan
Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda
ʻ ʻ
vafot etadi. 996 yil Qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi.
G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib,
ʻ ʻ
unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning
ʻ ʻ ʻ
janubidagi yerlarda va Xuroson hududida Sabuqtegin hukmronligi o rnatiladi.
ʻ
Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qismigina qoladi.
Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar davlati
Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim
ʻ
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi
ʻ 1
. Amudaryo Qoraxoniylar va
G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va
ʻ
Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ Qoraxoniylarga
zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab
ʻ ʻ ʻ
o zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan ziddiyatga kirishib, o rtada katta
ʻ ʻ
harbiy to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangida g aznaviylar
ʻ ʻ
saljuqiylar tomonidan qaqshatqich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay
ʻ ʻ
1
Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. М., 1981 . C .77.
12

olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliyʻ
hukmdori Ibrohim Bo ritegin
ʻ foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va
Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni
ʻ ʻ
va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi.
ʻ ʻ ʻ
X asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida “podshoh yag‘ma”
yoki “eloqxon” boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy qabilalar - qarluqlar, chigillar, argular, yag‘molar va boshqa
xalqlar kirgan bo‘lib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. M. Fedorov
“992 yili eloqxon Bug‘ra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr
hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g‘alabasiga Bug‘roxon bilan Xurosonning
somoniy hokimi Abu Ali Simjuriy o‘rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda
lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni
jangsiz ishgol etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi” 1
.
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar Buxorodan katta o‘lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi
yolboshchisi bolgan eloqxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996
yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999
yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh
oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga
uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg‘ardan
Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va
qadimgi So‘g‘d yerlarini o‘z ichiga olgan. 1005 yilgacha Somoniylarning songgi
vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko‘psonli qo‘shini pirovard g‘alabani ta’minlagan. Bag‘dod halifi fatvosi bilan
eloqxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o‘z hukmronligini o‘rnatdi.
Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson
etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Eloqxon
Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi.
1
Федоров М.Н. Кочевники и оседлое население в Караханидском каганате // Взаимодействие кочевых и
оседлых культур на Великом шелковом пути. M : 1991 . C .46.
13

Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g‘aznaviylar davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqiylarning kuchaygan
davlatiga tobe bolib qolishadi. Eloqxon poytaxti dastlab O‘zganda joylashgan,
so‘ngra Samarqandga ko‘chirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan.
Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning
Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug‘roxon boshliq Qoraxoniylar
Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida
Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham
qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar
davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma’muriyati va harbiy qo‘shinlari
boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib,
deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish
o‘rniga xoinlik yo‘lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Ko‘p o‘tmay
Bug‘roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo
Bug‘roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg‘arga qaytishga majbur
etadi. Yo‘lda u vafot etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur
Buxoroga qaytib o‘z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq
Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo‘zg‘olon ko ‘taradilar. O‘z
kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G‘azna hukmdori Sobuqteginni yordamga
chaqiradi. Yigirma mingli qo‘shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh
bilan birlashib, qo‘zg‘olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so‘ng
Foyiq va Abu Ali qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqteginni Abuali
Simjuriy o‘rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G‘azna va
Xurosonda Sobuqtegin va o‘g‘li Mahmudning siyosiy xukumronligi
mustahkamlanib, G‘aznaviylar davlati tashkil topadi.
Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo‘lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana
14

hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish
uchun Sobuqtegin Chag‘oniyon, Juzjon va Xuttalon hokimlarining birlashgan
qo‘shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o‘z
qo‘shini bilan unga qo‘shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh
shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqteginni Buxoroga
chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtegin qo‘shin yuborib Buxoroni egallaydi.
So‘ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida
shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi.
Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga
hukumdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina
beriladi, xolos. Biroq, ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. S.
Klyashtorniyning “ Эпоха “ Кутадгу билиг ” maqolasida “Somoniylar to 1005-
yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo‘lsalarda ammo 999-
yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar
hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib X asr oxirida Somoniylar davlati
o‘rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Qoshg‘ardan Amudaryogacha
cho‘zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg ‘ona va
qadimgi Sug‘dni o‘z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo‘lsa, ikkinchisi Shimoliy
Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha bo‘lgan viloyatlarni
qamrab olgan G‘aznaviylar davlati edi” deya ma‘lumot bergan 1
. Qoraxoniylar
davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o‘rtasidagi
chegara deb belgilangan bo‘lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan
yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat
qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasida
shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda Qoraxoniylar Xuroson ustiga
ikki marta qo‘shin tortadilar. Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi.
Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo‘lgan Xurosonning mulkdor
feodallari qo‘llab-quvvatlaydilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy Qoraxoniylarga zarba
1
K ляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу билиг» // Советская тюркология. № 4, 1970 . C .63.
15

berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. 1017-
yilda Mahmud Xorazm ustiga qo‘shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib,
Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi. Bu davrda Sirdaryo etaklarida
yashovchi o‘g‘uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o‘rnashgan
turkman qabilalari kuchayib, o‘z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan
G‘aznaviylarga qarshi tazyiq ko‘rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash
boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori
Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yilda Amudaryo bo‘yi. Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va
Chag‘oniyonni G‘aznaviylardan tortib oladi. Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar
davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan.
Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo‘lganligidan, har bir yirik hudud yoki
viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda
idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli
miqdordagi yillik xiroj yoki to‘lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori -
Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil boshqarganlar.
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy
vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Viloyat
hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan
a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy
eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o‘tiradi.
Viloyat boshqaruv ma‘muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib
baridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va
muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligi
mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona
munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga
e‘tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachongidan ham balandga ko‘tariladi.
Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar
ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar
edilar.
16

2.1 Boris Kochenevning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy
hayotning shakillanishini tahlil qilinishi
17

Tarixdan ma’lumki, har bir davlat uzining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
tayanch bo‘lgan ma’lum bir asosiga ega bo‘lgan. Albatta, u siz jamiyat va davlat
hayotini tasavvur ham etib bo‘lmaydi. Shuning uchun Qoraxoniylar davlati tarixini
o‘rganishda, tarixiy-voqea hodisalarning jarayoni va ularning mantiqiy
bog‘lanishini asoslash uchun davlatning ijtimoiy- iqtisodiy hayotini chuqur idrok
eta bilish ham zarur hisoblanadi. Mazkur davlatning bu boradagi tarixi xususida
mavjud manbalar va adabiyotlarda juda ko‘p ma’lumotlar berilgan. Xususan rus
olimi Boris Kochnev bu ma ‘lumotlarda qator fakt va dalillarni sharxlab o‘tish
bilan qanoatlanib, ularni avvalgi voqea-hodisalar bilan bog‘liq holda taxdil etishga
yetarlicha e‘tibor berilmagan. Demoqchimizki, Qoraxoniylar davlati uzining uzoq
tarixi davomida ilk davridan (766 yil — IX asrning 1-yarmi) rivojlangan davrini
(XI-XII asr) qiyoslaydigan bo‘lsak, bu davrlar mobay nida uning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining zamini o‘zgarib borganligi va o‘zida yangicha ko‘rinishni ifoda
etganligini kuzatishimiz mumkin. Ma’lumki, turkiy qabilalar qadimdan asosan
ko‘chmanchi-chorvador sifatida hayot kechirib kelishgan. Bu ularning turmushini
umumiy qiyofasini qay darajada bo‘lishini ham belgilab bergan. Turkiy xoqonligi
davrida har bir urug‘, qabilaning o‘z chorva mollari va ularni boqish uchun
alohida ajratilgan yaylov yerlari bo‘lgan. Rossiyalik mashhur tarixshunos olim
Boris Kochenevning “ Кочнев Б . Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209)” deb nomlangan ilmiy tadqiqotida keltirilgan ma’lumotiga
ko‘ra “ Mazkur chorvador qabilalar yoz faslida dasht va cho‘llarda o‘t-o‘lan qurib
qolganda o‘z chorva mollarini yanshan, Oltoy va Xangay tog‘lari
yonbag‘irlaridagi o‘tloqlarga xaydab kelishgan” degan 1
. Lekin qish faslida tog‘da
qor ko‘p yog‘ishi sababli podalarni yana cho‘l mintaqasiga qaytarishgan.
Tabiatning injiqliklari bilan bog‘liq bo‘lgan bu xayot tarzi ularning ruxiyatida
ham o‘z aksini topgan. Chorva mollarini boqish bu ko‘pchilik mehnatini talab
qilmaydi. Shuning uchun ko‘chmanchi turkiy qabilalarda deyarli barcha erkaklar
xarbiy jangchi xisoblangan. Ularning asosiy ma’lumoti esa urush bo‘lib, unda o‘z
1
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209). – М.: Издательский дом
«София», 2006. C .59.
18

hududini ximoya qilish, qo‘shni qabila va davlat yerlarini egallash birlamchi vazifa
xisoblangan. Ko‘chmanchi qabilalarni turg‘un aholiga nisbatan ko‘pgina hollarda
xarbiy jihatdan ustun bo‘lib kelganligini e‘tiborga olsak, Turkiy xoqonlikning
tashkil topishi va uni tezda qudratli davlatga aylanishining sabablari birmuncha
oydinlashadi. Chunki bunda uning tarkibidagi turkiy qabilalarning doimo jangovar
xolatda bo‘lganligi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Umuman ko‘chmanchi turkiy
qabilalarda davlatning yuzaga kelishi masalasi ko‘pchilik olimlarni qiziqtirib
kelgan. Fikrimizcha, bu masalalar yuqorida keltirilganidek ijtimoiy hayot tarzi
bilan bog‘liq xolda o‘rganilishi kerak. Turkiy xoqonligi Oltoy va Janubiy Sibirda
tashkil topgan vaqtda (551 yil) uning davlat boshqaruvi va ijtimoy-iqtisodiy hayoti
ham oddiy ko‘rinishga ega edi. Davlat boshqaruvida an‘anaviy urug‘-qabilaviy
udumlar nihoyatda kuchli hisoblanib, xoqonlik tarkibidagi qabilalarning
ko‘pchilik qismi ko‘chmanchi-chorvador bo‘lgan. Lekin davlatning chegaralari
Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Isfijob, Farg‘ona, Shosh va Movarounnahr hududlari
hisobiga kengayib borgach, uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida shu
hududlarda yashovchi turg‘un aholining ta‘siri kuchayib bordi. Bu shahar va
qishloqlarda yashovchi o‘troq aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik,
hunarmandchilik va savdogarlik bo‘lgan. Turkiy xoqonlikning bu ulkan
hududlarni o‘z tevaragida birlashtirganligi ijobiy xolat bo‘lib, bu avvaldan davom
etib kelayotgan mazkur hududlarda yashovchi ko‘chmanchi va o‘troq aholi
o‘rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalarni yanada kuchaytirib yuborgan. Turkiy
xoqonligi davridagi bu jarayonni voris sifatida Qoraxoniylar davlati yuksak
darajada davom ettirdi. Ushbu davlat qarluq qabilalar ittifoqi negizida tashkil
topgan (766 yil) va o‘z tarkibiga boshqa turkiy qabilalarni birlashtirgan (IX-X asr)
vaqtda uning tasarrufidagi ko‘chmanchi qabilalarning katta qismi o‘troqlashib
dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullana boshlashgan edi.
Lekin davlat tarkibidagi barcha qabilalarning xo‘jaligi bir xil emas edi. Bunda
qarluq qabilasi o‘z ittifoqdoshlariga nisbatan ancha madaniyatli hisoblanishsa,
yag‘mo qabilasi asosan chorvachilik bilan shug‘ullangan. Bu qabilaning ot yilqilari
va qoylari ko‘p bo‘lgan. Chigil qabilasining ham katta qismi chorvador bo‘lsada,
19

ularning shahar va qishloqlarda yashovchi guruhlari dehqonchilik va
hunarmandchilik bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Davlat tarkibidagi ko‘chmanchi va
turg‘un aholining madaniyati va xo‘jaligida umumiy belgilar mavjud bo‘lgani
xolda, ular o‘rtasida ma‘lum bir farlqi jihatlar ham bo‘lgan. Shuning uchun ham
qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning markaziy hududlari egallanganda, juda
katta dehqonchilik vohalari, jumladan, Zarafshon hududidagi ekinzorlar, bog‘-u
rog‘lar poymol qilinib, chorva-mollari uchun yaylovga aylantirilgan edi. Bu
voqea-xodisalar turkiyalik tadqiqotchilar tomonidan alohida e‘tirof etilib, bunda
qoraxoniylarning Movarounnahrdagi siyosiy ustunlikni qo‘lga kiritishi, go‘yoki
ko‘chmanchi turkiy qabilalar tomonidan o‘lka madaniyatiga ham xalokatli ta‘sir
etishi sifatida ko‘rsatiladi. Bu masalaga chuqurroq nazar solib, mantiqiy muloxaza
yuritadigan bo‘lsak, voqealar boshqacha tarzda kechganligi oydinlashadi.
Qoraxoniylar davlati Movarounnahrni o‘z ta‘siriga olmasdan oldin ham juda katta
hududlarga egalik qilgan. Davlat tarkibidagi Isfijob, Yettisuv, Sharqiy Turkistonda
asosan turkiyzabon xalqlar istiqomat qilib, ularning ko‘pchilik qismi bu davrga
kelib dehqonchilik, hunarmandchilik hamda savdo-sotiq bilan shug‘ullanishgan.
Lekin avval ham aytganimizdek davlat tarkibida ko‘chmanchi chorvador qabilalar
katta xarbiy-siyosiy ko‘chni tashkil etishgan. Xoqonlikning xarbiy qo‘shinlari ham
asosan shu qabilalar negizida tuzilganligi sir emas. Qoraxoniylar mazkur xarbiy
qo‘shin kuchi bilan Movarounnahrning ichki hududlariga kirib borganda qabila
sardorlari bo‘lgan katta-katta xarbiy zodagonlar o‘zlariga tegishli chorva-
mollaridan iborat podalarni ham o‘zboshimchalik bilan shu hududlarga
joylashtirgan. Natijada, juda katta dehqonchilik yerlari yaroqsiz xolga keltirilib,
podalarni boqish uchun yaylovlarga aylantirilgan. Lekin bu xolat vaqtinchalik
bo‘lib, qoraxoniylar xukmdorlarining o‘zlari tezda bunga chek qoyishgan. Chunki
davlat taraqqiyotida o‘troq aholi tomonidan bunyod etilgan dehqonchilik
voxalarining ahamiyatini ular yaxshi tushunishgan. Qoraxoniylar sulolasining
ko‘pchilik vakillari, jumladan, Ibrohim Tavg‘achxon, Shame al-mulk, Xizrxon,
Muhammad Arslonxon va boshqalar ulkaning iqtisodiy va madaniy ravnaqi uchun
juda ko‘p ishlarni amalga oshirishgan. Endi bevosita Qoraxoniylar davlati
20

tarkibidagi ko‘chmanchi va o‘troq aholining asosiy mashg‘uloti bo‘lgan xo‘jalik
turlariga kelsak, bu davrda ko‘chmanchi-chorvador qabilalarning ko‘pchiligi
o‘troqlashdi, ayrim guruhlari esa o‘zlarining an‘anaviy chorvachilik xo‘jaligini
saqlagan xolda qisman dehqonchilik qila boshlashdi. Boris Kochenev “Lekin ba’zi
qabilalar asriy odatlari bo‘lgan bu ko‘chmanchilik turmush-tarzini keyinchalik ham
saqlab qolishdi. Albatta, buning o‘ziga xos sabablari bor edi. Chunki Qoraxoniylar
davlatiga qarashli barcha yerlardan dehqonchilik uchun foydalanib bo‘lmas edi.
Bundam yerlar sirasiga kirgan cho‘l, dasht vohalari hamda tog‘oldi hududdari
chorvachilik uchun qulay bo‘lgan. Qolaversa, butun mintaqada chorvachilik
maxsulotlariga bo‘lgan talab va extiyoj chorvadorlar mehnatini rag‘batlantirib
kelgan. Shuning uchun mamlakatning dasht va tog‘oldi yaylovlarida otar-otar qoy,
uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Chorvachilik mamlakat aholisini go‘sht, sut,
teri, jun kabi maxsulotlar bilan ta‘minlashdan tashqari, xo‘jalikning boshqa
sohalari uchun xam ot-ulov yetkazib bergan” 1
. Ot, eshak, tuya va xo‘kizlardan
qo‘sh xaydashda, arava tortishda, moyjuvoz, tegirmon ishlarida va boshqa
yumushlarda keng foydalanilgan. Movarounnahrning shahar va qishloqlarida
yashovchi aholi ham uy chorvachiligi bilan shug‘ullanishgan. Umuman olganda,
qoraxoniylar davrida chorvachilik xo‘ja ligi yetakchi tarmoqlardan xisoblangan.
Qoraxoniylar davlati o‘z tarkibida ham chorvador, ham dehqon aholini yaxlit xolda
birlashtirgan ulkan saltanat edi. Davlatning bu qiyofasi birmuncha murakkab
ko‘rinishda bo‘lsa-da, aslida bu uning iqtisodiy-madaniy jihatdan katta bir yutug‘i
edi. Yuqorida qayd etilganidek, qoraxoniylar Movarounnahr hududini o ‘z izmiga
olgan vaqtda (X asr oxiri) o‘lkaga juda ko‘p chorvador qabilalar kirib kelishgan
edi. Lekin biroz vaqt o‘tgach, dehqonchilikka ixtisoslashgan bu hududda chorva
mollarini boqish uchun yaylov yerlari yetishmasligi ma’lum bo‘ldi.
Bu xodisa chorvador qabilalarning katta qismini tashkil etuvchi o‘rta xol va
kambag‘al kishilarni bundan buyon dehqonchilik bilan shug‘ullanishga zamin
yaratdi. Shundan so‘ng chorvador qabilalarning asosiy guruhlari XI asrning
1
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209). – М.: Издательский дом
«София», 2006. C .74.
21

birinchi choragidayoq asta-sekin o‘rtoqlasha boshladi, Bu jarayon XI asr
oxirlarigacha va undan keyin ham davom etdi. Ma‘lumki, Movarounnahr aholisi
bunyodkor xalq sifatida qadimdan asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat
bilan shug‘ullanib kelishgan.
Xo‘jalikning bu turlari asrlar davomida takomillashib borib, alohida bir
madaniyat tusiga ega bo‘lgan. Ajdodlarimizning tinimsiz mehnati natijasida bu
yerda Xorazm, Zarafshon va Farg‘ona kabi hududlar iqtisodiy-madaniy jihatdan
mintaqaning eng boy o‘lkalariga aylangan. Bu o‘lkalarning boy madaniyati Isfijob,
Yettisuv, Sharqiy Turkistonda yashovchi aholiga ham kuchli ta‘sir ko‘rsatib
kelgan. Mazkur hududlarda yashovchi ko‘chmanchi qabilalarni Turkiy xoqonligi
davridayoq turgun hayotga o‘tishi boshlangan bo‘lsa, qoraxoniylar davriga kelib
bu jarayon yanada kuchaydi. IX-X asrlarga kelib bu hududlarda yashovchi
ko‘chmanchi qabilalarning katta qismi endilikda o‘troq hayot tarziga o‘tishgan.
Bu jarayon ijobiy ahamiyatga ega bo‘lib, hududlardagi aholini bir-biriga
yanada yaqinlashtirib, ularning turmush-tarzida, xo‘jaligida umumiylikni
kuchaytirib borgan. Qoraxoniylar davlatining iqtisodiy asoslaridan bo‘lgan
dehqonchilik ishlari bu davrda ham ravnaq topib borgan. Buxoro, Samarqand,
Farg‘ona, Toshkent viloyatlarida bu boradagi natijalar an‘anaviy tarzda yuksak
darajada bo‘lgan bo‘lsa, davlatning shimoliy-sharqiy tomonlarida ham sun‘iy
sug‘orma dehqonchilikka asoslangan juda ko‘p ishlar amalga oshirilgan. Masalan,
Issiqko‘l xavzasi, Chu, Taloye vohasida turli donli ekinlar ekish, uzumchilik,
bog‘dorchilik kabi sohalar yaxshi yo‘lga qoyilgan. O‘tror vohasida olib borilgan
arxeologiya tadqiqotlar natijasidan ayon bo‘lishicha bu vohada yirik magistral
kanallar, himoya dambalari, suv chig‘irlari va boshqa yirik sug‘orma inshootlari
qurilgan ekan. Qora xoniylar davrida dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik
soxasi ham birmuncha rivojlangan. Bu davrda hunarmandchilik, temirchilik,
kulolchilik, to‘qimachilik, kunchilik, zargarlikning ixtisoslashgan sertarmoq
sohaga aylangani ushbu kasb turlarini har birining san‘at darajasida tarqqiy
etganligini ko‘rsatadi. Shulardan temirchilik kasbi bilan turkiylar VI-IX
asrlardayoq keng shug‘ullanishgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Oltoydan
22

topilgan temir ma’danini qazib olish izlari bo‘lgan yodgorlikning mavjudligi
buning isboti bo‘la oladi. Turkiylar qazib olgan temir nihoyatda sifatli bo‘lib,
Oltoy temirchilari undan pinok, bolta, qozon, qilich, shamshir, nayza, kamon
o‘qining uchlari va boshqa xo‘jalik hamda urush buyumlarini yasashgan.
Turkiylarning temirdan keng foydalan ishlari ularni xarbiy jihatdan qudratli
bo‘lishiga imkon bergan. Temirchilik keyingi davrlarda yanada rivojlanib bordi.
Jumladan, qarluq qabilasi hukmdorlari yasagan qilich, nayza va boshqa urush
qurollari, nafaqat turkiy dunyoda, balki slavyan mamlakati bo‘lgan Kiyev Rusida
ham mashxur edi. Demak, temirchi turkiy hunarmand ustalar yasagan buyumlar
sharqda Xitoydan tortib, G‘ arbda Sharqiy Yevropagacha bo‘lgan hududlarda keng
tarqalgan ekan.
Bu vaqtda, tukimachilik va kunchilik sohalari ham taraqqiy etgan. Albatta,
bu borada Samarqand, Buxoro viloyatlari avvalgidek yetakchi bo ‘lishgan.
Shuningdek, davlatning shimoli-sharqiy hududlari bo‘lgan Yettisuv, Isfijob,
Sharqiy Turkistonda ham hunarmandchilikning bu turlari yaxshi rivojlangan.
Mahmud Qoshg‘ariy bu haqda ko‘plab ma’lumotlar bergan. Masalan, olmaxon,
qunduz va boshqa hayvonlar terisidan po‘stin (ichuk), qoy yungidan to‘kilgan issiq
kiyim (kare), turli namatlar, charmdan ishlangan oyoq kiyimlari (izlik) va boshqa
maxsulotlar tilga olib o‘tilgan.

2.2 Rossiyalik tarixshunoslar va Boris Kochenevning maqolalarida
Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati va tangalarining o‘rganilishi
23

Xoqonlikning g‘arbiy qismida ellikdan ortiq tanga bosib chiqarish uchun
iqtisodiy patentsiali yuqori bo‘lgan shahar mavjud edi. Davlatning sharqiy qismida
mintaqa aholisi va davlat o‘rtasidagi munosabatlar ta’minlashga mas’ul bo‘lgan
davlat ayonlar islom dinini yangi qabul qilgan yuz minglab odamlar uchun
faqihlarga va fiqhiy asarlarga ehtiyoj bor edi. Madrasa arab tilida dars olib
boriladigan joy, talabalar bilim olidigan bino demakdir. Madaris - bu
madrasalarning ko‘pligi. Islomning qadimgi davrlaridagi masjidlar ta`lim berilgan
joylar edi. Ta`lim faoliyatining ko‘payishi va xilma-xilligi bilan ta`lim markazi
masjidlardan madrasalarga o‘tishni boshladi. Bir tomondan madrasalar boshqa
tomondan masjidlarning o‘rnini bosa boshlagach, masjidlar ham yangi ta`lim
markazi sifatida faoliyat yuritmoqda edi. Biroq, masjidlar ibodat markazlari
bo‘lganligi sababli, ta`lim faoliyati ortish natijasida darslar va ibodatlarning
birgalikdagi olib borish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan ba`zi muammolarni to‘liq
hal qila olmaydilar bu kabi muammolar esa madrasa muassasalarini barpo etishni
majburiylashtirdi. Shuningdek, bir tomondan masjidlarda ibodat qilinadigan joylair
bo‘lgan boshqa tomondan, masjidlarda dars jarayonidagishovqinli va bahs
munozarali holatlar ibodatga kelgan insonlar uchun kop ham uyg‘un muhit emas
edi. Yana darslarning ko‘payishi bilan (Islom ilmlari va tabbiy ilmlar)
kengayayotgan o‘rganuvchi auditoriyasiga javob berish uchun masjidlardan
ajratilgan muassasalarga ehtiyoj bor edi. Bu sabablarning barchasi alohida madrasa
muassasasining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Rossiyalik olimlarning
Qoraxoniylar davlatida ta‘lim, din tizimining shakillanishiga oid maqolalarida
“ Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв ” 1
da
yozilishicha “Ushbu o ‘zgarishlarga muvofiq o‘rta asr islom dunyosidagi birinchi
zamonaviy madrasa Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tomonidan 1066 yilda
Samarqandda ochilgan. Ushbu muassasa boshqa muassasalardan o‘ziga xos farqlar
mavjud; qurilish jihatdan alohida noyob bino, talabalar turar joyi, kutubxona,
saylangan boshqaruvchilar, dasturlar va kurslarning ma’lum bir tuzilishiga ega
talabalar uchun stipendiyalar, inflyatsiya darajasiga qarab belgilanadigan professor
1
Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. M :. 1988. C .128.
24

maoshlari va doimiy manbalar aniq, belgilangan yillik byudjet kabi funksiyalar
mavjud edi. Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tashabbusi bilan ushbu ta’lim
muassasadida, XII asrda birgina Buxoroda maosh oluvchi olti ming fiqh olimlari
bo‘lganligi ta`lim va tarbiya faoliyatiga qanchalik ahamiyat berilishining aniq
ko‘rsatkichidir. Madrasalarning asosiy vazifasi imom, muazzin, xatib, voiz va
muftiy kabi davlat odamlarini ta’minlashdir shuningdek ularning ehtiyojlariga
javob beradigan o‘qimishli odamlarni tayyorlashdan tashqari, sud ishlaridan
sug‘orish va sudya, muhtasiblik, kotib, tarjimon, josus, notarius, elchixona, noib,
hokim va vazir kabi davlat kadrlariga bo‘lgan ehtiyojlarga javob berish edi.
Madrasalarning tashkil topishi va sonining ortishi, davlat hizmatchilarining va
olimlarni tayyorlashga bo‘lgan umumiy ehtiyoji kelib chiqishi haqida aytish
mumkin. M.Fyodorovning “Qoraxoniylar, X asrda Movaraunnahr va Sharqiy
Turkiston o‘rtasidagi mintaqada tashkil etilgan davlat tili sifatida(xoqoniy
turkchasini) yozma tili sifatida ishlatgan. Ushbu davrda uyg‘ur yozuvi bilan bir
qatorda arab yozuvidan ham foydalanilgan. So‘z boyligi jihatidan eski turk tiliga
yaqin nisbatan boy uyg‘urcha islomda avvalgi davrda buddizm bilan bog‘liq so
‘zlarning aksariyati lug‘atda so‘zlar o‘rniga islomga tegishli so‘zlarni o‘z ichiga
olingan 1
. B. X. Karmisheva “1069 yilda Yusuf Xos Hojib tomonidan yozilgan va
6645 baytdan iborat “Qutatg‘u bilig” hamda 1074 yilda Mahmud Qoshg‘ariy
tomonidan yozilgan Devoni lug‘ati turk, asari arablarga turkiy tilini o‘rgatish
maqsadida turk tilining birinchi lug‘ati hamdir” 2
. Adib Ahmat Yugnaki tomonidan
yozilgan va 101 ta to‘rtlikdan iborat “Hibat ulhaqoyiq”, Yassaviy tomonidan
yozilgan Devoni Hikmat Qoraxoniy turkiy tilning asosiy namunalaridir. Devoni
lug‘ati turk asarida 8624, Qutadg‘u bilikda 2961, “Hibat ul-haqoyiq” 1306
so‘zlarning mavjudligi, Qoraxoniylar turkiy tilining juda katta so‘z boyligiga
egaligi ko‘rsatkichdir. Qoraxoniylar turkiychasi birinchi islomiy adabiy tildir. XI-
XII asrlarda Qashqar va Sharq va G‘arb Turkistonda rivojlangan. X asrda
1
Фёдоров М.Н. Новые факты из истории Караханидов первой четверти XI в. / Из истории культуры народов
Узбекистана. M :. 1965. C . 177.
2
Кармышева, Б. Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. АН СССР / Б.
Х. Кармышева. – М.: Наука, 1976. C.138.
25

Qoraxoniylar tomonidan islomning qabul qilinishi bilan uning atrofidagi islom
davlatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatildi. Aloqalar turli xil ijtimoiy institutlarga va
ayniqsa tilga muhim ta`sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, Qoraxoniylar turkchasida arab
va fors tillaridan tashkil topgan ba’zi bir til elementlari joylashdilar va xalq tilidan
tashqarida guruh tili vujudga kela boshladi. Ushbu davr asarlari islom an’analarini
yaratishda foydalaniladigan til qisqa vaqt ichida urf-odatlarga ta`sirini namoyish
etib, qoraxoniylar turkchasida asarlar yaratdila boshlandi. Rossiyalik S.
Klyashtorniyning “Qoraxoniylar o‘rta Osiyo turkiy madaniyatning davom etishida
muhim rol o‘ynadi va ta’sir ko‘rsatdi. Mahmud Qoshg‘ariy va Yusuf Hos Hojib
davrning ikki muhim olimidir. Mahmud Qoshg‘ariy “Devoni lug‘atit turk” asari
bilan arab madaniyatiga qarshi chiqqan” deya ma’lumot bergan 1
. Mahmud
Qoshg‘ariy XI asrda Markaziy Osiyodagi eng yirik tilshunos bo‘lish nuqtai
nazaridan ham muhimdir. Yuqorida aytib o‘tilgan asarda turkiy xalqlar tarixi,
geografiyasi, dostoni va afsonalari haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan.
Bolasog‘unlik Yusuf Xos Hojib tomonidan uyg‘ur alifbosida yozilgan Qutadg‘u
bilig davrning muhim asarlari qatoriga kiradi. 1069 yilda she’riy uslub bilan
yozilgan ushbu asar Bug‘roxonga taqdim etildi. Bu asar birinchi turkiy
siyosatnoma ekanligi Saljuqiylar vaziri Nizomulmulkni ham ta’sirlantirdi va
Nizomulmulk ushbu asardan ilhomlanib, Siyosatnoma nomli asarini yozib, Sulton
Malikshohga taqdim etdi. X-XIII asrlarda turk-islom dunyosida ilmiy tadqiqotlar
juda rivojlangan darajada edi. Olimlar hukmdorlar tomonidan yuqori baholangan.
Shuningdek ushbu davrda yashgan olimlar yevropaga chuqur ta’sir ko‘rsatdilar.
Fizika, matematika, Astronomiya va mantiq bo‘yicha 160 ta asarga ega bo‘lgan
Forobiy Aristotel g‘oyalarini juda yaxshi sharhlagan. Uning sharhlari tufayli u
ikkinchi o‘qituvchi(muallimi soniy) deb nomlandi. G‘arbiy dunyoda u “Al
Farabius” nomi bilan mashhur bo‘lib, ko‘plab asarlari lotin tiliga tarjima qilingan
va darslik sifatida o‘rta maktablarda o‘qitilgan. Ibn Sino buyuk tibbiyot olimi va
faylasufidir. Tibbiyot, mantiq, fizika va din falsafasi sohalarida 220 ga yaqin asar
yozgan. G‘arbliklar tomonidan “Tibbiyot hukmdori” unvoniga sazovor bo ‘ldi.
1
K ляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу билиг» // Советская тюркология. № 4, 1970 . C . 99 .
26

Hususan Beruniyning 110 dan ortiq asarlari mavjud. U geografiya fanini islom
olamida mustaqil bir fanga aylantirdi. Qoraxoniylarda hukmdorlar ilmiy faoliyat va
olimlarga e‘tibor berishgan. Himoyalash natijasida ilmiy faoliyat ancha
yaxshilandi. Hukmdorlar yuqorida aytib o‘tilgan markazlarga Toshkent,
Bolosog‘un, Qashg‘ar va boshqa shaharlarning ahamiyat ortib san`at markazlariga
aylandi. Qoraxoniy hukmdorlarining ilm-fan sohasidagi ilmlarga muhabbati
muhim o‘zgarishlarga olib keldi va olimlarning sonini ko‘paytirishga imkon berdi.
Hukmdorlarning ta’lim faoliyatiga bunday ahamiyat berishlari aslida ikkita muhim
omil. Birinch sababi islom dinini yaqinda qabul qilgan turk qabilalarining yangi
e’tiqodlarini mustahkamlash va yangi e’tiqodlariga zid bo‘lgan eski e’tiqodlarni
yo‘q qilish.Ikkinchisi shialarga qarshi ushbu ta’lim muassasalari orqali sunniylar
o‘z e’tiqodlarini mustahkamlash. Islom olamida dastlab ta’lim va tarbiya ishlari
xususiy joylarda olib borilmadi, kuttab (maktab) deb nomlangan o‘qituvchilar
uylari va masjidlarda faoliyat olib borilgan. Boshqa tomondan, madrasalar o‘quv
faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Boshqa tomondan
madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Islom
tarixida madrasalar ta’lim va tarbiya faoliyatida tobora muhim ahamiyat kasb etishi
va auditoriyasi kengayishi natijasida paydo bo‘lgan muassasalardir.
XULOSA
Qoraxoniylar davlati mintaqaning kotta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom
viloyatlari Sharqiy Turkistonning g‘arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa
27

Movarounnahr xududlarida) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko‘ra hamda shu xudularda yashovchi
ko‘chmanchi, o‘troq aholining o‘zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil
topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakillanishi va uning
boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo‘lish mumkin.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o‘z ichiga
olsa. Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o‘z ichiga oladi. Bu
davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq
davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq,chigil,yag‘mo, to‘xsi,
uyg‘ur, o‘g‘uz va bosqa juda ko‘plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida
uyishib borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati
ortadi. Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya‘ni
buyuk xon nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “Xoqoniya”,
ya‘ni “Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Bu davr qoraxoniylar
davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi
bilan atagan Boris Kochenev bu haqda o ‘z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi.
Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda
hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik
“Bug‘roxon davlati”, “Xoqoniya o‘lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab
kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita
bog‘liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida
qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “jabg‘u” unvoni bilan atalgan. Lekin
davlat saltanat darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng huquqli
asosida faoliyat olib borgan. Ularning hohish irodasi ifodasi sifatida xoqonlar
qabila totemlari bo‘lgan “arslonxon”, “bug‘roxon”, kabi unvonlar bilan
ulug‘langan. Shu sababli biz M. Fyodorov tomonida rasmiy nomlangan
Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan
maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar
so‘zidagi “iy” qo‘shimchasi ham noo‘rin qo‘llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida
28

aytib o‘tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug‘
nomi ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir.
Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o‘ziga xos rivojlanish bosqichiga ega
bo‘lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko‘chmanchi – chorvadorlik tashkil
etgan. Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo‘lgach, o‘zining
murakkab tarkibiy xususiyatga ko‘ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona
mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy
negzini ko‘chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo –
sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz
bo‘lib kelgan Movarounnahrning o‘troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida
yashovchi aholiga o‘zining madaniy ta‘sirini o‘tkazgan. Shu bilan birga
Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va
keyinchalik kirib kelgan ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ko‘pchiligi ham
o‘troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug‘ullana
boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o‘rganishda hozirgi kunda kadrlar
yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o‘rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi
olim Boris Kochenev ushbu xalqning etnik tarixni o‘rgangan va o‘zining ilmiy
kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Rahbariy adabiyotlar
29

Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2016.
II . Asosiy adabiyotlar .
1. Бартольд В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения.
– Т. 1. – М.: Изд-во восточной литературы, 1963.
2. Фёдоров М.Н. Новые факты из истории Караханидов первой четверти
XI в. / Из истории культуры народов Узбекистана. M :. 1965 .
3. Федоров М.Н. Кочевники и оседлое население в Караханидском
каганате // Взаимодействие кочевых и оседлых культур на Великом
шелковом пути. M : 1991 .
4. Кармышева, Б. Х. Очерки этнической истории южных районов
Таджикистана и Узбекистана. АН СССР / Б. Х. Кармышева. – М.:
Наука, 1976.
5. Кононов А. Н. Поэма Ю. Баласагунского «благодатное знание» //
Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. М., 1983.
6. Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-
1209). – М.: Издательский дом «София», 2006 .
7. Малов С. В. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и
исследования. М.-Л., 1951 .
8. Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. M :.
1988.
9. Желобов . Д . Государства Таримской впадины во 2 пол. IX - нач. XII
вв.: политическое и религиозное взаимодействие . Екатеринбург . 2018.
10. Сафаров . Р . Социально-политическая история карлуков VII – XIII вв. И
их этнокультурная связь с таджиками мавереннахра . Душанбе . 2021.
11. Васильев, В. П. История и древности восточной части Средней Азии от
Х до ХШ века. – СПб., Типография Императорской Академии Наук,
1857.
12. Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. М.,
1981 .
30

Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida)

Sotib olish