Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	61.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

0 Sotish

Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari ”
mavzusidagi

KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri:______ Ps.f.n.,dots. S.M.Tuychieva
Ilmiy rahbar: A. Tojiddinovna

Toshkent - 2025 yil
1 Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………...….…3-5
I BOB: RANGLARNI IDROK QILISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Ranglarning psixologik va fiziologik
tushunchalari…………………………………………..…..6-12
1.2. Ranglarni idrok qilish jarayonining
rivojlanishi………………………………………………...13-19
1.3 Xulosa……………………………………………………20
II BOB: RANGLARNI IDORK QILISH METODLARI
2.1. Ranglarni idrok qilishda foydalaniladigan tajriba
metodlari………………………………………...………..21-27
2.2. Ranglarni idrok qilishni o‘rganishdagi zamonaviy
metodlar ………………………………………………....28-31
2.3. Xulosa………………………………………………….32
XULOSA …...……………………………………………33-34
FOYDALANILGN ADABIYOTLAR …………………...….35

2

KIRISH
Ranglarni idrok qilish, insonning tashqi dunyoni qabul qilish va tushunish
jarayonida muhim rol o'ynaydi. Ranglar faqat estetik qadriyatlarni aks ettirmay,
balki insonning ruhiy holati, hissiy va psixologik reaktsiyalariga ham ta'sir qiladi.
Ranglarni idrok qilishning psixologik va fiziologik jihatlari ko'plab ilmiy
tadqiqotlarga mavzu bo'lib kelgan. Ranglar odamning kayfiyatiga, o'zini tutish
tarziga va hatto tanlovlariga ham ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, ranglarning
idrokini o'rganishning turli metodlari mavjud bo'lib, ular orqali inson
psixologiyasining ichki jarayonlarini tushunish imkoniyatlari ochiladi. Ranglarni
idrok qilish metodlari nafaqat psixologiya, balki pedagogika, dizayn, san'at va
boshqa sohalarda ham keng qo'llaniladi. Ranglarni to'g'ri va samarali idrok qilish,
insonning hissiy va aqliy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'lib, turli xil
metodlar yordamida bu jarayon yanada chuqur o'rganilishi mumkin. Mazkur kurs
ishida ranglarni idrok qilishning nazariy asoslari va turli metodlari, shuningdek,
ranglarni idrok etish jarayonini o‘rganishning zamonaviy yondashuvlari haqida
batafsil ma'lumot beriladi.
Mavzuning dolzarbligi Ranglarni idrok qilish inson hayotining turli jabhalarida,
jumladan, ta'lim, san'at, dizayn va psixologiya sohalarida katta ahamiyatga ega.
Har bir rangning inson ruhiyatiga va hissiyotlariga ta'siri o'ziga xosdir, bu esa
ranglarni idrok etish jarayonining nozikligini ko'rsatadi. Ranglar nafaqat estetik
qadriyatlarni ifodalaydi, balki insonning psixologik holatini, xulq-atvorini va
kognitiv jarayonlarini ham shakllantiradi. Shu bois, ranglarni to'g'ri idrok qilish
metodlarini o'rganish psixologiya fanining muhim yo'nalishlaridan biriga aylangan.
Bugungi kunda ranglarni idrok qilishning zamonaviy metodlari va texnologiyalari
yanada rivojlanib bormoqda. Ranglar orqali insonning kayfiyatini o'rganish, turli
xil jarayonlarni tahlil qilish va tasavvurlarni shakllantirish imkoniyatlari
kengaygan. Ayniqsa, pedagogik jarayonlarda ranglar bilan ishlashning o'ziga xos
metodlari talabalarning o'qish va o'rganish motivatsiyasini oshirishda, shuningdek,
ranglarning psixologik ta'siridan foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3

Shu bilan birga, ranglarni idrok qilish metodlarining o'rganilishi insonlarning
hissiy-intellektual rivojlanishiga hissa qo'shadi va ularning muhitni to'g'ri baholash,
dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi. Shu sababli, ranglarni idrok qilish
metodlari haqidagi ilmiy tadqiqotlar nafaqat psixologiya, balki san'at va dizayn
sohalarida ham dolzarb ahamiyatga ega. Bu qismda mavzuning muhimligi va
dolzarbligini yoritgan bo'ldim. Uni o'z talabingizga mos ravishda kengaytirishingiz
mumkin.
Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining maqsadi ranglarni idrok qilish
jarayonini va uning psixologik hamda fiziologik asoslarini o'rganishdir. Ranglarni
idrok qilish metodlarini tahlil qilish orqali, ranglarning inson psixologiyasiga va
hissiyotlariga ta'sirini chuqur tushunishga erishishdir. Shuningdek, ranglarni idrok
qilishda qo'llaniladigan zamonaviy metodlarni o'rganish, ularning ta'sirchanligini
aniqlash va amaliyotda qo'llash imkoniyatlarini ko'rib chiqishdir. Kurs ishida
ranglarni idrok qilishning nazariy asoslari, metodologiyalari va ranglarning inson
hissiyoti bilan bog'liqligini o'rganish orqali ranglarni to'g'ri va samarali idrok
etishning ahamiyati ko'rsatiladi. Bu maqsad orqali, ranglarni idrok qilish
sohasidagi ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish va uni turli sohalarda qo'llash
imkoniyatlari ko'rsatiladi.
Kurs ishining vazifalari
1. Ranglarni idrok qilishning psixologik va fiziologik asoslarini o‘rganish –
Ranglarning inson his-tuyg‘ulari, kayfiyati va hissiy holatiga ta’sirini tahlil qilish.
2. Ranglarni idrok qilish jarayonining rivojlanishini o‘rganish – Ranglarni idrok
etishning bolalikdan boshlab rivojlanishini va uning turli yosh guruhlarida qanday
o‘zgarishini aniqlash
3. Ranglarni idrok qilish metodlarining nazariy asoslarini tahlil qilish – Ranglarni
idrok etishda foydalaniladigan asosiy metodlarni, ularning mohiyatini va
afzalliklarini o‘rganish.
4

4. Zamonaviy ranglarni idrok qilish metodlarini ko‘rib chiqish – Hozirgi kunda
ranglarni idrok qilishni o‘rganishda qo‘llaniladigan innovatsion metodlar va
texnologiyalarni tahlil qilish.
5. Ranglarni idrok qilish metodlarini pedagogik jarayonlarda qo‘llash –
O‘quvchilarning hissiy va kognitiv rivojlanishini ta’minlashda ranglarni idrok
qilish metodlarini amaliyotga tadbiq etish.
6. Ranglarni idrok qilish jarayonini tahlil qilishda empirik tadqiqotlar o‘tkazish –
Ranglarni idrok qilishni o‘rganish uchun amaliy tadqiqotlar, eksperimentlar va
testlarni o‘tkazish.
Kurs ishining obyekti ranglarni idrok qilish jarayoni va unga ta'sir ko'rsatuvchi
metodlar. Bunga ranglarning psixologik, fiziologik va kognitiv jihatlari,
shuningdek, ranglarni idrok etishning turli metodologiyalari kiradi. Shuningdek,
ranglarni idrok qilish jarayonida insonning hissiy va intellektual holatining
o‘zgarishini o‘rganish ham obyektga kiradi.
Kurs ishining predmeti ranglarni idrok qilish jarayonida qo‘llaniladigan ilmiy
metodlar va texnikalar. Bu metodlar yordamida ranglarning psixologik, fiziologik
va kognitiv ta’sirini o‘rganish va ranglarni idrok qilishning turli usullarini aniqlash
jarayoni tahlil qilinadi. Shuningdek, ranglarni idrok etishda insonning hissiy va
aqliy reaktsiyalari, ranglarning o‘zaro ta’siri va pedagogik amaliyotlarda
qo‘llanishi ham predmetga kiradi.
Kurs ishining hajmi Kurs ishining hajmi 30-35 bet atrofida bo‘lishi tavsiya
etiladi. Ushbu hajmda kirish, nazariy asoslar, metodologiya, amaliy misollar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar kabilarni keng qamrab olish mumkin. Betlarda
kiritiladigan ma'lumotlar esa mavzuni to‘liq yoritish va tadqiqotlar orqali
asoslashga imkon beradi.
5

I BOB: Ranglarni idrok qilishning nazariy asoslari
1.1. Ranglarning psixologik va fiziologik tushunchalari
Ranglar inson hayotida muhim rol o'ynaydi. Ular atrof-muhitni tushunishda,
hissiyotlarni ifodalashda, ruhiy holatlarni aks ettirishda va kommunikatsiya
jarayonlarida faol ishtirok etadi. Ranglarni idrok qilish jarayoni insonning sezgi
tizimi bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayon psixologik va fiziologik omillarga
asoslanadi. Ranglar insonning psixologik holatini o‘zgartirishi, kayfiyatini
oshirishi yoki pasaytirishi, va hatto xulq-atvoriga ta’sir qilishi mumkin. Ranglarni
idrok qilish jarayoni odamning ko‘zidagi fotoreseptorlarga bog‘liq. Ko‘zda uchta
asosiy fotoreseptor mavjud: konuslar (fotoretsptorlar), ular qizil, yashil va ko‘k
ranglarni qabul qilishda ishtirok etadi. Bu fotoreseptorlar ranglarni qabul qilib, ular
haqida ko‘rish markaziga xabar yuboradi. Ko‘zdagi shunday mexanizm
ranglarning asosiy psixologik va fiziologik idrokini amalga oshiradi. Ranglarni
idrok qilishda, ko‘zda bo‘lgan yorug'likning spektri va to‘lqin uzunliklari muhim
rol o'ynaydi. Har bir rang turli uzunlikdagi to‘lqinlarga ega bo‘lib, bu to‘lqinlar
ko‘zning retinasiga tushadi va asab tizimi orqali miya markazlariga yuboriladi.
Miya ranglarni idrok qilish uchun turli hududlarda ishlaydi, bu jarayonlar
ranglarning asosiysi sifatida ajratilgan spektral to‘lqin uzunliklarini tahlil qiladi.
Fiziologik jihatdan, ranglarni idrok qilish jarayonining samarali amalga oshirilishi
uchun ko‘zning sog‘lom bo‘lishi, asab tizimi va miyaning ranglarni qabul qilish va
tushunishga qobiliyatli bo‘lishi zarur. Ranglar to‘g‘ri idrok qilinmasa, bu rang
ko‘rish buzilishlari yoki rang korligiga olib kelishi mumkin. Ranglarning
psixologik ta'siri insonning hissiy holatiga kuchli ta'sir ko‘rsatadi. Ranglar inson
kayfiyatini o‘zgartirishi mumkin, bu esa ranglarning hissiy ta'sirining psixologik
asosini tashkil etadi. Psixologlar ranglarning inson ruhiyatiga ta’sirini o‘rganishgan
va ranglarning har biri o‘ziga xos psixologik xususiyatlarga ega ekanligini
aniqlagan. Qizil rangi energiya, ehtiros, harakat va kuchni ifodalaydi. U ko‘pincha
hayajon, g‘azab yoki muhabbat bilan bog‘lanadi.
6

Yashil rangi tinchlik, salomatlik va tabiat bilan bog‘lanadi. Yashil rang ko‘proq
tinchlanish va to‘liq tiklanish bilan bog‘liq. Moviy rang – xotirjamlik, osoyishtalik
va ruhiy barqarorlikni ifodalaydi. Ushbu rang ko‘proq tinchlikni his qilishga
yordam beradi va ko‘plab shifoxonalarda, masalan, o‘ziga xos muhit yaratish
uchun ishlatiladi. Sariq rang – ijobiy fikr, hayotiylik va kreativlikni ifodalaydi.
Ammo o‘ta yorqin sariq ranglar ba'zan asabiylashtirishi yoki bezovtalik tug‘dirishi
mumkin. Qora va oq ranglar esa ko‘pincha qarama-qarshi hissiyotlar bilan
bog‘lanadi – qora qorong‘u va kuchni ifodalaydi, oq esa toza, yangi va oddiylikni
bildiradi. Ranglarning psixologik ta’siri har bir insonda individualdir, ammo
umumiy psixologik reaktsiyalarni yoritishda ranglar umumiy bir ta'sirni ko‘rsatishi
mumkin. Masalan, biror rangning qabul qilinishi, insonning u haqidagi o‘ziga xos
tajribalariga va madaniyatiga qarab o‘zgaradi. Yapon madaniyatida oq rang odatda
motamni ifodalaydi, ammo ko‘plab G‘arb mamlakatlarida oq rang tozalikka va
yangilikka nisbatan musbat qarashlarni aks ettiradi. Ranglarni idrok qilish nafaqat
vizual tajriba, balki insonlarning atrof-muhitni, hissiyotlarini va o‘zlarini anglash
jarayonida muhim ahamiyatga ega. Ranglar orqali insonlar ko‘pincha boshqa
odamlarning ruhiy holatini tushunishadi, hatto so‘zlarsiz ham kommunikatsiya
o‘rnatishadi. Ranglar, shuningdek, reklama, marketing, dizayn, san'at va psixologik
yordamda samarali qo‘llaniladi. Ranglarni to‘g‘ri idrok qilish, insonning
kayfiyatini yaxshilash, stressni kamaytirish va umumiy farovonlikni oshirishda
yordam berishi mumkin. Bu bo‘limda ranglarning fiziologik va psixologik asoslari
to‘liq ko‘rib chiqildi. Ranglar inson idroki va hissiyotlariga kuchli ta'sir ko‘rsatishi,
bu jarayonning psixologik va fiziologik mexanizmlari haqida tushuncha yaratildi.
Albatta, ranglarni idrok qilishning psixologik va fiziologik tushunchalarini yanada
kengroq ochib berish uchun qo‘shimcha ma'lumotlarni kiritaman: Ranglarni idrok
qilish jarayoniga individual va madaniy omillar ham ta'sir qiladi. Har bir insonning
ranglarga bo‘lgan munosabati farqlanadi, chunki ranglarni idrok qilish faqat
biologik omillarga bog‘liq emas, balki shaxsning shaxsiy tajribasi, madaniyati,
o‘tmishdagi xotiralari va ijtimoiy sharoitlari bilan ham chambarchas bog‘liq.
Bunga misol tariqasida, biror rangning bir insonda salbiy ta'sir ko‘rsatishi,
7

boshqasida esa ijobiy kayfiyat yaratishi mumkin. Bu hodisa ranglarning idrokidagi
farqlarni ko‘rsatadi. Madaniyat ranglarga nisbatan turlicha yondashuvni o‘zida aks
ettiradi. Masalan, qizil rangni ko‘plab G‘arb mamlakatlarida ehtiros va sevgi bilan
bog‘lashadi, lekin Xitoy madaniyatida bu rang baxt va muvaffaqiyatni anglatadi.
Shuningdek, oq rang ko‘plab G‘arb mamlakatlarida poklik va yangilikni bildirsa,
Afrika va Yaqin Sharq madaniyatlarida motam va yo‘qotish bilan bog‘lanadi.
Demak, ranglarni idrok qilish faqat biologik jarayon emas, balki madaniy
kontekstni ham hisobga olish zarur. Ranglarni idrok qilish jarayonida
neyrofiziologik mexanizm ham katta ahamiyatga ega. Ranglar ko‘rinishidagi
yorug‘lik, birinchi navbatda, ko‘zning retina qismidagi fotoreseptorlar tomonidan
qabul qilinadi. Retina ichida ikkita turdagi fotoreseptor mavjud: priyaplar (cones)
va palpatsiyalar (rods). Priyaplar yorug‘likning rangini sezadi va uchta turdagi
konusli fotoreseptorlarga ajratiladi: qizil, yashil va ko‘k ranglarni sezuvchi
konuslar. Bularning har biri rangli spektrni boshqa qismlariga mos ravishda sezish
imkoniyatiga ega. Ranglarni idrok qilish jarayonida ular miya hududlariga o‘tadi.
Miya qismida maxsus ranglarni qayta ishlovchi markazlar mavjud bo‘lib, ular
ranglarning turli sohalarini ajratib ko‘rsatadi. V1 hududi (vizual qabulning birinchi
darajasi) ranglarni aniqlash va to‘g‘ri tasvirlash uchun mas’uldir. V1 hududi
ranglar haqida qisqa va aniq axborot beradi, lekin ranglarning psixologik ta'sirini,
ruhiy holatni shakllantirish uchun yuqori darajadagi miya markazlari faollashadi.
Ranglar inson hissiyotlariga ta'sir qilishi mumkin, chunki ular turli aqliy holatlar va
kayfiyatlarni keltirib chiqaradi. Ranglarni idrok qilishning psixologik jihatlari
insonning kayfiyati, ijtimoiy holati va individual tajribalariga ta’sir ko‘rsatadi.
Ranglar insonning bevosita hissiy reaktsiyalarini va aqliy holatini aks ettiradi, bu
esa ranglarni shaxsning ruhiy holatini boshqarishda foydalanishga imkon yaratadi.
Qizil rang adrenalin ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi, bu esa energiya va
motivatsiya uyg‘otadi. Shuningdek, u g‘azab yoki tahdidni aks ettirishi mumkin.
Qizil rangda xayoliy jarayonlar tezlashadi va odamni yanada faol va shijoatli
qiladi, lekin bir vaqtning o‘zida stressni ham keltirib chiqarishi mumkin.
8

Sariq rang asosan ijobiy hissiyotlar va quvonchni bildiradi. Sariq rang baxt va
optimismni aks ettiradi, ammo juda yorqin sariq ranglar noqulaylik va tashvish
hissini uyg‘otishi mumkin. Masalan, ko‘p vaqt davomida sariq rangga qarash
e'tiborni jamlashni qiyinlashtirishi va ko‘zlarni charchatishi mumkin. Yashil rang
tinchlik va osoyishtalikni ifodalaydi. U insonni yengillashtiradi va stressni
kamaytiradi. Yashil rangda miyyaga jismoniy va hissiy tiklanish xususiyatlari
ta’sir qiladi, shuning uchun u ko‘plab tibbiy muassasalarda ishlatiladi. Moviy rang
xotirjamlik va stabilitetni bildiradi. Ushbu rang ruhni tinchlantiradi va miyyada
xavfsizlik va osoyishtalik hissini uyg‘otadi. Shu sababli moviy rang ko‘pincha
uyquni yaxshilash, stressni kamaytirish va konsentratsiyani oshirishda ishlatiladi.
Ranglarning hissiy holatlar bilan bog‘lanishi zamonaviy psixologiyada katta
ahamiyatga ega. Ranglarning hissiy ta’siri turli xil sharoitlarda, masalan, ish
joyida, o‘quv muassasalarida, uyda va jamoat joylarida sezilarli bo‘ladi.
Ranglarning ijtimoiy va madaniy ahamiyati ham beqiyosdir, chunki ranglarning
ta’siri nafaqat individual, balki kollektiv hissiyotlarga ham ta’sir qiladi. Ranglar,
shuningdek, o‘zining «kuchli» yoki «yumshoq» xususiyatlari orqali ta’sir qiladi.
Yuqori intensivlikdagi ranglar (qizil, sariq) ko‘proq energiya va ehtirosni aks
ettiradi, ular ishlash va harakat qilishni rag‘batlantiradi. Past intensivlikdagi
ranglar (ko‘k, yashil) esa tinchlikni, o‘ylashni va dam olishni ta’minlaydi. Bu
ranglar ko‘pincha stressni kamaytirish va kayfiyatni tiklash uchun ishlatiladi.
Ranglarning psixologik ta’siri insonning his-tuyg‘ulari bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, ranglar kognitiv jarayonlarni ham shakllantiradi. Ranglarni idrok qilish
insonning diqqatini jalb qiladi, ularni qayta ishlashni va tushunishni osonlashtiradi.
Kognitiv psixologiyada ranglarning tafakkur jarayoniga ta’siri katta ahamiyatga
ega. Misol uchun, bilim olishda ranglarning qo‘llanilishi o‘quvchilarning o‘qish va
eshitish qobiliyatlarini yaxshilashda yordam beradi. Ranglar o‘zining aqliy va
hissiy ta’siri bilan insonning qaror qabul qilishiga, kreativlikka va muammolarni
hal qilishga ham ta’sir qiladi. Jurnalistika, reklama, va dizayn sohalarida ranglar
ko‘plab strategiyalarni shakllantirishda ishlatiladi. Ranglar yordamida brendlar
o‘zlarini ajratib ko‘rsatishi, mahsulotlar va xizmatlarni bozorda muvaffaqiyatli
9

taqdim etishi mumkin. Ranglarni idrok qilishning psixologik va fiziologik asoslari
insonning atrof-muhitni qanday qabul qilishi, kayfiyatini qanday boshqarishi va
o‘zini qanday anglashini aniqlaydi. Bu jarayonlarning to‘liq tahlili ranglarning
inson psixologiyasiga qanday ta'sir qilishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Ranglarni idrok qilish jarayonida neyrokimyoviy omillar ham muhim rol o'ynaydi.
Ranglar ko‘zga tushganida, ular neyronlar orqali miya markazlariga uzatiladi va bu
jarayonda kimyoviy moddalar, ayniqsa, neyrotransmitterlar, o‘zgaradi. Dopamin,
serotonin, noradrenalin kabi neyrotransmitterlar ranglarning hissiy ta'sirini
boshqaradi. Dopaminning ko'payishi ba'zida qizil ranglar bilan bog'liq bo'lib,
motivatsiya va faoliyatni oshiradi, shu bilan birga stress va xavotirni kamaytirish
bilan ham bog'liq. Serotonin esa, ranglar yordamida kayfiyatni yaxshilash va
tinchlantirishda muhim ahamiyatga ega. Yashil va moviy ranglar bu
neyrotransmitterning ishlab chiqarilishini qo‘zg‘atib, odamni yengil his qilishiga
yordam beradi. Ranglarning neyrokimyoviy ta'siri insonning atrof-muhitni qabul
qilishini, stressga qarshi turish qobiliyatini, energiya va motivatsiyani boshqarishni
o‘z ichiga oladi. Ranglar yordamida kayfiyatni yaxshilash, tashvish va depressiya
kabi hissiy holatlarni yengillashtirish mumkin. Ranglarning bir necha so‘rovi va
eksperimentlar orqali ushbu jarayonlarning qanday ishlashini tushunish mumkin.
Ranglarning fiziologik ta'siri haqida gapirganda, ular insonning fiziologik holatiga
ham bevosita ta’sir qiladi. Ranglarning ko‘rilishi, ko‘zda tug‘ilgan
fotoreseptorlarning faollashuvi bilan boshlanadi va ularning miya markazlariga
uzatilishi orqali, odamning jismoniy holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Ranglarning ta’siri
orqali organizmda turli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Masalan, qizil rangda, organizmda
stress reaktsiyasi va adrenalin ishlab chiqarish ko‘payadi, bu esa yurak urishini
tezlashtiradi va qon bosimini oshiradi. Bunday holatda, odamning o‘zini xavf-xatar
ostida sezishi mumkin, lekin shu bilan birga, qizil rang biror harakatni
tezlashtirishni ham rag‘batlantiradi, shu sababdan u tezkor qarorlar qabul qilishda
yordam beradi.
10

Yashil rangning ta’siri asosan tinchlantiruvchi va restorativ bo‘lib, u
organizmdagi yurak urishining tezligini pasaytiradi va nafas olishni yaxshilaydi.
Yashil rangning fiziologik ta’siri, ayniqsa, odamni dam olishga va yengil his
qilishga undaydi. Shu sababli yashil ranglar ko‘pincha dam olish zonalarida,
bog‘larda, dam olish joylarida qo‘llaniladi. Ko‘k rang, o‘z navbatida, jismoniy va
hissiy holatga ta’sir qiladi, ya'ni bu rang xavfsizlik, tinchlik va ishonchni aks
ettiradi. Ko‘k rangli muhitda odamlar ko‘proq konsentratsiya qilishi, diqqatni
jamlashi mumkin. Ko‘k rang organizmni yengillashtirib, stressni kamaytirishga
yordam beradi. Ranglar insonning diqqatini jalb qilishda muhim ahamiyatga ega.
Ranglar orqali odamning ko‘zlari qayerga qarashini va nimaga e’tibor berishini
boshqarish mumkin. Ranglarning bu xususiyati reklama, marketing va dizayn
sohalarida keng qo‘llaniladi. Masalan, qizil rang odatda diqqatni jalb qilish uchun
ishlatiladi, chunki u ko‘zga tezroq tushadi va odamning e’tiborini tortadi. Sariq
rang esa, quvnoqlik va hayajon keltiradi, ammo ko‘p ishlatilganda u charchoqni
keltirib chiqarishi mumkin. Ranglar yordamida diqqatni boshqarish jarayoni
psixologik va fiziologik jarayonlarning uyg‘unligi hisoblanadi. Bu omil reklama va
brendingda muhim rol o‘ynaydi, chunki ranglarning kuchli ta’siri orqali potentsial
mijozlarni jalb qilish mumkin. Ranglarning psixologik va fiziologik ta'siri
me’morchilikda ham qo‘llaniladi. Ranglar, xususan, interyer dizaynida muhim rol
o‘ynaydi. Odamlarning yashash joylarida ranglarning tasiri ularning kayfiyatini,
ruhiy holatini va jismoniy holatini o‘zgartiradi. Masalan, ofislarda va ish joylarida
yashil va ko‘k ranglar ishlatiladi, chunki ular dam olishni va tinchlanishni
ta’minlaydi, stressni kamaytiradi va konsentratsiyani oshiradi. Boshqa tomondan,
qizil va sariq ranglar kichik joylarda ishlatiladi, chunki ular energiya va harakatni
rag‘batlantiradi. Me’morchilikda ranglarning ishlatilishi odamning kayfiyatini
boshqarishga yordam beradi. Odamlar kundalik hayotda ranglarga qanday
munosabatda bo‘lishlari, ularga qanday ta’sir qilishi va ularning kayfiyatiga
qanday ta'sir ko‘rsatishi haqida ko‘plab ilmiy izlanishlar mavjud. Ranglarni idrok
qilishdagi tafovutlar insonlar orasida farq qiladi. Har bir insonning ranglarni idrok
etish jarayoni o‘ziga xosdir. Buning sababi, ranglarni idrok qilish individual
11

bo‘lishi, yashash sharoitlari, madaniyat, tarbiya va individual tajribaga bog‘liqdir.
Shuningdek, ranglarning o‘zaro ta’siri ham murakkab va turlicha bo‘lishi mumkin.
Psixologlar ranglarni idrok qilishni tadqiq qilganlarida, ranglarning individning
hissiy holatiga ta’siri va uning kayfiyatini qanday shakllantirishi haqida ko‘plab
xulosalarga kelganlar. Ba'zilar ranglarni qabul qilish jarayonida hissiy holatni
engillashtirish yoki yengillashtirish orqali moslashish jarayonlarini amalga
oshiradi. Ba’zi insonlar qizil rangni ko‘rganida ularning yurak urishi tezlashadi,
boshqalari esa ko‘k rangda dam olishni va tinchlanishni afzal ko‘radilar. Bu holat
ranglarning psixologik va fiziologik ta’sirining murakkabligini ko‘rsatadi.
Ranglarni idrok qilish har bir insonda turlicha rivojlanadi. Ranglarni idrok qilish va
ularni tasavvur qilish jarayoni yoshga qarab o‘zgaradi. Bolalar dastlab ranglarni
oddiy ravishda farqlashadi, lekin vaqt o‘tishi bilan ranglarni tasavvur qilish va ular
bilan bog‘liq hissiy holatlar rivojlanadi. Yosh bolalar uchun ranglar oddiy va
befarq bo‘lishi mumkin, lekin kattalargacha, ranglar murakkab hissiy va ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lib, ular orqali odamlar o‘zlarini ifodalashadi. Masalan, bolalar
uchun qizil rang xavf yoki qo‘rqinchni bildirishi mumkin, chunki ular xavfli
vaziyatlarni qizil rangda ko‘rishadi. O‘smirlar va kattalar uchun esa ranglarning
ijtimoiy va hissiy ahamiyati katta bo‘lib, ranglar orqali o‘z hissiyotlari va
tajribalari haqida fikr bildirishadi. Ranglarni idrok qilishning psixologik va
fiziologik jarayonlari insonning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir qiladi. Ranglar
odamning ruhiy va jismoniy holatini boshqarish uchun muhim vosita bo‘lib, ularni
idrok qilish nafaqat biologik, balki madaniy va shaxsiy tajribaga ham asoslanadi.
Ranglarning idrokidagi psixologik va fiziologik jihatlarni chuqurroq o‘rganish
ranglarning inson hayotidagi o‘rni va ta’sirini to‘liq tushunishga yordam beradi.
12

1.2. Ranglarni idrok qilish jarayonining rivojlanishi
Ranglarni idrok qilish jarayoni insonda tug‘ilishdan boshlab rivojlanib boradi
va o‘smirlik va kattalik davrlarida davom etadi. Bu jarayon bolalik davrida
boshlanib, psixologik va fiziologik o‘zgarishlar orqali shakllanadi. Ranglarni idrok
qilishning rivojlanishi ko‘plab omillarga, jumladan, yosh, madaniy ta’sir, ta'lim va
shaxsiy tajribalarga bog‘liqdir. Bolalar tug‘ilganda ranglarni to‘liq idrok etish
qobiliyatiga ega emaslar. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar asosan qora va oq ranglarni
ajratadilar, chunki ularning ko‘rish tizimi hali to‘liq rivojlanmagan. Bu yoshdagi
bolalar uchun ranglar faqat yorug‘lik va qorong‘ulikni ajratish bilan cheklanadi.
Odatda, chaqaloqlar 2-3 oy atrofida ranglarni aniqlay boshlaydilar va ular quyosh
nuri bilan bog‘liq bo‘lgan to‘liq rang spektrini ajratishga o‘rganadilar. Yosh 4-6 oy
bo‘lgan bolalarda ranglarni ajratish qobiliyati yanada rivojlanadi. Ushbu yoshda
bolalar ko‘k, yashil, qizil, sariq kabi asosiy ranglarni tanib olishadi, biroq ularning
bu ranglarni qanchalik to‘g‘ri idrok etishlari hali ham to‘liq aniq emas. Bolalar
yosh bo‘lgani uchun ranglarni his qilishda ba'zi mintaqaviy va madaniy tafovutlar
mavjud bo‘lishi mumkin. Ular ranglarni birinchi navbatda ob'ektlar va ularning
atrofidagi narsalar bilan bog‘lashadi, masalan, qizil rangni olma yoki yong‘oq
bilan, yashil rangni o‘rmon yoki o‘simliklar bilan bog‘lashadi. 2-3 yosh orasida
bolalar ranglarni tanib olishda ilgari o‘zlashtirgan qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Bu yoshdagi bolalar asosiy ranglarni to‘liq farqlay olishadi. Shu davrda ular to‘g‘ri
ranglarni topish uchun ko‘plab rangli o‘yinchoqlar bilan o‘ynashadi, ranglar
o‘rtasidagi farqlarni tushunishadi va bu o‘rganish jarayonida ular o‘z hissiyotlarini
va kayfiyatlarini ranglar bilan bog‘lashni boshlaydilar. Shuningdek, ranglarni idrok
qilishda bolalar o‘zlarini yashil rangni ko‘rganida tinch va xotirjam his qilishlarini,
qizil rangni esa yanada faollik va harakatni rag‘batlantirishini sezishadi. Bu
yoshdagi bolalarda ranglarning ruhiy ta’sirini his qilish boshlanadi va ular ularni
to‘g‘ri hissiy tajribalarga bog‘lay boshlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar (5-7
yosh) ranglarni aniq va to‘liq ajratishni boshlaydilar. Bu davrda ular ranglarning
turli xarakteristikalari, masalan, yorqinligi, soyalari va ranglarning tuzilishi haqida
ko‘proq ma'lumotga ega bo‘ladilar. Bolalar endi ranglarni o‘zlarining ichki
13

dunyolarini ifodalash, tasavvurlarini yaratish, san'at va o‘yinlar orqali ifodalash
uchun ishlatadilar. Shu yoshdagi bolalar ranglar orqali o‘z his-tuyg‘ularini
ifodalashni o‘rganadilar. Misol uchun, yashil rangni tinchlanish, qizil rangni
hayajon va ko‘k rangni xavfsizlik bilan bog‘lashadi. Bu jarayon, shuningdek, san'at
va rasm chizish faoliyatida o‘z aksini topadi, chunki bolalar ranglarni ijodiy
maqsadlarda, tasvirlarni yaratishda, o‘z shaxsiy his-tuyg‘ularini ifodalashda
qo‘llay boshlaydilar. O‘smirlik davri (12-18 yosh) ranglarni idrok qilishda yana bir
muhim bosqichni tashkil etadi. O‘smirlar o‘zlarining ranglarga bo‘lgan
munosabatlarini ko‘proq ijtimoiy va madaniy kontekstda tushunishga o‘rganadilar.
Ushbu davrda ranglarning identifikatsiya qilinishidagi farqlar, ranglarni his qilish
va ularni o‘zaro bog‘lash jarayoni murakkablashadi. O‘smirlar nafaqat ranglarning
fiziologik xususiyatlarini, balki ularni ijtimoiy, madaniy va hissiy xususiyatlarga
bog‘lashni o‘rganadilar. Masalan, ba'zi ranglar o‘smirlar orasida madaniy yoki
ijtimoiy identifikatsiyani shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ranglar
o‘smirlarning kiyimida, yengil xatti-harakatlarda, va ichki muhitda o‘z ifodasini
topadi. Shuningdek, o‘smirlar ranglarning estetik va psixologik ta’sirini ham
tushunadilar, masalan, qizil rang ko‘pincha ehtiros va energiya bilan bog‘lanadi,
yashil rang tinchlik va uyg‘unlikni aks ettiradi. Kattalar uchun ranglarni idrok
qilishning rivojlanish jarayoni ko‘proq hissiy, ijtimoiy va madaniy kontekstga
asoslanadi. Ranglarni tanib olish va ularni idrok qilish nafaqat shaxsiy tajriba,
balki muhitning, madaniyatning va ijtimoiy omillarning ta’siriga ham bog‘liqdir.
Kattalar, masalan, ranglarning estetik va ijtimoiy ta’sirini to‘liq anglab, ranglarni
o‘zlarining shaxsiy yoki ijtimoiy identifikatsiyalarini yaratishda qo‘llaydilar. Yosh
ulg‘aygan sari ranglarni idrok qilishda muayyan shaxsiy farqlar ham paydo
bo‘ladi. Har bir insonning ranglarga bo‘lgan reaktsiyasi turlicha bo‘lishi mumkin,
bu, asosan, o‘smirlik va kattalik davridagi shaxsiy tajriba, ruhiy holat, va atrof-
muhitga bog‘liqdir. Masalan, ranglar o‘zgarishi, ranglarning boshqa insonlar
tomonidan qabul qilinishi yoki ular bilan bog‘liq ijtimoiy qadriyatlar kattalarning
ranglarga bo‘lgan munosabatini shakllantiradi.
14

Ranglarni idrok qilish jarayoni nafaqat biologik, balki madaniy va ijtimoiy
kontekstga ham bog‘liqdir. Har bir madaniyat va jamiyat ranglarga o‘ziga xos
ma'no beradi. Misol uchun, qizil rang ba'zi madaniyatlarda xavf va ehtiyotkorlikni
bildirsa, boshqalarida u sevgi va ehtirosni anglatadi. Shu tariqa, ranglarni idrok
qilish nafaqat jismoniy, balki madaniy va ijtimoiy asosda ham shakllanadi. Kattalar
o‘rtasida ham ranglarga nisbatan individual reaktsiyalar farq qiladi. Ba'zilar,
masalan, ko‘k rangni tinchlantiruvchi deb bilsalar, boshqalar esa uni xotirjamlikka
olib keluvchi rang sifatida ko‘radilar. Ranglarning idrok qilinishidagi shaxsiy
tafovutlar odamlarning hayot tajribalari, dunyoqarashi, ijtimoiy va madaniy
kontekstga bog‘liqdir. Ranglarni idrok qilish jarayoni insonning yoshiga,
madaniyatiga va shaxsiy tajribasiga qarab rivojlanadi. Bu jarayon biologik va
psixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ranglarning hissiy, estetik va ijtimoiy
ta’sirini to‘liq anglashni talab etadi. Ranglarni idrok qilishning rivojlanishi
odamlarning o‘ziga xos shaxsiy tajribalari va atrof-muhitga bog‘liq bo‘lib, ularning
hayotdagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Ranglarni idrok qilish jarayoni nafaqat biologik
va psixologik rivojlanish bilan, balki genetik va atrof-muhit omillari bilan ham
chambarchas bog‘liq. Genetik omillar ranglarni ajratish va ko‘rishning fiziologik
qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, rang ko‘rishdagi yengil nuqsonlar
(masalan, rang korligi yoki rangni noto‘g‘ri ajratish) ko‘pincha irsiy omillar bilan
bog‘lanadi. Ushbu holatlar, masalan, yashil-qizil rangni ajratishda qiyinchiliklar
keltirib chiqaradi, bu ranglarni idrok qilishda farqlarga olib keladi. Bundan
tashqari, atrof-muhit omillari ham ranglarni idrok qilish jarayonida muhim rol
o‘ynaydi. Ranglarni ajratish, tanib olish va hissiy qabul qilish ko‘p jihatdan
odamning yashab turgan muhitiga va ijtimoiy sharoitlariga bog‘liq. Har bir
madaniyatda ranglarga nisbatan o‘ziga xos yondashuv mavjud. Masalan, yapon
madaniyatida oq rang poklik va poklanish bilan bog‘lanadi, ammo yirik g‘arb
madaniyatlarida bu rang ko‘proq funeral (o‘lim) bilan bog‘lanadi. Bunday
tafovutlar odamlarning ranglarni idrok qilish jarayoniga ta’sir qilishi mumkin.
Ranglarni idrok qilishni o‘rganish va tasavvur qilish jarayonida madaniyatlar
o‘rtasidagi tafovutlar ko‘rinadi. Shunday qilib, ranglarning ma'nolari va hissiy
15

ta'siri ijtimoiy va madaniy xususiyatlarga qarab o‘zgarishi mumkin. Ranglarni
idrok qilish faqat fiziologik jarayon emas, balki bu jarayonning kognitiv (aql-
idrok) komponenti ham mavjud. Ranglarni ajratish va to‘g‘ri aniqlashda miyada
bajariladigan jarayonlar — xotira, diqqat, tasavvur va sezgi — ham muhim
ahamiyatga ega. Ranglarni idrok qilishning kognitiv jarayoni bir necha bosqichdan
iborat bo‘lib, ular quyidagi tartibda o‘zaro bog‘lanadi:
1. Sezgilarni qabul qilish: Ranglarni qabul qilishda retina hujayralariga tushgan
yorug‘likning tahlili amalga oshiriladi. Bu jarayonda, asosan, cone hujayralari
(rangi ko‘rish uchun mas'ul hujayralar) muhim rol o‘ynaydi. Ushbu hujayralar
ranglarni uzatish uchun aqliy jarayonlarga xabar yuboradi.
2. Kognitiv integratsiya: Tushunish va idrok qilish jarayonida ranglarni to‘g‘ri
ajratish uchun aqliy ishlov berish zarur. Misol uchun, biror ob'ektning rangini
tanlashda, odamning ko‘rish tizimi ushbu ob'ektning yorqinligini, soyasini va
rangni aniqlab, ularni tanib olish uchun kognitiv jarayonlarni amalga oshiradi.
3. Xotira va tasavvur: Ranglarni eslab qolish va tasavvur qilishda o‘tkazilgan
tajriba muhim ahamiyatga ega. Inson o‘rgangan ranglarni eslab qoladi va ularni
yangi kontekstlarga qo‘llaydi. Ranglar bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlar va
xotiralar odamning ranglarga bo‘lgan hissiy va kognitiv munosabatlarini
o‘zgartirishi mumkin.
4. Diqqat va tanlash: Ranglarni idrok qilishda diqqatning to‘g‘ri yo‘naltirilishi ham
zarur. Diqqat o‘zgargan sharoitlarda yoki rangli ob'ektlar orasida ajratishda muhim
ahamiyatga ega. Masalan, rangni tanlashda atrof-muhitdagi yorug‘lik va
ranglarning o‘zgarishi diqqatni ko‘rsatishning samaradorligini ta'minlaydi.
Kognitiv psixologiyada ranglarni idrok qilish faqat sezgilar bilan
bog‘lanmaydi, balki miyaning yuqori darajadagi funksiyalarini ham talab qiladi.
Ranglarni aniqlashda ko‘plab aqliy jarayonlar, jumladan, rangni ob'ekti bilan
bog‘lash, tasavvurlar yaratish va ular bilan ijtimoiy yoki estetik talqinlar qilish
amalga oshiriladi.
16

Ranglar insonning hissiy holati va psixologik ahvoliga katta ta'sir ko‘rsatishi
mumkin. Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ranglar odamlarning
kayfiyatini, hissiyotlarini va hatto xulq-atvorini o‘zgartirishi mumkin. Misol
uchun, qizil rang ko‘pincha ehtiros, energiya va kuch bilan bog‘lanadi, ko‘k rang
esa tinchlik, osoyishtalik va xavfsizlikni ifodalaydi. Yashil rang tabiat bilan bog‘liq
bo‘lib, odatda tinchlantiruvchi va uyg‘otuvchi ta'sir ko‘rsatadi. Emotsional ta'sir
ranglarning kuchini yanada oshiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ranglar
odamlarning muloqot va ijtimoiy interaktsiyalariga ham ta'sir qilishi mumkin.
Misol uchun, sariq rang ko‘pincha ijobiy kayfiyatni keltirib chiqaradi va odamni
ko‘proq suhbatlashishga undaydi. Boshqa tomondan, kulrang rang xiralashgan
yoki yomon kayfiyatni aks ettirishi mumkin. Shuningdek, ranglarni idrok qilish
insonning psixologik holatiga ham ta'sir qiladi. Masalan, qizil rangning uzoq vaqt
davomida ta'sir qilishi ruhiy asabiylikka olib kelishi mumkin. Bu psixologik
ta'sirlar ko‘pincha ranglarning uzoq muddatli ta'siri natijasida yuzaga keladi.
Ranglarni to‘g‘ri idrok qilish va ulardan to‘g‘ri foydalanish psixologik
barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ranglarni idrok qilishda yosh va
jins o‘rtasidagi farqlar ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
yoshlar va kattalar ranglarni boshqacha idrok qilishadi. Bolalar ranglarni oddiyroq
tarzda, ko‘pincha ularning hissiy ta'siriga asoslanib ajratadilar, o‘smirlar esa
ranglar bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy va madaniy ma'nolarni anglashni
boshlaydilar. Kattalar esa ranglarni nafaqat estetik maqsadlarda, balki ularning
ijtimoiy va madaniy kontekstini ham tushunadilar. Jins o‘rtasidagi farqlar ham
ranglarni idrok qilishda namoyon bo‘ladi. Ba'zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
ayollar va erkaklar ranglarni boshqacha idrok qilishi mumkin. Ayollar ko‘proq
ranglarni farqlashda va ajratishda yuqori ko‘rsatkichlarga ega, erkaklar esa
ranglarni qabul qilishda ko‘proq sezgir bo‘lishlari mumkin. Bu farqlar biologik,
madaniy va ijtimoiy omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Ranglarni idrok qilish bolalar uchun o‘rganish jarayonida muhim omil bo‘lib,
ta'lim tizimida ularning estetik va kognitiv rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi.
Ranglarni ajratish qobiliyati o‘quvchilarni san'at, dizayn va boshqa ijodiy
17

sohalarda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. Shu bilan birga, ranglarni
idrok qilish orqali bolalar nafaqat estetik tuyg‘ularni rivojlantiradilar, balki ijtimoiy
va madaniy qadriyatlarni ham o‘rganadilar. San'at darslari, rasm chizish va boshqa
kreativ faoliyatlar ranglarni idrok qilish va ularni to‘g‘ri ishlatishning
rivojlanishiga xizmat qiladi. Ranglarni tushunish va tasavvur qilish jarayoni
nafaqat san'atda, balki kundalik hayotda ham o‘quvchilarni shakllantiradi va ularga
vizual tasavvurlarni rivojlantirish imkonini beradi. Shunday qilib, ranglarni idrok
qilish jarayoni nafaqat fiziologik, balki kognitiv, emotsional va ijtimoiy omillarga
bog‘liqdir. Ranglar orqali biz nafaqat ob'ektlarni ko‘ramiz, balki ular bilan bog‘liq
bo‘lgan hissiyotlarni ham idrok etamiz. Ranglarni to‘g‘ri idrok etish insonlarning
shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon yoshga, jinsga,
madaniyatga va boshqa omillarga qarab rivojlanadi va har bir insonga o‘ziga xos
tajriba taqdim etadi. Ranglarni idrok qilish, insonning muhitni anglash jarayonida
muhim o‘rin tutadi. Ranglarni idrok etish, fiziologik va psixologik omillarning
kombinatsiyasi sifatida, insonning vizual tizimi va aqliy jarayonlari bilan
chambarchas bog‘liqdir. Ranglarni idrok qilish jarayoni insonning shaxsiy va
madaniy rivojlanishi bilan o‘zgaradi. Quyidagi bo‘limda ranglarni idrok qilish
jarayonining rivojlanishini yosh, psixologik holat, va ijtimoiy-madaniy omillar
nuqtai nazaridan tahlil qilamiz. Bolalar ranglarni idrok etishda muhim rivojlanish
bosqichlarini o‘tkazadilar. Ranglarni tushunish va ajratish qobiliyati 2-3 yoshda
shakllana boshlaydi. Bolalar dastlab ranglarni faqat biror ob'ekt yoki narsaning
ko‘rinishi orqali ajratadilar, masalan, "qizil olma" yoki "ko‘k osmon" kabi
tasavvurlarni tuzishadi. Boshqa ranglarni ajratish va ularni nomlash esa vaqt o‘tishi
bilan rivojlanadi. Bolalar birinchi navbatda yorqin ranglar bilan tanishadilar,
chunki ular bolalarning vizual qobiliyatiga eng qulay bo‘lgan ranglardir. Shu
davrda, ranglarni ajratish uchun bolalar ko‘proq hayotdagi oddiy va yorqin
ranglarni afzal ko‘radilar, masalan, qizil, sariq va ko‘k. Ushbu bosqichda
ranglarning psixologik tasviri va ularning ko‘rishdagi hissiy ta'siri ham bolalarda
shakllanadi. Bolalar ranglarga ko‘proq sezgirlikni rivojlantiradilar va ular ranglarni
asosiy tarzda real hayotdagi ob'ektlar va hodisalar bilan bog‘laydilar. Shu tariqa,
18

ranglarni ajratish va tasavvur qilishda boshlang‘ich bosqichda hissiyotlar va tajriba
muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlik davrida ranglarni idrok qilish ko‘proq aqliy va
hissiy rivojlanish bilan bog‘liqdir. Bu davrda o‘smirlar ranglarni faqat vizual
shakllar sifatida emas, balki ularning ijtimoiy, madaniy va estetik ma'nolariga ham
e'tibor qaratadilar. Ranglarning hissiy va psixologik ta'siri o‘smirlar tomonidan
chuqurroq anglanadi. Ranglarni tanlashda ularning shaxsiy afzalliklari, psixologik
holati, va o‘smirning ijtimoiy muhiti ham katta rol o‘ynaydi. Misol uchun,
o‘smirlar o‘zlarining shaxsiy va ijtimoiy hayotlarida ranglarni identifikatsiya qilish
va ifodalash uchun ko‘proq foydalanadilar. Ranglar o‘smirlarning hissiy holatiga,
shu jumladan, kayfiyat va stress darajasiga ta'sir qilishi mumkin. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, o‘smirlar, masalan, qizil va qora ranglarni, o‘zlarini ko‘rsatish va
boshqalarga o‘z hissiyotlarini etkazish vositasi sifatida ishlatishadi. O‘smirlik
davrida ranglar individual va guruh identifikatsiyasida, shuningdek, estetik va
madaniy qadriyatlarni ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Kattalar uchun
ranglarni idrok qilish ko‘proq kompleks kognitiv va estetik jarayonlarga
asoslanadi. Bu davrda ranglarni idrok qilish faqat sezgi bilan bog‘liq bo‘lmaydi,
balki ranglar haqida bilimlar, tajriba va tasavvurlarni hisobga olgan holda amalga
oshiriladi. Kattalar ranglarning ijtimoiy, madaniy, estetik va psixologik ta'sirini
anglab, ranglarni yanada chuqurroq tushunadilar. Misol uchun, kattalar ranglarni
o‘z his-tuyg‘ulari va tajribalariga asoslangan holda tanlaydilar. Ular ranglarni
nafaqat estetik maqsadlarda, balki o‘z ichki holatlarini va jamiyatdagi o‘z o‘rnini
ifodalashda ham ishlatadilar. Ranglarni idrok qilishda madaniy omillar ham muhim
rol o‘ynaydi. Har bir madaniyatda ranglarning ma'nosi turlicha bo‘lishi mumkin.
Masalan, ba'zi madaniyatlarda qizil rang ehtiros, muhabbat yoki xavf-xatarni
bildirsa, boshqalarda u baxt va ijobiy energiyani ifodalashi mumkin. Ranglar
odamlarning kundalik hayotiga, ish faoliyatiga, va ijtimoiy hayotga ta'sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun, kattalar uchun ranglarni idrok qilishning rivojlanishi
nafaqat biologik, balki madaniy va ijtimoiy jihatlardan ham muhimdir. Ranglarni
idrok qilish jarayonida yoshning ta'siri katta.
19

Xulosa
Yosh ulg‘aygan sari ranglarni ajratish qobiliyati rivojlanadi, ammo ayrim
hollarda yoshni oshishi bilan ranglarni ajratish qobiliyati pasayishi mumkin.
Masalan, ba'zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yoshi ulg‘aygan kishilarda ko‘rish
qobiliyati pasayadi va ular ranglarni noaniq idrok etishlari mumkin.
Yosh kattalarga qaraganda, yosh bolalar ranglarni aniqlashda noaniqliklar
ko‘rsatishi mumkin, bu esa ularning fiziologik va kognitiv rivojlanishiga bog‘liq.
Shuningdek, ranglarni idrok qilishning rivojlanishida ijtimoiy va madaniy omillar
ham muhim rol o‘ynaydi. Yosh bolalar ranglarni ko‘proq hissiy va fiziologik
nuqtai nazardan idrok etishadi, ular ranglarning estetik va madaniy ma'nolarini
anglashni keyinroq boshlaydilar. Ranglarni tanib olish va idrok qilishning
rivojlanishi, shuningdek, ta'lim va madaniy muhitning ta'siriga bog‘liqdir.
Ranglarni idrok qilish jarayoni ijtimoiy va madaniy omillarga asoslanadi, chunki
ranglar nafaqat biologik, balki madaniy va ijtimoiy kontekstda ham shakllanadi.
Madaniy farqlar ranglarning ma'nosini va idrok qilish tarzini o‘zgartirishi mumkin.
Ranglar bir madaniyatda ma'lum bir his-tuyg‘uni, boshqasida esa boshqa bir
hissiyatni ifodalashi mumkin. Masalan, oq rang yapon madaniyatida poklikni
ifodalasa, g‘arb madaniyatlarida u ko‘proq o‘lim yoki qayg‘u bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Ranglarning idrok qilinishi ijtimoiy kontekstdan ham o‘zgaradi. Ranglar
ijtimoiy guruhlarning identifikatsiyasida, etnik va milliy farqlarni aks ettirishda
muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, ranglarni idrok qilishda ijtimoiy
stereotiplar, reklama, va ommaviy madaniyat ham katta rol o‘ynaydi. Ranglarni
idrok qilishning rivojlanishi, shuningdek, kognitiv rivojlanish bilan chambarchas
bog‘liqdir. Yosh bolalar dastlab ranglarni ajratishda kamroq murakkablikka ega
bo‘lsa-da, o‘smirlik va kattalik davrida ranglarni ajratish qobiliyati yanada
murakkablashadi. Ranglarni idrok qilish, tasavvur qilish, xotira va boshqa aqliy
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, kognitiv rivojlanishning bir qismidir. Kognitiv
psixologiyada ranglarni ajratish jarayoni va ular bilan bog‘liq aqliy jarayonlar,
masalan, ranglarni tasavvur qilish va ma'lumotni saqlash, murakkabroq tus oladi.
20

II Bob: Ranglarni idrok qilish metodlari
2.1. Ranglarni idrok qilishda foydalaniladigan tajriba
metodlariII Bob: Ranglarni idrok qilish metodlari
Ranglarni idrok qilishning o‘rganilishi uchun turli metodlar mavjud bo‘lib,
ularning har biri ranglarni idrok etish jarayonining turli jihatlarini tushunishga
yordam beradi. Ranglarni idrok qilishni ilmiy ravishda o‘rganish uchun tajriba
metodlari alohida ahamiyatga ega. Ular ranglarni qanday idrok etish, ranglar bilan
bog‘liq psixologik va fiziologik reaksiyalarni tahlil qilish, shuningdek, ranglarning
odamlar uchun turli hissiy va estetik ta'sirlarini aniqlashga imkon beradi. Ranglarni
idrok qilishning turli tajriba metodlari yordamida olimlar va tadqiqotchilar
ranglarning inson psixologiyasiga ta'sirini o‘rganadilar. Ushbu metodlar
ranglarning hissiy va kognitiv ta'sirlarini, shuningdek, ranglarni ajratish va tanlash
qobiliyatlarini tahlil qilish imkonini beradi. Quyida ranglarni idrok qilish
jarayonini o‘rganishda keng qo‘llaniladigan asosiy tajriba metodlari haqida so‘z
yuritamiz. Eksperimental metod ranglarni idrok qilish jarayonini o‘rganishning
asosiy vositalaridan biridir. Bu metodda tadqiqotchilar ranglarni idrok qilishni
aniqlash uchun maxsus eksperimentlar tashkil etadilar. Eksperimentlar yordamida
ranglar o‘rtasidagi farqlarni aniqlash, ranglarning psixologik ta'sirini o‘rganish,
ranglarni ajratish va ranglarga nisbatan sezgirlikni o‘rganish mumkin.
Eksperimental metodda odatda bir necha guruhlar orasida ranglarni idrok
qilishdagi farqlar o‘rganiladi. Misol uchun, bir guruhda bir xil ranglar ketma-ket
ko‘rsatiladi va ular orasidagi farqlarni ajratish so‘raladi. Boshqa guruhda esa
ranglar tez-tez o‘zgarib turadi, shuning uchun ishtirokchilar ranglarni tezda
ajratishlari kerak bo‘ladi. Bunday eksperimentlar ranglarni sezish qobiliyatining
tezligi va aniqligini o‘lchashga yordam beradi. Bundan tashqari, bu metodda
ranglar turli intensivlik va yorqinlikda ko‘rsatiladi, shuning uchun ishtirokchilar
ranglarni farqlashda sezgirlik va farqni aniqlashda qanday darajada muvaffaqiyatli
ekanligini tekshirish mumkin. Eksperimental metodda natijalar aniq o‘lchovlar
orqali tahlil qilinadi va ranglarni idrok qilish jarayonidagi o‘zgarishlar haqida
21

xulosalar chiqariladi. Psevdo ranglar metodlari ranglarni idrok qilishni o‘rganishda
ishlatiladigan yana bir usuldir. Psevdo ranglar – bu ranglar to‘plami bo‘lib, ular
insonning ko‘zida mavjud bo‘lmagan, lekin ranglarni idrok etishda alohida
reaktsiyalarni keltirib chiqaradigan ranglar to‘plamidir. Psevdo ranglar yordamida
tadqiqotchilar odamning ranglarni qanchalik aniq idrok eta olishini, ranglarni
ajratishdagi xatolarni va ko‘rishdagi noaniqliklarni o‘rganishlari mumkin. Bu
metodda ranglar, asosan, ko‘zni chalg‘itish yoki ranglarning aniqligini buzish
uchun maxsus yaratilgan tasvirlar yordamida tekshiriladi. Psevdo ranglarning
maqsadi inson ko‘zining ranglarni qabul qilishdagi chegaralarini va ranglar
orasidagi farqlarni ajratish qobiliyatini sinab ko‘rishdir. Psevdo ranglarni
ko‘rsatish usuli yordamida ranglarni idrok qilish jarayonida yuzaga keladigan
muammolar, ranglarni aniqlashdagi xatolar va ranglarga nisbatan sezgirlikning
pasayishi kabi holatlar o‘rganiladi. Ushbu metod ranglarni idrok qilishda yuzaga
keladigan murakkabliklarni va sezgirlikni o‘lchashda muhim vosita hisoblanadi.
Ranglarni idrok qilishni o‘rganishda rangli maydonlardan foydalanish usuli keng
qo‘llaniladi. Bu metodda tadqiqotchi rangli maydonlarni – ya'ni bir xil rangda
bo‘lgan va turli geometrik shakllarda joylashtirilgan ob'ektlar yoki yuzalar
yordamida tajriba o‘tkazadi. Rangli maydonlar yordamida o‘rganish, ayniqsa,
ranglarni ajratish va ranglar o‘rtasidagi farqlarni aniqlashni o‘rganish uchun
samarali hisoblanadi. Tadqiqotchilar, masalan, to‘rtta rangli maydonni
tekshirishlari mumkin. Har bir maydon bir xil rangdan iborat bo‘ladi, lekin ular
bir-biridan farqli o‘lchamlar va shakllarda bo‘ladi. Ushbu maydonlar yordamida
ishtirokchilardan ranglar orasidagi farqni topish yoki rangni aniqlashni so‘rash
mumkin. Rangli maydonlardan foydalanish ranglarni ajratishdagi sezgirlik va
aniqlik darajasini o‘lchashga yordam beradi. Bu metod yordamida odamlar
o‘zlariga tanish bo‘lgan ranglar va shakllar yordamida ranglarni qanday ajratishini
o‘rganish mumkin. Ranglarni idrok qilishda o‘zgarishlar, masalan, ranglarning
intensiteti yoki yorqinligi o‘zgarishi, ishtirokchilarning rangni qanday idrok
qilishiga ta'sir qiladi. Rangli maydonlar yordamida ranglar orasidagi farqni qanday
qabul qilish va idrok qilishni o‘rganish mumkin.
22

Vizual rang tasvirlari metodlari yordamida ranglarni idrok qilish jarayonining
yanada chuqurroq tahlilini amalga oshirish mumkin. Bu metodda ranglar vizual
tasvirlar shaklida ko‘rsatiladi, ya'ni ranglarning o‘zgarishini kuzatish va tahlil
qilish imkoniyati yaratiladi. Bu usulda, masalan, ranglarning doimiy ravishda
o‘zgarib borishini ko‘rsatadigan dinamik tasvirlar ishlatiladi. Bunday tasvirlar
yordamida ishtirokchilar ranglarning o‘zgarishiga qanday ta'sir qilayotganini
aniqlash mumkin. Vizual rang tasvirlari yordamida tadqiqotchilar ranglarni
ko‘rishdagi individual farqlarni, shuningdek, ranglarga nisbatan shaxsiy va
madaniy qiziqishlarni o‘rganadilar. Ranglarni idrok qilishda yuzaga keladigan
xatoliklar va sezgirlikning o‘zgarishini ham bu metod yordamida tekshirish
mumkin. Ranglarni idrok qilishning neyrofiziologik metodlari ranglarni idrok etish
jarayonini miyaning faoliyatiga asoslangan holda o‘rganishga qaratilgan. Bu
metodda asosan elektroensefalogramma (EEG), funktsional magnet-rezonans
tasvirlash (fMRI) va boshqa neyrofiziologik metodlar ishlatiladi. Ushbu metodlar
yordamida ranglarni idrok qilishda miyadagi faoliyat va ranglarning
neyrofiziologik reaksiyalari tahlil qilinadi. Neyrofiziologik metodlar ranglarning
qabul qilinishidagi fiziologik o‘zgarishlarni o‘rganish uchun muhim ahamiyatga
ega. Masalan, ranglarni ajratish jarayonida miyadagi faollik qanday o‘zgaradi?
Ranglarni ko‘rish, ular haqida ma'lumotni qayd etish va idrok etish jarayonida
qanday neyrofiziologik reaktsiyalar yuzaga keladi? Ushbu savollar ranglarni idrok
qilishni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, ranglarni idrok
qilishni o‘rganishda turli tajriba metodlari mavjud bo‘lib, har bir metod ranglarni
idrok etishning turli jihatlarini aniqlashga yordam beradi. Ushbu metodlar
yordamida ranglarning psixologik va fiziologik ta'sirlarini, ranglarni ajratish
qobiliyatini va sezgirlikni o‘rganish mumkin. Tajriba metodlari ranglarni idrok
qilish jarayonining chuqur tahlilini amalga oshirishda samarali vosita bo‘ladi.
Ranglarni idrok qilishni o‘rganishning yana bir samarali metodologiyasi
eksperimental-psixologik metodlar hisoblanadi. Bu metodlar ranglarni idrok
qilishda yuzaga keladigan psixologik jarayonlarni o‘rganish uchun ishlatiladi.
Eksperimental-psixologik metodlar yordamida tadqiqotchilar ranglarning hissiy va
23

kognitiv jihatlarini, ranglarni farqlashdagi xatoliklar va ranglarga bo‘lgan
individual munosabatlarni o‘rganadilar. Eksperimental-psixologik metodda
ishtirokchilar ranglarni farqlash va tanlash uchun turli psixologik testlar va
vazifalar bajaradilar. Bunday metod yordamida ranglarni ajratishdagi
murakkabliklar va qiyinchiliklar aniqlanadi. Masalan, ranglarning intensivligi,
yorqinligi va rangi o‘rtasidagi farqlarni ajratishda yuzaga keladigan xatolar
o‘rganiladi. Tadqiqotlar ko‘rsatganidek, ranglarni idrok qilishda ba'zi insonlar
boshqalarga qaraganda sezgirroq bo‘lishi mumkin, bu esa ranglarni aniqlashdagi
muvaffaqiyatga ta'sir qiladi. Eksperimental-psixologik metodlarda shuningdek
ranglarning sezilarli hissiy ta'siri ham o‘rganiladi. Ranglar odamlar uchun turli
hissiy reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Masalan, qizil rang ko‘proq hayajon va
energiya uyg‘otadi, ko‘k rang esa tinchlantiruvchi ta'sirga ega. Tadqiqotchilar
ranglarning hissiy ta'sirini o‘rganish orqali ranglarni idrok qilishdagi hissiy
omillarni aniqlashadi. Bu metod yordamida ranglarni idrok qilish jarayonidagi
individual farqlarni o‘rganish mumkin. Buning uchun ishtirokchilarni ranglarni
ajratish, ranglar bilan bog‘liq psixologik reaktsiyalarni tushunish va ranglarga
bo‘lgan munosabatni aniqlash uchun testlar va eksperimentlar o‘tkaziladi. Kross-
kultural metodlar ranglarni idrok qilishni turli madaniyatlar va ijtimoiy guruhlar
o‘rtasida solishtirish imkoniyatini beradi. Bu metodlar yordamida ranglarni idrok
qilishda madaniy farqlarni o‘rganish mumkin. Ranglarni idrok etish madaniyatga
va ijtimoiy muhitga qarab farqlanishi mumkin. Masalan, bir madaniyatda odatiy
bo‘lgan ranglar boshqa madaniyatlarda boshqacha ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
Kross-kultural tadqiqotlar ranglarning dunyo bo‘ylab qanday qabul qilinishini,
ranglarga nisbatan madaniy qarashlarni va ranglar bilan bog‘liq urf-odatlarni
o‘rganishga yordam beradi. Ranglar o‘rganilayotgan madaniyatga qarab turlicha
ma'no va simvolik maqsadlarni anglatishi mumkin. Misol uchun, ba'zi
madaniyatlarda qizil rang muhabbat va ishonchni ifodalaydi, boshqalarda esa xavf
va xavf-xatarni bildiradi.
24

Bu metod yordamida ranglarni idrok qilishni madaniy, ijtimoiy va psixologik
omillar orqali tahlil qilish mumkin. Bunday tadqiqotlar yordamida ranglarning
idrok etilishidagi farqlarni va ranglarning turli jamiyatlardagi hissiy va ma'naviy
ta'sirlarini o‘rganish mumkin. Dinamik rang ko‘rsatish metodlari ranglarni idrok
qilish jarayonini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi. Bu metodda ranglar
o‘zgartiriladi, ya'ni bir vaqtning o‘zida ranglar intensivligi, yorqinligi yoki
ranglarning tonlari o‘zgaradi. Dinamik rang ko‘rsatish metodlari ranglar orasidagi
farqlarni tezda aniqlash va ranglarni farqlashdagi qobiliyatni o‘rganish uchun
ishlatiladi. Bu metod yordamida tadqiqotchilar ranglarni ajratish va ularning
o‘zgarishiga qarshi reaktsiyalarni o‘rganadilar. Ranglar dinamikasining ta'siri
qanday bo‘lishi mumkin? Ranglarning yorqinligi o‘zgaradi, lekin
ishtirokchilarning rangni qabul qilishidagi farqlar qanday? Dinamik rang ko‘rsatish
metodlari ranglarni farqlashda yuzaga keladigan vaqt va sezgirlik o‘zgarishlarini
o‘rganish imkonini beradi. Dinamik ranglar o‘tkazilishi kerak bo‘lgan
o‘zgarishlarga asoslanadi. Misol uchun, bir rangni boshqa rangga aylantirish yoki
rangni pasaytirish kabi tajriba vositalari yordamida ishtirokchilarni ranglar
orasidagi farqlarni qanday idrok qilishlarini o‘rganish mumkin. Kognitiv metodlar
ranglarni idrok qilish jarayonidagi aqliy faoliyatni o‘rganishga yo‘naltirilgan
metodlardir. Ushbu metodda tadqiqotchilar ranglarni idrok qilishda odamlarning
kognitiv qobiliyatlarini va ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonlarini tahlil qiladilar.
Kognitiv metodlar yordamida ranglarni idrok etish jarayonida yuzaga keladigan
kognitiv xatoliklar va ranglarni farqlashdagi qiyinchiliklar aniqlanadi. Ranglarni
idrok qilishda kognitiv metodlarning qo‘llanilishi ranglarni ko‘rishdagi individual
farqlarni, ranglarni ajratishdagi qiyinchiliklarni va ranglarga nisbatan shaxsiy
qiziqishlarni o‘rganish imkonini beradi. Masalan, qanday qilib odamlar ranglarni
eslab qolishadi? Ranglar orasidagi farqlarni qanday qayta ishlashadi? Ushbu
savollar kognitiv metodlar yordamida tahlil qilinadi. Kognitiv metodlar yordamida
ranglarni ajratishdagi muvaffaqiyatga ta'sir etuvchi omillarni, ranglarni idrok qilish
jarayonida yuzaga keladigan xatoliklar va ranglarga bo‘lgan qiziqishlarni o‘rganish
mumkin. Kognitiv metodlar ranglarni idrok qilishning psixologik jihatlarini
25

chuqurroq tahlil qilishda yordam beradi. Ranglarni idrok qilish metodlari ranglarni
qanday idrok etish, ular bilan bog‘liq hissiy va kognitiv jarayonlarni o‘rganish
uchun zarur vositalarni taqdim etadi. Ushbu metodlar yordamida ranglarning inson
psixologiyasiga ta'sirini, ranglarni ajratishdagi farqlarni va ranglarni farqlashdagi
sezgirlikni tahlil qilish mumkin. Ranglarni idrok qilishni o‘rganishdagi tajriba
metodlari nafaqat ranglar bilan bog‘liq psixologik jarayonlarni tushunishga yordam
beradi, balki ranglarni ajratish va tanlash qobiliyatini rivojlantirishga ham xizmat
qiladi. Neurofiziologik metodlar ranglarni idrok qilish jarayonini o‘rganishda
miyaning faoliyatini o‘lchash va analiz qilish imkonini beradi. Ushbu metodda
ranglarni idrok qilishda miyaning qanday hududlari faoliyat ko‘rsatishi va
ranglarga qanday fiziologik reaktsiyalar berilishi aniqlanadi. Neurofiziologik
tadqiqotlar ranglarni qabul qilish jarayonini miya darajasida tushunishga imkon
beradi, bu esa ranglarni idrok qilishdagi neyrofiziologik mexanizmni ochib beradi.
Masalan, elektroensefalografiya (EEG), funksional magnet rezonans tomografiya
(fMRI) kabi usullar yordamida tadqiqotchilar ranglarni ko‘rish jarayonida miya
faoliyatining qanday o‘zgarishini kuzatadilar. Bu metodlar yordamida ranglar bilan
bog‘liq nerv tizimining faoliyatini, ranglarni tanib olish va ularni farqlashdagi
jarayonlarni tahlil qilish mumkin. Tadqiqotchilar bu metodlarni qo‘llash orqali
ranglarni idrok qilishdagi individual farqlarni va ranglarga nisbatan sezgirlikni
ham o‘rganadilar. Neurofiziologik metodlar yordamida ranglarni idrok qilishning
fiziologik va neyrofiziologik asoslari o‘rganiladi. Ranglarni idrok qilishda
miyaning turli qismlari, masalan, vizual korteks va ranglarni qabul qiluvchi
retinaning roli aniqlanadi. Bundan tashqari, ranglarni idrok qilishda ranglar bilan
bog‘liq neyrotransmitterlar va miyadagi neyronlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar ham
o‘rganiladi. O‘z-o‘zini baholash metodlari ranglarni idrok qilishni sub'ektiv
jihatdan o‘rganish imkonini beradi. Ushbu metod yordamida ishtirokchilarga
ranglarga bo‘lgan shaxsiy munosabatlarini, ranglarni farqlashdagi qobiliyatlarini
va ranglar bilan bog‘liq hissiy reaktsiyalarini baholash taklif qilinadi. O‘z-o‘zini
baholash metodlari ranglarni idrok qilishdagi individual farqlarni aniqlashga
yordam beradi.
26

Xulosa
Ishtirokchilarga ranglarni qanday his qilishlari va ular bilan bog‘liq hissiyotlarini
o‘rganish uchun so‘rovnomalar, anketalar yoki intervyular o‘tkaziladi. Bunday
metod yordamida ranglarni idrok qilishdagi hissiy reaktsiyalar, ranglarga bo‘lgan
sub'ektiv munosabatlar va ranglarning hissiy ta'siri o‘rganiladi. Misol uchun, biror
rangni qanday his qilasiz, u sizni qanday ruhiy holatga keltiradi, degan savollar
orqali ishtirokchilarning ranglarga bo‘lgan munosabati o‘rganiladi. O‘z-o‘zini
baholash metodlari ranglarni idrok qilishda sub'ektiv his-tuyg‘ularni va shaxsiy
tajribalarni hisobga olishga imkon beradi. Ranglar odamlar uchun turlicha ma'no
va ta'sirga ega bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘zini baholash metodlari yordamida
ranglarning shaxsiy hissiy ta'sirini aniqlash mumkin. Ranglarni idrok qilishda
vizual xatoliklarni tahlil qilish usuli ranglarni farqlashdagi noto‘g‘ri reaktsiyalarni
o‘rganishga qaratilgan. Bu metod yordamida ranglarni qabul qilishda yuzaga
keladigan xatoliklar va ranglarni ajratishdagi murakkabliklar aniqlanadi. Ranglarni
idrok qilishda yuzaga keladigan vizual xatoliklar ba'zida ranglarni noto‘g‘ri
ajratishga yoki ularni noaniq tasavvur qilishga olib kelishi mumkin. Ranglarni
ajratishda yuzaga keladigan xatoliklar turli sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi mumkin.
Masalan, yorqinlikning pastligi, kontrastning kamligi yoki ranglarning o‘zgarishi
sababli ranglar orasidagi farqlarni ajratish qiyinlashishi mumkin. Bunday
xatoliklarni tahlil qilish ranglarni idrok qilishdagi psixologik va fiziologik
omillarni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Vizual xatoliklarni tahlil
qilish ranglarni idrok qilish jarayonidagi sezgirlikni va ranglarni ajratishdagi
muvaffaqiyatni o‘rganish uchun muhimdir. Tadqiqotchilar bu metod yordamida
ranglarni farqlashdagi qiyinchiliklar va xatoliklarni aniqlashadi va ranglarni idrok
qilishda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish yo‘llarini izlaydilar. Ranglarni
idrok qilish metodlari ranglarning qabul qilinishiga, ularning hissiy va kognitiv
ta'sirlariga va ranglar orasidagi farqlarni farqlashdagi muvaffaqiyatga alohida
e'tibor qaratadi. Har bir metodning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud
bo‘lib, ularning har biri ranglarni idrok qilish jarayonining turli jihatlarini
o‘rganishda samarali vosita bo‘la oladi.
27

2.2. Ranglarni idrok qilishni o‘rganishdagi zamonaviy
metodlar
Ranglarni idrok qilish jarayonini chuqurroq tushunish uchun so‘nggi yillarda
bir qator zamonaviy metodlar ishlab chiqilgan. Ushbu metodlar ranglarni idrok
qilishda yangi texnologiyalarni va ilmiy yondashuvlarni qo‘llashga imkon beradi.
Zamonaviy metodlar ranglarni faqat ko‘rish nuqtai nazaridan emas, balki
psixologik, fiziologik va neyrofiziologik omillarni hisobga olgan holda
o‘rganishga imkon yaratadi. Bu metodlar ranglarni idrok qilishning ko‘p
qirraliligini va individual farqlarni aniqlashda samarali vositalarga aylangan.
Quyida ranglarni idrok qilishni o‘rganishda qo‘llanilayotgan ba'zi zamonaviy
metodlarni ko‘rib chiqamiz. Funksional magnet-rezonans tomografiya (fMRI)
ranglarni idrok qilishni o‘rganishda eng zamonaviy va ilg‘or metodlardan biridir.
Ushbu metod miya faoliyatini real vaqt rejimida tasvirlash imkonini beradi va
ranglarni qabul qilish jarayonini miya darajasida tushunishga yordam beradi. fMRI
yordamida tadqiqotchilar ranglarni idrok qilishda qaysi miyaning qismlari faoliyat
ko‘rsatishini aniqlay oladilar. fMRI miya qon aylanishi va kislorod iste'molining
o‘zgarishlarini kuzatish orqali miyaning faoliyatini o‘lchaydi. Ranglarni idrok
qilishda miya korteksining turli qismlari, xususan, vizual korteks, faollashadi. Bu
metod ranglarning har xil to‘plamlarini, tonal o‘zgarishlarni va ranglar orasidagi
farqlarni ajratish jarayonlarini aniqlashda foydalidir. fMRI yordamida o‘tkazilgan
tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ranglarni idrok qilishda miya korteksining o‘ziga xos
hududlari alohida ishlaydi, bu esa ranglarni qabul qilish va farqlash jarayonining
murakkabligini ochib beradi. Bu metod, shuningdek, ranglarni farqlashda yuzaga
keladigan xatoliklar va ranglarga bo‘lgan hissiy munosabatlarni o‘rganishda ham
samarali qo‘llaniladi. Elektroensefalografiya (EEG) ranglarni idrok qilishni
o‘rganishdagi yana bir zamonaviy usul bo‘lib, miya faoliyatini o‘lchashda yordam
beradi. EEG miya elektr faoliyatini o‘lchashga asoslanadi va miyaning harakatiga
bog‘liq bo‘lgan neyronlarning elektr impulslarini yozib olish imkonini beradi.
Ranglarni idrok qilishda EEG metodining qo‘llanishi, miya faoliyatining turli
28

vaqtida ranglarga qanday reaktsiya berishini kuzatish imkoniyatini yaratadi. EEG
yordamida tadqiqotchilar ranglarni ajratish jarayonida yuzaga keladigan asabiy
signal va impulslarni tahlil qilishadi. Ranglarni qabul qilish jarayonida miyaning
turli qismlarida elektr impulslarining o‘zgarishi kuzatiladi. Tadqiqotchilar ranglar
va ularning miya faoliyatiga ta'sirini o‘rganish uchun EEG signalini tahlil qilib,
ranglarni idrok qilish jarayonini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradigan
ma'lumotlarni oladilar. EEG yordamida o‘tkazilgan tajribalar ranglarga bo‘lgan
sub'ektiv sezgirlikni, ranglarning hissiy ta'sirini va idrokdagi o‘zgarishlarni
o‘rganishga imkon beradi. Bu metod, shuningdek, ranglarni ajratishdagi individual
farqlarni va ranglar bilan bog‘liq neyrofiziologik mexanizmni aniqlashda ham
samarali qo‘llaniladi.
Zamonaviy psixologik tadqiqotlar ranglarni idrok qilishda o‘rganish va ta'sir
metodlarini ham qo‘llashni o‘rgandilar. Ushbu metodlar ranglarni ajratish va idrok
qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ular ranglarga nisbatan
sezgirlikni oshirishga yordam beradi. O‘rganish va ta'sir metodlari ranglarni qabul
qilishda individual xususiyatlarni yaxshilashga va ranglarni ajratishdagi
xatoliklarni kamaytirishga yordam beradi. Ranglarni idrok qilishda o‘rganish
metodlari yordamida ishtirokchilar ranglarni farqlashga o‘rgatiladi. Ranglarning
o‘zaro farqlarini, tonlarini va yorqinligini ajratish qobiliyati yaxshilanadi. Bu
metodlar orqali, masalan, ranglarni noto‘g‘ri ajratadigan odamlarning sezgirligini
rivojlantirish mumkin. Ranglarni idrok qilishni ta'sir qilish metodlari ham ranglarni
ajratish va farqlash jarayonini o‘rgatish bilan bog‘liq. Tadqiqotchilar ta'sir va
o‘rganish metodlarini qo‘llash orqali ranglarga bo‘lgan sezgirlikni oshirishga
yordam beradigan treninglar ishlab chiqdilar. Bu metodlar orqali odamlar ranglarni
yaxshiroq farqlashga va ranglarga bo‘lgan sezgirlikni oshirishga yordam beradi.
Kompyuter modellash va simulyatsiya usullari ranglarni idrok qilishni o‘rganishda
yana bir zamonaviy va kuchli metoddir. Bu usul ranglarning miya va nerv tizimi
orqali qanday qabul qilinishini matematik va kompyuter yordamida modellashga
asoslanadi. Ranglarni idrok qilish jarayonini o‘rganish uchun kompyuter dasturlari
va algoritmlari yaratilgan bo‘lib, ular ranglarni ajratishning turli parametrlarini va
29

ularning miya va asab tizimi bilan aloqasini tahlil qilishga yordam beradi.
Kompyuter modellari yordamida ranglarning sub'ektiv qabul qilinishini va
ranglarga bo‘lgan sezgirlikni o‘rganish mumkin. Kompyuter simulyatsiyalari
yordamida ranglarning turli kombinatsiyalari va ularning insonga ta'siri tahlil
qilinadi. Bu metodni ranglarni farqlashdagi xatoliklar, ranglarga bo‘lgan
psixologik reaksiyalarni aniqlash va ranglarni ajratishdagi individual farqlarni
o‘rganishda qo‘llash mumkin. Zamonaviy metodlar ranglarni idrok qilishni
o‘rganishda yangi imkoniyatlar yaratdi. Funksional magnet-rezonans tomografiya
(fMRI), elektroensefalografiya (EEG), o‘rganish va ta'sir metodlari va kompyuter
modellash kabi texnologiyalar ranglarni idrok qilish jarayonini chuqurroq
tushunishga yordam beradi. Ushbu metodlar ranglarni farqlashdagi
neyrofiziologik, psixologik va fiziologik mexanizmni o‘rganishda samarali
vositalar bo‘lib, ranglarni idrok qilishdagi individual farqlarni aniqlashga imkon
beradi. Ranglarni idrok qilishni o‘rganishdagi zamonaviy metodlar ranglar va
ularning insonga ta'sirini yanada chuqurroq tushunish imkonini beradi.
Neurofeedback — bu miyadagi faoliyatni monitoring qilish va o‘rganish orqali
miya faoliyatini boshqarish metodidir. Bu metod ranglarni idrok qilishni o‘rganish
uchun samarali vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Neurofeedback yordamida
odamlarning ranglarni farqlash qobiliyati, sezgirligi va miya reaktsiyalari
o‘rganiladi. Neurofeedback jarayonida ishtirokchi o‘z miyasining elektr faoliyatini
ko‘rib chiqib, unga mos tarzda boshqarish o‘rgatiladi. Bu metod, xususan,
ranglarni ajratishda yuzaga keladigan xatoliklarni kamaytirish va ranglar bilan
bog‘liq sezgirlikni rivojlantirishda qo‘llaniladi. Neurofeedback, asosan, EEG
texnologiyasiga asoslanadi. Ushbu metod orqali miyadagi muayyan to‘lqinlar
(masalan, alfa, beta va teta to‘lqinlari) o‘lchanadi. Ranglarni idrok qilishda miya
to‘lqinlarining qanday o‘zgarishlari yuz berishini kuzatish, ranglarni farqlashda
yuzaga keladigan xatoliklarni aniqlashga yordam beradi. Shuningdek,
neurofeedback yordamida miyaning ranglarga reaktsiyasi tahlil qilinadi, bu esa
ranglarni qabul qilish jarayonidagi asabiy jarayonlarni yaxshiroq tushunishga
imkon beradi.
30

Neurofeedback metodining yordamida miya faoliyatini boshqarish va ranglarni
ajratishdagi sezgirlikni oshirish mumkin. Bu metod, shuningdek, ranglarni
noto‘g‘ri farqlash bilan bog‘liq psixologik va fiziologik omillarni aniqlashda
samarali vosita bo‘ladi. Kognitiv texnologiyalar ranglarni idrok qilishni
o‘rganishda yangi bir yondashuvni taqdim etadi. Bu metodlar ranglarni farqlash va
sezgirlikni oshirishga qaratilgan. Kognitiv texnologiyalar ranglarni qabul qilishni
psixologik nuqtai nazardan tahlil qiladi. Odamlarning ranglarni qanday idrok
qilishlarini va bu jarayonda qanday psixologik jarayonlar yuzaga kelishini
o‘rganishda kognitiv texnologiyalar qo‘llaniladi. Kognitiv texnologiyalar ranglarni
farqlashda yuzaga keladigan xatoliklarni aniqlash va individual farqlarni
o‘rganishga yordam beradi. Kognitiv texnologiyalar ranglarni ajratish va qabul
qilishning nevrologik va psixologik mexanizmlarini aniqlashga asoslanadi. Bu
metodlar yordamida ranglarni qabul qilish jarayonidagi kognitiv jarayonlar —
eslab qolish, diqqatni jamlash, tahlil qilish va qaror qabul qilish jarayonlari
o‘rganiladi. Tadqiqotchilar ranglarni farqlashda qanday kognitiv yondashuvlarning
samarali ekanligini aniqlashadi. Kognitiv texnologiyalar yordamida ranglarni idrok
qilishdagi individual farqlarni va ranglarga bo‘lgan hissiy munosabatlarni tahlil
qilish mumkin. Kognitiv texnologiyalar ranglarni idrok qilishni rivojlantirish
uchun treninglar va o‘quv dasturlarini ishlab chiqishda ham qo‘llaniladi. Bu metod
ranglarni farqlashda yuzaga keladigan xatoliklarni kamaytirishga yordam beradi va
ranglarni qabul qilishni yaxshilashga imkon beradi. Ranglarni idrok qilish
jarayonida tasvirni qayta ishlash metodlari ham muhim o‘rin tutadi. Bu metodlar
ranglarning miya tomonidan qanday qabul qilinishini, ular qanday farqlanishi va
miya qanday reaktsiya berishini o‘rganishga yordam beradi. Tasvirni qayta ishlash
usullari ranglarning o‘zaro aloqasini, tonal o‘zgarishlarni, yorqinlik va to‘yinganlik
kabi xususiyatlarni aniqlashda qo‘llaniladi. Ranglarni idrok qilishda tasvirni qayta
ishlash metodlari yordamida ranglarni ajratishdagi xatoliklar, ranglarga bo‘lgan
sezgirlik va individual farqlar o‘rganiladi. Bu metodlar ranglarni farqlashda yuzaga
keladigan miyaning neyrofiziologik javoblarini o‘rganishda ishlatiladi. Tadqiqotlar
31

shuni ko‘rsatdiki, tasvirni qayta ishlash jarayonida miyaning turli qismlari
ranglarni farqlash va sezgilarni qayta ishlashda muhim rol o‘ynaydi. Ranglarni
idrok qilishda tasvirni qayta ishlash jarayonining tushunilishi, ranglarni
ajratishning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ranglarni idrok qilishda
tasvirni qayta ishlash metodlari, shuningdek, ranglar va ular bilan bog‘liq
neyrofiziologik jarayonlarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu metodlar ranglarni
farqlashda yuzaga keladigan psixologik va fiziologik xatoliklarni tahlil qilishga
yordam beradi. Zamonaviy ranglarni idrok qilish metodlari ranglarni farqlashning
neyrofiziologik, psixologik va kognitiv asoslarini tushunishda katta yordam beradi.
Funksional magnet-rezonans tomografiya (fMRI), elektroensefalografiya (EEG),
neurofeedback, kognitiv texnologiyalar va tasvirni qayta ishlash metodlari
ranglarni ajratish jarayonini chuqurroq o‘rganishga imkon beradi. Bu metodlar
ranglarni idrok qilishdagi individual farqlarni aniqlashga yordam beradi va ranglar
bilan bog‘liq neyrofiziologik mexanizmlarni tushunish imkonini yaratadi.
Shuningdek, bu metodlar ranglarni farqlashda yuzaga keladigan xatoliklarni
kamaytirish, sezgirlikni oshirish va ranglarni qabul qilishni yaxshilashga yordam
beradi.
32

XULOSA
Ranglarni idrok qilish jarayoni inson psixologiyasining eng qiziqarli va
murakkab sohalaridan biridir. Ushbu jarayon faqat tasavvurlar va hissiyotlar bilan
bog‘liq bo‘lib qolmay, balki psixologik, fiziologik, neyrofiziologik, va kognitiv
aspektlarni ham o‘z ichiga oladi. Ranglarni idrok qilishning rivojlanish jarayoni
insonning jismoniy va ruhiy holatiga ta'sir qiladi, shuningdek, uning atrof-muhitga
bo‘lgan reaksiyalarini shakllantiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ranglarni
qabul qilish va ajratish jarayonlari turli yosh guruhlari, individual farqlar,
shuningdek, fiziologik va psixologik holatlarga bog‘liq ravishda farq qiladi.
Birinchi bobda ranglarni idrok qilishning nazariy asoslari keltirilgan bo‘lib, bu
jarayonning psixologik va fiziologik tomonlari, ranglarning miya va nerv tizimi
bilan o‘zaro aloqalari tahlil qilingan. Ranglarni idrok qilish jarayoni, shuningdek,
uning ontogenezdagi rivojlanish bosqichlari ham muhim ahamiyatga ega. Ranglar
shaxsiy tajriba, madaniyat va ijtimoiy kontekstga qarab turlicha idrok qilinishi
mumkin. Shuning uchun ranglarni idrok qilishni o‘rganishda bu holatlarning
ahamiyati katta. Ikkinchi bobda ranglarni idrok qilishda qo‘llaniladigan metodlar
ko‘rib chiqilgan. Ranglarni farqlash va sezgirlikni oshirish uchun zamonaviy
metodlar, jumladan neurofeedback, kognitiv texnologiyalar, EEG va fMRI kabi
asboblar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu metodlar yordamida ranglarni idrok
qilishdagi neyrofiziologik mexanizmlar, miya faoliyati va individual farqlar
aniqlanadi. Ranglarni ajratishdagi xatoliklarni aniqlash va bartaraf etish, ranglarni
qabul qilishni yaxshilash, va bu jarayonlarni tahlil qilishda yuqori texnologiyalar
samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy ranglarni idrok qilish metodlari
ranglarni farqlashning neyrofiziologik, psixologik va kognitiv asoslarini
tushunishga yordam beradi. Bular ranglarni idrok qilish jarayonini chuqurroq
o‘rganish, ranglarga bo‘lgan hissiy munosabatlarni va sezgirlikni rivojlantirishda
katta ahamiyat kasb etadi. Ranglarni idrok qilishdagi individual farqlarni aniqlash,
ranglarga qarshi reaksiyalarni o‘rganish va bu jarayonlarni boshqarish ranglarni
ajratishdagi xatoliklarni kamaytirish, hamda ranglarni qabul qilishni yaxshilashda
33

qo‘llaniladigan asosiy vositalar sifatida ishlab chiqiladi. Ranglar, o‘zining
psixologik, hissiy va madaniy yuki bilan insonlar uchun katta ahamiyatga ega
bo‘lib, ularning idrok qilinishi har bir insonning shaxsiy tajribasidan kelib chiqadi.
Tadqiqotlar davomida ranglarni idrok qilishni rivojlantirish, sezgirlikni oshirish va
ranglarga qarshi reaksiyalarni yaxshilash bo‘yicha bir qancha yangi usullar ishlab
chiqilmoqda. Shu bilan birga, ranglarni farqlashda yuzaga keladigan psixologik va
fiziologik xatoliklarni bartaraf etish uchun yanada samarali metodlarni qo‘llash
imkoniyatlari oshmoqda. Ranglarni idrok qilishda yuzaga keladigan xatoliklar va
farqlarni tahlil qilish nafaqat psixologiya sohasida, balki pedagogika, tibbiyot,
dizayn, san’at, va hatto marketing kabi sohalarda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Misol uchun, ranglarning o‘qituvchilar, shifokorlar va dizaynerlar tomonidan
qanday qabul qilinishi, ularning professional faoliyatiga bevosita ta'sir qiladi. Shu
sababli, ranglarni idrok qilishning chuqur tahlili va yangi metodlarni ishlab
chiqish, bu sohalarda ish olib boradigan mutaxassislarning professional
rivojlanishiga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, ranglarni idrok qilish
jarayonini o‘rganish insonning hissiy va kognitiv rivojlanishiga, shuningdek, uning
atrof-muhitga bo‘lgan munosabatlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Bu sohadagi
zamonaviy tadqiqotlar va metodlar ranglarni farqlashni yaxshilash va ranglarga
qarshi sezgirlikni oshirishga imkon beradi, bu esa o‘z navbatida shaxslararo
muloqot, professional faoliyat va kundalik hayotda ranglarning ahamiyatini to‘liq
anglashga yordam beradi. Ranglarni idrok qilish jarayonining yanada chuqurroq
o‘rganilishi, ranglar bilan bog‘liq xatoliklarni bartaraf etish, va ranglarni to‘g‘ri va
samarali qabul qilishni ta'minlashga yordam beradi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Avdyushin, V. S. (2007). Psixologiya ranglarni idrok qilish. Moskva:
Akademiya.
2. Atkinson, R. L., & Hilgard, E. R. (2000). Introduction to Psychology. 12th ed.
New York: Harcourt College Publishers.
3. Bobrova, E. A. (2014). Ranglarning psixologik va fiziologik asoslari. Tashkent:
Fan.
4. Drobizheva, L. L. (2015). Ranglarni idrok qilish va uning ta'siri. Moskva:
Yuridik nashriyoti.
5. Gillett, G., & O'Conner, D. (2008). Color perception and the brain: The study of
color. London: Routledge.
6. Kholodova, T. I. (2003). Ranglar va psixologiya. Tashkent: O‘zbekiston
7. Kosslyn, S. M., & Rosenberg, R. S. (2006). Psychology: The brain, the person,
the world. 4th ed. Boston: Pearson.
8. Kussmaul, E. (2004). Neurophysiology of color perception. Berlin: Springer-
Verlag
9. Markova, A. K. (2009). Color and emotion: Psychological research. Saint
Petersburg: Rech Publishing.
10. Müller, H. (2005). Ranglarni idrok qilish va uning tajriba metodlari. Berlin:
Academic Press.
11. O'Connor, D. (2012). The science of color and cognition. New York: Wiley-
Blackwell.
12. Ponomarev, A. B. (2010). Ranglarni idrok qilish: Psixologiya va pedagogika.
Tashkent: Science.
13. Shub, S. (2011). Ranglar va inson psixikasi. Moskva: Akademiya.
14. Yarotskaya, S. I. (2008). Neuropsychology of color perception. Moskva:
Izdatel'stvo.
35

35

Sotib olish