Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 91.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida)

Sotib olish
Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida) MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….2-4 I BOB. Sovet tarixshunoslari tomonidan Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o ‘rganilishi………..............5….16 1.1 Sovet tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishiga oid tadqiqotlar…………………………………….………...………..5-10 1.2 Rus tarixchilari tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi ….……………………………………………………………………...11-16 II BOB. Rossiyalik tarixchi Boris Kochenevning qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga oid tadqiqotlari………………………….…….26 2.1 Boris Kochenevning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishini tahlil qilinishi………………………………..…......................17-22 2.2 Boris Kochenevning maqolalarida Qoraxoniylar davlatida ta‘lim faoliyati va tangalarining o‘rganilishi……………………………………………… …….. 23 - 26 III. XULOSA…………………………………………………………… …...27-28 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...29-30 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik tufayli о ‘zbek xalqining k о ‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy merosini о ‘rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng y о ‘l ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar bilan uchrashuvida Vatan tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va manbalarga tayangan holda yaratish vazifasi qo‘yildi. Bu uchrashuv va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixini hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O‘zbekiston hududida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o‘rganish dolzarb vazifa etib belgilandi 1 . Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf- odat va an’analari, xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo‘lmaydi”. Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O‘zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz ʻ ʻ kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, ʻ ʻ 1 Каримов. И Тарихий хотирасиз - келажак йуқ . – Тошкент : . Шарқ. 1998. 14-б 2 katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʼ 1 . Turkiyalik tarixshunoslarning yozishlaricha IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda r о ‘y bergan murakkab tarixiy jarayonlar О ‘zbekiston tarixi taraqqiyotida ham о ‘ziga xos о ‘rinni egallagan. 999-yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol ʻ etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib ʻ keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy ʻ ʻ Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. ʻ ʻ ʻ ʻ 1005-yilgacha somoniylarning so nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan ʻ muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani ʻ ʻ ʻ ta minlagan. Bog dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda ʼ ʻ o z hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar ʻ ʻ tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan oldin o tgan Turk xoqonligi, ʻ ʻ Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga ʼ asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, o z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib ʻ chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (IX-asr o rtasi) ʻ ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. ʼ ʻ Mana shu o‘ziga xos bo‘lgan davlat boshqaruv tizmini o‘rganish bizga o‘sha davr tarixining ko‘p sirlarini ochib beradi. Hamda milliy davlatchiligimizning qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi. Tadqiqotning mavzusining obyekti. Ushbu kurs ishining ob‘ekti Sovet tarixshunosligida Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va uning jtimoiy – iqtisodiy hayotini o‘rganilishi hisoblanadi. Tadqiqotning mavzusining predmeti. Kurs ishining predmeti Rossiyalik 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.: O‘zbekiston. 2016. 13- b 3 olim Boris Kochenevning tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlati itjimoiy – madaniy hayotini o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi Kurs ishining maqsadi yurtimiz davlatchiligida Qoraxoniylar sulolasini o‘rganish hisobllanadi. Tadqiqotning vazifasi Sovet tadqiqotlarida Qoraxoniylar paytidagi davlat boshqaruv tizmini o‘rganish, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari sifatida belgilab olindi. - Sovet tarixshunoslari tomonidan Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o‘rganilishi; - Rus tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishiga oid tadqiqotlar; - Boris Kochenev tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi; - Rossiyalik tarixshunoslarning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishini tahlil qilinishi; - Boris Kochenevning maqolalarida Qoraxoniylar davlatida ta ’ lim faoliyati va tangalarining o‘rganilishi. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan. 4 I BOB. Sovet tarixshunoslari tomonidan qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvini o‘rganilishi. 1.1 Sovet tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishiga oid tadqiqotlar Qoraxoniylar davlati , xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) — Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo etilishida turkiy qarluq, chigil va yag mo qabilalari yetakchi rol o ynagan. ʻ ʻ X asr o‘rtalari da qarluqlar yag‘mo, chigil , o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb yuritilgan davlat tashkil topadi. Mazkur davlat hukmdorlari “ jabg ‘u ” deb yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “ Qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar. Sovet davri tarixshunos olimi V. Bartoldning “ Туркистан в эпоху монгольского нашествия . Сочинения ” asarida keltirilicha “ XI–XII asrlar da Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq-Qoraxoniylar” davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgani bois hukmdorlari “arslonxon” , “bug‘roxon” va “tavg‘achxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor ma’nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “ qora ” so‘zi bilan sifatlangan” 1 . Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon , Bug‘roxon va Tavg‘achxon lar “ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda, keyinchalik, ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan. Qoraxoniylar tarixining eng yirik va umume‘tirof etilgan mutaxassisi V. Bartold ta’kidlaganidek, Qoraxoniylar o zlarini afsonaviy Turon ʻ shohi - Afrosiyob avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini “al-Afrosiyob” ʻ ʻ 1 Бартольд В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. – Т. 1. – М.: Изд-во восточной литературы, 1963. C . 41. 5 - Afrosiyob avlodi deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar deb nomlangan. Rossiyalik yana bir mutaxassis Safarov Rahmoil “C оциально - политическая история карлуков VII–XIII вв . И их этнокультурная связь с таджиками мавереннахра ” monografiyasida “Qoraxoniylarning ajdodi Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lganʻ deb taxmin qilgan” 1 . Davlatning tashkil topishi . 992-yilda Horun Bug‘roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda Somoniylar sulolasi chuqur ichki ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Nuh ibn Mansur Qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G‘aznadagi noibi Sobuqtegin ni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qo‘shin bilan Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan so‘ng Qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqtegin ni Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtegin va o‘g‘li Mahmud ning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. A.Kononov tadqiqotida “ 996-yil da Qoraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar. Shunday og‘ir bir sharoitda xiyonat ro‘y beradi. Ya’ni Sobuqtegin qo‘shini Buxoroni egallaydi” 2 . So‘ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu jumladan, Xurosonda hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay, 999-yil da Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi. Qoraxoniylar endi Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006 va 1008-yillar da qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar. Lekin Mahmud 1 Сафаров . Р . Социально-политическая история карлуков VII – XIII вв. И их этнокультурная связь с таджиками мавереннахра . Душанбе . 2021. C .36. 2 Кононов А. Н. Поэма Ю. Баласагунского «благодатное знание» // Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. М., 1983. С.51 . 6 G‘aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi. Bundan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yil da Amudaryo bo‘yi viloyatlari – Xuttalon , Vaxsh va Chag‘oniyon ni G‘aznaviylardan tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog‘un da bo‘lgan Sharqiy Qoraxoniylar , ikkinchisi markazi Samarqand da bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Bo‘ritegin “ Bug‘roxon ” unvonini olgan. Yana bir sovet tarixchilaridan S. Malov “ Памятники древнетюркской письменности ” kitobida “ Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga bo ‘lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar. Hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar” 1 . Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan. Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachongidan ham balandga ko‘tariladi. Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, Koshg‘ar, Taroz, O‘zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog ‘lashga harakat qiladilar. O‘ t m ishd a di y ori m iz t up r o g ‘ida j u da ko‘p d a v l a t lar y uz a g a kel g an, tar a qqiy et g an v a v a qti ke l ib o ‘ z o‘rn i ni bos h qa sulol a ga bo‘shatib b e r g a n. Y u r ti m i z t a r i x iga d o y r x ar b ir 1 Малов С. В. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951. C . 45 . 7 d a vl a tn i ng y uza g a k e li sh ja r a y oni s i y osi y , i jt i m o i y - i qtis o diy o m illa r bil a n u z v iy bo g ‘li q d i r. A l b at ta, bunda u m u m i y jixatlar bi l a n bi r ga x ar b i r d a vl at ning o ‘ z i ga x os xususi y atla r i ni x am e ’ tibordan chet d a q oldir m aslik ker a k. Af s us k i, ko‘pgina ta r ixiy asar l ar d a, d a vl a t c h il ik t ar i xini y ori t i s hda, d a vl at ning sh a k lla n ish v a y uzaga k e l i sh j ara y o n i ni s h uncha k i b i r s ha y x faoli y ati bil a n y ok i bi r o r -bir si y os i y vo q e a -xo d isala r ga b o g ‘lik x ol d a i z o xl a b o‘tilgan. V a hol a nki, xar b ir d a v l a t ni n g v uj ud g a k el i s h i , r ivoji va tana z z u liga o id j ara y o nl ar b i r i n c hi n a v b a t da s hu ja m iyatda g i m a v jud ijti m oi y - i qti s od i y o m il lar bil a n b e v osita bo g ‘li q k e c h g a n. S h u ning uchun d a v l a t ni n g tar i xini y oriti sh da uni n g ijti m o i y v a i q ti s od i y xa y otini x am ch uqur r oq o‘ rganish za r ur, deb o ‘ y l a y m iz, E n di aso s i y m aqsadga k o ‘ chadig a n b o‘lsak, ma ‘ l u m ki, I X -XII a srlar M ova r ou n n a h r ta r ixida turkiy x a l q lar sulolala r i ning xuk m r on lik m av q e i m ust a hka m la ng a n l i gi bil a n a j r a lib tur a d i . U lar o ‘ z tarixlari da v o m id a bi r qancha m us taqil m arkazlashg a n d a vl at la r ni ta sh kil e ti s h di. A n a shunday dav l at la r d a n b i ri Q oraxo n i y lar d a vla t i di. Q o rax o ni y lar da v l at i t o ‘ g‘risida shu dav r ga t aluqli t a r ixiy a sa r l a r n i n g de y arli barch a s i da s o ‘ z k ets a da, u s h bu davl a t q a ch on va q a y siet n ik a so s da ta sh kil topga nl igi x ano ‘ zg a c h a m un o zarali m a s ala bo ‘li b k e l m oqda. Qoraxoni y lar da vla t i t o ‘g ‘ ris i da ta ri x c hi o lim V. Vasilyev ham o ‘ z asarla r ida k e n g to‘xt a lib o‘tgan 1 . S h u bi l a n b irga Q o r a xo n i y lar da v l at i Qarluq d a vla t i ni ng davo m i ek a nligi, bu i kk i n o m dagi davl a t a sl ida bir d a v l a t b o ‘l g a nli g i v a m azk u r d o v o n lik qar l u q q abilasi t o m o n id a n 840 - y i l d a t ashkil topg an ligi to ‘g ‘risida o ‘ z f i k r - m u loxaz a lar in i b i l d i r i b o ‘ t g a n. U m u m an o l g a n d a, V. Vasilyev m azkur davlat t ar i x i n i y ori t ishda b u t unlay y an g i fi k rl a rni o ‘ r t a ga t as hl ad i. Q o r a x on i y lar xu k m r on lik q ila bo s hlag a n d a vr to‘ g ‘risida m a v jud m a nb a v a a d a b i y o tl a r d a g i m a ’ lu m ot lar o ‘ zaro q ara m a-qa r shi b o ‘l i b, bi z b u n da u lar ni ng b i r - birini inkor e t uvc h i z i d di y atli j i h at la rni h am a n g l as hi m i z m u m k i n. Ju m l adan , V. Vasilyevn i ng f ikri c h a , Q o r a xo n i y lar d a v l a t ini 8 40- y ildan t o 1 2 12 - y ilga c ha, y a ’ ni t o‘rt a sr m ob a y nida q a rl uq xoqo n l a r i ido r a 1 Васильев, В. П. История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХШ века. – СПб., Типография Императорской Академии Наук, 1857. C . 23 . 8 qilg a n . Sovet olim V. Vasilyev Qo r a x on i y l ar davla t i 9 4 0 - y ilda y uza g a ke l g a n deb qa y d etsa, a y r i m t arixiy a s ar l a r bu m asalada X a s r n i n g 90 - y i l la r i , y a ‘ n i und a n h am k ech ro q d av r ni ko ‘ r s a t m o q da. Q o ra x oni y lar davl at i n ing t a sh ki l topgan s a n a si ga o i d bu m a ’ lu m o t la r d a n k o ‘ rinib tu ri bd i k i , t ad qi q ot ch ilar o ‘ rta si da b u m asalada x a tto, b i r -bi r lar i ga y aq i nroq f ik rni h am u c h ra t m a y m iz . Ak si nc h a , u l a rn i ng k o ‘ pchil i g i , s hu ju m l ad a n, A . Belenitskiy, S. Malov , L. Malyavkin davla t ga a so s soling a n y i l d eb 840 - y i l ni b e l g ila sh sa, b o s hqa ta d qi q otc hilar guruhi A . Bernshtam, A. Yakubovskiy v a b o s h q a l ar e s a bu davl at ni 9 40 y i l d a t a sh k il t o pgan, de b xi s obl a s h ad i. Ular o ‘ rta s id a gi f arq k o ‘ rinib turg a nid e k y u z y il, y a ’ ni bi r a srl i k vaqtni tashkil qilmoqda. Albatta, tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud manbalardagi bu masalada berilgan to‘ziksiz va kamchil ma’lumotlar sabab bo‘lgan. Ularning xar biri o‘z mulohazalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan. Shuning uchun ularning fikrlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri inkor etish yoki qo‘llab-quvvatlash ancha murakkab masaladir. Bu o‘rinda, A . Belenitskiyning yuqorida keltirilgan fikrlarini to‘g‘ri, deb qabul qiladigan bo‘lsak, mazkur Qoraxoniylar davlatini to‘rt yuz yil mobaynida bir sulola vakillari boshqargan bo‘lib chiqadi. Tadqiqot mavzusi borasida yuritilgan fikr-mulohazalarga asosan aytish mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o‘rtalaridan emas, balki uning poydevori ancha ilgari barpo etilgan bo‘lib, X asrning o‘rtalarida esa bu davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib, avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda “Qoraxon” ya’ni buyuk xonlar nomi bilan atalgan. Tarixiy asarlarda xam bu davrda ko‘prok Qoraxoniylar davlati haqida so‘z ketib, ular Movarounnahr sarhadida kechgan tarixiy voqealarda markaziy o‘rinni egallashgan. Demak, Qoraxoniylar davlati o‘zining taraqqiyot bosqichlarida rivojlanib borganki, u yirik bir davlat timsolida birdaniga shakllanmagan. Aksincha, uning davlatchilik tizimi xamda tarkibiy to‘zilishi turkiy xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy 9 davlatchilik an ‘analari va tajribalari bilan uyg‘unlashib borgan. Xulosa qilib aytadigan bo ‘lsak, Qoraxoniylar davlat boshqaruvi tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqlarning qabila ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shu bilan Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo‘linadi. Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichida xokimiyat “Qarluq davlati” nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, uyg‘ur, o‘guz va boshqa turkiy qabilalarning xarbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan davlat kengayib, qudrati ortadi. Ushbu davlat qoraxon ya’ni “buyukxon”lar tomonidan boshqarilib, u “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topadi. Ilk o‘rta asrlarda tashkil topgan bu o‘lkan turkiy saltanat XI-XII asrlarda nihoyatda rivoj topadi. 10 1.2 Rus tarixchilari tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi X asr o‘rtalarida Issiqko‘lning janubi va Koshg‘arda yashagan yag‘mo qabilasi kuchayib, avval o‘zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi chigil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So‘ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo‘ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar. “Qoraxoniylar” atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so‘ng paydo bo‘lgan. Numizmat Boris Kochenev esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg‘ur xoqonligi deb atashgan. Rossiyalik professor Jelobov Dmitriy Yevgenyevichning “ Государства Таримской впадины во 2 пол . IX - нач . XII вв .: политическое и религиозное взаимодействие ” nomli dissertatsiyasida “940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog‘un shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo‘g‘roxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning nomidan “Qoraxoniylar” deb atala boshlanadi” 1 . 999-yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan ʻ ʻ Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va ʻ ʻ qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha Somoniylarning so nggi ʻ ʻ ʻ ʻ vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan. ʻ ʻ ʻ ʼ Bag dod ʻ halifasi fatvosi bilan eloqxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi. ʻ ʻ Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Nasr Eloqxon 1012- yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar 1 Желобов . Д . Государства Таримской впадины во 2 пол. IX - нач. XII вв.: политическое и религиозное взаимодействие . Екатеринбург . 2018. C .69. 11 Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlarʻ olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqiylarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib ʻ qolishadi. Eloqxon poytaxti dastlab O‘zganda joylashgan, so ngra Samarqandga ʻ ko chirilgan. ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, ʻ masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng ʻ yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli ʻ hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi. ʻ G.Gryunebaum “Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda ʻ ʻ vafot etadi. 996 yil Qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi. G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib, ʻ ʻ unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning ʻ ʻ ʻ janubidagi yerlarda va Xuroson hududida Sabuqtegin hukmronligi o rnatiladi. ʻ Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qismigina qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim ʻ daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi ʻ 1 . Amudaryo Qoraxoniylar va G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat ʻ ʻ ʻ o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va ʻ Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy ʻ Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab ʻ ʻ ʻ o zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan ziddiyatga kirishib, o rtada katta ʻ ʻ harbiy to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangida g aznaviylar ʻ ʻ saljuqiylar tomonidan qaqshatqich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay ʻ ʻ 1 Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. М., 1981 . C .77. 12 olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliyʻ hukmdori Ibrohim Bo ritegin ʻ foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni ʻ ʻ va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi. ʻ ʻ ʻ X asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida “podshoh yag‘ma” yoki “eloqxon” boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar - qarluqlar, chigillar, argular, yag‘molar va boshqa xalqlar kirgan bo‘lib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. M. Fedorov “992 yili eloqxon Bug‘ra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar g‘alabasiga Bug‘roxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abu Ali Simjuriy o‘rtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi” 1 . Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta o‘lja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yolboshchisi bolgan eloqxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va qadimgi So‘g‘d yerlarini o‘z ichiga olgan. 1005 yilgacha Somoniylarning songgi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko‘psonli qo‘shini pirovard g‘alabani ta’minlagan. Bag‘dod halifi fatvosi bilan eloqxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Eloqxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. 1 Федоров М.Н. Кочевники и оседлое население в Караханидском каганате // Взаимодействие кочевых и оседлых культур на Великом шелковом пути. M : 1991 . C .46. 13 Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g‘aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqiylarning kuchaygan davlatiga tobe bolib qolishadi. Eloqxon poytaxti dastlab O‘zganda joylashgan, so‘ngra Samarqandga ko‘chirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug‘roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma’muriyati va harbiy qo‘shinlari boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish o‘rniga xoinlik yo‘lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Ko‘p o‘tmay Bug‘roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug‘roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg‘arga qaytishga majbur etadi. Yo‘lda u vafot etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o‘z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo‘zg‘olon ko ‘taradilar. O‘z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G‘azna hukmdori Sobuqteginni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo‘shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo‘zg‘olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so‘ng Foyiq va Abu Ali qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqteginni Abuali Simjuriy o‘rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtegin va o‘g‘li Mahmudning siyosiy xukumronligi mustahkamlanib, G‘aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo‘lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana 14 hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtegin Chag‘oniyon, Juzjon va Xuttalon hokimlarining birlashgan qo‘shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o‘z qo‘shini bilan unga qo‘shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqteginni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtegin qo‘shin yuborib Buxoroni egallaydi. So‘ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukumdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. S. Klyashtorniyning “ Эпоха “ Кутадгу билиг ” maqolasida “Somoniylar to 1005- yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo‘lsalarda ammo 999- yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib X asr oxirida Somoniylar davlati o‘rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Qoshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg ‘ona va qadimgi Sug‘dni o‘z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo‘lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha bo‘lgan viloyatlarni qamrab olgan G‘aznaviylar davlati edi” deya ma‘lumot bergan 1 . Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o‘rtasidagi chegara deb belgilangan bo‘lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar. Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo‘lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo‘llab-quvvatlaydilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy Qoraxoniylarga zarba 1 K ляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу билиг» // Советская тюркология. № 4, 1970 . C .63. 15 berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. 1017- yilda Mahmud Xorazm ustiga qo‘shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi. Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o‘g‘uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o‘rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o‘z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan G‘aznaviylarga qarshi tazyiq ko‘rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yilda Amudaryo bo‘yi. Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag‘oniyonni G‘aznaviylardan tortib oladi. Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo‘lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to‘lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori - Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o‘tiradi. Viloyat boshqaruv ma‘muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e‘tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachongidan ham balandga ko‘tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. 16 2.1 Boris Kochenevning Qoraxoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishini tahlil qilinishi 17 Tarixdan ma’lumki, har bir davlat uzining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tayanch bo‘lgan ma’lum bir asosiga ega bo‘lgan. Albatta, u siz jamiyat va davlat hayotini tasavvur ham etib bo‘lmaydi. Shuning uchun Qoraxoniylar davlati tarixini o‘rganishda, tarixiy-voqea hodisalarning jarayoni va ularning mantiqiy bog‘lanishini asoslash uchun davlatning ijtimoiy- iqtisodiy hayotini chuqur idrok eta bilish ham zarur hisoblanadi. Mazkur davlatning bu boradagi tarixi xususida mavjud manbalar va adabiyotlarda juda ko‘p ma’lumotlar berilgan. Xususan rus olimi Boris Kochnev bu ma ‘lumotlarda qator fakt va dalillarni sharxlab o‘tish bilan qanoatlanib, ularni avvalgi voqea-hodisalar bilan bog‘liq holda taxdil etishga yetarlicha e‘tibor berilmagan. Demoqchimizki, Qoraxoniylar davlati uzining uzoq tarixi davomida ilk davridan (766 yil — IX asrning 1-yarmi) rivojlangan davrini (XI-XII asr) qiyoslaydigan bo‘lsak, bu davrlar mobay nida uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotining zamini o‘zgarib borganligi va o‘zida yangicha ko‘rinishni ifoda etganligini kuzatishimiz mumkin. Ma’lumki, turkiy qabilalar qadimdan asosan ko‘chmanchi-chorvador sifatida hayot kechirib kelishgan. Bu ularning turmushini umumiy qiyofasini qay darajada bo‘lishini ham belgilab bergan. Turkiy xoqonligi davrida har bir urug‘, qabilaning o‘z chorva mollari va ularni boqish uchun alohida ajratilgan yaylov yerlari bo‘lgan. Rossiyalik mashhur tarixshunos olim Boris Kochenevning “ Кочнев Б . Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209)” deb nomlangan ilmiy tadqiqotida keltirilgan ma’lumotiga ko‘ra “ Mazkur chorvador qabilalar yoz faslida dasht va cho‘llarda o‘t-o‘lan qurib qolganda o‘z chorva mollarini yanshan, Oltoy va Xangay tog‘lari yonbag‘irlaridagi o‘tloqlarga xaydab kelishgan” degan 1 . Lekin qish faslida tog‘da qor ko‘p yog‘ishi sababli podalarni yana cho‘l mintaqasiga qaytarishgan. Tabiatning injiqliklari bilan bog‘liq bo‘lgan bu xayot tarzi ularning ruxiyatida ham o‘z aksini topgan. Chorva mollarini boqish bu ko‘pchilik mehnatini talab qilmaydi. Shuning uchun ko‘chmanchi turkiy qabilalarda deyarli barcha erkaklar xarbiy jangchi xisoblangan. Ularning asosiy ma’lumoti esa urush bo‘lib, unda o‘z 1 Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209). – М.: Издательский дом «София», 2006. C .59. 18 hududini ximoya qilish, qo‘shni qabila va davlat yerlarini egallash birlamchi vazifa xisoblangan. Ko‘chmanchi qabilalarni turg‘un aholiga nisbatan ko‘pgina hollarda xarbiy jihatdan ustun bo‘lib kelganligini e‘tiborga olsak, Turkiy xoqonlikning tashkil topishi va uni tezda qudratli davlatga aylanishining sabablari birmuncha oydinlashadi. Chunki bunda uning tarkibidagi turkiy qabilalarning doimo jangovar xolatda bo‘lganligi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Umuman ko‘chmanchi turkiy qabilalarda davlatning yuzaga kelishi masalasi ko‘pchilik olimlarni qiziqtirib kelgan. Fikrimizcha, bu masalalar yuqorida keltirilganidek ijtimoiy hayot tarzi bilan bog‘liq xolda o‘rganilishi kerak. Turkiy xoqonligi Oltoy va Janubiy Sibirda tashkil topgan vaqtda (551 yil) uning davlat boshqaruvi va ijtimoy-iqtisodiy hayoti ham oddiy ko‘rinishga ega edi. Davlat boshqaruvida an‘anaviy urug‘-qabilaviy udumlar nihoyatda kuchli hisoblanib, xoqonlik tarkibidagi qabilalarning ko‘pchilik qismi ko‘chmanchi-chorvador bo‘lgan. Lekin davlatning chegaralari Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Isfijob, Farg‘ona, Shosh va Movarounnahr hududlari hisobiga kengayib borgach, uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida shu hududlarda yashovchi turg‘un aholining ta‘siri kuchayib bordi. Bu shahar va qishloqlarda yashovchi o‘troq aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik, hunarmandchilik va savdogarlik bo‘lgan. Turkiy xoqonlikning bu ulkan hududlarni o‘z tevaragida birlashtirganligi ijobiy xolat bo‘lib, bu avvaldan davom etib kelayotgan mazkur hududlarda yashovchi ko‘chmanchi va o‘troq aholi o‘rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalarni yanada kuchaytirib yuborgan. Turkiy xoqonligi davridagi bu jarayonni voris sifatida Qoraxoniylar davlati yuksak darajada davom ettirdi. Ushbu davlat qarluq qabilalar ittifoqi negizida tashkil topgan (766 yil) va o‘z tarkibiga boshqa turkiy qabilalarni birlashtirgan (IX-X asr) vaqtda uning tasarrufidagi ko‘chmanchi qabilalarning katta qismi o‘troqlashib dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullana boshlashgan edi. Lekin davlat tarkibidagi barcha qabilalarning xo‘jaligi bir xil emas edi. Bunda qarluq qabilasi o‘z ittifoqdoshlariga nisbatan ancha madaniyatli hisoblanishsa, yag‘mo qabilasi asosan chorvachilik bilan shug‘ullangan. Bu qabilaning ot yilqilari va qoylari ko‘p bo‘lgan. Chigil qabilasining ham katta qismi chorvador bo‘lsada, 19 ularning shahar va qishloqlarda yashovchi guruhlari dehqonchilik va hunarmandchilik bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Davlat tarkibidagi ko‘chmanchi va turg‘un aholining madaniyati va xo‘jaligida umumiy belgilar mavjud bo‘lgani xolda, ular o‘rtasida ma‘lum bir farlqi jihatlar ham bo‘lgan. Shuning uchun ham qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning markaziy hududlari egallanganda, juda katta dehqonchilik vohalari, jumladan, Zarafshon hududidagi ekinzorlar, bog‘-u rog‘lar poymol qilinib, chorva-mollari uchun yaylovga aylantirilgan edi. Bu voqea-xodisalar turkiyalik tadqiqotchilar tomonidan alohida e‘tirof etilib, bunda qoraxoniylarning Movarounnahrdagi siyosiy ustunlikni qo‘lga kiritishi, go‘yoki ko‘chmanchi turkiy qabilalar tomonidan o‘lka madaniyatiga ham xalokatli ta‘sir etishi sifatida ko‘rsatiladi. Bu masalaga chuqurroq nazar solib, mantiqiy muloxaza yuritadigan bo‘lsak, voqealar boshqacha tarzda kechganligi oydinlashadi. Qoraxoniylar davlati Movarounnahrni o‘z ta‘siriga olmasdan oldin ham juda katta hududlarga egalik qilgan. Davlat tarkibidagi Isfijob, Yettisuv, Sharqiy Turkistonda asosan turkiyzabon xalqlar istiqomat qilib, ularning ko‘pchilik qismi bu davrga kelib dehqonchilik, hunarmandchilik hamda savdo-sotiq bilan shug‘ullanishgan. Lekin avval ham aytganimizdek davlat tarkibida ko‘chmanchi chorvador qabilalar katta xarbiy-siyosiy ko‘chni tashkil etishgan. Xoqonlikning xarbiy qo‘shinlari ham asosan shu qabilalar negizida tuzilganligi sir emas. Qoraxoniylar mazkur xarbiy qo‘shin kuchi bilan Movarounnahrning ichki hududlariga kirib borganda qabila sardorlari bo‘lgan katta-katta xarbiy zodagonlar o‘zlariga tegishli chorva- mollaridan iborat podalarni ham o‘zboshimchalik bilan shu hududlarga joylashtirgan. Natijada, juda katta dehqonchilik yerlari yaroqsiz xolga keltirilib, podalarni boqish uchun yaylovlarga aylantirilgan. Lekin bu xolat vaqtinchalik bo‘lib, qoraxoniylar xukmdorlarining o‘zlari tezda bunga chek qoyishgan. Chunki davlat taraqqiyotida o‘troq aholi tomonidan bunyod etilgan dehqonchilik voxalarining ahamiyatini ular yaxshi tushunishgan. Qoraxoniylar sulolasining ko‘pchilik vakillari, jumladan, Ibrohim Tavg‘achxon, Shame al-mulk, Xizrxon, Muhammad Arslonxon va boshqalar ulkaning iqtisodiy va madaniy ravnaqi uchun juda ko‘p ishlarni amalga oshirishgan. Endi bevosita Qoraxoniylar davlati 20 tarkibidagi ko‘chmanchi va o‘troq aholining asosiy mashg‘uloti bo‘lgan xo‘jalik turlariga kelsak, bu davrda ko‘chmanchi-chorvador qabilalarning ko‘pchiligi o‘troqlashdi, ayrim guruhlari esa o‘zlarining an‘anaviy chorvachilik xo‘jaligini saqlagan xolda qisman dehqonchilik qila boshlashdi. Boris Kochenev “Lekin ba’zi qabilalar asriy odatlari bo‘lgan bu ko‘chmanchilik turmush-tarzini keyinchalik ham saqlab qolishdi. Albatta, buning o‘ziga xos sabablari bor edi. Chunki Qoraxoniylar davlatiga qarashli barcha yerlardan dehqonchilik uchun foydalanib bo‘lmas edi. Bundam yerlar sirasiga kirgan cho‘l, dasht vohalari hamda tog‘oldi hududdari chorvachilik uchun qulay bo‘lgan. Qolaversa, butun mintaqada chorvachilik maxsulotlariga bo‘lgan talab va extiyoj chorvadorlar mehnatini rag‘batlantirib kelgan. Shuning uchun mamlakatning dasht va tog‘oldi yaylovlarida otar-otar qoy, uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Chorvachilik mamlakat aholisini go‘sht, sut, teri, jun kabi maxsulotlar bilan ta‘minlashdan tashqari, xo‘jalikning boshqa sohalari uchun xam ot-ulov yetkazib bergan” 1 . Ot, eshak, tuya va xo‘kizlardan qo‘sh xaydashda, arava tortishda, moyjuvoz, tegirmon ishlarida va boshqa yumushlarda keng foydalanilgan. Movarounnahrning shahar va qishloqlarida yashovchi aholi ham uy chorvachiligi bilan shug‘ullanishgan. Umuman olganda, qoraxoniylar davrida chorvachilik xo‘ja ligi yetakchi tarmoqlardan xisoblangan. Qoraxoniylar davlati o‘z tarkibida ham chorvador, ham dehqon aholini yaxlit xolda birlashtirgan ulkan saltanat edi. Davlatning bu qiyofasi birmuncha murakkab ko‘rinishda bo‘lsa-da, aslida bu uning iqtisodiy-madaniy jihatdan katta bir yutug‘i edi. Yuqorida qayd etilganidek, qoraxoniylar Movarounnahr hududini o ‘z izmiga olgan vaqtda (X asr oxiri) o‘lkaga juda ko‘p chorvador qabilalar kirib kelishgan edi. Lekin biroz vaqt o‘tgach, dehqonchilikka ixtisoslashgan bu hududda chorva mollarini boqish uchun yaylov yerlari yetishmasligi ma’lum bo‘ldi. Bu xodisa chorvador qabilalarning katta qismini tashkil etuvchi o‘rta xol va kambag‘al kishilarni bundan buyon dehqonchilik bilan shug‘ullanishga zamin yaratdi. Shundan so‘ng chorvador qabilalarning asosiy guruhlari XI asrning 1 Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209). – М.: Издательский дом «София», 2006. C .74. 21 birinchi choragidayoq asta-sekin o‘rtoqlasha boshladi, Bu jarayon XI asr oxirlarigacha va undan keyin ham davom etdi. Ma‘lumki, Movarounnahr aholisi bunyodkor xalq sifatida qadimdan asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat bilan shug‘ullanib kelishgan. Xo‘jalikning bu turlari asrlar davomida takomillashib borib, alohida bir madaniyat tusiga ega bo‘lgan. Ajdodlarimizning tinimsiz mehnati natijasida bu yerda Xorazm, Zarafshon va Farg‘ona kabi hududlar iqtisodiy-madaniy jihatdan mintaqaning eng boy o‘lkalariga aylangan. Bu o‘lkalarning boy madaniyati Isfijob, Yettisuv, Sharqiy Turkistonda yashovchi aholiga ham kuchli ta‘sir ko‘rsatib kelgan. Mazkur hududlarda yashovchi ko‘chmanchi qabilalarni Turkiy xoqonligi davridayoq turgun hayotga o‘tishi boshlangan bo‘lsa, qoraxoniylar davriga kelib bu jarayon yanada kuchaydi. IX-X asrlarga kelib bu hududlarda yashovchi ko‘chmanchi qabilalarning katta qismi endilikda o‘troq hayot tarziga o‘tishgan. Bu jarayon ijobiy ahamiyatga ega bo‘lib, hududlardagi aholini bir-biriga yanada yaqinlashtirib, ularning turmush-tarzida, xo‘jaligida umumiylikni kuchaytirib borgan. Qoraxoniylar davlatining iqtisodiy asoslaridan bo‘lgan dehqonchilik ishlari bu davrda ham ravnaq topib borgan. Buxoro, Samarqand, Farg‘ona, Toshkent viloyatlarida bu boradagi natijalar an‘anaviy tarzda yuksak darajada bo‘lgan bo‘lsa, davlatning shimoliy-sharqiy tomonlarida ham sun‘iy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan juda ko‘p ishlar amalga oshirilgan. Masalan, Issiqko‘l xavzasi, Chu, Taloye vohasida turli donli ekinlar ekish, uzumchilik, bog‘dorchilik kabi sohalar yaxshi yo‘lga qoyilgan. O‘tror vohasida olib borilgan arxeologiya tadqiqotlar natijasidan ayon bo‘lishicha bu vohada yirik magistral kanallar, himoya dambalari, suv chig‘irlari va boshqa yirik sug‘orma inshootlari qurilgan ekan. Qora xoniylar davrida dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik soxasi ham birmuncha rivojlangan. Bu davrda hunarmandchilik, temirchilik, kulolchilik, to‘qimachilik, kunchilik, zargarlikning ixtisoslashgan sertarmoq sohaga aylangani ushbu kasb turlarini har birining san‘at darajasida tarqqiy etganligini ko‘rsatadi. Shulardan temirchilik kasbi bilan turkiylar VI-IX asrlardayoq keng shug‘ullanishgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Oltoydan 22 topilgan temir ma’danini qazib olish izlari bo‘lgan yodgorlikning mavjudligi buning isboti bo‘la oladi. Turkiylar qazib olgan temir nihoyatda sifatli bo‘lib, Oltoy temirchilari undan pinok, bolta, qozon, qilich, shamshir, nayza, kamon o‘qining uchlari va boshqa xo‘jalik hamda urush buyumlarini yasashgan. Turkiylarning temirdan keng foydalan ishlari ularni xarbiy jihatdan qudratli bo‘lishiga imkon bergan. Temirchilik keyingi davrlarda yanada rivojlanib bordi. Jumladan, qarluq qabilasi hukmdorlari yasagan qilich, nayza va boshqa urush qurollari, nafaqat turkiy dunyoda, balki slavyan mamlakati bo‘lgan Kiyev Rusida ham mashxur edi. Demak, temirchi turkiy hunarmand ustalar yasagan buyumlar sharqda Xitoydan tortib, G‘ arbda Sharqiy Yevropagacha bo‘lgan hududlarda keng tarqalgan ekan. Bu vaqtda, tukimachilik va kunchilik sohalari ham taraqqiy etgan. Albatta, bu borada Samarqand, Buxoro viloyatlari avvalgidek yetakchi bo ‘lishgan. Shuningdek, davlatning shimoli-sharqiy hududlari bo‘lgan Yettisuv, Isfijob, Sharqiy Turkistonda ham hunarmandchilikning bu turlari yaxshi rivojlangan. Mahmud Qoshg‘ariy bu haqda ko‘plab ma’lumotlar bergan. Masalan, olmaxon, qunduz va boshqa hayvonlar terisidan po‘stin (ichuk), qoy yungidan to‘kilgan issiq kiyim (kare), turli namatlar, charmdan ishlangan oyoq kiyimlari (izlik) va boshqa maxsulotlar tilga olib o‘tilgan. 2.2 Rossiyalik tarixshunoslar va Boris Kochenevning maqolalarida Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati va tangalarining o‘rganilishi 23 Xoqonlikning g‘arbiy qismida ellikdan ortiq tanga bosib chiqarish uchun iqtisodiy patentsiali yuqori bo‘lgan shahar mavjud edi. Davlatning sharqiy qismida mintaqa aholisi va davlat o‘rtasidagi munosabatlar ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat ayonlar islom dinini yangi qabul qilgan yuz minglab odamlar uchun faqihlarga va fiqhiy asarlarga ehtiyoj bor edi. Madrasa arab tilida dars olib boriladigan joy, talabalar bilim olidigan bino demakdir. Madaris - bu madrasalarning ko‘pligi. Islomning qadimgi davrlaridagi masjidlar ta`lim berilgan joylar edi. Ta`lim faoliyatining ko‘payishi va xilma-xilligi bilan ta`lim markazi masjidlardan madrasalarga o‘tishni boshladi. Bir tomondan madrasalar boshqa tomondan masjidlarning o‘rnini bosa boshlagach, masjidlar ham yangi ta`lim markazi sifatida faoliyat yuritmoqda edi. Biroq, masjidlar ibodat markazlari bo‘lganligi sababli, ta`lim faoliyati ortish natijasida darslar va ibodatlarning birgalikdagi olib borish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan ba`zi muammolarni to‘liq hal qila olmaydilar bu kabi muammolar esa madrasa muassasalarini barpo etishni majburiylashtirdi. Shuningdek, bir tomondan masjidlarda ibodat qilinadigan joylair bo‘lgan boshqa tomondan, masjidlarda dars jarayonidagishovqinli va bahs munozarali holatlar ibodatga kelgan insonlar uchun kop ham uyg‘un muhit emas edi. Yana darslarning ko‘payishi bilan (Islom ilmlari va tabbiy ilmlar) kengayayotgan o‘rganuvchi auditoriyasiga javob berish uchun masjidlardan ajratilgan muassasalarga ehtiyoj bor edi. Bu sabablarning barchasi alohida madrasa muassasasining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Rossiyalik olimlarning Qoraxoniylar davlatida ta‘lim, din tizimining shakillanishiga oid maqolalarida “ Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв ” 1 da yozilishicha “Ushbu o ‘zgarishlarga muvofiq o‘rta asr islom dunyosidagi birinchi zamonaviy madrasa Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tomonidan 1066 yilda Samarqandda ochilgan. Ushbu muassasa boshqa muassasalardan o‘ziga xos farqlar mavjud; qurilish jihatdan alohida noyob bino, talabalar turar joyi, kutubxona, saylangan boshqaruvchilar, dasturlar va kurslarning ma’lum bir tuzilishiga ega talabalar uchun stipendiyalar, inflyatsiya darajasiga qarab belgilanadigan professor 1 Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. M :. 1988. C .128. 24 maoshlari va doimiy manbalar aniq, belgilangan yillik byudjet kabi funksiyalar mavjud edi. Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tashabbusi bilan ushbu ta’lim muassasadida, XII asrda birgina Buxoroda maosh oluvchi olti ming fiqh olimlari bo‘lganligi ta`lim va tarbiya faoliyatiga qanchalik ahamiyat berilishining aniq ko‘rsatkichidir. Madrasalarning asosiy vazifasi imom, muazzin, xatib, voiz va muftiy kabi davlat odamlarini ta’minlashdir shuningdek ularning ehtiyojlariga javob beradigan o‘qimishli odamlarni tayyorlashdan tashqari, sud ishlaridan sug‘orish va sudya, muhtasiblik, kotib, tarjimon, josus, notarius, elchixona, noib, hokim va vazir kabi davlat kadrlariga bo‘lgan ehtiyojlarga javob berish edi. Madrasalarning tashkil topishi va sonining ortishi, davlat hizmatchilarining va olimlarni tayyorlashga bo‘lgan umumiy ehtiyoji kelib chiqishi haqida aytish mumkin. M.Fyodorovning “Qoraxoniylar, X asrda Movaraunnahr va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi mintaqada tashkil etilgan davlat tili sifatida(xoqoniy turkchasini) yozma tili sifatida ishlatgan. Ushbu davrda uyg‘ur yozuvi bilan bir qatorda arab yozuvidan ham foydalanilgan. So‘z boyligi jihatidan eski turk tiliga yaqin nisbatan boy uyg‘urcha islomda avvalgi davrda buddizm bilan bog‘liq so ‘zlarning aksariyati lug‘atda so‘zlar o‘rniga islomga tegishli so‘zlarni o‘z ichiga olingan 1 . B. X. Karmisheva “1069 yilda Yusuf Xos Hojib tomonidan yozilgan va 6645 baytdan iborat “Qutatg‘u bilig” hamda 1074 yilda Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan yozilgan Devoni lug‘ati turk, asari arablarga turkiy tilini o‘rgatish maqsadida turk tilining birinchi lug‘ati hamdir” 2 . Adib Ahmat Yugnaki tomonidan yozilgan va 101 ta to‘rtlikdan iborat “Hibat ulhaqoyiq”, Yassaviy tomonidan yozilgan Devoni Hikmat Qoraxoniy turkiy tilning asosiy namunalaridir. Devoni lug‘ati turk asarida 8624, Qutadg‘u bilikda 2961, “Hibat ul-haqoyiq” 1306 so‘zlarning mavjudligi, Qoraxoniylar turkiy tilining juda katta so‘z boyligiga egaligi ko‘rsatkichdir. Qoraxoniylar turkiychasi birinchi islomiy adabiy tildir. XI- XII asrlarda Qashqar va Sharq va G‘arb Turkistonda rivojlangan. X asrda 1 Фёдоров М.Н. Новые факты из истории Караханидов первой четверти XI в. / Из истории культуры народов Узбекистана. M :. 1965. C . 177. 2 Кармышева, Б. Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. АН СССР / Б. Х. Кармышева. – М.: Наука, 1976. C.138. 25 Qoraxoniylar tomonidan islomning qabul qilinishi bilan uning atrofidagi islom davlatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatildi. Aloqalar turli xil ijtimoiy institutlarga va ayniqsa tilga muhim ta`sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, Qoraxoniylar turkchasida arab va fors tillaridan tashkil topgan ba’zi bir til elementlari joylashdilar va xalq tilidan tashqarida guruh tili vujudga kela boshladi. Ushbu davr asarlari islom an’analarini yaratishda foydalaniladigan til qisqa vaqt ichida urf-odatlarga ta`sirini namoyish etib, qoraxoniylar turkchasida asarlar yaratdila boshlandi. Rossiyalik S. Klyashtorniyning “Qoraxoniylar o‘rta Osiyo turkiy madaniyatning davom etishida muhim rol o‘ynadi va ta’sir ko‘rsatdi. Mahmud Qoshg‘ariy va Yusuf Hos Hojib davrning ikki muhim olimidir. Mahmud Qoshg‘ariy “Devoni lug‘atit turk” asari bilan arab madaniyatiga qarshi chiqqan” deya ma’lumot bergan 1 . Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda Markaziy Osiyodagi eng yirik tilshunos bo‘lish nuqtai nazaridan ham muhimdir. Yuqorida aytib o‘tilgan asarda turkiy xalqlar tarixi, geografiyasi, dostoni va afsonalari haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Bolasog‘unlik Yusuf Xos Hojib tomonidan uyg‘ur alifbosida yozilgan Qutadg‘u bilig davrning muhim asarlari qatoriga kiradi. 1069 yilda she’riy uslub bilan yozilgan ushbu asar Bug‘roxonga taqdim etildi. Bu asar birinchi turkiy siyosatnoma ekanligi Saljuqiylar vaziri Nizomulmulkni ham ta’sirlantirdi va Nizomulmulk ushbu asardan ilhomlanib, Siyosatnoma nomli asarini yozib, Sulton Malikshohga taqdim etdi. X-XIII asrlarda turk-islom dunyosida ilmiy tadqiqotlar juda rivojlangan darajada edi. Olimlar hukmdorlar tomonidan yuqori baholangan. Shuningdek ushbu davrda yashgan olimlar yevropaga chuqur ta’sir ko‘rsatdilar. Fizika, matematika, Astronomiya va mantiq bo‘yicha 160 ta asarga ega bo‘lgan Forobiy Aristotel g‘oyalarini juda yaxshi sharhlagan. Uning sharhlari tufayli u ikkinchi o‘qituvchi(muallimi soniy) deb nomlandi. G‘arbiy dunyoda u “Al Farabius” nomi bilan mashhur bo‘lib, ko‘plab asarlari lotin tiliga tarjima qilingan va darslik sifatida o‘rta maktablarda o‘qitilgan. Ibn Sino buyuk tibbiyot olimi va faylasufidir. Tibbiyot, mantiq, fizika va din falsafasi sohalarida 220 ga yaqin asar yozgan. G‘arbliklar tomonidan “Tibbiyot hukmdori” unvoniga sazovor bo ‘ldi. 1 K ляшторный С.Г. Эпоха «Кутадгу билиг» // Советская тюркология. № 4, 1970 . C . 99 . 26 Hususan Beruniyning 110 dan ortiq asarlari mavjud. U geografiya fanini islom olamida mustaqil bir fanga aylantirdi. Qoraxoniylarda hukmdorlar ilmiy faoliyat va olimlarga e‘tibor berishgan. Himoyalash natijasida ilmiy faoliyat ancha yaxshilandi. Hukmdorlar yuqorida aytib o‘tilgan markazlarga Toshkent, Bolosog‘un, Qashg‘ar va boshqa shaharlarning ahamiyat ortib san`at markazlariga aylandi. Qoraxoniy hukmdorlarining ilm-fan sohasidagi ilmlarga muhabbati muhim o‘zgarishlarga olib keldi va olimlarning sonini ko‘paytirishga imkon berdi. Hukmdorlarning ta’lim faoliyatiga bunday ahamiyat berishlari aslida ikkita muhim omil. Birinch sababi islom dinini yaqinda qabul qilgan turk qabilalarining yangi e’tiqodlarini mustahkamlash va yangi e’tiqodlariga zid bo‘lgan eski e’tiqodlarni yo‘q qilish.Ikkinchisi shialarga qarshi ushbu ta’lim muassasalari orqali sunniylar o‘z e’tiqodlarini mustahkamlash. Islom olamida dastlab ta’lim va tarbiya ishlari xususiy joylarda olib borilmadi, kuttab (maktab) deb nomlangan o‘qituvchilar uylari va masjidlarda faoliyat olib borilgan. Boshqa tomondan, madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Boshqa tomondan madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Islom tarixida madrasalar ta’lim va tarbiya faoliyatida tobora muhim ahamiyat kasb etishi va auditoriyasi kengayishi natijasida paydo bo‘lgan muassasalardir. XULOSA Qoraxoniylar davlati mintaqaning kotta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom viloyatlari Sharqiy Turkistonning g‘arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa 27 Movarounnahr xududlarida) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko‘ra hamda shu xudularda yashovchi ko‘chmanchi, o‘troq aholining o‘zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakillanishi va uning boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o‘z ichiga olsa. Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o‘z ichiga oladi. Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq,chigil,yag‘mo, to‘xsi, uyg‘ur, o‘g‘uz va bosqa juda ko‘plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uyishib borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi. Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya‘ni buyuk xon nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “Xoqoniya”, ya‘ni “Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Bu davr qoraxoniylar davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi bilan atagan Boris Kochenev bu haqda o ‘z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi. Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik “Bug‘roxon davlati”, “Xoqoniya o‘lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita bog‘liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “jabg‘u” unvoni bilan atalgan. Lekin davlat saltanat darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng huquqli asosida faoliyat olib borgan. Ularning hohish irodasi ifodasi sifatida xoqonlar qabila totemlari bo‘lgan “arslonxon”, “bug‘roxon”, kabi unvonlar bilan ulug‘langan. Shu sababli biz M. Fyodorov tomonida rasmiy nomlangan Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so‘zidagi “iy” qo‘shimchasi ham noo‘rin qo‘llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida 28 aytib o‘tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug‘ nomi ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir. Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o‘ziga xos rivojlanish bosqichiga ega bo‘lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko‘chmanchi – chorvadorlik tashkil etgan. Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo‘lgach, o‘zining murakkab tarkibiy xususiyatga ko‘ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy negzini ko‘chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo – sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz bo‘lib kelgan Movarounnahrning o‘troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida yashovchi aholiga o‘zining madaniy ta‘sirini o‘tkazgan. Shu bilan birga Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va keyinchalik kirib kelgan ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ko‘pchiligi ham o‘troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug‘ullana boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o‘rganishda hozirgi kunda kadrlar yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o‘rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi olim Boris Kochenev ushbu xalqning etnik tarixni o‘rgangan va o‘zining ilmiy kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. Foydalanilgan adabiyotlar. I. Rahbariy adabiyotlar 29 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2016. II . Asosiy adabiyotlar . 1. Бартольд В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. – Т. 1. – М.: Изд-во восточной литературы, 1963. 2. Фёдоров М.Н. Новые факты из истории Караханидов первой четверти XI в. / Из истории культуры народов Узбекистана. M :. 1965 . 3. Федоров М.Н. Кочевники и оседлое население в Караханидском каганате // Взаимодействие кочевых и оседлых культур на Великом шелковом пути. M : 1991 . 4. Кармышева, Б. Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. АН СССР / Б. Х. Кармышева. – М.: Наука, 1976. 5. Кононов А. Н. Поэма Ю. Баласагунского «благодатное знание» // Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. М., 1983. 6. Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского каганата (991- 1209). – М.: Издательский дом «София», 2006 . 7. Малов С. В. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951 . 8. Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. M :. 1988. 9. Желобов . Д . Государства Таримской впадины во 2 пол. IX - нач. XII вв.: политическое и религиозное взаимодействие . Екатеринбург . 2018. 10. Сафаров . Р . Социально-политическая история карлуков VII – XIII вв. И их этнокультурная связь с таджиками мавереннахра . Душанбе . 2021. 11. Васильев, В. П. История и древности восточной части Средней Азии от Х до ХШ века. – СПб., Типография Императорской Академии Наук, 1857. 12. Грюнебаум Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. М., 1981 . 30

Qoraxoniylar tarixiga doir rus va sovet davri tadqiqotlari (Boris Kochnev asarlari asosida)

Sotib olish