Qoraxoniylar va Ga'znaviylar davlati munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	89.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

70 Sotish

Qoraxoniylar va Ga'znaviylar davlati munosabatlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………….2-4
I – BOB. Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va etnik
asosi
1.1 Davlatning shakllanish jarayoni va tashkiliy sanasiga oid masalalar………..5-
1 7
1.2 Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi…………………….18-
24
II – BOB. Yurtimizda G’aznaviylar davlatining vujudga kelishi va ijtimoiy –
iqtisodiy hayoti.
2.1 G`aznaviylar davlatining tashkil topishi…………………………………...25-
31
2.2 G`aznaviylar ning davlatining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va madaniy
hayoti…………………………………………………………………………..32-33
III. Xulosa……………………………………………………………………..34-
36
IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mustaqillik tufayli о’zbek xalqining kо’p asrlik boy
tarixiy, ilmiy, madaniy va ma‘naviy merosini о’rganish, undan xalqning bebaho
mulki sifatida foydalanishga keng yо’l ochildi. Ma‘naviy boyliklar, qadriyatlar,
davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan
ushbu ma‘naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix
fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning bir guruh
tarixchilar bilan uchrashuvida Vatan tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va
manbalarga tayangan holda yaratish vazifasi qo’yildi. Bu uchrashuv va
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zRFA Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi 1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani
oldiga o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixini hamda davlatchilikning barcha
bosqichlarida O’zbekiston hududida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy jarayonlarni o’rganish dolzarb vazifa etib belgilandi 1
.
Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir.
“Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-
odat va an’analari, xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo’lmaydi”.
Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O’zbekistan davlatchilik tarixi va uning
muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
1
Каримов. И - «Тарихий хотирасиз - келажак йуқ» Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14-б
2

katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʼ 2
.
IX -XII asrlarda Markaziy Osiyoda r о ’y bergan murakkab
tarixiy jarayonlar О ’zbekiston tarixi taraqqiyotida ham о ’ziga xos о ’rinni
egallagan. 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II
ʻ
va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat
qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati
ʻ
Koshg ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh,
ʻ ʻ
Farg ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha
ʻ ʻ ʻ ʻ
somoniylarning so nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli
ʻ
kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Bog dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z
ʻ ʻ
hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar
ʻ
tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga
topshirganlar. X asr oxoriga
kelib Mavarounnahrda yana bir sulola G’aznaviylar davlati hukumronligi
o’rnatildi. Ushbu davlat ko’p yashamagan bo’lsada yurtimiz tarixida qolarli
ishlarni amalga oshir. G’aznaviy hukumdorlarning ichidan eng ko’zga ko’ringani
Mahmud Ga’znaviydir. Uning hukumronligi davrida ilm – fan, madaniyat
sohalarida rivojlanishlar amalga oshirildi. Xususan G’aznaviylar Xorazmni zabr
etgan so’ng ko’plab ilm ahillarini yurtiga olib kelgan. G’aznaviylar hukumronligi
yurtimizda o’rnatilgandan so’ng yurtimizda rennesans davri boshlandi.
Mavzuning
maqsad va vazifasi Yurtimizda o’rta asrlardan hukumronlik qilgan Qoraxoniylar
va G’aznaviylar davlatlarining hukumronlik davrlarini o’rganish asosiy maqsad
etib bergilandi. Vazifalari esa - Mavarounnahrda
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va etnik asosini o’rganish;
- Davlatning
shakllanish jarayoni va tashkiliy sanasiga oid masalalarni tahlil qilish;
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b
3

-
Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumini yoritib berish; -
G`aznaviylar davlatining tashkil topishini o’rganish; -
G`aznaviylar ning davlatining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va madaniy hayotini tahlil
qilishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Qoraxoniylar va G’aznaviylar
davlatlarining tarixi mavzuning ob’ekti, Predmeti esa ushbu davlatlarning vujudga
kelishi, boshqaruv shakli, ijtimoi – iqtisodiy ahvolini yoritib berish.
Kurs ishing hajmi Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan.
4

I – BOB. Qoraxoniylar davlatining tashkil topgandavri va etnik asosi
1.1 Davlatning shakllanish jarayoni va tashkiliy sanasiga oid masalalar
Qoraxoniylar davlati , xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) —
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ
turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo
etilishida turkiy qarluq, chig il va yag mo qabilalari yetakchi rol o ynagan.
ʻ ʻ ʻ X asr
o‘rtalari da qarluqlar yag‘mo, chigil , o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona
ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb
yuritilgan davlat tashkil topadi 3
. Mazkur davlat hukmdorlari “ jabg‘u ” deb
yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “ qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar.
XI–XII asrlar da Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq-
Qoraxoniylar” davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi
asosida tashkil topgani bois hukmdorlari “arslonxon” , “bug‘roxon” va
“tavg‘achxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor
ma’nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “ qora ”
so‘zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon , Bug‘roxon va
Tavg‘achxon lar “ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda,
keyinchalik, ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan.
Qoraxoniylar tarixining eng yirik va umume'tirof etilgan mutaxassisi B.Kochnev
ta kidlaganidek, Qoraxoniylar o zlarini afsonaviy Turon shohi - Afrosiyob
ʻ ʻ
avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini "al-Afrosiyob" - Afrosiyob avlodi
ʻ ʻ
deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar deb nomlangan.
Amerikalik mutaxassis Robert Dankoff Qoraxoniylarning
3
Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 ., 245-b
5

ajdodi Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lgan deb taxmin qilgan.ʻ
Davlatning tashkil topishi . 992-yilda Horun Bug‘roxon boshliq qoraxoniylar
Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki
ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol
qiladilar. Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G‘aznadagi noibi
Sobuqtegin ni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qo‘shin bilan
Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan so‘ng
qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqtegin ni
Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtegin va
o‘g‘li Mahmud ning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi.
996-yil da qoraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar.
Shunday og‘ir bir sharoitda xiyonat ro‘y beradi. Ya’ni Sobuqtegin qo‘shini
Buxoroni egallaydi. So‘ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi.
Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi
qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu
jumladan, Xurosonda hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning
markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay, 999-yil da Buxoroning
Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar
hukmronligi batamom barham topdi 4
. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi.
Qoraxoniylar endi Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat
qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli
urushlar boshlanadi. 1006 va 1008-yillar da qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta
qo‘shin tortadilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy qoraxoniylarga zarba berib,
Xurosonni o‘z
davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi.
G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi. Bundan
foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yil da
Amudaryo bo‘yi viloyatlari – Xuttalon , Vaxsh va Chag‘oniyon ni g‘aznaviylardan
tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga
4
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010.,
176-b
6

bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki
mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog‘un da bo‘lgan Sharqiy
qoraxoniylar , ikkinchisi markazi Samarqand da bo‘lgan Movarounnahrdagi
Qoraxoniylar davlati edi. Bu g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Bo‘ritegin “ bug‘roxon ”
unvonini olgan. 5
Qoraxoniylar davlatining bo‘linishi. Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga
bo‘lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar.
Hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan
a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy
eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat
boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan.
Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda
musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu
davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi
har qachongidan ham balandga ko‘tariladi.Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu
davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va
shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un,
Koshg‘ar, Taroz, O‘zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki
viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog‘lashga harakat qiladilar.
O’ t m ishd a di y ori m iz t up r o g ’ida j u da ko’p d a v l a t lar y uz a g a kel g an, tar a qqiy et g an
v a v a qti ke l ib o ’ z o’rn i ni bos h qa sulol a ga bo’shatib b e r g a n. Y u r ti m i z t a r i x iga d o y r
x ar b ir d a vl a tn i ng y uza g a k e li sh ja r a y oni s i y osi y , i jt i m o i y - i ktis o diy o m illa r
bil a n o ’ z v iy bo g ’li q d i r. A l b at ta, bunda u m u m i y jixatlar bi l a n bi r ga x ar
b i r d a vl at ning o ’ z i ga x os xususi y atla r i ni x am e ’ tibordan chet d a
k oldir m aslik ker a k. Af s us k i, ko’pgina ta r ixiy asar l ar d a, d a vl a t c h il ik t ar i xini
y ori t i s hda, d a vl at ning sh a k lla n ish v a y uzaga k e l i sh j ara y o n i ni s h uncha k i b i r
5
Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 ., 248-b
7

s ha y x faoli y ati bil a n y ok i bi r o r -bir si y os i y vo q e a -xo d isala r ga b o g ’lik x ol d a
i z o xl a b o’tilgan. V a xol a nki, xar b ir d a v l a t ni n g v uj ud g a k el i s h i , r ivoji va
tana z z u liga o id j ara y o nl ar b i r i n c hi n a v b a t da s hu ja m iyatda g i m a v jud ijti m oi y -
i qti s od i y o m il lar bil a n b e v osita bo g ’li q k e c h g a n 6
. S h u ning uchun
d a v l a t ni n g tar i xini y oriti sh da uni n g ijti m o i y v a i q ti s od i y xa y otini x am ch uqur r oq
o’ rganish za r ur, deb o ’ y l a y m iz, E n di aso s i y m aqsadga k o ’ chadig a n b o’lsak,
ma ’ l u m ki, I X -XII a srlar M ova r ou n n a h r ta r ixida turkiy x a l q lar sulolala r i ning
xuk m r on lik m av q e i m ust a xka m la ng a n l i gi bil a n a j r a lib tur a d i . U lar o ’ z tarixlari
da v o m id a bi r qancha m us taqil m arkazlashg a n d a vl at la r ni ta sh kil e ti s h di. A n a
shunday dav l at la r d a n b i ri Q oraxo n i y lar d a vla t i di 7
. Q o rax o ni y lar da v l at i
t o ’ g’risida shu dav r ga t aluqli t a r ixiy a sa r l a r n i n g de y arli barch a s i da s o ’ z
k ets a da, u s h bu davl a t q a ch on va q a y siet n ik a so s da ta sh kil topga nl igi x ano ’ zg a c h a
m un o zarali m a s ala bo ’li b k e l m oqda.
Qoraxoni y lar da vla t i t o ’g ’ ris i da ta ri x c hi o lim K .Sh. Sh o ni y ozov xam o ’ z
asarla r ida k e n g to’xt a lib o’tgan. S h u bi l a n b irga Q o r a xo n i y lar da v l at i Qarluq
d a vla t i ni ng davo m i ek a nligi, bu i kk i n o m dagi davl a t a sl ida bir d a v l a t
b o ’l g a nli g i v a m azk u r d o v o n lik qar l u q q abilasi t o m o n id a n 840 - y i l d a t ashkil
topg an ligi to ’g ’risida o ’ z f i k r - m u loxaz a lar in i b i l d i r i b o ’ t g a n. U m u m an o l g a n d a,
K. S h. Shoni y o z ov m azkur davlat t ar i x i n i y ori t ishda b u t unlay y an g i fi k rl a rni
o ’ r t a ga t as hl ad i. Q o r a x on i y lar xu k m r on lik q ila bo s hlag a n d a vr to’ g ’risida
m a v jud m a nb a v a a d a b i y o tl a r d a g i m a ’ lu m ot lar o ’ zaro q ara m a-qa r shi b o ’l i b,
bi z b u n da u lar ni ng b i r - birini inkor e t uvc h i z i d di y atli j i h at la rni h am a n g l as hi m i z
m u m k i n. Ju m l adan , K.Sh. Shoni y ozovn i ng f ikri c h a , Q o r a xo n i y lar d a v l a t ini
8 40- y ildan t o 1 2 12 - y ilga c ha, y a ’ ni t o’rt a sr m ob a y nida q a rl uq xoqo n l a r i ido r a
qilg a n . A toqli s harqshu n os olim V.V. Bartold Qo r a x on i y l ar davla t i 9 4 0 -
y ilda y uza g a ke l g a n deb qa y d etsa, a y r i m t arixiy a s ar l a r bu m asalada X a s r n i n g
90 - y i l la r i , y a ’ n i und a n h am k ech ro q d av r ni ko ’ r s a t m o q da.
Q o ra x oni y lar davl at i n ing t a sh ki l topgan s a n a si ga o i d bu
6
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001., 247 -b
7
Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999 ., 83-b
8

m a ’ lu m o t la r d a n k o ’ rinib tu ri bd i k i , t ad qi q ot ch ilar o ’ rta si da b u m asalada x a tto,
b i r -bi r lar i ga y aq i nroq f ik rni h am u c h ra t m a y m iz . Ak si nc h a , u l a rn i ng
k o ’ pchil i g i , s hu ju m l ad a n, O. P rits a k, K.Sh. S honiyo z ov davla t ga a so s
soling a n y i l d eb 840 - y i l ni b e l g ila sh sa, b o s hqa ta d qi q otc hilar guruhi V . V .
Bart o ld, O . K . Q o raev v a b o s h q a l ar e s a bu davl at ni 9 40 - y i l d a t a sh k il
t o pgan, de b xi s obl a s h ad i. Ular o ’ rta s id a gi f arq k o ’ rinib turg a nid e k y u z y il,
y a ’ ni bi r a srl i k vaqtni tashkil qilmoqda 8
. Albatta, tadqiqotchilarning bu darajada
katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud manbalardagi bu masalada berilgan
to’ziksiz va kamchil ma’lumotlar sabab bo’lgan. Ularning xar biri o’z
muloxazalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan.
Shuning uchun ularning fikrlarini to’g’ridan-to’g’ri inkor etish yoki qo’llab-
quvvatlash ancha murakkab masaladir. Bu o’rinda, K.Sh. Shoniyozovning
yuqorida keltirilgan fikrlarini to’g’ri, deb qabul qiladigan bo’lsak, mazkur
Qoraxoniylar davlatini to’rt yuz yil mobaynida bir sulola vakillari boshqargan
bo’lib chiqadi. O’rta Osiyo
xalqlari davlatchilik tarixidan ma’lumki, davlatni boshqargan sulolalarning bu
qadar uzoq xukmronlik xilgan xolatlari juda kamdan-kam uchraydi. Misol uchun
o’z davrining eng qudratli davlatlaridan bo’lmish Turkiy xoqonlikni boshqargan
ashinaliylar sulolasi uzog’i bilan ikki asrdan kamroq davr mobaynida xukmronlik
qilishgan. Xalifalik poytaxti Bag’dodni zabt etgan xudratli Saljuqiylar saltanati
xam Movarounnahr tarixida bor-yo’gi yuz yildan oshiqroq vaqt xukum surgan.
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Albatta, bu xiyosiy solishtirishlardan
xat’iy xulosalar chiqarib bo’lmaydi. Lekin aytmoqchimizki, Qoraxoniylar davlati
o’zining shunday uzoq tarixi mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan xamda davlat
boshqaruvi soxasida, tarkibiy xususiyatga ko’ra ko’pgina o’zgarishlar va o’ziga
xos yangiliklarni o’z boshidan o’tkazgan bo’lishi mumkin. Bu jarayonlar esa o’z
navbatida xoqonlikning tashkil etgan qabilalarning davlat xayotidagi roli u yoki bu
darajada o’zgarishi bilan xam bog’liq kechgan, albatta. Yuqorida aytib
o’tganimizdek, V.V. Bartold Qoraxoniylar davlatini 940-yilda yag’molar tashkil
8
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 ., 64-b
9

etgan, deb yozgan edi. K.Sh. Shoniyozov ta’kidlaganidek, V.V. Bartoldning
bunday fikrga kelishiga, Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asaridagi 940 yil
“Bolasog’un shahrini musulmon bo’magan majusiylar ishg’ol qildi”, degan
axboroti xamda 1126 yil noma’lum muallif tomonidan ko’chirma tarzida yozilgan
“Madjmal at-tavorix” deb nomlangan asardagi “bug’ro” yag’mo podsholarining
unvoni bo’lgan, deb keltirgan ma’lumotlari sabab bo’lgan. Demak, ko’rinib
turibdiki, tadqiqotchilar Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan davrini aniqlashda,
davlatda qabilalarning o’rni va xoqon unvonlarining nomlanishiga e’tibor
berishgan (Bu xaqda ishimizning keyingi qismida so’z yuritamiz).
V.V. Bartoldning Qoraxoniylar davlati 940 yilda tashkil topgan deb
keltirgan qaydlari, tarixiy asarlarning deyarli barchasida asos sifatida qabul
qilingan 9
. Masalaning murakkabligi xam shundaki, tadqiqotchi o’z fikrlarini
yuqoridagi manbalarga asoslanib keltiradi. Shuning uchun uning mulohazalarini
inkor etmagan xolda, tanqidiy yondashib tahdil qilsak, foydadan holi
bo’lmaydi.Gap shundaki, agarda biz o’zaro qarama-qarshi ma’lumotlarni solishtir
gan xolda, ularni xar birini sinchiklab o’rganib chiqsak, ular O’rtasidagi
uyg’unlikni anglashimiz mumkin. Demoqchimizki, yuqorida aytilganidek,
Nizomulmulk 940-yilda musulmon bo’magan majusiylar Bolasog’un shahrini
ishg’ol etdi, degan axborotni beradi. Bu ma’lumot bilan Sotuk Bug’raxon 940
yilda o’zini Qoraxon (Ulug’xon) deb e’lon qilganini esga olsak, gap yagona voqea-
xodisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi.
Nizomulmuk ma’lumotlaridagi majusiylar, ya’ni musulmon bo’magan
qabila, bu bizning fikrimizcha yag’molar bo’lishi mumkin. Bundagi Bolasog’un
shaxrini ular tomonidan ishg’ol qilinishini esa sulolaning o’zaro ichki taxt uchun
kurashi jarayonida, mazkur qabilaning xam aralashuvi, deb tushunadigan bo’lsak,
bundan Sotuk Bug’raxon yag’mo qabilasining jangovar xarbiy kuchi yordamida
taxtni egallagan, degan ma’no chiqadi. Extimol shuning uchun Sotuk Bug’raxon
garchi Qarluq davlatining asoschisi Bilga qul Qodirxonning nevarasi bo’lgan
9
Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii”. M:.1968. 59-C
10

bo’lsada, yag’molarning jangovar xarbiy kuchiga tayangan xolda xokimiyatni
egallashi va «bug’ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug’lanishi oqibatida ba’zi
tarixiy asarlarda ushbu davlatni yag’molar tashkil etgan, degan fikrlar paydo
bo’lgandir. Fikrimizni davom ettiradigan bo’lsak, Sotuk Bug’raxon xokimiyatni
egallashdan oldin xukmronlik qilgan. Qoshg’arda va uning atrofiida esa yag’molar
joylashgan edi. Yag’mo, chigil, xalach va boshqa ko’pgina turkiy qabilalar aynan
Sotuk Bug’raxon davrida islom dinini qabul qilishgan.
Demak, yag’molar Sotuk Bug’raxon xokimiyatni qo’lga olgunga qadar
islom dinida bo’maganlar. Agarda Nizomulmulk 940 yilda Bolasag’unni egallagan
majusiylar, deb yag’molarni nazarda to’tgan bo’lsa, yuqoridagi ma’lumotlar bir-
birini to’ldiradi. Demak, V.V. Bartoldning yuqorida keltirgan ma’lumotini, biz
Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida shu davrdan boshlab Qarluq
qabilasidan tashqari boshqa turkiy qabilalar jumladan, yag’mo qabilasi xam o’z
o’rniga ega bo’lib, aynan bu qabilaning xarbiy jihatdan jangovar kuch-qudratga
ega ekanligi, ularni xoqon saroyida nufuzli mavqeini egallashlarini ta’minlagan,
deb tushunishimiz mumkin ekan. Aytmoqchimizki, tadqiqotchining davlatni 940-
yil yag’molar tashkil etdi, degan fikrini to’g’ridan-to’g’ri qabul qilmagan xolda
undagi bu ma’lumotlardan foydalanish orqali biz Qoraxoniylar davlatidagi o’zaro
ichki sulolaviy taxt uchun kurashlar jarayonini xamda bu voqea-xodisalarda
xoqonlik tarkibidagi qabilalarning qay darajada bo’lganligini anglab olishimiz
mumkin. O’sha davrning ijtimoiy-siyosiy xayoti, ruxiyati nuqtai-
nazaridan turib fikr yuritadigan bo’lsak, davlat xayotida xarbiy kuchlar, xarbiy
kishilar, nixoyatda nufuzli doyra xisoblangan. Xukmdorlar xam o’z saltanatini
xududini kengaytirishda, uni ximoya qilishla, qolaversa, ichki nizolarni bostirishda
shu jangovar xarbiy kuchlarga tayanishgan. Qoraxoniylar davlatining xukmdorlari
xam bundan istisno emas, albatta. Shunday ekan, yag’mo qabilasining jangovar
xarbiy kuchlari yordamidan sulola xonadoniga mansub kishilar xokimiyatni
egallash yo’lida foydalanganliklari tabiydir.
Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari,
deb belgilangan asarlar xususiga kyelsak, ko’rsatilgan davrdan xam anglash
11

mumkinki, bunda asosan 990-yillar, ya’ni Somoniylar davlatini Qoraxoniylar
tomonidan tugatilganlik voqeasining ta’siri bor 10
. Albatta, aynan shu davrdan
boshlab, Qoraxoniylar davlati xaqida ko’pgina tarixiy asarlarda so’z yuritilib, ular
o’z davrining qudratli xoqonligi sifatida ta’riflanadi. Lekin bundan Qoraxoniylar
davlati 990-yillardan e’tiboran o’z faoliyatini boshladi, degan mazmun kelib
chiqmaydi 11
. Chunki xech bir davlat bir vaqtning o’zida xam tashkil topib, xam
qo’shni davlatni xududlarini zabt etishi tarixiy xaqiqatga to’g’ri kelmaydi. Shu
o’rinda, masalaning bir jihatiga e’tiborni qaratsak. Ko’pgina tarixiy asarlarda
Qoraxoniylar davlati bilan Somoniylar davlati O’rtasidagi mavjud bo’lgan
ziddiyatlarga ortiqcha urg’u berish xollari mavjud.
Albatta, bunday mulohazalarni xolis, deb
bo’lmaydi. Chunki bu muloxazalar o’sha davrning tarixiy shart-sharoiti, mavjud
voqeligidan ancha uzoq bo’lib, masalani sun’iy ravishda chigallashtiradi,
xolos.Tarixdan ma’lumki, Somoniylar davlati xam, Qoraxoniylar davlati xam
O’rta Osiyo tarixida o’z o’rniga ega. Xar ikki sulola davrida xam ajdodlarimiz
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalish yo’lidan borgan, Somoniylar
davlatining inqirozga uchrashi va uning o’rniga Qoraxoniylar sulolasining taxt
tepasiga kelishining o’ziga xos tarixiy sabablari bor. Somoniylar davlatining
tanazzulini esa tupik ravishda Qoraxoniylarning xarbiy tazyiqi bilan bog’lik xolda
tushunmaslik kerak. Chunki somoniylar sulolasi bu vaqtga kelib siyosiy-ijtimoiy
jihatdan chuqur inqirozga uchragan edi. Mahalliy xokimlar, noibliklar, xarbiy
amirlarning o’zboshimchaligi kuchaygan bo’lib, ular amalda markazdan mustaqil
ravishda siyosat olib borardilar. Markaziy xokimiyat esa ularga qarshi xech bir
chora ko’ra olmaydigan darajada zaiflashib qolgan edi. Ana shunday bir vaziyatda
butun Movarounnahr uzra xukmronlik boshqa bir sulolaning qo’liga o’tishini,
mantiqiy olib qaralganda buni tarixning tabiiy jarayoni, deb tushunish mumkin.
Demak, Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb
ko’rsatuvchi tarixiy asarlarga nisbatan aytish mumkinki, Qoraxoniylar davlati bu
10
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000., 107-b
11
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006., 95-b
12

vaqtda tashkil topmagan, balki bu davrga kelib, xoqonlik o’z chegara sarxadlarini
kengaytirib; ilgarigi doirasiga nisbatan endilikda yanada kuch-qudratga to’lib
xarbiy xarakatlarni qo’shni xududlar tomon kengaytirgan. Yuqoridagi
ma’lumotlarni umumlashtirgan xolda muloxaza yuritadigan bo’lsak, Qoraxoniylar
davlatiny yuzaga kelishi tarixiy zaruriyat bo’lib, uning o’ziga xos siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy zamini bo’lgan. Masalani teran anglash uchun bu xususda qisman
to’xtalib o’tishni joiz, deb xisoblaymiz. Ma’lumki, qadimdan O’rta Osiyoning
Oltoy janubiy yonbag’ridan boshlanadigan sharqiy qismida, Markaziy Tyanshan
etaklarida, Chu, Ila, Norin, Talos daryolari vodiylari bo’ylab to Pomirgacha
bo’lgan xududlarda turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar yashagan. Mazkur qabilalar
VI asrning ikkinchi yarmidan to VIII asr boshlarigacha Turkiy xoqonligi
tasarrufida bo’lib kelgan. Turkiy xoqonligi tashqi dushmanlar bilan olib borilgan
urushlar va ichki qabilaviy nizolar natijasida 603 yil G’arbiy va Sharqiy
xududlarga bo’linib ketadi. Xoqonlikning bo’linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy
xalqlarning xoxish irodasiga zid ravishda, ko’proq tashqi dushmanlarning ta’sir
kuchi ostida yuz berganligi sir emas, albatta. Chunki yaxlit bir qudratli
xoqonlikning ikkiga bo’linishi, ularning xar ikkisi ahvolini yanada og’irlashtirdi.
Aniqroq aytadigan bo’lsak, bu ularning xar ikkisining xalokatini
tezlashtirgan asosiy omillardan biri bo’ldi. Umuman olganda, 630 yilda G’arbiy
xoqonlikda ichki qabilaviy nizolar keskinlashib ketadi. Bu davrda xoqonlikda
xokimiyat uchun kurash asosan ikki, ya’ni dulu va nushibi qabilalari o’rtasida
kechgan. Mavjud og’ir vaziyatdan chiqish va axvolni yaxshilash uchun xoqon
Ishbara (634-639) ma’muriy islohot o’tkazadi. Unga ko’ra, xoqonlik tarkibidagi
qabilalarni ikkiga bo’lib, beshtasini duluga, qolgan beshta qabilani esa nushibiga
taqsimlab beradi. Qabila ittifoqining xar biriga chorva mollarini boqish uchun
yaylov yerlarini va ko’chib yuradigan xududlarini chegaralarigacha aniqlab beradi.
Ko’rinib turibdiki, bu vaqtda davlatning asosini va yashovchanlik qobiliyatini
uning takibidagi turkiy qabilalarning birligi va ularning jangovar xarbiy kuchi
13

tashkil etgan 12
. Bu qabilalarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xayoti esa ko’chmanchi-
chorvadorlik asosiga qurilgan bo’lib, yaylov yerlari va unga egalik qilish xuquqi
ular uchun xayot-mamot masalasi bo’lib kelgan. Lekin xoqon Isfaraning ikki yirik
qabilani o’zaro kelishtirish yulidagi tadbirlaridan xech bir natija chiqmaydi.
Sulola tayanchi bo’lgan bu ikki qabila o’rtasidagi
nizolar esa xoqonlikni zaiflashtiradi. Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho’lg’ab
olib, uni kuchsizlantirsa, o’sha davlatga qo’shni davlatlarning bosqini muqarrar
bo’lib kelgan. O’z davrining qudratli davlati bo’lgan Turkiy xoqonlikning xam
bunday vaziyatda dushmanlari yetarlicha bor edi. Chunki Xitoy qo’shinlari
xoqonlikning bu og’ir axvolidan foydalanib, 658-659 yillarda uning asosiy xududi
bo’lgan Yettisuvning katta qismini egallaydi. Ammo keyinchalik turkiylar Xitoy
qo’shinlarini o’lkadan surib chiqaradi. Urush natijasiga ko’ra, xar ikki tomon katta
talofatlar ko’radi. Turkiy xoqonligi bu yuqotishlar evaziga o’z xududini saqlab
qoladi. Lekin uzoq vaqt davom etgan ichki va tashqi urushlar xoqonlikni
kuchsizlantirib, uning yemirilishini tezlashtiradi. Unga tegishli xududlarda esa 707
yilda Turkash davlati tashkil topadi.
Turkashlarning asosiy qismi bu vakqtlarda (VIII asrning ikkinchi yarmida)
Ila daryosi vodiysida, Shimoliy Tyanshan yonbag’irlarida joylashgan bo’lib, dulu
qabila ittifoqi tarkibida bo’lib kelgan. Albatta, Turkiy xoqonligini xam Turkash
davlatini xam aholisining tarkibiy asosini turkiy qabilalar tashkil etgan. Bunda
davlat o’zgarmagan, balki davlatni boshqargan sulolalarni o’zaro o’rni almashgan,
xolos. Turkashlar xokimiyatni egallab, endigina kuchga kirib borayotgan bir
vaqtda Xitoy imperiyasi o’z chegaralarini g’arbga tomon kengaytirish siyosatini
xam jadallashtiradi. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, Xitoy imperatorlari doimiy
ravishda o’z xududlarini kengaytirish, bosib olingan o’lka aholisini xitoylashtirish
va bu yerda o’z ma’muriy boshqaruv tizimini o’rn atish kabi katta davriy tajribaga
ega bo’lgan siyosatlarini izchil olib borishgan.Shuning uchun Xitoy imperiyasi
o’zining shimoliy va g’arbiy chegaralari o’zra joylanggan turkiy sulolalarning
12
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010.,
179-b
14

kuchayib ketishini hohlamagan. Buning uchun ular turkiy qabilalar orasiga turli
nizo urug’larini sochib, ularni bir-biriga qarshi gij-gijlash usullaridan
foydalanishgan. Shuningdek, Xitoy diplomatiyasi an’anaviy ravishda o’zining eski
usulini, ya’ni markazdan norozi kuchlarni qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlarini
keng qo’llagan. Bundan ko’zlangan maqsad esa turkiy davlatlarni
zaiflashtirish orqali ular ustidan o’z xukmronligini o’rnatish bo’lgan. Albatta,
Xitoy xukmdorlarining bu niyatini o’z vaqtida anglab, shunga mos xolda siyosat
olib borgan do’konlar xam bo’lgan.Umuman olganda, Turkash davlati o’zining
qisqa umri davomida og’ir axvolni boshidan kechirdi. Chunki aynan shu davrda,
ya’ni sharqiy chegaralarni ximoya qilib dushmanlar bilan kurash olib borayotgan
bir vaqtda, g’arbdan arab xalifaligining Movarounnahrga boshlagan xarbiy
yurishlari turkashlar axvolini yanada og’irlashtirdi. Arab xalifaligiga karashli
xarbiy kuchlarning Movarounnahrga kirib kelishlari va mazkur xududda xalifalik
tartibotini o’rnatishga turkiy sulolalar befarq qarab tura olmas edilar. Chunki
Movarounnahr ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan ularning asosiy tayanch
xududlari xisoblangan. Bu o’lkalarda qadimdan juda ko’p turkiyzabon aholi
yashab kelgan. Shuning uchun Turkiy xoqonligi va Turkash davlati mazkur
xududlarni ximoya qilinshi o’z vazifasi, burchi deb bilgan. Arab xarbiy
kushinlarining kirib kelishlari bilanoq, turkashlar mahalliy xukmdorlar bilan
birlashib ularga Qarshi kurash olib boradilar. Jumladan, 707 yil
Turkash xoqoni Sore o’zining atrofiga katta xarbiy qo’shin yig’ib, Qutayba boshliq
arab xarbiy qo’shiniga qattiq talofat yetkazadi. Ammo shu vaqtda turkashlarda
ichki qabilaviy nizolar dam avj oladi. Xitoy imperiyasi esa o’z xarbiy tazyiqini
yanada kuchaytiradi. Natijada, turkashlarning harbiy kuchlari bo’linib, ularning bir
qismi sharqda Xitoy qo’shinlariga qarshi ko’rash bilan band bo’lsa, ikkinchi bir
qismi xalifalik qo’shinlariga qarshi tashlagan edi. Uchinchi qismi esa, ichki
qabilaviy kurashlar bilan ovora bo’lgan. Albatta, har bir davlat uchun tashqi
dushmandan ko’ra, ichki nizolar va u asosda yuz beradigan o’zaro qirg’inbarot
urushdanda kattaroq xavf bo’lmaydi. Yettisuvda turkashlarning ikki etnik guruhi
«sariqlar» va «qoralar» o’rtasida hokimiyat uchun kurash bir necha yillardan
15

buyon davom etib kelar edi. Ular o’rtasidagi bu nizolar 738-759 yildarda nihoyatda
kuchayib, o’zaro qirg’inga aylanib ketadi. Bularning barchasi Turkash davlatini
zaiflashtirib, uni barham topishiga sabab bo’ladi. Mavjud vaziyatdan foydalangan
Qarluq qabilasi 759 yilda turkashlar hududiga bostirib kiradilar. 766 yilga kelib
Qarluqlar Yettisuv, Talos, Chu vodiysini egallab, G’arbiy Tyanshanga qadar
bo’lgan hududlarga kirib borishadi.Qarluq qabilasi va Qarluqdar hakida juda ko’p
manba va adabiyotlar mavjud. Qarluqliar qadimda Oltoyning g’arbiy mintaqalarida
yashaganlar. Ular Turkiy xoqonligi davrida esa siyosiy jarayonlarda faol ishtirok
eta boshlashgan.
Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda yashovchi aholi o’rtasida
madaniy-ma’naviy aloqalar xam yanada kuchayib, yangi taraqqiyot bosqichiga
ko’tarilgan. Ushbu ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar Qoraxoniylar
davlatining shakllanishiga zamin yaratgan. Ushbu jarayonlar esa VIII asrning II
yarmi - IX asrning o’rtalariga to’g’ri kelib, bu borada K.Sh. Shoniyozovning
fikrlarini xaqiqatga yaqinroq, deb xisoblaymiz 13
. Lekin bizning tadqiq etishimizcha
Qoraxoniylar davlatini bevosita to’g’ridan- to’g’ri Qarluq davlatining o’zi, uning
davomi edi, deyishga asoslar to’liq yetarli emas. Chunki Qoraxoniylar davlati
qarluq, chigil, yag’mo, tuxsi, ugo’z, uyg’ur va boshqa juda ko’plab turkiy
qabilalarning o’zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan.
Tadqiqot mavzusi borasida yuritilgan fikr-mulohazalarga asosan aytish
mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy
asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o’rtalaridan emas, balki
uning poydevori ancha ilgari barpo etilgan bo’lib, X asrning o’rtalarida esa bu
davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib,
avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda «qoraxon» ya’ni
buyuk xonlar nomi bilan atalgan. Tarixiy asarlarda xam bu davrda ko’prok
Qoraxoniilar davlati haqida so’z ketib, ular Movarounnahr sarxadida kechgan
tarixiy voqealarda markaziy o’rinni egallashgan. Demak, Qoraxoniilar davlati
o’zining taraqqiyot bosqichlarida rivojlanib borganki, u yirik bir davlat timsolida
13
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 ., 75-b
16

birdaniga shakllanmagan.
Aksincha, uning davlatchilik tizimi xamda tarkibiy to’zilishi turkiy
xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy davlatchilik an’analari va
tajribalari bilan uyg’unlashib borgan.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Qoraxoniylar
davlat boshqaruvi tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqlarning qabila
ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shu bilan
Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo’linadi. Uning birinchi bosqichi
VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu bosqichida
xokimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,
chigil, yag’mo, tuxsi, uyg’ur, ugo’z va boshqa turkiy qabilalarning xarbiy ittifoqi
yuzaga kelishi bilan davlat kengayib, qudrati ortadi. Ushbu davlat qoraxon ya’ni
«buyukxon»lar tomonidan boshqarilib, u «Qoraxoniylar davlati» nomi bilan
shuhrat topadi. Ilk o’rta asrlarda tashkil topgan bu o’lkan turkiy saltanat XI-XII
asrlarda nihoyatda rivoj topadi.
17

1.2 Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo
qabilasi kuchayib, avval o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi
bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
"Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so'ng
paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga
qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil
atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi
hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va
Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning
nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. 14
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan
ʻ ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan
elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi.
ʻ ʻ
Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va
ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-
14
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. , 102-b
18

yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi 15
.
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun
g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esaʻ
saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab
ʻ
Uzgenda joylashgan, so ngra Samarqandga
ʻ
ko chirilgan.
ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ
Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
ʻ
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng
ʻ
yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli
ʻ
hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati
bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib
qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar
poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ Biroq, Hasan
Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda
ʻ ʻ
vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi.
G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib,
ʻ ʻ
unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning jan.dagi
ʻ ʻ ʻ
yerlarda va Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi o rnatiladi. Somoniylar
ʻ
ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina qoladi. Somoniylar
hokimiyati tugatilgach, 10-asr oxirlariga kelib, 16
Qoraxoniylar davlati
Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim
ʻ
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va
ʻ
G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va
ʻ
Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ qoraxoniylarga
zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab
ʻ ʻ ʻ
15
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 ., 85-b
16
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.
19

o zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtadaʻ ʻ
katta harbiy to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa
ʻ
g aznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini qaytib
ʻ ʻ
o nglay olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy
ʻ ʻ
hukmdori Ibrohim Bo ritegin
ʻ foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va
Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni
ʻ ʻ
va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi.
ʻ ʻ ʻ
X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagma"
yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa
xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili
elikxon Bugra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga
bostirib kiradi. Qoraxoniylar galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning somoniy
hokimi Abu Ali Simjur ortasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi
Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol
etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi. 17
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi
yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996
yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999
yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh
oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgardan
Amudaryogacha chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va
qadimgi Sogd yerlarini oz ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning songgi
vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
kopsonli qoshini pirovard galabani ta'minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan elikxon
Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini ornatdi.
Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini
17
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 ., 86-b
20

yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar.
Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik
qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gaznaviylar davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
davlatiga tobe bolib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
songra Samarqandga kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan.
Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning
Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq Qoraxoniylar
Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida
Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham
qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar
davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari
boshqaruvini o'z qoliga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib,
deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish
o'rniga xoinlik yo'lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon
hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda
uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur etadi. Yo'lda u vafot
etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z
taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali
Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan
Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma
mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib,
qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali
qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga
Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va
21

o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati
tashkil topadi. 18
Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana
hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish
uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, Juzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan
qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z
qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh
shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga
chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi.
So'ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida
shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo'liga o'tadi.
Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor
bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos.
Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar.
Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib
olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan
zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr
oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri
Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini,
Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati
bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy
qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati edi.
Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari
o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt
etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun
harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida
18
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. 106-b
22

shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda 19
Qoraxoniylar Xuroson
ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt
etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning
mulkdor feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy
Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga
muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib
oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi. Bu davrda
Sirdaryo etaklarida yashovchi o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan
Xurosonga borib o'rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer
berib homiylik qilgan G’aznaviylarga qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan
jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning
mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin 1038-yilda Amudaryo bo'yi. Viloyatlari
Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni G’aznaviylardan tortib oladi. Ko'p
vaqt o'tmay u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib, mustaqil siyosat
yurita boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri
poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi markazi
Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalarda
so'ng Ibrohim Tamg'ach "Bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladi, Saljuqiylar bilan
Qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo'lsa-da, ammo
keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli jangler
bo'lib o'tadi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo'shin
tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol etadi. Natijada
Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar. 20
Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy
hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon
bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar)
tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro,
19
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. 104-b
20
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. 82-b
23

Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy
xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab
ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida
kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga
sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi.
Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning
mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari
orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o'tiradi. Viloyat
boshqaruv ma'muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar,
mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari
tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi
mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do'stona
munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor
kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy
hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham,
dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.
24

2.1 G`aznaviylar davlatining tashkil topishi
G`aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga k е lishi va yuksalishi
masalasida ham biz sov е t tarixshunosligidagi mavjud ba'zi bir qarashlarni qabul
qila olmaymiz. Chunki ilgari g`aznaviylarni (d е mak, ularning zamonini ham),
asosan, salbiy tomondan ko`rsatishga intilib k е lingan, d е sak mubolag`a bo`lmaydi.
Chunonchi, bu sulola asos topgan G`azna viloyati «isyonkor turk
lashkarboshilari»ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o`z-
o`zidan shu е rda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan
g`aznaviylar sulolasi tarixi ham go`yo xuddi shunday maqsad yo`lida yuzaga
k е lgan va faoliyat ko`rsatganday bayon etilgan 21
.
Aslida esa tarixiy voq е lik sabablari bir n е chta. Birinchidan,
Ismoil Somoniydan k е yin somoniylar orasidan har jihatdan е tuk, yuqori darajada
siyosat yurgiza oladigan arbob е tishib chiqqani yo`q. Buning oqibatida somoniylar
o`z ichki, ya'ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko`ra ko`proq mavjud siyosiy qonun-
qoidalariga bog`liq, bo`lib qilganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli
lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo`lmasdi. G`azna viloyatidagi kuchlar siyosiy
faolligining oshishi va borib-borib aloadda bir sulola darajasiga ko`tarilishi ham
xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi bilan bog`liq, bo`lganini biz quyida
yaqqol ko`ramiz, Ikkinchidan, Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o`ziga
xos tomonlaridan biri-bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o`ziga
yarasha kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap
shunday holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qat'iy nazar, shunday
21
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. 84-b
25

vaziyat sodir bo`lgan va bu bilib qo`yilsa har jihatdan foydalidir 22
.
G`aznaviylar sulolasi qandaydir «o`ljaparastlik» k е tidan emas, balki
mintaqada k е chgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga k е lganligiga
doir guvohliklar manbalarda е tarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoniylar
saroyida yirik lashkarboshilar tutgan mavq е haqida aytib o`tgandik. 961 yili
somoniy hukumdor Abdumalik o`limidan so`ng vazirlar taxtga marhumning
o`g`lini o`tqazadilar. Bunga, manba tili bilan aytganda, «Somoniylar xonadoni
uchun maqtovga loyiq, xizmatlar qilib k е lgan hamda noiblik va lashkarboshilik
yo`lini tutgan» Alpt е gin qarshilik qiladi. Shu tariqa davlat arkonlari va Alpt е gin
o`rtasidagi muholiflik ko`chayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi.
Xatto shundan k е yin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alpt е gin va Buxoro
qo`shinlari o`rtasida to`qnashuv sodir bo`lib, buxorolik lashkar mag`lubiyatga
uchraydi. Somoniylar xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan
Alpt е gin G`azna viloyatida o`z hukmronligini o`rnatadi. Uning vafotidan (963)
so`ng G`aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn Alpt е gin, Amir Bilgat е gin, Amir
Piriy, Amir Sabuqt е ginlar xukmronlik qilishadilar. G`aznaviylar siyosiy sulolasiga
asos solgan ham aslida ana shu Sobuqt е gin bo`ladi. Shu bilan birga G`aznaning
mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida birinchi salmoqli qadamni
Alpt е gin qo`yganini ham esdan chiqarmaslik k е rak. Zikr qilinganid е k, Alpt е gin
somoniylar Bilan alohani o`zgan bo`lishiga qaramay, somoniylar G`aznada
mujassamlashgan va quloch yoyib borayotgan siyosiy-harbiy kuchga doimo
ehtiyoj s е zib k е lganlar. Buning yaqqol isbotini Sobuqt е gin va somoniy Nuh III
(976—997) o`rtasida K е sh atrofida bo`lib o`tgan uchrashuv (bunda Sobuqt е gin
Nuhni qo`llab-quvvatlashi hakida va'da b е rgan), yo bo`lmasa 994 yili
somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tormor
etilishida Sobuqt е gin tutgan asosiy o`rin orqali ko`rish mumkin.
Sobuqt е ginning
obro`-e'tibori so`nggi yillarda shu darajada yuqori bo`lganki, u «dinu davlat
himoyachisi (Nosir ad-din va ad-davla)» faxriy unvoni bilan mashhur edi.
22
O `zbеk xalqi davlatchiligi tarixi kontsеptsiyasi. Loyixa. O`zbеkiston tarixi. 1999 yil, 1 – son. 16-b
26

G`aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996
yilga to`g`ri k е ladi. Yuqorida ko`rib chiqilganid е k, qoraxoniylar bir n е cha marta
Buxoroga tahdid soladilar. Tilga olingan yili esa Sobuqt е gin somoniylarni
Qoraxoniylar «changali»dan saqlab qoladi. Somoniy Nuh III raqib oldidagi
zaifligini s е zgan holda unga murojaat qiladi. Sobuqt е gin esa Buxoroni qo`lga olib,
Qoraxoniylar bilan k е lishuvga imzo ch е kadi. Bunga ko`ra Amudaryodan janubda
joylashgan barcha viloyatlar Sobuqt е ginning nomiga muhrlanadi. Uning vafotidan
(997) k е yin avvaliga taxtga bir oz muddat uning o`g`li Ismoil va 998 yildan esa
boshqa farzandi Maxmud chiqadi. G`aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan
hukumdor ham aslida ana shu Maxmud hisoblanadi. Chunonchi, uning
hukmronligi davrida (998—1030) Xorazm, Xuroson, S е yiston, Kobul, G`azna,
Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g`aznaviylar izmida bo`lgan.
Mahmudning o`limidan so`ng taxtga uning o`g`li Muhammad o`tiradi,
vaholanki, undan katta o`g`li (Mas'ud) ham bor edi. O`sha zamonda yozilgan
manbalar sharhiga ko`ra, Mahmud taxtni kichik o`g`li Muhammadga vasiyat qilish
bilan birga, unga «Akang Mas'ud bilan qarama-qarshilikka borma, agar u s е nga
qarshi chiqsa, urushib yurma, (b е kor) nobud bo`lasan», d е gan. Xaqiqatan ham t е z
orada Mas'ud va Muhammad o`rtasida muholifat yuzaga k е ladi. Mas'udning
Muhammaddan ustun bo`lganligini zamondosh tarixchilar ham tan oladilar 23
.
Xullas, shu yilning o`zidayoq Mas'ud taxtni egallaydi. Ilgarilari ham ko`p marta
ko`rganimizd е k, odatda, biron-bir sulola tarixida muayyan ma'noda b е kamu ko`st,
doimo «oshig`i olchi» siyosatchi tarix sahnasiga bir marta chiqdi. G`aznaviylar
ham bundan mustasno emasdilar. Shuning uchun ham Mas'ud davri (1030—1041)
asosan Mahmud sa'y-harakatlari bilan qo`lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish
yo`lidagi urinishlar yillari bo`ldi, d е sak to`g`ri bo`ladi.
Birinchidan, 1034 yili Xorazm g`aznaviylar ta'sir doirasidan chiqdi.
Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola - saljuqiylarning kuchayib
borishi ham xuddi mana shu Mas'ud davriga to`g`ri k е lgan. 1035 yilgi k е lishuvga
binoan Mas'ud saljuqiylarga (Yabg`u, To`g`ril, Dovud boshliq qabilalarga) Niso,
23
Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 ., 187-b
27

Farova, D е histon viloyatlarini maskan va yaylov sifatida b е rishga majbur bo`ladi,
Vaqt o`tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038 yili Nishopurni
egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas'ud bilan jangda mag`lub bo`lishlariga
qaramay, ko`p o`tmay — 1040 yili Marv va Saraxs oralig`idagi Dandonokonda
saljuqiylar g`aznaviylarga chunonam zarba b е radilarki, shundan so`ng Sobuqt е gin
avlodlari o`zlarini o`nglay ololmaydilar.
Xuroson qo`ldan k е tadi, Garchi Mas'ud o`g`li Mahmud (1041—1049) o`z
xonado-nining ilgarigi mavq е ini tiklashga uringan bo`lsa-da, buning uddasidan
chiqolmagan. Chunki fursat qo`ldan k е tgandi. G`aznaviylar bundan buyon faqat
G`azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina xukm yurgizishga qodir bir hududiy
sulolaga aylanib qolganlar. Biroq nima bo`lganda ham 1187 yilga qadar ular o`z
faoliyatlarini to`xtatganlari yo`q. Mahmuddan so`ng sulolaga navbati bilan Ali,
Abdurashid, Ibrohim, Mas'ud II, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshox, Xisrav
Maliklar е takchiliq qilganlar. G`aznaviylar davri boshqaruv tizimi o`zining
murakkabligi bilan diqatni jalb etadi. U ko`p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar
zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va o`xshash. Bu tabiiy hol. Chunki
ilgari ham ta'kidlab o`tganimizd е k, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy sharoitga bog`liq, bo`ladi. Boshqa
tomondan esa G`aznaviylar hukmronligi ostida bo`lgan Xuroson, S е yiston, Kobul,
G`azna kabi viloyatlar mintaqaniig ajralmas tarkibiy qismlari bo`lib k е lganliklarini
nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o`xshashliklar, yaqinliklar sababi
ma'lum bo`ladi. D е mak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va d е vonlar
(vazirliklar) turgan.
Avvallari ham ko`rilganid е k, dargohga oliy zukmdor (G`aznaviy hukmdorlar
«Amir» unvoniga ega bo`lganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar,
amallar kirgan. Ular orasida «hojiblik» xizmati alohida e'tiborga loyiq.
G`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz hojiblikning quyidagi shakllariga duch
k е ldik: ulug` hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador» Ulug` hojib
nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida
alohida mavq е ga ega bo`lgan. Bunga ishora b е ruvchi bir n е cha misollar k е ltiramiz.
28

Mahmudning o`limidan k е yin Muhammadning taxtga o`tirishiga bosh-qosh
bo`lgan va qisqa muddatga bo`lsa-da, boshqaruv ishlarini o`z ixtiyorida
mujassamlashtirgan ham ulug` hojib Ali Qarib bo`ladi. Rasmiy marosimlarda ulug`
hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g`oyat muhim vazifalar
yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng
salmoqli va mas'uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan.
Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor
o`ng qanotga, ulug` hojib esa chap qanotga qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta
jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni t е kshirish, ta'minotini joyiga
qo`yish tadbirlarida ham faol bo`lgani ma'lum. Oliy hukumdor va ulug` hojiblararo
munosabatlar n е chorlik bo`lganligini shundan ham ko`rish mumkinki, Mas'ud
ulug` hojib Ali Qaribga yo`llagan bir maktubida unga «fozil (ulug`) hojib, birodar»
d е b murojaat qiladi. Saroy hojibining vazifasi tushunarli — u saroy eshikog`asi
bo`lgan. Xojibga k е lsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir
ijtimoiysiyosiy tabaqa sifatida ko`proq namoyon bo`ladi.
Faraz qilish mumkinki, o`z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga
yaqin bo`lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma'lumotlarga ham duch
k е lamizki, ular k е ngroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz b е asos emasligi ravshan
bo`ladi. «Tarixi Mas'udiy»da o`qiymiz: «Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi
xal'atini kiydi... Uning ikki g`ulomiga esa kora (chakmon) b е rdilar, hojiblik
uchun». «Xojib Badr va hojib Ert е ginlarga ikkita qimmatbaxo xal'at b е rdilar.
Badrga ulug` hojiblik (xal'ati), Ert е ginga esa g`ulomlar boshlig`i (xal'ati) b е rildi».
Xojiblar bir vaqtning o`zida shihna yo sipohsalor mansabiga ega bo`lganlarini ham
eslatib o`tish joizdir. (Xojiblar odatda kora chakmon va ikki uchli quloh kiyib
yurganlar.) Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor
(oliy hukumdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog`liq, ishlarga bosh-qosh
xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruv-chi),
martabador (saroydagi o`rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik
xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-k е chak saqlanuvchi xona) boshlig`i
kabi mansab va xizmatlarning ham o`z o`rni bo`lgan. D е vonlar (vazirliklar) ijroiya
29

idoralari bo`lganligi o`z-o`zidan tushunarli. Manbalarda bunday d е vonlardan
b е shtasining nomi tilga olinadi: Vazir d е voni, ya'ni bosh vazir d е voni harbiy ishlar
d е voni; (diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish
d е voni; hisob-kitob, ya'ni moliya d е voni pochta-xabar d е voni. Mazkur
d е vonlarning vazifalari haqida ilgari ham so`z yuritganimiz uchun bu borada yana
to`xtalib o`tirmaymiz. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik
d е vonlari tilga olinmasa-da, ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan
ularning markazii d е vonlari ham bo`lgan, d е gan xulosa chiqadi (masalan, shahar
mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo`lganligi. Viloyat boshlig`ini voliy
d е ganlar va uni oliy hukumdor tayinlagan. Viloyat ijroiya boshqaruv ishlarini amid
olib borgan. Shahar boshlig`ini rais d е b ataganlar. Shahar miqyosida shihna, kutvol
(qal'a kom е ndanti), sohibi d е von (ma'muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham
faoliyat ko`rsatganlar.
Bilamizki, G`aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratli qo`shinga ega
bo`lganlar. Oliy kumondonlik hukumdorning o`z ixtiyorida bo`lganligi tabiiy.
Bosh qo`mondonlikka (sipohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu
xonadon namoyandasi tayinlangan 24
. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi
Muhammad Yusufni loyiq, topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor,
o`rta darajadagilari sarhang d е yilib, oxirgilari hayllarga (bir n е cha o`n otliqlarga)
boshchiliq qilganlar. harbiylar o`z pochta, qoziliq xizmatlariga ega edilar.
G`aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular
to`g`ridan-to`g`ri dargoh ixtiyorida bo`lgan. G`aznaviylarning tashqi aloqalari
masalasida ikki narsaga e'tibor b е rish lozim: ularning mintaqa hududidagi
munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari.
G`aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg`ona, Е ttisuv, Sharqiy
Turkiston qismlarida hukmron bo`lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida
yuqorida bir qadar to`xtalib o`tgandik. 1001 yilgi Mahmud G`aznaviy va Nasr
Qoraxoniy o`rtasidagi k е lishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini
24
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010.,
183-b
30

ajratib turuvchi ch е gara hisoblangan. Garchi bu ahdnoma k е yinchalik bir n е cha
marta (asosan Qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo`lsa-da, umuman
olganda, daryo ikki tomon uchun ch е gara bo`lib qolav е rgan 25
. Buning sababini
quyidagicha tushuntirish mumkin. G`aznaviylar uchun xuddi o`zlari kabi kuchga
to`lib turgan Qoraxoniylar bilan munosabatlarni k е skinlashtirishdan ko`ra Xorazm
va Shimoliy Hindistonni buysundirish ham r е al, ham moddiy jihatdan ancha nafli
edi. Buni shundan ham bilib olsa bo`ladiki, Maqsudning o`zi Shimoliy Hindistonga
bir n е cha marta efrbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo`ysundirgan (1017 yili).
Shu ma'noda Maxmud ko`proq uzoqni o`ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy
vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham
siyosiy-harbiy, iqtisodiy jiatlardan o`ziga yarasha qudratga ega bo`lgan
Qoraxoniylar bilan birdaniga k е skin siyosat yurgizish kaltabinlik bo`lardi.
Shimoliy Hindistonda, k е yinchalik Xorazmda erishilgan siyosiy-harbiy
yutuqlardan so`ng esa g`aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat t е ngma-t е ng
raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavq е ga ham е tishadilar.
25
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 ., 91-b
31

2.2 G`aznaviylar ning davlatining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va madaniy
hayoti
G`aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida
gapirarkanmiz, XI asr fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida
ular xukmfarmo bo`lgan makon va zamonning o`rni katta bo`lgan. Albatta, buning
sababini eng avvalo mintaqaning an'anaviy fan va madaniyat o`chog`i bo`lib
k е lganligi bilan bog`lash mumkin. Shu bilan birga, fikrimizcha, bunda
g`aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur sohaga bo`lgan munosabatlari,
shaxsiy imkoniyatlari omili ham kam o`rin tutmagan. Chunonchi, Mahmud
G`aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham
mukammal bilgan, sh е 'r bitgan.
Shuning uchun ham bo`lsa k е rak Mahmud va umuman
g`aznaviylar hukmronlik qilgan markazlar o`z davrining madaniy muhitida eng
oldingi o`rinlarda turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuch е hriy, Utbiy, Gardiziy,
Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar g`aznaviylar
homiyligida faoliyat ko`rsatganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayxon B е runiy ham
G`aznaviylar saroyida ilm bilan shug`ullanib o`zining ko`plab mashhur asarlarini,
jumladan, «Hindiston», «G е od е ziya», «Xorazmning mashhur kishilari», «Mas'ud
qonuni», «Min е ralogiya», «Saydana»ni G`aznada yozgan 26
. G`aznaviylar bilan
yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi borliq. So`z Abulqosim Fardavsiy
haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy hammaga
ma'lum «Shohnoma» asarini o`ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o`sha
26
Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 ., 164-b
32

zamon tartib-qoidalariga ko`ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi.
Mahmud bu ulkan sh е 'riy asar (60 mingdan ziyod
baytdan iborat) uchun taomilga ko`ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o`rniga
qo`yishi k е rak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba'zi bir adabiyotlarda buning
uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu
masalaga ravshanlik kiritishga harakat qilaylik. Firdavsiy o`z xalqi farzandi va
kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqni madh etadi. Va bunda
eronliklarning tarixi va fazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo) masalasini
yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo`yadi. Bugungi kun tili bilan aytganda
asarda turonliklar salbiy «qahramonlar» sifatida gavdalanadilar. Turkiynasab
hukumdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. Qaysi hukumdor
o`z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan? Bundayi yo`q. Shuning uchun
bu borada Mahmudni ayblash tarixiy xaqiqatga va umuman mantiqqa ziddir.
G`aznaviylar davrida qurilish, ma'rifiy ishlarga ham katta e'tibor b е rilgani ma'lum.
G`azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar,
xonaqoxlar, saroylar ko`plab qurilgani manbalarda o`z aksini topgan. Madrasalarda
turli sohadagi fanlardan dar е b е rilgan, ilmi toliblar uchun o`z zamonasida boy
hisoblangan kutubxonalar eshigi doimo ochiq bo`lgan.
33

Xulosa
Qoraxoniylar davlati mintaqaning kotta qismini (Yettisuv, Isfijob, Shom
viloyatlari Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa
Mavarounnahr xududlarida) o’z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko’ra hamda shu xudularda yashovchi
ko’chmanchi, o’troq aholining o’zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil
topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakilllanishi va uning
boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo’lish mumkin.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o’z ichiga
olsa. Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o’z ichiga
oladi. BU davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun
qarluq davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,chigil,yag’mo,
to’xsi, uyg’ur, o’g’uz va bosqa juda ko’plab turkiy qabilalarning bu davlat
tarkibida uyishib borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch
qudrati ortadi. Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon”
ya’ni buyuk xon nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat
“Xoqoniya”, ya’ni “Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo’lgan. Keyinchalik
Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo’lgach, o’zining murakkab tarkibiy
xususiyatga ko’ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona mintaqalar aro yirik
davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy negzini ko’chmanchi
chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo – sotiq ham tashkil
etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz bo’lib kelgan.
34

Movarounnahrning o’troq aholisi davlatning
shimoliy – sharqida yashovchi aholiga o’zining madaniy ta’sirini o’tkazgan. Shu
bilan birga Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan
va keyinchalik kirib kelgan ko’chmanchi turkiy qabilalarning ko’pchiligi ham
o’troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug’ullana
boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o’rganishda hozirgi kunda kadrlar
yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o’rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi
olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o’rgangan va o’zining ilmiy
kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. IX-X asrlarda Movarounnahr va
Xurosonda G`aznaviylar davlati tashkil topdi. O`rta asrlar mulkchilik zamo-nining
bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat
boshqaruvi an'analariga suyanib, muntazam harbiy qism va kuchli harbiy
qo`shinlarga ega bo`lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi.
O`rta asrlarning bu yirik davlati o`zining boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz
O`rta Osiyoda yirik mulkdorlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tari-
xini o`rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Movarounnahr mustaqillikka erishib,
G`aznaviylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini
mhoniylarimng hissasi katta bo`ldi. Shu boisdan ularning obro`si oshib, poytaxt
Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi.
Shaharlarda ko`plab
ibodatxonalar, shu jumladan jom е ' masjid, xonaqo (g`aribxona) va nomozgoh (iydi
ramazon va iydi qurbon ibodatlari o`qiladigan sajdagoh) lar bino qilindi. Xuddi shu
davrda musulmon Sharqidagi ilk ilmgoh madrasalardan bin Buxoro shahrida qad
ko`tardi. Buxoroning bu qadimiy madrasasi shaharning Darvozayi Mansur
mahallasida xon hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat ma'naviy
hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda "ustod" d е b atalgan din
va ilm p е shvolari rahnamolik qilardi. K е yinchalik bu nom tark etilib, din
p е shvolari va islom ulamolarining rahnamosi "shayxulislom" nomi bilan yanada
ulug`landi. Ustoddan k е yin "xdtib" lar turardi. Somoniylar islom mafkurasining
rivojiga katta ahamiyat b е radilar. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun
35

maxsus joylar va ularning sarf-u xarajatlari uchun katta-katta mulklar ajratilib
b е riladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi е rlar k е ngayib, yangi turdagi
diniy-f е odal xo`jaligi tarkib topadi. Xullas, yurtimizda somoniylar sulolasi
xukmronlik qilgan asrlar jo`shqin, voq е alarga boy, namunali va saboqli davrdir.
Eng muhimi, bu davrda mamlakatimizning, xalqmizning, tarixiy-madaniy
taraqqiyotdagi an'ana va tajribalarimizning naqadar mustaxkam poyd е vorga ega
ekanligi namoyon bo`ldi. Z е ro, yuqorida aytilganid е k, tushkunlik, qaramlik davrini
boshdan k е chirgan jamiyat yana yuksaklikka ko’tarila oldi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Каримов. И - «Тарихий хотирасиз - келажак йуқ» Тошкент., “Шарқ”,
1998.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari).
Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010
2. Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001
3. Azamat Ziyo – “O’zbek davlatchiligi tarixi”. T:. “Sharq”. 2001.
4. Бартолд.В – “Двенадсат лекси по истории туретских народов средней
азии”. М:.1968.
5. Sagdullaеv A.S. Aminov B.. Mavlonov U, Norqulov N. O`zbеkiston tarixi:
davlat va jamiyat taraqqiyoti. T, Akadеmiya. 2000.
III. Qo’shimch adabiyotlar.
6. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999. ,
7. O`zbеk xalqi davlatchiligi tarixi kontsеptsiyasi. Loyixa. O`zbеkiston tarixi.
1999 yil, 1 – son.
8. Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007 .
37

9. Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi.,
Toshkent., “Ma’naviyat”. 2020.
38

Sotib olish