• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 551.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Quyosh energiyasi. Quyosh nurlanishining elektromagnit tarkibi

Agar faqat piranometr bo‘lsa, u holda shu piranometr va unga ulangan galvanometr uchun almashtiruvchi doimiy K ma’lum bo‘lishi kerak. Bunda K ning qiymati shu piranometr va galvanometrgagina tegishli ekanligini unutmaslik kerak. Piranometr va galvanometrdan birontasi boshqasi bilan almashtirilsa, u holda K ning qiymati ham o‘zgaradi. O'zbekiston Respublikasi hududlarida yillik atrof muhit haroratining ko'rsatkichlari dinamikasining tahlili Qarshi shahri atrof-muhut harorat o’zgarishini 5.04.2024 yildan boshlab 10 kun davomida o’lchov va kuzatish ishlarini olib bordik. Har kuni 6 soat davomida olib borilgan kuzatish natijalari quyidagicha qayd qilindi va tahlil natijalari quyidagi jadval va diagrammalari asosida tahlil va taqdim qilindi. 5 Aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 .2 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 5 Aprel t, o C 25 27 28.4 30.5 31 29.8 28.6 - r, W/m 2 721 725.6 745 698 672.1 651.6 - 702.1 elektr quvvati olishda foydalaniladi. Yog‘in-sochin о‘simlik dunyosining yashashi uchun ham eng zarur omillardan biridir. Quyosh nurlari yer sathini bir tekisda isitmaydi. Buning natijasida atmosferada ulkan shamol oqimini hosil bо‘ladi. Shamol quvvatidan ham keng miqyosda amaliy maqsadlar uchun foydalanish mumkin. Sayyoramizning issiqlik muvozanatini shakllantirishda ham quyosh asosiy rol о‘ynaydi. Quyosh radiatsiyasi evaziga yer yuzida issiqlik taqsimoti amalga oshadi. Shunday qilib, inson quyoshning issiqlik quvvatidan tabiiy sharoitda azaldan foydalanib kelmoqda. Bizning davrimizga kelib esa geliotexnik 1 qurilmalar yordamida undan turli xil quvvatlar olish uchun foydalanishning katta imkoniyatlari paydo bо‘ldi. Quyosh quvvatini tasavvur etish uchun quyidagi taqqoslashni keltirish mumkin. Uning bir sekundda chiqargan quvvati Yer sharidagi barcha suvni bir minutda bug‘lantirib yuborishga qodir. Quyoshdan fazoga tarqalayotgan bunday katta miqdordagi quvvat uning markaziy qismida sodir bо‘layotgan termoyadro reaksiyasi tufayli hosil bо‘ladi. Termoyadro jarayoni davomida tо‘rtta protondan bitta geliy yadrosi hosil bо‘ladi va shunga tegishli quvvat ajralib chiqadi. Quyosh tarkibining taxminan 50 foizini vodorod tashkil qilishi aniqlangan. Bu yuqoridagi tartibda vodorodning geliyga aylanish jarayoni yana 4x10 10 yillar chamasi davom etadi, degan sо‘z. Demak quyosh sayyoramizni bir necha о‘n milliard yillar yorug‘lik quvvati bilan ta’minlab turadi. Yerga q uyosh tarqatayotgan quvvatning atigi ikki milliarddan bir qismi tushadi. Shundan 40 foizlar chamasi Yer atmosferasiga urilib , koinot fazosiga qaytib ketadi, 16 foizi atmos fera tomonidan yutiladi, qolgan qismi Yer sirtigacha yetib keladi. Yerga yetib kelayotgan quyosh quvvatining miqdori (u yil va kun davomida о‘zgarib turadi) geografik kenglikka, atmosferaning holatiga (ochiq bulutli, yarim bulutli, tumanli, changli) ekanligiga bog‘liqdir. О‘rta Osiyo hududi 37- 42 daraja kenglikda joylashgan. Shu boisdan bu yerga katta miqdorda quyosh quvvati tushadi. U amaliyotda turli maqsadlarda foydalanish uchun bemalol yetarlidir. Jumladan , yurtimizda yiliga о‘rtacha 300 kun quyosh quvvatidan foydalanish imkoniyati bor. Quyosh quvvatidan amaliy maqsadlarda foydalanish masalalari bilan geliotexnika shug‘ullanadi. Quyosh q uvvatidan amaliy foydalanishga qiziqish qadim zamonlardan boshlangan. Masalan, eramizdan oldin Goron Aleksandrskiyning «Quyosh fontani», Plutarxning «O‘t oldiruvchi kо‘zgusi», Arximedning о‘zi yashagan 1 3.5-rasm. Quyosh balandligi va quyosh nurining atmasferadan o‘tishi. Quyosh nurining er atmosferasidan o‘tishi va uning balandlik bilan bog‘lanish sxemasi bilan ko‘rsatilgan. AV-er yuzasi, SD-atmosfera chegarasi, S 1 da Quyosh nurlari bo‘lganda atmosferada a1o masofani bosib o‘tadi ; S 2 bo‘lganda nur a 1 o masofani bosib o‘tadi; S3 bo‘lganda nur a3o masofani bosib o‘tadi; S4 bo‘lganda nur a4o masofani bosib o‘tadi. SHunday qilib, Quyosh kichik balandlikda bo‘lganda atmasferada uzun yo‘lni bosib o‘tadi. Demak, yutilish va sochilish Quyosh nurlanishida yuqoridagi kattaliklarga bog‘liq bo‘ladi. Quyosh nurlanishi atmosfera va bulutlarda sochilganidan keyin havo molekulalaridan, bulut va chang zarralaridan qaytib erdagi gorizantal sirtga tushadigan qismi sochilgan quyosh nurlanishi deyiladi. Yassi sirtga bir vaqtda tushuvchi to‘g‘ri va sochilgan Quyosh nurlanishi birgalikda yig‘indi Quyosh nurlanishini hosil qiladi. Quyosh radiatsiyasining asosiy qismining to‘lqin uzunligi 0,29 mkm dan 4 mkm gacha bo‘lgan nurlarni tashkil qiladi. Quyosh spektrini odatda uch qismga ajratib o‘rganiladi: 1. Infraqizil nurlar (to‘lqin uzunlik 4MKM ¿λ≤ 0,76 MKM), 2. Ko‘rinadigan nurlar (0,4mkm ¿λ≤ 0,76mkm), 3. Ultrabinafsha nurlar (0,29mkm ¿λ≤ 0,4mkm). Atmosfera va bulutlar birgalikda Quyoshdan erga tushadigan nurning energiyasini 15 foizini yutadi. Atmosferada Quyosh nurlanishining yutilishida atmosfera tarkibidagi kislarod (O 2 ), ozon(O 3 ), karbonat angdrid (CO 2 ), suv bug‘i (H 2 O) va boshqa turli chang zarralari asosiy omil bo‘ladi. Atmosfera tarkibidagi gazlar turli to‘lqin uzunlikdagi nurlarni tanlab yutish qobilyatiga ega bo‘lganligidan ularning har biri Quyosh radiatsiyasining ayrim qisimlarinigina zaiflashtiradi. Kislarod malekulalari pektrning qisqa to‘lqin uzunligini yaxshi yutadi. CO 2 molekulalari esa buning aksicha, infraqizil nurlarni yutib, ultrabinafsha va ko‘rinadigan nurlarni o‘tkazadi. Ozon molekulalari ultrabinafsha nurlarni suv bug‘i esa ko‘rinadigan va infraqizil nurlarni yaxshi yutadi. energiya tejamkorligini ta'minlashga qaratilgan keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Maishiy uskunalarni ishlab chiqarish energetik menejmenti va energetik markirovkalash standartlari joriy etildi. Ko'chalarni yoritish tizimida energiya iste'moli bo'yicha samarali texnologiyalarni hamda uy-joy va ijtimoiy binolar uchun energiyani tejaydigan lampalarni joriy qilish ishlari olib borilmoqda, respublika hududida quvvati 40 Vtdan yuqori bo'lgan cho'g'lanma lampalarni sotish to'xtatildi. Mamlakatimizda noana'naviy va qayti tiklanuvchi energiya manbalariga qiziqish va ulardan foydalanish, misli ko'rilmagan tusda o'ziga xos ravishda tobora ommalashib bormoqda. Noana'naviy va qayti tiklanuvchi energiya manbalariga energetik ob'ektlar qurish va ulardan foydalanish uchun chet el va xalqaro banklarning investitsiyalari kiritilmoqda. Noana'naviy va qayti tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to'g'risida Birinchi Prezidentimizning 1995 yil 28 dekabrdagi 476-sonli «O'zbekiston Respublikasida kichik gidroenergetikani rivojlantirish haqida»gi , 2001 yil 22 fevralda «Energetikada iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish to'g'risida» gi hamda 2013 yil 1 martdagi «Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi farmonlari qabul qilingan. Quyosh spektrdagi energiyaning to‘lqin uzunliklar bo‘yicha taqsimlanish grafigi 3.5-rasmda ko‘rsatilgan 3.5-rasm. Quyosh nurlarini suv bug‘ida yutilishi. 1-quyosh nurining atmosferadan o‘tgunga qadar taqsimlanishi 2-quyosh nuring atmasferadan o‘tgandan keyingi taqsimlanishi . To‘lqin uzunligi 0,29 mkm dan qisqa bo‘lgan to‘lqin uzunlikdagi Quyosh nurlarini atmosferaning yuqori qatlamidagi ozon yutgani uchun erga etib kelmaydi. Atmosferaning erni ortiqcha isib va sovib ketishidan saqlashi hammaga ma’lum. Bunda “issiqlik effekti” ni yaratishda atmosferadagi CO 2 gazi katta omil bo‘ladi. Yer atmosferasida quyosh nurlanishning susayishini hisobga olish Yer atmosferasining balandlik bo‘yicha chegaralari hozirgi vaqtda bir necha ming kilometrni tashkil qiladi. Atmosfera zichligi yuqoriga chiqqan sari kamayib boradi. Atmosferaning yuqori qatlami geokaran deb ataladi va u 10-20 ming kilometr er yuzasidan yuqorida joylashgan bo‘ladi. Atmosferaning fizik sharoiti keskin o‘zgarib turadi, chunki balandlik o‘zgarishi bilan atmosfera qatlamlari ham o‘zgaradi. Atmosfera balandligi o‘zgarishi bilan ning fizik kattaliklarini o‘zgarishi 3.3-jadvalda keltirilgan. 3.3-jadval Balandlik h, km. Harorat t, 0 C Zichlikρ , 10 -3 g/sm 2 Bosim P, MP 00 0.5 +15.0 +11.75 1.225 1.1672 1013.25 954.53 1.0 1.5 +8.5 +5.25 1.1117 1.0582 898.76 845.66 2.0 3.0 +1.99 -4.51 1.0066 9.0941*10 -1 794.98 701.25 4.0 5.0 -11.02 -17.52 8.1942*10 -1 7.3654*10 -1 616.56 540.45 8.0 10 -37.01 -50.0 5.2591*10 -1 4.1357*10 -1 356.48 264.91 11 20 -56.49 -56.49 3.6448*10 -1 8.8870*10 -1 226.90 55.269 8Aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 5 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 8 Aprel t, o C 17 19 21 23 24 26 21.6 - r, W/m 2 752 796 802 851 845 831 - 812.8 AKTINOMETR YORDAMIDA TO‘G‘RI QUYOSH RADIATSIYASINI O‘LCHASH Insoniyat oxir-oqibatda energiyaning asosiy manbaii Quyoshga murojat etish kerak, degan fikrni olimlar oldindan aytib kelishgan. Yil davomida Er Quyoshdan taxminan 6 · 10 17 Kvt · soat nurlanish energiyasini oladi, bu insoniyat xozirgi vaqtda sarflayotgan energiyadan 20 ming martadan ko‘proqdir. Uning 0,001 qismidan kamrog‘ini o‘simliklar va odamlar ishlatadilar. Energiyaning nurlanish manbaii sifatida Quyosh turli tuman elektromagnit to‘lqinlarni chiqaradi. Quyosh nurlarining katta qismi spektrning infraqizil sohasiga, deyarli yarmini ko‘zga ko‘rinadigan spektrning 74 10 -7  m 7 10 -7  gacha to‘lqin uzunliklar sohasiga to‘g‘ri keladi. Bu Energiya er yuzasiga yorug‘lik ko‘rinishida etib keladi. Atmosferada ro‘y beradigan hamma hodisalar Quyosh radiatsiyasi ta’sirida sodir bo‘ladi. Yorug‘lik va issiqlik xususiyatiga ega bo‘lgan Quyosh nurlari Quyosh radiatsiyasi deb ataladi. Atmosferaning yuqori chegaralariga kirib kelayotgan Quyosh energiyasi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘lib holda, ular ta’sirida solyar (quyosh) iqlimi shakllanadi. Bu miqdor Quyosh doimiysi deb ataladi. Yerning Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha joylashishida Quyosh doimiysining qiymati 1 yanvar 1981yildan 1,367  0,007kvt/m 2 deb qabul qilingan. Ayni vaqtda kirib kelayotgan Quyosh radiaksiyasi oqimi Quyosh doimiysi qiymatiga, Quyoshgacha bo‘lgan masofaga, Quyoshning og‘ishiga, joyning geografik kengligiga va vaqtga bog‘liq bo‘ladi. Yer sirti atmosfera va umuman yer sayyorasi radiatsion rejimining shakilantiruvchi omili bo‘ladi. Bular Quyosh doimiysining qiymati, Quyoshning og‘ishi, kun soatlari, atmosfera tarkibi undagi aerozollar va suv bug‘larining miqdori va turi, yer sirti al’bedasi, yer sirtining turi holati bilan aniqlanadi. Sanab o‘tilgan omillar yer sirti va atmosfera radiatsion balansi hamda uni tashkil etuvchilar (to‘g‘ri, sochilgan va yig‘indi radiatsiya, effektiv nurlanish)ning kunlik va yilik o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi. Aktinometriya-metrologiyaning bir qismi bo‘lib, nurlanish energiyasining (radiatsiya) oqimini o‘lchash bilan shug‘ullanadi. Quyosh radiatsiyasining yer sirtiga tushuvchi parallel nurlari to‘g‘ri Quyosh radiatsiyasi deyiladi. Quyosh radiatsiyasining yer sirtiga tushishini xarakterlaydigan kattalik uning intinsivligidir (  0 ). U issiqlik miqdori bilan baholanadi. Quyosh nurlariga perpendikulyar joylashgan 1sm 2 qora jism sirtiga 1 minut vaqt ichida tushuvchi quyosh nurlarini yutib issiqlik miqdoriga aylantirish intensivlik bilan ifodalanadi. Atmosfera chegarasidagi quyosh radiatsiyasining intensivligi quyosh doimiysi deyiladi (S 0 ): 2. Atmosfera, bulut va atrof-mu h it h amda bo shqa larda n sochilgan radiatsiya. Odatda q uyosh nurlarining turli radiatsiyasi Q 1 va sochilgan nurlarning radiatsiyasi Q bilan belgilanadi . T о‘g‘ ri va sochilgan nurlar radiatsiyasining yig’indisi Σ Q bilan belgilanadi. 1.2-jadvalda perpendikulyar yuzaga tushadigan t о‘g‘ ri q uyosh nurlari radiatsiyasi q iymatlari keltirilgan ( Q arshi tumani kengligi 38 o 50′). Perpendikulyar yuzaga tushadigan t о‘g‘ ri q uyosh ra diatsiyasining intensivligi kDj kvadrat metr soatlarda berilgan. 1 .2 -jadval Oylar Soatlar 12 11-13 10-14 9-15 8-12 7-17 6-18 Yanvar , Dekabr 3016,8 2624,0 2639,7 2304,5 1340,8 - - Fevral Noyabr 3163,5 3100,0 2933,0 2560,0 1927,4 - - Mart, Oktabr 3310,0 3268,2 3079,5 2850,0 2744,5 1361,8 - Aprel Sentabr 3394,0 3331,0 3226,5 3100,0 2765,4 2304,5 754,4 May Avgust 3352,0 3381,0 1466,5 890,2 Iyun Iyul 3310,0 3268,2 3120,5 3105,0 2854,0 2460,0 1880,2 Aprel oyida 1 m 2 perpendikulyar yuzaga kun davomida 344000 kDj issiqlik tushadi, bu esa 1,2 kg shartli yoqilg‘i yonganda ajraladigan issiqlikka teng. Agar 1m 2 ga yuzaga tushadigan energiyani hisoblasak 1200 kg shartli yoqilg‘iga teng bо‘ladi. Shularga kо‘ra mamlakatimizning janubida quyosh energiyasidan amaliy maqsadlar uchun foydalanishnish real imkoniyatlari mavjud. Quyosh energiyasidan foydalanish, asosan quyidagi yo’nalishlar bо‘yicha amalga oshirilmoqda: 1. Quyosh energiyasini tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri elektr energiyasiga aylantirish. 2. Quyosh energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirish. 3. Fotosintez. Bizga ma’lumki, q uyosh energiyasidan ratsional foy dalanish usullaridan biri — quyosh nuri energiyasini yar im о‘t kazgichli fotobatareyalar yordamida elektr ener giyasiga aylantirishdir. poloskalar mahkamlangan. 2-rasmda elementdan tashkil topgan sxema ko‘rsatilgan. Zamonaviy aktinometrlarda 35 va undan ortiq termoelementdan foydalaniladi. Barcha toq nomerli kavsharlangan uchlar markaz atrofida, juft nomerli kavsharlangan uchlar esa mis tashqi xalqaga ulangan bo‘ladi. Toq nomerli kavsharlar markazdagi qoraytirilgan kumush diskning teskari tomoniga ishqor laki surkab yopishtirilgan papiros qog‘ozi ustidan o‘rnatilgan. Termoyulduzchaning juft nomerli kavsharlari esa mis halqaning ustiga ishqor laki surkalib unga yopishtirilgan papiros qog‘ozi ustiga o‘rnatilgan. Natijada termobatareya kumush diskdan va mis halqadan elektr jihatdan izolyasiyalangan bo‘ladi. Aktinometr quvurining ochiq uchi ro‘parasiga teskari tomondan toq nomerli kavsharlangan uchlar yopishtirilgan va quyosh nurlari tushadigan tomon qoraytirilgan va kumush diska joylashtirilgan(3.3-rasm) 3.3-rasm. Aktinometr termoyulduzchalarining sxemasi. 1-kumush folgali disk, 2-ichki kavsharlar, 3-tashqi kavsharlar, 4-mis disk, 5- izolyasiyalangan taglik. Agar aktinometr quvurini quyoshga qaratsak, kumush disk to‘g‘ri quyosh nurlaninshining tasirida qiziydi, mis halqa isimaydi. To‘g‘ri quyosh nurlanishining intensivligi qancha katta bo‘lsa issiq va sovuq kavsharlar uchidagi temperaturalar ayirmasi ham shuncha ortadi. Natijada termotok E.YU.K. kattaligi ham to‘g‘ri quyosh nurlanishi intensivligiga praporsional ortadi. Termobatareya kavsharlariga tushuvchi to‘g‘ri quyosh nurlanishi energetik yoritilganlik energiyasi termoelektrik tok kattaligiga proporsional bo‘ladi: S=a*N bu erda N -galvanometr strelkasining og‘ishi, bo‘lim; a -o‘tkazuvchi ko‘paytma, Vt /m 2 bo’lim . Asbobga GSA-1 turidagi strelkali galvanometr ulanadi. O‘tkazuvchi ko‘paytma har bir juftlik uchun alohida bo‘lib, uni nazorat asbobi bilan formulaning xususiy xollarini ko‘raylik. 1. Gorizontal sirt: u xolda formuladan Sr= S⋅sin hΘ . 2. Vertikal sirt: u xolda (1) formuladan SB= S⋅cos hΘ⋅cos hΘ⋅cos (A− a) Agar vertikal sirt janubga qaragan bo‘lsa bo‘ladi, bundan: SB(ж)= S⋅cos hΘ⋅cos А Agar vertikal sirt sharqqa yoki g‘arbga qaratilgan bo‘lsa, bo‘ladi. Bundan SB(ш,г)=±S⋅cos hΘ⋅sin А 3. Og‘ma sirt: va formulalarni e’tiborga olib formulani quyidagicha yozish mumkin: formuladan ko‘rinadiki, istalgan og‘ma sirtga tushuvchi quyosh radiatsiyasini hisoblash uchun larni bilish kerak. formuladan foydalanib ixtiyoriy tomonga qaratilgan og‘ma sirtdagi quyosh radiatsiyasini osongina hisoblash mumkin. a) janub tomonga qiya sirtda bo‘lganidan: b) sharq yoki g‘arb tomonga og‘gan qiya sirtlarda bo‘lgani uchun ni topamiz. Yuqoridagi formulalardan ko‘rinadiki, Yer sharining turli tomonlariga qaragan qiya joylarga muayyan vaqtda tushadigan quyosh energiyasi bir xil bo‘lmaydi. Masalan, janubga qaragan qiya joyga kun davomida tushadigan quyosh energiyasi eng ko‘p bo‘ladi, ammo shimolga qaragan qiya joyga kun davomida tushadigan quyosh energiyasi esa eng oz bo‘ladi. Natijada turli tomonga qaragan va gorizontga og‘maligi bir xil bo‘lgan qiya joylardagi tuproq qatlamining qizishi xam bir xil bo‘lmaydi. Janubga qaragan qiya joydagi tuproq qatlamining temperaturasi boshqa tomonlarga qaragan qiya joylardagi tuproq qatlamining temperaturasidan yuqori bo‘ladi. Shuning uchun turli tomonlarga qaragan qiya joylarga ekinlarni ekish vaqtining boshlanishi xam bir xil bo‘lmaydi. Bundan tashqari turli xil ekinlar uchun maydonlarni tanlashda issiqsevar o‘simliklarga janubga qaragan qiya 11:00 12:00 13:00 14:0015:0016:00 020409 A p r e l Harorat 10 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 7 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 10 Aprel t, o C 18 20 21.2 23 24 23.6 21.6 - r, W/m 2 668 709 723 789 762 751 - 733.6 Quyosh fotoenergetikasining rivojlanishi texnolo gik jih atdan о‘ n g‘ ay b о‘ lib ba h osi juda arzon va foy dali ish koeffitsiyenti katta b о‘ lgan yarim о‘ tkazgichli quyosh batareyalar ishlab chi q arish bilan bo g‘ li q dir. Hozir gi va q tda foydali ish koeffitsiyenti 10—12 fo iz b о‘ lgan P — p о‘ tishli kremniyli fotoelementlar kо‘plab ishlab chi q arilmo q da. Bunday fotoelementlar yorda mida q uyosh nurini elektr energiyasiga aylanti ruvchi s amarali q urilmalar tayyorlanib, ulardan turli m a qs adlarda foydalanilmo q da. Q uyosh batareyalarda kremniy dan yasalgan fotoelementlar alo h ida о‘ rin tutadi. Q uyosh fotoelementlarining foydali ish koeff itsiyenti mamlakatimiz va Ame r i ka olimlari tomoni dan 15- 26 foizgacha k о‘ tarildi. Arsenid Galliy, fosf id galliy, sulfid va tellurid kadmiy asosida q uyosh energiyasi dan t о‘g‘ ridan-t о‘g‘ ri elektr energiyasiga ay lantiradigan yangi foto elementlari joriy q ilindi. Hozi rgi kunda R— A x ClO 1-x — PCaAS — n — CaAS ti zi mi asosida olingan getero fotoelementlar yuqori haroratda (100—200)°C va 2000 karra yoritilganlikda ham s amarali ishlaydi[44]. Bunday fotoelementlarning b ir kva drat santimetr yuzasidan 2500 karra yi g‘ ilgan q u yos h n urida 20—30 Vt elektr q uvvati olish mumkin. Yarim о‘t kazgichlar asosida yoru g‘ lik energiyasini rivoj lantirishda yoru g‘ likni nisbatan kichik yuzaga t о‘ plovchi botiq k о‘ zguli (konstruktor) moslamalar mu h im a h am iyat kasb etadi. Quyosh nurlanishi oqim zichligi. Quyosh Yer sharini yorug’lik va issiqlik bilan ta’minlab turuvchi birdan-bir manbaidir. U Yerga nisbatan diametri 109marta, sirti 11,9 ming, xajmi 1,3 mln. va massasi 332,5 ming marta katta bо‘lgan gazsimon shardir. Quyosh Yer sharidan qariyb 150 mln. km uzoqlikda joylashgan bо‘lib, bu har sekundda koinotga 3,83 • 10 26 jo ul miqdorida issiqlik energiyasini sochadi. Bu Sirdaryo GRESining quvvatidan 1,3 • 10 17 marta kattadir. Quyosh atrofidagi har bir planeta о‘z kesim yuzining kattaligiga va Quyoshga nisbatan uzoqligiga qarab tegishli miqdordagi energiyani oladi. Jumladan, Yer shariga har sekundda tushayotgan energiya miqdori Quyosh sochayotgan barcha energiyadan 2,2 mlrd. marta kam bо‘lib, 17,4 - 10 17 joulni tashkil etadi. Bu energiyaning 36 %ini atmosfera qatlami qaytaradi, 17%ini yutib qoladi, qolgan qismigina Yer sirtiga yetib keladi. Yetib kelgan energiyaning yarmi dengiz va okean suvlarini bug‘latish uchun sarf etiladi, 1% ini о‘simliklar dunyosi iste’mol etishini hisobga olgan taqdirda ham, qolgan energiya miqdori yiliga 35- 10 17 kVt. soatni tashkil etadi. Bu esa bir kecha-kunduzda butun insoniyat iste’mol qilayotgan jami energiyadan qariyib 39 ming marta kо‘pdir. Bunday katta ener - giyadan tо‘liq foydalanish imkoniyati yо‘q, albatta. Shunday bo’lsa ham, 200x100 km 2 maydonga tushayotgan Quyosh nuri, gelioqurilmalar foydali ish koeffitsiyenti Havorang osmon uchun 10 65 25 Quyoshning zenit masofasi ortishi bilan er yuzasiga tushuvchi infraqizil nurlarning miqdori ortadi. Spektrning energiya bo‘yicha tasdiqlanishi E(λ ) nurlanish koeffitsenti va X( λ ) yutilish koeffitsentining nisbatlaridan aniqlanadi. Bu nisbat elementar hajm uchun Kirxgof qonunidan aniqlashi mumkin. E(λ) X(λ)= f(λ,T), Quyosh termodinamik muvozanatda bo’lgan hol uchun (1) formulaning ko’rinishi f(λ,T)=B(λ,T), O’tadi, bu erda B(λ,T) -Plank funksiyasi deb ataladi. B(λ,T)= 2hc 2 λ1 ∗ 1 lkthc−1= c1 λ5∗ 1 lktc2− 1, To‘liq Quyosh nurlanishining to‘lqin uzunligini aniqlash uchun, hamma soha bo‘yicha integrallanishi kerak, u o‘z navbatida Stefan - Bolsman qonunining parametrlari orqali ifodalanadi. B(T)= σ πTef 4, Agar λ1 dan λ 2 gacha to‘lqin uzunligi oralig‘ida quyoshdan chiqayotgan nurlanishni hissoblashda f( λ ) egri chiziqli yuzani λ1 dan λ 2 gacha bo‘lgan qiymatni hisoblash kerak. Matematik nuqtai nazardan bu masala J=∫ λ1 λ1f(λ)dλ shaklda ifodalanadi. Buger - Lambert qonuni dl modda qalinligidan J nurlar dastasining intensivligi o‘tayotgan bo‘lsin. Nurlar intensivligi “elementar” і nurlar dastalarining yig‘indisiga teng deb qarasak: dl=−ixdl , Umumiy holda x parametr, muhitning xarakteristikasi bo‘lib x=x(l) . Hamma dasta uchun dl(λ)=−J(λ)x(λ1l)dl , Yoki J(λ)=J0(λ)e−∫x(λ,l)dl, 1729 yilda fransuz fizigi P’er Buger ( 3.19 ) tenglama, ya’ni yorug‘likni susayish qonunini aniqladi. Ba’zi adabiyotlarda Buger-Lambert yoki Buger- Lambert-Ber qonuni deb ham ataladi. ( 3.19 ) tenglama muhitning ba’zi bir optik 9.Андреев В.М, Грилехес В.А, Румянцев В.А. Фотоэлектрическое преобразование концентрированного солнечного излучения. Л.-Наука, 1989. 10. Ляшков В.И, Кузьмин С.Н Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии// Учебное пособие для студентов теплоэнергетических с пециальностей вузов. Издательство ТГТУ – Томбов. 2003. – С.9 Интернет сайтлари 1 . www.gov.uz – Ўзбекистон Республикаси хукумат портали. 2 . www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси . 3. http://alternativenergy.ru 4. http://www.energy–bio.ru 5. www.vieco solar .com 6. www.uni solar .com.ua 7. www.solarvalley.org 8. www. polpred.com 9. www.hitech.compulenta.ru 10. www.solar.newtel.ru 11. www.sharp-world.com 12. www. el.tfi.uz 13. www.intechopen.com 14. www.energystar.gov 15. www.offshorewindfarms.co.uk -qisqa muddatda aniq geografik nuqtada, asbob va jihozlar bilan o‘lchash orqali, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot olish bilan; -qabul qilingan yagona usul bilan ko‘p yillik o‘lchashlar o‘tkazgan meteorologik stansiyalarining ma’lumotlari yig‘ilgan ma’lumotnomalardan ma’lumot olish bilan. Quyosh energiyasidan foydalanishni hisoblashda asosan, quyosh nurining 1m 2 maydonga berayotgan energiya miqdori hisobga olinadi. Koinotning atmosfera qatlamidan yuqori qismiga tushayotgan quyosh radiatsiyasining energiyasi 1,395 kVt/m 2 ni tashkil qiladi va bu miqdor quyosh doimiysi deb ataladi. Ammo bu miqdor yer yuzasiga yetib kelguncha har xil qarshiliklarga uchraydi hamda yilning fasli va hisob qilinayotgan hududning kengligiga nisbatan uning miqdori o‘zgarib turadi. Masalan, yer yuzasiga tushadigan quyosh nurlarining o‘rtacha intensivligi: -Y evropa mamlakatlarida - 2 kVt soat/m 2 ; -Tropik va Osiyo mamlakatlarida - 6 kVt soat/m 2 ga teng. Quyosh sirtida h arorat 6000 °C, markazida esa 10 mln g r a dusni tashkil etadi. Q uyoshdan yergacha b о‘ lgan masofada 150 mln kilometr b о‘ lib, uning diametri yer diametridan 109 marta katta va massasi esa 2-10 33 ga teng. Q uyoshning q uvvati 3,83-10 23 kVt b о‘ lib, yerga h ar sо‘niyada 91·10 24 kal energiya sochadi. Shuning uchun q uyoshn ing massasi h ar soniyada 4-10 6 t ga о‘ zgarib turadi. Quyoshning h ar bir da q i q a sochadigan nurli energiyasi 91 · 10 14 t neft t о‘ li q yonganda ajratiladigan energiyaga tengdir. Bunday katta energiya Quyosh markazida, tо‘rtta vodorod yadrosidan geliy yadrosi hosil bо‘lishidan iborat termoyadro reaksiyasi natijasida sodir bо‘ladi, chunki quyoshda termoyadro jarayoni amalga oshishi uchun hamma shart- sharoitlar mavjud, birinchidan, hamma moddalar plazma holatida bо‘lib, ikkinchidan, harorati yadrolarni biriktirish uchun yetarlidir. Aniqlanishicha quyosh tarkibining 5 %i gina vodorod tashkil etadi. Termoyadro reaksiyasi davomida massa deffekti (ortiqcha massa) natijasida quyoshdan juda katta energiya ajralib chiqadi. Shu energiyadan 2,5-10 18 kal/min qismi yerga yetib keladi, undan 40 %i atmosferada va kosmik fazoda sochiladi, 16 %i esa yutiladi. Quyosh radiatsiyasi intensivligining atmosfera tashqarisidagi kattaligi quyosh doimiyligi deyiladi. Quyosh doimiyligi о‘rtacha 1,4 kvadrat metrga teng. Atmosferaning yuqori qatlamidagi quyosh energiyasi о‘rta hisobda bir daqiqada 1 kub santimetrli suvni 2°C gacha isitish quvvatiga ega. Yer sirtiga tushayotgan quyosh nurlari о‘zining intensivlik xususiyatiga ega bо‘lib, u ikki qismdan iborat: 1. Quyosh nurlariga nisbatan perpendikulyar joylashgan tiniq yuzaga tushadigan tо‘g‘ri radiatsiya. I joylarni, issiqlikni kam talab qiladigan o‘simliklarga esa shimolga qaragan qiya joylarni mo‘ljallash kerak. Shunday qilib, ixtiyoriy tomonga qaragan va og‘ma sirtlarga tushadigan quyosh radiatsiyasining kattaligini qishloq xo‘jaligi xodimlari o‘zlarining amaliy ishlarida hisobga olishlari kerak. To‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi va insolyatsiyani odatda sistemadan tashqi birlik da, SI sistemasida esa da o‘lchanadi. Bu ikki birlik orasidagi munosabat quyidagicha bo‘ladi. Yer sathidan hisoblangan balandlik ortgan sari to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi xam osha boradi, chunki balandlik oshgan sari quyosh nurlarining atmosferada o‘tadigan yo‘li qisqarib, atmosferaning quyosh radiatsiyasini yutishdagi va sochishdagi roli kamaya boradi. Atmosferadan tashqaridagi istalgan nuqtada quyosh radiatsiyasining intensivligi bir xil bo‘ladi. Shuning uchun atmosferadan tashqarida quyosh radiatsiyasining intensivligini quyosh doimiysi deb yuritiladi. Termayadro reaksiyasi quyoshning ichida temperatura t 0 = 20 mln. 0 C ga yetganda boshlanadi. Shuning uchun termayadro energiyasi yer yuzidagi barcha energetik resurslarning birinchi manbai hisoblanadi; ko‘mir, neft, gaz; gidroenergiya; shamol va okeanlar energiyasi. Quyosh yer yuzida barcha energiya turlarining manbai hisoblanadi. Quyosh har sekundda o‘rtacha 88 x 10 24 kaloriya issiqlik yoki 368 x 10 12 TVt energiya tarqatadi. Ammo bu energiya miqdorining atigi 2 x10 -6 %, ya’ni 180x 10 6 TVt miqdorigina yer yuzasiga yetib keladi. Shu miqdor ham yer yuzidagi barcha doimiy energiya ishlab chiqaruvchi qurilmalarning energiyasidan taxminan 5000 barobar ko‘pdir [37]. Quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tushayotgan energiya yig‘indisi to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyosh kadastri hisoblanadi. Quyosh kadastri to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyidagi ko‘rsatgichlarga asosan yig‘iladi: -quyosh radiatsiyasining gorizontal tekislikka tushayotgan oylik va yillik yig‘indilari; -gorizontal tekislikka to‘g‘ri normal-urinma holatida tushayotgan quyosh nurlari; -quyoshning nur sochish vaqti. Umuman quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tushayotgan energiya yig‘indisi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni quyidagi usullar bilan olish mumkin: -aniq geografik nuqtadagi ma’lumotlarni hisoblash yo‘li-analitik usul bilan; 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:000510152025 6 Aprel Harorat 7 Aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 4 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 7 Aprel t, o C 14 21 25 27 28 28 23.8 - r, W/m 2 356 425 602 645 703 705 - 572.6 11:00 12:00 13:00 14:0015:0016:00 020408 Aprel Harorat 9 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 6 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 9 Aprel t, o C 27 26 24 22 21 20 23.3 - r, W/m 2 665 625 701 726 712 692 - 686.8 (3.40) ifodadan ko‘rinadiki muhitning optik qallinligi to‘lqin uzunlik o‘zgarishi bilan eksponensial qonun bo‘yicha muhitdagi nur susayishiga ega. Endi havo ochiq bo‘lgandagi sochilgan nurlanish qisqacha to‘xtalib o‘taylik. Sochilgan Quyosh nurlanish intensivligini D harfi bilan belgilaylik. Havo ochiq kunlari sochilgan radiatsiya intensivligining qiymati unchalik katta bo‘lmaydi. Yozda Quyosh juda balandda bo‘lganda y 0.1 kal sm 2min atrofida bo‘ladi. Odatda yassi sirtga bir vaqtda tushuvchi to‘g‘ri Quyosh radiatsiyasi va sochilgan Quyosh nurlanish yig‘indi deb yuritiladi. Yig‘indi Quyosh nurlanishi intensivligini Q bilan belgilaylik. U vaqt Q= S1+D = S*sinh +D , Yig‘indi va sochilgan nurlanishini o‘lchashda asosan Yu.D.Yanishevskiyning piranometri ishlatiladi. Piranometrning asosiy qismi termobatareyadan iborat bo‘lib, termobatareya bir-biriga ketma-ket kavsharlangan manganin va konstantta ploskalardan iborat. Barcha ploskalar gorizontal tekislikda joylashtirilib, yorug‘lik nurlarini qabul qiladigan plastinka vazifasini bajaradi. Termobatariyalarni barcha toq nomerli kovsharlarni sirti magnin bilan oq rangga bo‘yalgan. Piranometrning nur tushadigan termobatariyasining qora va oq rangga bo‘yalgan katakchalari shaxmatlashtirilgan ketma-ket almashtiradigan qilib o‘rnatilgan. Quyosh nurlarini qabul qiluvchi plastinka metall prizmalarga o‘rnatilib, ustini yarim shar shaklidagi mahsus shishadan yasalgan qopqoq bilan qoplanadi. Bu qopqoqcha termobatareyani shamol, yomg‘ir va qordan saqlaydi. O‘lchash vaqtida termobataryaning uchlariga mahkamlangan yumshoq mis simlari GSA-1 tipidagi galvanometrga ulanadi. Nur tushuvchi sirtga bir vaqtda to‘g‘ri va sochilgan nurlanish tushadi. Ammo oq rangga bo‘yalgan katakchalar o‘ziga tushuvchi Quyosh nurlanishining 15 foizini yutsa, qora katakchalar esa Quyosh radiatsiyasining 98 foizini yutadi. Natijada oq va qora termokavsharlarning tempraturalari bir-biridan farq qiladi. Bu temperaturalar ayirmasi nurni o‘tadigan sirtga tushuvchi nurlanish kattaligiga proporsionaldir. Termobatareyalarda temperaturalar ayirmasiga prporsional ravishda termotok hosil bo‘ladi. Termotok kattaligini asbobga ulangan galvanometr strelkasining og‘ishidan bilamiz. Galvanometr strelkasining ko‘rsatishlari kal sm 2min da ifodalash uchun galvanometr strelkasi ko‘rsatishini aktinometr doimiysi K ga ko‘paytiriladi. K ning qiymatini aktinometrik stansiyalarda tekshirilgan aktinometrdan olish kerak. Quyosh energiyasi. Quyosh nurlanishining elektromagnit tarkibi. I nsoniyat paydo bo‘lgandan buyon quyoshga sig‘inib kelgan, uni xudo o‘rnida ko‘rganlar. Chunki u haqiqatdan ham yer yuzida hayot manbaidir. Qadimgi Misr fira’vinlaridan biri (Nefertitining eri) Exnaton ismini qabul qilgan (Atonga - quyoshga sajda qiluvchi), ya’ni Exnaton - tabiiy termayadro reaktoriga sajda qilgan. Quyoshdagi energiyani hosil bo‘lishi - termayadro reaksiyasi tufaylidir. Quyosh nurlari - bu vodorodning 4 dona va geliyning bir dona atomining qo‘shilganidir. Q anchadan- qancha yillar unga talpinib о‘ tmagan. H a, inson zoti aq lini tanigandan buyon Q uyoshga si g‘ inib yashaydi. Qad imda bu si g‘ inish odamzot olamn i ng sirlaridan vo qi f b о‘ lmaga n ligi-dunyoni bilish ibtidoiy darajada bо‘lganligi tufayli ilo h iy tusda edi. Zamonlar о‘ tib, olamni ilmiy bila boshladik. Q uyosh sistemasi — tu z i l m a si sirlari bizga k о‘ p ji h atdan ayon b о‘ ldi. Biro q unga n isbatan qiziqish ortsa ortdiki, kamaymadi. I nsonning q uyoshga n isbatan bunchalik q izi q ishi bejiz emas. Zero sayyoramizda hayotni quyoshsiz mutlaqo tasavvur etib bо‘lmaydi. Quyosh, uning tiriklikning quvvati bо‘lgan nurlari mо‘jizasi tufayligina onazaminimiz yam-yashil yashnab turibdi. U tufayligina necha million-million yillardan buyon Yer yuzida hayot xuddi shunday davom e tib kelmoqda. Bugungi kunda bu borada ozmuncha kitoblar yozilmagan. Quyosh nurining buyuk mо‘jizalaridan biri fotosentez jarayoni, ya’ni quyosh nuri quvvatining organik (kimyoviy) quvvatga aylanishi hodisasidir. Ma’lumki, о‘simliklarning yaproqlarida yashil modda — xlorofil mavjud bо‘lib, u yorug‘lik quvvati ta’sirida karbonat angidrid gazi va suv negizida organik moddalar hosil qiladi. Bu jarayonda karbonat angidrid havodan yutiladi, suv esa ildizlar orqali tuproqdan sо‘riladi. Natijada о‘simlik tanasida uglevodlar, oqsil, yog‘ va murakkab moddalar tо‘planadi. Bular kishi organizmi, uning so g‘ ligi uchun zarur moddalar h isoblanadi. Hozirgi kunda foydalanilayotgan organik yoqilg‘ilar: toshkо‘mir, torf, tabiiy gaz, neft va boshqalar bir vaqtlar fotosintez jarayonida quyosh quvvati ta’sirida hosil bо‘lgan. Bu quvvatning 94 %i qattiq yoqilg‘ilarga, qolgan qismi gaz va suyuq yoqilg‘ilar hissasiga tо‘g‘ri keladi. Yerda hayot mavjudligining muhim omillaridan biri sayyoramizda suvning aylanish jarayonidir. Quyosh nuri ta’sirida yer yuzasidan suv bug‘lanib atmosferaga kо‘tariladi. Natijada bulutlar hosil bо‘lib, osmonda sodir bо‘ladigan ma’lum jarayonlar ta’sirida yana yomg‘ir, qor shaklida yer yuziga tushadi. Yog‘in- sochindan daryolar, kо‘llar hosil bо‘ladi. Suvning mazkur aylanish jarayoni tufayli sayyoramiz chuchuk suv bilan ta’minlanib turadi. Daryolarning suv quvvatidan esa Quyosh energiyasi. Quyosh nurlanishining elektromagnit tarkibi MUNDARIJA № Mavzu bet 1 Kirish 2 Quyosh energiyasi. Quyosh nurlanishining elektromagnit tarkibi. 3 Insolyasiya. Quyosh nurlanishining spektral tarkibi. 4 Quyosh nurlanishi oqim zichligi 5 Aktinometr yordamida to‘g‘ri quyosh radiatsiyasini o‘lchash 6 Yig’indi quyosh radiatsiyasini piranometr yordamida o’lchash 7 Umumiy quyosh radiatsiyasini o’lchash va quyosh radiatsiyasining kattaliklarini taqsimotini baholash 8 Xulosa 9 Foydalanilgan adabiyotlar 4. Obuxov S. G Sistemы generirovaniya elektricheskoy energii s ispolzovaniem vozobnovlyaemыx energoresursov // Uchebnoe posobie. Izdatelstvo Tomskogo politexnicheskogo universiteta. 2008. – S.140 5. V.I. Vissirionov, G.V. Deryugina, V.A. Kuznetsova, N.K. Malinin Solnechnaya energetika Uchebnoe posobie dlya Vuzov.Moskva. Izdatelstvo MEI. 2008. S.-317 6. Faleev D.S Osnovnыe xarakteristiki solnechnыx moduley // Metodicheskaya ukazaniya. Xabarovsk.2013. – Izdatelstvo DVGUPS. – S .28 7. Gremenok V.F., Tivanov M. S., Zalesski V.B Solar cells based semiconductor materials// International Scientific Journal for Alternative Energy and Ecology – 2009 – Vol.69. №1. – P . 59-124 8. Afanasev V. P., Terukov E. I., SHerchenkov A. A T onkoplenochn ы e solnechn ы e element ы na osnove kremniya // Cankt-Peterburg. Izdatelstvo SPbGETU «LETI» 2011. 9.Andreev V.M, Grilexes V.A, Rumyansev V.A. Fotoelektricheskoe preobrazovanie konsentrirovannogo solnechnogo izlucheniya. L.-Nauka, 1989. 10. Lyashkov V.I, Kuzmin S.N Netraditsionnыe i vozobnovlyaemыe istochniki energii// Uchebnoe posobie dlya studentov teploenergeticheskix spetsialnostey vuzov. Izdatelstvo TGTU – Tombov. 2003. – S.9 Qo‘shimcha adabiyotlar 1.Мирзиёев Ш.М. Указ Президента Республики Узбекистан №УП- «О программе мер по дальнейшему развитию возобновляемой энергетики , повышению энергоэффетивности в отраслях экономики и социальной сфере на 2017-2021 гг.» Собрание законодательство Республики Узбекистан, 201 7 г. 2. Каримов И. А Указ первого Президента Республики Узбекистан №УП-4512 « О мерах по дальнейшему развитию альтернативных источников энергии». Собрание законодательство Республики Узбекистан, 2013г., №10. С.124 3. A . K . Mukurjee , Nivedita Thakur Photovoltaic Systems , analysis and design //2014/ Dehli . 4. Обухов С. Г Системы генерирования электрической энергии с использованием возобновляемых энергоресурсов // Учебное пособие. Издательство Томского политехнического университета. 2008. – С.140 5. В.И. Виссирионов, Г.В. Дерюгина, В.А. Кузнецова, Н.К. Малинин Солнечная энергетика Учебное пособие для Вузов.Москва. Издательство МЭИ. 2008. С.-317 6. Фалеев Д.С Основные характеристики солнечных модулей // Методическая указания. Хабаровск .2013. – Издательство ДВГУПС . – С .28 7. Gremenok V.F., Tivanov M. S., Zalesski V.B Solar cells based semiconductor materials// International Scientific Journal for Alternative Energy and Ecology – 2009 – Vol.69. №1. – P . 59-124 8. Афанасьев В. П., Теруков Е. И., Шерченков А. А Т онкопленочные солнечные элементы на основе кремния // Cанкт-Петербург. Издательство СПбГЭТУ «ЛЭТИ» 2011. shahri — Surakuzni qamal qilgan grek kemalarini yondirib yuborgani haqida rivoyatlar bor. XVI asrdan keyin optika bо‘yicha nazariy va tajriba ishlari olib borildi, doira kо‘zgular va linzalar yordamida quyosh quvvatini yig‘ish masalasi о‘rganildi. Bu davr l a r d a I. Nyuton, M. V. Lomonosov, Byuffon, O.B. Sosyuar, A. Musho va boshqalar turli xil tо‘plagichlar va «issiq quti» tipidagi qurilmalarni ishlab chiqadilar. Byuffon 1747 yilda 68 metr narida turgan о‘tin tо‘ dasini tо‘plagich yordamida о‘t oldirgan. A.Musho esa 1870 yilda 3—9 atmosfera bug‘ hosil qilib, bug‘ mashinasini harakatga keltiradigan tо‘plagich yasadi. Keyinchalik geliotexnikaning rivojlanishiga F. Trom, V.B. Veynburg, CH. G. Abbot, V. N. Buxman va boshqalar katta hissa qо‘shdilar. Ularning rahbarligida turli xil past va yuqori haroratli quyosh qurilmalarining yangi konstruksiyalari ishlab chiqildi. Insolyasiya. Quyosh nurlanishining spektral tarkibi. Yer sirtidagi biror yuzga to‘g‘ri keladigan quyoshning nuriy energiyasining oz yoki ko‘pligini belgilashda quyosh radiatsiyasining intensivligi tushunchasidan foydalaniladi. Quyosh nurlariga tik joylashgan 1 sm 2 sirtga 1 min da tushuvchi quyoshning nuriy energiyasini to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi deb aytiladi. To‘g‘ri quyosh radiatsiyasining muayyan gorizontal yoki og‘ma sirtga tushishi insolyatsiya deyiladi [32]. Insolyatsiyaning kattaligi muayyan sirtga tushuvchi nurlarning tushish burchagiga va to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligiga bog‘liq. To‘g‘ri quyosh radiatsiyasining quyosh nurlariga tik sirtdagi intensivligini S xarfi bilan, Quyosh zenitda bo‘lmaganda to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining gorizontal sirtdagi intensivligini xarfi bilan belgilaymiz. Endi S va orasidagi bog‘lanishni chiqaramiz.Faraz qilaylik, quyosh nurlari gorizontal sirtning kesimi AS ga teng qismiga tushayotgan bo‘lsin. (1-rasm). Quyoshning gorizont bilan xosil qilgan burchak masofasini quyosh balandligi deb yuritiladi va bilan belgilanadi. 1-rasmdan foydalanib ayta olamizki, quyosh nurlariga tik AV sirtga muayyan vaqtda qancha nuriy energiya tushsa, AS sirtga xam o‘shancha energiya tushadi.\ 1 2 A pre l 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 13 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 2 . 0 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 13 Aprel t, o C 16 19.8 22.5 24 21.9 19.4 20.6 - r, W/m 2 370 471 556 602 559 455 - 502.1 024681012 11 Aprel 12 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 .9 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 12 Aprel t, o C 18 21 24.6 25 22.3 19 21.65 - r, W/m 2 456 478.3 502.1 512 486 463.1 - 482.9 solishtirish yoki galvanometr va aktinometr sertifikatidan foydalanib elektrik xarakteristikalari hisoblab chiqish orqali aniqlash mumkin. Bu o‘tkazuvchi ko‘paytmaning qiymati:a= d 1000 k(R5+Rr+Rdo) α -o‘tkazuvchi ko‘paytma; d- galvanometr bo‘limlarning shkaladagi baholanishi, mkA; K- termoelektrik asbobning sezgirligi, R 6 -termobatareya qarshiligi M B /(698/M 2 ); R r -omillarda; galvanometrning ichki qarshiligi; R do -galvanometrning qo‘shimcha qarshiligi. Bizning laboratoriyadagi asboblar uchun; R 6 = 16.1 sm; R r =40,7 sm; R do 75,5 sm; d= 0.91*10 -6 A; K=6.45 M B / (1 kkal/sm 2 min) YIG’INDI QUYOSH RADIATSIYASINI PIRANOMETR YORDAMIDA O’LCHASH Yer o‘z orbitasida harakat qilish vaqtida ellips ko‘rinishdagi traektoriyani hosil qiladi, bunda ellipsning fokuslaridan birida Quyosh yotadi. Yer o‘qining gorizontga nisbatan og‘ishi 66,5 0 yoki bu o‘qning tekslika nisbatan perpendikulyar vaziyati 23,5 0 ga teng bo‘ladi. Qish vaqtida A nuqtada (perigeliy) yer Quyoshga eng yaqin masofada bo‘ladi, yozda esa V nuqtada (afeliy) Quyoshdan eng uzoq masofada bo‘ladi 3.4.-rasm. 3.4-rasm. Yer sharining Quyosh atrofidagi harakat orbitasi Yer o‘qining aylanish vaqtidagi og‘ish o‘zgarishi yil bo‘yicha vaqtning o‘zgarishiga olib keladi. Erning shimoliy yarim sharida yil boshi Quyosh turish vaqtiga mos keladi: qishda- 22 dekabr, yozda- 21 iyun va kuzgi va bahorgi teng kunliklar-23 sentyabr va 21 martga mos keladi. 3.5-rasm. Δt1 Δt2 Δt3 Δt4 Δt5 Δt6 Δt7 Δt8 Δt9 Δt10051015202530 Harorat Harorat Δr1 Δr2 Δr3 Δr4 Δr5 Δr6 Δr7 Δr8 Δr9 Δr100100200300400500600700800900 Radiyatsiya Radiyatsiya Asosiy adabiyotlar 1.Mirziyoev SH.M. Ukaz Prezidenta Respubliki Uzbekistan №UP- «O programme mer po dalneyshemu razvitiyu vozobnovlyaemoy energetiki , povыsheniyu energoeffetivnosti v otraslyax ekonomiki i sotsialnoy sfere na 2017-2021 gg.» Sobranie zakonodatelstvo Respubliki Uzbekistan, 2017g. 2. Karimov I. A Ukaz pervogo Prezidenta Respubliki Uzbekistan №UP-4512 « O merax po dalneyshemu razvitiyu alternativnыx istochnikov energii». Sobranie zakonodatelstvo Respubliki Uzbekistan, 2013g., №10. S.124 3. A.K. Mukurjee, Nivedita Thakur Photovoltaic Systems, analysis and design//2014/Dehli. (FIK.) hisobga olingan taqdirda ham 1980 yilda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan jami energiyaga tengdir! Bir qarashda bu maydon katta bо‘lsada, u О‘zbekistondagi chо‘llarning faqat 10 %ini tashkil etadi. Quyosh har sekundda 4 mln. tonna yoki yiliga 1,36-10 14 tonna miqdordagi massani nurlanish orqali yо‘qotib tursa ham, undagi geliyning vodorodga uzluk- siz aylanib turishi hisobiga ajralib chiqayotgan nur energiyasi koinotga yana bir necha yuz milliard yillar davomida sochilib turadi. Shuning uchun ham Quyosh energiyasi — radiatsiyasidan to’liq va samarali foydalanish masalalari tobora muhim о‘rin egallamoqda. Yer sirtiga yetib kelayotgan radiatsiya yig’indi radiatsiya (Q) bо‘lib, u parallel nur shaklida tushayotgan tо‘g‘ ri radiatsiya (S) va atmosfera qatlamidan sochilib ke layotgan (D) radiatsiyalar yig’indisidan iborat: Q= S⋅sinh °+D Bunda h° — Quyoshning gorizontga nisbatan balandligi (astronomiyada sayyoralar balandligi burchak о‘lchovlarida о‘lchanadi). Bu balandlik joyning geografik kengligiga ( ϕ ) , Quyoshning og‘ish burchagiga ( δ ), vaqtga ( τ ) bog‘liq bо‘lib, bu kattaliklar orasidagi о‘zaro bog‘lanish esa sferik trigonometriya formulalari orqali aniqlanadi. 1.1- rasm . Sferik uchburchak ABC Faraz qilaylik, radiusi OA — r bо‘lgan sferadagi ABC sferik uchburchakning (1.1-rasm) B va C uchlaridagi burchaklari va, demak, «b» va «c» tomonlari ham 90° dan kichik bо‘lsin. A nu q tadan AB va AC tomonlarga urin ma qi lib AD va AE kesmalar о‘ tkazamiz: ΔAOD dan AD=rtgc va r=OD·cosc ΔAOE dan AE=rtgb va r=OE·cosb . ADE. Va ODE uchburchaklar uchun kosinuslar teoremasini qо‘llaymiz: 30 40 -42.80 -15.49 1.7901*10 -2 4.00033*10 -3 11.836 2.9586 50 60 +0.85 -19.75 1.07543*10 -3 3.3162*10 -4 8.4581*10 -1 2.4121*10 -1 70 80 -54 -88.15 9.2747*10 -5 2.0979*10 -5 5.8343*10 -2 1.1141*10 -2 90 100 -88.15 -63.93 3.4733*10 -6 5.3993*10 -7 1.8444*10 -3 3.2411*10 -4 200 +953.61 3.6109*10 -40 1.3633*10 -6 300 +1084.8 3.3531*10 -41 1.5939*10 -7 Bu gaz to ‘ lqin uzunligi 1,46 mkm gacha nurlarni yaxshi o ‘ tkazib , to ‘ lqin uzunligi katta bo ‘ lgan nurlarni o ‘ tkazmaydi . Quyosh nurlanishining ma ’ lum qismini erga yaxshi o ‘ tkazib , erni isishi tufayli chiqadigan uzun to ‘ lqinlari atmosferadan tashqariga chiqarmaydi . Atmosfera kunduz kuni Quyosh radiatsiyasini Erga tomon bir oz zaiflashtirilgan holda o ‘ tkazib , erni isitadi . Kechasi esa erni ortiqcha sovib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kechasi er chiqargan infraqizil nurlarni atmosfera yutadi va yana Erga tomon yo‘nalgan infraqizil nurlanishni hosil qiladi. Quyoshning ufqdan balandligi ortishi bilan Quyosh nurlanishining spektral tarkibi ham o‘zgarib boaradi. Yer yuzasiga tushuvchi Quyosh nurlanishining spektral tarkibining nisbiy qiymati 3.4-jadval berilgan. 3.4-jadval. Nurlanish Spektral Sohadagi Energiyaning Foizdagi qiymati, % Manbayi Ultrabinafsha nurlanish Ko’zga ko’rinuvchi nurlanish Infraqizil nurlanish Quyoshning ufqga nisbatan 0.5 0 balandlikda bo’lganida 0 28 72 Quyoshning ufqga nisbatan 30 0 balandlikda bo’lganida 3 44 53 Quyosh zenitda bo’lganida 4 46 50 Kirish Insoniyat hayoti davomida tabiat tomonidan minglab yillarda to'plangan energiyadan foydalanib kelinmoqda. Bunda ushbu energiyadan foydalanish usullari, undan maksimal samaradarlik olish maqsadida doimo takomillashib bormoqda. Energetika insoniyat hayotida muhim rol o'ynaydi. Inson faoliyatining barcha turlari energiya sarfi bilan chambarchas bog'liqdir. Bugun jahon ilm-fani muqobil energiya manbalarini izlab topish, yaratish, foy dalanish samaradorligini oshirish, bu borada targ'ibot-tashviqot ishlari olib borishga alohida e'tibor qaratmoqda. Nima uchun? Chunki bosqichma-bosqich muqo bil energiyadan foydalanishga o'tilmas ekan, tabiiy boylik larimiz bo'lgan neft, gaz zaxiralari tugashi natijasida dunyo aholisi juda katta muammo bilan yuzma-yuz keladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2017 yil-7 fevraldagi “O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'g'risida”gi PF-4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar Strategiyasi”da iqtisodiyotda energiya hamda resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish masalalari ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Mamlakatimizda energiya xavfsizligini ta'minlash, issiqlik va energiya ta'minoti tizimlarida innovatsion va zamonaviy texnologiyalar hamda qurilmalarni joriy etish orqali, mamalakatimizning kelajakdagi istiqbolli energiya ta'minoti hisoblangan ekologik toza va arzon muqobil energiya manbalaridan foydalanish darajasini oshirish, ushbu manbalar hisobida ishlaydigan qurilmalarni takomillashtirish natijasida mamlakatimizni taraqqiy ettirishda xizmat qilishi bilan bir qatorda bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisolanadi. Mamlakatimizda yoqilg'i-yenergetika resurslarini tejashga, tabiiy yoqilg'ilardan samarali va oqilona foydalanishga hamda muqobil energiya manbalaridan foydalanishni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015-yil 5-mayda qabul qilingan №PP-2343-sonli “Ijtimoiy va iqtisodiyotning sohalarida energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, energiya sarfini kamaytirish bo'yicha 2015- 2019 yillarga mo'ljallangan chora-tadbirlar dasturi” to'g'risidagi Farmoni muhim ahamiyatga ega. Ushbu farmonda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan samarali foydalanish texnologiyalarini rivojlantirish ustuvor vazifalardan etib belgilab berildi. Ta'kidlash joizki, O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yilning 5 maydagi PQ-2343-sonli qarori bilan tasdiqlangan, 2015-2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari Dasturi doirasida keyingi yillarda respublikamizning iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohasida 1-rasm. Gorizontal sirtdagi insolyatsiyani hisoblash. Agar xar qaysi sirtga muayyan vaqtda tushuvchi energiyani orqali belgilasak, 1 sm 2 sirtga nisbatan quyidagilarni yoza olamiz: bundanS⋅AB = S⋅AC ёки S= S⋅AB AC = S⋅sin Demak, S= S⋅sin Bu formuladan Quyoshning gorizontdan balandligi oshgan sari insolyatsiya kattaligining orta borishini ko‘ramiz. Gorizontga nisbatan og‘ma sirtlardagi insolyatsini xam yuqoridagi singari aniqlash mumkin. Masalan, quyosh nurlari gorizont bilan burchak tashkil qilgan sharqqa tomon og‘ma sirtga tushayotgan bo‘lsin. Quyosh nurlari va og‘ma sirtga o‘tkazilgan normal orasidagi burchakni, 2-rasm. Og‘ma sirtdagi quyosh radiatsiyasi intensivligini aniqlash. ya’ni quyosh nurlarining tushish burchagini bilan belgilaylik (rasm). Agar AS sirtdagi insolyatsiyani deb belgilasak, quyidagini yozish mumkin: (3) formuladan ko‘rinadiki, og‘ma sirtdagi insolyatsiya kattaligi to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligiga va quyosh nurlarining tushish burchagi ga bog‘liq. Ixtiyoriy tomonga qaratilgan va istalgancha og‘ma sirtga tushadigan to‘g‘ri quyosh radiatsiyasini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: S1=S[sin hΘ⋅cos α hΘ⋅sin α cos (A−a)] bunda: -quyosh balandligi, -og‘ma sirtning gorizont bilan xosil qilgan burchagi, A - Quyosh azimuti, A - og‘ma sirtga normal bo‘yicha o‘tkazilgan vertikal tekislik va meridian tekisligi orasidagi burchak. 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00051015202530 18 20 21.2 23 24 23.610 Aprel Harorat Linear (Harorat)Axis TitleAxis Title 11 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 8 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 11 Aprel t, o C 18 19 21,2 20 17,6 16 18.6 - r, W/m 2 278 321.9 397 354 226 193.5 - 295.06 S 0 =1367  0,007 . Vt/m 2 , Quyosh energiyasining yassi sirtga tushishni xarakterlaydigan kattalik insolyasiya (E) deyiladi, u ham Vt/m 2 birlik bilan o‘lchanadi. Insolyasiya va intensivlik orasida quyidagicha bog‘liqlik bor: E=E 0 sin h 0 =E 0 cos  0 , bunda h 0 -Quyosh balandligi;  0 -Quyoshning zenit masofasi. Quyoshning balandligi quyidagi astronomik formula yordamida xisoblanadi: h 0 =90-  -  ; sinh 0 = sin  *sin  +cos  -cos  *τ ,  -bu erda joyning geografik kengligi; Qarshi shahri uchun   =39 0 , 5;   Toshkent uchun  =41 0 .3;  - quyoshning og‘ishi; τ -quyoshning soat burchagi. Har bir oyning 21 sanasi uchun quyoshning og‘ish qiymatlarini quyidagi jadvalda keltirilgan. Oy  Oy  Yanvar -19 0 57 Iyul +20 0 37 Fevral -10 0 38 Avgust +12 0 12 Mart -0 0 09 Sentyabr 0 0 48 Aprel +11 0 49 Oktyabr -10 0 38 May +20 0 09 Noyabr -19 0 53 Iyun +23 0 27 Dekabr -23 0 27 3.1-rasm. Ekvatorial kordinatalar:  - joyning geografik kengligi,  - quyoshning og‘ishi, t-quyoshning soat burchagi, RR΄-dunyo o‘qi, h 0 - quyosh balandligi. Aniq kengliklar uchun, quyosh radiatsiyasi intensivligining normal JH sirtga tushishini aniqlashning turli usullari mavjud. J H ning 38-63 0 geografik DE 2 =AD 2 +AE 2 -2·AD· AE·cosA DE 2 =OD 2 +OE 2 -2·OD·OE·cosa Bularni о‘ zaro tenglab, q uyidagi h olga keltiramiz: 2·OD·OE·cosa= ( OD 2 - AD 2 )+( OE 2 - AE 2 )+ 2·AD· AE·cosA. Q ovus ichidagi ifodalar r 2 ga tengligi va (a) ni hisobga olsak: 2⋅ r cos c⋅ r cos b⋅cos a= r2+r2+2rtgc ⋅rtgb ⋅cos A. Bundan: cos a= cos c⋅cos b+sin c⋅sin b⋅cos A yoki cos a= cos b⋅cos c+sin b⋅sin c⋅cos A Xuddi shunga о‘ xshash «b» va «c» tomonlar uchun: cos a= cos c⋅cos b+sin c⋅sin b⋅cos A cos c=cos a⋅cos b+sin a⋅sin b⋅cos C Qutb R, zenit Z va yulduz M (Quyosh) lardan tashkil topgan uchburchak PZM ga (1.7-rasm) astronomik yoki pa ralaktik uchburchak deb ataladi. Bu uchburchak tomonla ri ZM = Z, PZ = 90°— φ va RM — 90°— δ ga tengdir. Qutb dagi burchak ZZPM = τ vaqt burchagi va zenitdagisi PZM = 90 °— A ga tengdir, bunda A — azimut burchagi. Bu astronomik uchburchak uchun formula (3) ni qо‘llab, Quyosh balandligini hisoblash uchun quyidagi ifodani keltirib chiqarish mumkin: cos z= cos (90 ∘− ϕ)⋅cos (90 ∘− δ)+sin (90 ∘− ϕ)⋅sin (90 ∘− δ)⋅cos τ= sin ϕ⋅sin δ+cos ϕ⋅cos δ⋅cos τ, Lekin, cos z=sin (90 ∘−h)=sinh bо‘lgani uchun sinh = sin ϕ⋅sin δ+cos ϕ⋅cos δ⋅cos τ, Quyosh radiatsiyasining eng katta qiymati 21 iyunda ( δ +23°27 ' ), eng kichik qiymati esa 21 dekabrda ( δ —23°27') erishadi. Yer ga yoki boshqa biror sirtga tushgan Quyosh nurining bir qismi qaytadi. Sirtdan qaytgan radiatsiya oqimi R ning unga tushgan oqim Q ga bо‘lgan nisbati shu sirt albedosi deb ataladi. Masalan, qora baxmal uchun albedo 0,5 %, quruq qum uchun 15—35, oq kafel 75, ko’zgu—85—88, alyuminiy —85—90 va po’ lat albedosi 50—60 %ga tengdir. 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:0005101520253035 5 Aprel 5 Aprel 6 Aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 1 . 3 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 6 Aprel t, o C 17.8 19 22 23.4 21 16 19.8 - r, W/m 2 500 521 611.3 606.5 572.6 562 - 461.15 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:000510152025 1 3 A p r e l Harorat 14 aprel kuni olib borilgan atrof muhit harorati o’zgarish diaggrammasi tasviri 2.1 -jadval Oy va Soatlar kunlar 11 00 12 00 13 00 14 00 15 00 16 00 ∆t, ∆r, 14 Aprel t, o C 23 25 26.2 26.5 22.8 19.6 23.85 - r, W/m 2 550 565 629.3 642.5 636 620 - 630.9 mumkin. Bunga sabab shuki, yilning issiq oylarida tush vaqti yaqinlashgan sari atmosferadagi suv bug‘lari hamda turli xil chang zarralarining miqdori oshib ketadi, natijada ular quyosh radiatsiyasining yutish va sochish sababli yer sirtiga tushadigan qismi kamayadi. YAssi va tik sirtlardagi farq sezilarlidir. bu farq ayniqsa qish oylarida juda katta bo‘ladi. YOz oylarida quyosh osmon sferasidan balandda bo‘lganida to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining tik va yassi sirtida intensivliklar bir-biriga ancha yaqin bo‘ladi. Asbobning tavsifi Quyosh nurlanishi energiyasini o‘lchash kalorimetrik, fotoelektrik, fotografik va ko‘rish usullarida olib beriladi. Kalorimetrik usulda o‘lchash quyosh nuri energiyasini qora jismlarda yutilib issiqlik energiyasiga aylantirish orqali amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda eng ko‘p qo‘llaniladigani asbob termoelektrik aktinometrdir. Aktinometrning ishlashi uchun termoelektrik effekt asos qilib olingan. Ikki turdagi metall o‘tkazgichning uchlari o‘zaro kavsharlanib, berk elektr zanjiri xosil qilingan. Kavsharlangan uchlarning temperaturasi bir-biridan farqlanganda zanjirdan kam miqdorda elektr toki o‘tadi. Zanjir ochiq bo‘lganda vujudga keladigan termo E.YU.K. kattaligi kavsharlangan uchlar orasidagi temperaturalar ayirmasiga va kavsharlangan moddaning materialiga bog‘liq bo‘ladi. Metallar elektr tokini yaxshi o‘tkazishi bilan issiqlikni xam yaxshi o‘tkazadilar. SHu tufayli kavsharlangan uchlardagi temperaturalar ayirmasi ΔT ning katta qiymatlariga erishish qiyin. Bunda xosil bo‘lgan termo E.YU.K. miqdori ham katta bo‘lmaydi. SHu sababli kattaroq qiymatli E.YU.K. olish uchun ko‘p sonli termomerlarni o‘zaro ketma-ket ulanadi (3.2-rasm). 3.2-rasm. Termoelektrik yutgich sxemasi. 1-oq kavshar, 2-qoraytirilgan kavshar, 3-galvanometr, m-magnin, k-konstanta. Termobatareyali yutgich, ichiga termobatareyali disk joylashtirilgan quvur va shtativdan iborat. YUtgich disk kumush folga 1 dan iborat bo‘lib qalinligi 2mk, diametri 11mm ni tashkil qiladi. Quyoshga qaragan tarafi qoraytirilgan. Pastki tarafiga papiros qog‘oziga termoelektrik batareyaning manganin va kanstantta kengliklar uchun hisoblashda J H =Q0sinh 0 sinh 0+c , formuladan foydalaniladi. Bu ifodada c-atmosfera tozaligini ifodolovchi emperik koeffitsient; c= 1- ρ / ρ , R-quyosh nurlari normal bo‘yicha atmosferadan o‘tishdagi tozalik koeffitsientini, bulutsiz kunlar uchun R=0,7-0,8 qiymati atrofida tebranadi. Quyosh balandligi har qanday kenglik uchun, har qanday kun vaqtida, yil va yo‘nalish sirtining hisoblash (3) formula yordamida bajariladi. Quyosh radiatsiyasining o‘rtacha intensivligi J o’r , tushuvchi nur va sirt burchak orasidagi ifoda quyidagi formula yordamida aniqlanadi; J o’r =J H cos ⊗ , bu erda sos ⊗ - kosinus burchak sirt va normal orasidagi burchak. Sutkaning har xil vaqtida turli yo‘nalishdagi sirtlar uchun sos ⊗ qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi: yassi sirtlar uchun: cos ⊗ r =Sin δSin ϕ+cos ϕcos δcos ϕ , tik sirtlar uchun: cos ⊗j B=cos δsin ϕcos ϕ− sin δcos ϕ , cos ⊗SHB = Sin δSin ϕ− cos δSin ϕcos δ cos ⊗FlsharB =cos δSin ϕ , cos ⊗jF,jshar B = 0.707 (cos δSin ϕcos ϕ+cos δSin ϕ− Sin δcos ϕ) , cos ⊗shF ,ωshar B = 0.707 (cos δSin ϕ+Sin δcos ϕ−cos δcos ϕ+cos δSin βϕcos ϕ) , bu formulalarda ⊗ =h 0 bo‘lib, yuqoridagi indeks yoritiluvchi sirtning joylashishini belgilaydi (G-yassi, V-tik,) pastki indeks yoritgichga nisbatan yo‘nalish (j-janub, sh-shimol, g‘-g‘arb, sharq, jg‘-janubiy -g‘arbiy, shj-sharqiy- janubiy, shg‘-shimoliy-g‘arbiy, sh sharq- shimoliy-sharqiy ). Atmosferaning tiniqligi o‘zgarib turganidan quyosh radiatsiyasining intensivligi tush vaqtidagi qiymati nisbatan simmetrik ravishda o‘zgarmaydi. Qish oylarida tush vaqtida quyosh radiatsiyasi intensivligi o‘zining maksimal qiymatiga erishadi. Yoz oylarida esa tush vaqti yaqinlashgan sari intensivlik o‘zgarmay qoladi ba’zan tush vaqtida intensivlik kamayib qolishi ham 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00051015202530 14 Aprel Harorat Olib borilgan tadqiqotlar natijalari № Δ t 1 / Δr 1 Δ t 2 / Δ r 2 Δ t 3 / Δ r 3 Δ t 4 / Δ r 4 Δ t 5 / Δ r 5 Δ t 6 / Δ r 6 Δ t 7 / Δ r 7 Δ t 8 / Δ r 8 Δ t 9 / Δ r 9 Δ t 10 / Δ r 10 t, 0 C 28.6 19.8 23.8 21. 23.3 21.6 18.6 21.65 20.6 23.85 r, W/m 2 702.1 461.15 572.6 812.8 686.8 733.6 295.06 482.9 502.1 630.9 2.2 -jadval xarakteristikasini aniqlash uchun ishlatiladi. x(λ,l) kattalikka susayish ko‘rsatkichi deb ataladi, uning kattaligi τ(λ)=∫ χ(λ,l)dl , -muhitning optik qalinligi. Demak, susayish ko‘rsatkichi optik qalinlikka teng. Ko‘p hollarda χ(l) ko‘rsatkichni hisoblashda, birlik uzunlik bo‘yicha xisoblanmasdan, massa yoki modda hajmi bo‘yicha(birlik yuzaga) hisoblanadi. Xususiy holda “o‘nli susayish koeffsenti”dan ham foydalaniladi. χ10(λ,l)=0.4343 x(λ,l), “Susayish ko‘rsatkichi” va “optik qalinlik”tushunchasidan foydalanishda yer atmosferasini “yorug‘likni susaytiruvchi muhit deb qaraladi. Optik qalinlik atmosferadan tik yo‘nalishi uchun ishlatiladi: τ(λ,o)=∫ h0 Hχ(λ,h)gh , va z zenit masofasi uchun: τ(λ,z)=M (z)∫h0 Hχ(λ,h)dh , Integrallash balandlik bo‘yicha olinadi, h 0 - kuzatuvchining balandligi, N- atmosferaning tashqi chegarasi. M (z)= τ(λ1z) τ(λ1o), kattalikka atmosfera yoki havoning tik yo‘nalishdagi massasi deb ataladi. Agar atmosferani yassi parallel qatlamlardan iborat deb qaralsa va refraksiya hisobga olinsa unda: M (z)=sec Z, ga teng deb qarash mumkin, atmosferaning massasi birinchi yaqinlashishda faqat to‘lqin uzunlikka bog‘liq bo‘ladi. YOrug‘lik nurini susaytiruvchi muhitning yana bir asosiy xarakteristikasi ρ(λ) tozalik koeffitsentidir. U muhitdan o‘tgan nurning, dastlabki nurga nisbatiga teng: (3.19) va (3.20) formuladan: ρ(λ)= J(λ) J0(λ)=l−τ(λ), Boshqa zenit masofasi uchun J(λ1t)=J0(λ)ρ(λ)M(t)= J0(λ)e−e(λ)M(z), (3.18), (3.19), (3.20) tenglamalar faqat monoxramatik nurlar uchun o‘rinli. λ1 va λ 2 pektral oraliq uchun (6) intergal qiymat orqali yozamiz: ∫ λ1 φλ2 J(λ1t)dλ =∫ λ1 λ2J0(λ)e−[λ]M(z)dλ =∫ λ1 λ2J0ρ(λ)M[z]dz ,

Quyosh energiyasi. Quyosh nurlanishining elektromagnit tarkibi

Купить