Республикада бозор инфратузилмасининг асосий йўналишлари

Мавзу: Республикада бозор 
инфратузилмасининг асосий 
йўналишлари  Асосий саволлар
1. Бозор инфратузилмаси ва унинг 
функциялари.
2. Биржалар фаолиятини бошқариш  ва 
таҳлил этиш
3. Суғурта фаолиятини ташкил этиш ва 
илмий баҳолаш
4. Ўзбекистонда банк тизимини ислоҳ қилиш 
стратегияси   БОЗОР ИНФРАТУЗИЛМАСИ
Бозор инфратузилмаси   маҳсулот (хизмат) 
ишлаб чиқарувчиси ва истеъмолчини ягона 
бозор маконида боғловчи, ишлаб чиқариш 
миқёси ва истеъмол ўртасидаги зиддиятни 
бартараф этувчи, унинг барча иштирокчи-
ларига қўйилган мақсадларига эришишни 
таъминловчи муассасалар ва воситачилик 
тузилмалари тизимини намоён этади. 
     Бозор инфратузилмаси  — б озорда	 
товарлар  	
ва	  хизматларнинг   э ркин 
ҳаракатини та ъ минлайдиган муассасалар, 
ташкилотлар мажмуи.    Бозор инфратузилмасини мақсади
Чекланган тўловга қобил 
талаб шароитида, бозор 
иштирокчилари ман-
фаатлари мувозанатини 
таъминлаш борасидаги 
келишув асосида фойда-
сини максималлаш-
тиришдан иборат.  Бозор инфратузилмасининг асосий 
унсурлари 
1 •
биржалар   ( товар , хом ашё,   фонд ,   валюта );
•
кимошди   савдолари ,   ярмаркалар   ва   биржадан   ташқари 
ташкилий воситачилик шакллари;
2 •
кредит тизими ва тижорат банклари,   э миссия   тизими ва 
э миссия банклари;
•
аҳоли бандлигини бошқариш тизими, давлат ва 
нодавлат бандликка ёрдам к ў рсатиш марказлари (
меҳнат   биржалари );
3 •
солиқ   тизими ва солиқ инспекциялари;
•
савдо палаталари, ишбилармон доираларнинг ихтиёрий, 
давлат, жамоат бирлашма (уюшма)лари;        Бозор инфратузилмасининг асосий 
унсурлари 
4 •
божхона   тизими;  ў рта ва олий иқтисодий т аъ лим 
тизими,   аудиторлик   компаниялари ;
•
консалтинг  (маслаҳат) компаниялари;
5 •
махсус  э ркин тадбиркорлик зоналари ва бошқалар;
•
ишбилармонлик фаолиятини ра ғ батлантиришга хизмат 
қиладиган давлат ва жамоат фондлари;
6 •
ахборот технологияси ва ишбилармонлик алоқалари 
воситалари;
•
тижорат х ў жалик хатари   су ғ уртаси   тизими ва су ғ урта 
компаниялари;        Бозор инфратузилмасининг 
иқтисодиётда тутган ўрни
Бозор инфратузилмасининг бу барча унсурлари ишлаб 
чиқарувчиларнинг	
  савдо -сотиқ,	  молия - кредит  	ишларига, шерик 
топишига, иш кучини ёллашига кўмаклашади,	
  давлатнинг   иқтисодиётни
 	
тартибга солувчи тадбирларини амалга оширади, ишлаб чиқарувчилар 
ўртасида алоқа ўрнатишга ёрдам берадиБозор инфратузилмаси ишлаб чиқарувчилар билан	
  исте ъ молчилар , я ъ ни 
ҳаридор ва сотувчиларни бир-бирларига учраштириш, бозор 
иштирокчилари  ў ртасидаги олди-сотди операцияларини  ў тказиш, 
уларнинг  ў заро ҳисоб-китоблари, шунингдек	
  бозордаги  	доимий 
ҳамкорлик ва мижозлик алоқаларини  ў рнатиш, иш кучи топиш ва 
бошқаларда ёрдам беради.  БОЗОР ИНФРАТУЗИЛМАСИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ
Бозор муносабатлари иштирокчилари манфаатларининг 
амалга оширилишини енгиллаштириш;
Иқтисодиётнинг алоҳида субъектлари ва фаолият турларининг 
ихтисослашуви асосида бозор муносабатлари субъектлари 
ишининг тезкорлиги ва самарадорлигини ошириш;
Бозорда таркиб топган конъюнктурадан келиб чиққан ҳолда 
маҳсулот тайёрлашга бўлган буюртмаларни кўпайтирган ёки 
камайтирган ҳолда ишлаб чиқариш учун бозор талаби 
индикатори вазифасини бажариш;
Инфратузилма субъектларининг ўз фойдасини юқори даражага 
етказиш мақсадида бозор иштирокчилари харажатларини 
минималлаштириш; 
Бозор муносабатларини ташкилий жиҳатдан 
расмийлаштириш;              Биржа
«Биржа»  сўзи лотинча «BURSA» ва 
немисча «ВОRSЕ» сўзидан келиб 
чиққан «чўнтак» маъносини билди-
ради.  XV асрда Нидерландия нинг 
Брюгге шахридаги  Ван дер Бурс 
исмли савдогарнинг уйи олдидаги 
майдонда турли хил мамлакатлардан 
келган савдогарлар сотиладиган ва 
олинадиган товарларни аслини аниқ 
кўрсатмай туриб савдо тўғрисидаги 
маълумотлар билан фикр алмашиши 
ва чет эл векселларини сотиб олиш 
ва савдо операцияларини бажариш 
учун тўпланганлар. БИРЖА ТУРЛАРИ
Биржалар ихтисослашувига 
қараб қуйидагиларга бўлинади
Универсал биржалар
Ихтисослаштирилган биржалар
Меҳнат биржалари Фонд биржалари
Валюта биржалари
интеллектуал мулк объектлари 
билан савдо-сотиқ қилувчи 
биржалар;
Аралаш биржалар          Товар биржаси
ТОВАР БИРЖАСИ  — марказлаштирилган товарлар 
бозори. Товар биржаси лари дастлаб 19-асрда пайдо 
бўлган, ҳозир эса улар ихтисослаштирилган биржалар 
сифатида кенг тарқалган.
Ҳозирги замон товар биржаларида, асосан, 
стандартлаш-тирилган товарлар, кўпроқ уларнинг 
намуналари ёки стандартлар асосида уни етказиб бериш 
тўғрисидаги битимлар сотилди.	
 Энг йирик товар 
биржалари НьюЙорк, Бомбай ва Ливерпул (пахта), 
Чикаго ва НьюЙорк (дон), Лондон (металл)да 
жойлашган.
Ўзбекистонда 1991 й. дан «Ўзбекистан» республика 
универсал агросаноат биржаси «Улгуржибиржасавдо», 
1994 й. дан «Тошкент» Республика товархом ашё 
биржаси, ва бошқа биржалар фаолият кўрсатади.	
      Фьючерс битимлари
Фьючерс  — бу маълум бир маҳсулотни белгиланган 
нархда келажакда етказиб бериш учун тузиладиган 
битимдир.
Фьючерс битим 
харидор 
маҳсулотни 
келишилган 
муддатда сотиб 
олиши, сотувчи эса 
маҳсулотни 
белгиланган 
муддатда сотиши 
шарт. Иккала мажбурият 
аниқ бир 
маҳсулотнинг 
стандарт миқдорига 
тегишли бўлиб, улар 
келажакда фьючерс 
битими тузилган 
пайтда белгиланган 
нарх бўйича аниқ 
муддатда ижро 
этилади Энг кенг тарқалган 
битимлар кундалик 
ҳаётда жуда кенг 
фойдаланиладиган 
маҳсулотларга 
тузилган битимлар 
ҳисобланади:
газ, нефть, бензин, 
олтин, буғдой, 
валюта, пўлат, пахта, 
ёғоч. ФЬЮЧЕРСЛАРНИНГ КЎРИНИШЛАРИ
Етказиб бериш шарти билан
    Иқтисодиётнинг реал сектори 
иштирокчилари фойдаланади-
лар. Масалан, Фермерлар ўз 
маҳсулотларини келажакда 
ўзларига маъқул бўлган нарх-
ларда сотиш учун фьючерс 
битимларини тузишади. Хари-
дорларга фьючерслар хомашёни 
қайта ишлаш учун кафолатли 
харид қилишга керакдир. То-
монлар бозордаги олдиндан 
билиб бўлмайдиган ҳолатдан 
ўзларини кафолатлайдилар. Етказиб бериш шартисиз
Трейдерлар нархларнинг ўзгари-
шидан фойда олиш учун фойда-
ланадилар, бу ерда гап ҳақиқий 
харид тўғрисида бормайди. М: 
трейдер бир баррелининг нархи 
48 доллар бўлган нефть учун 
тузил-ган фьючерсни харид қилиб 
олиб, агар нарх 56 долларгача 
кўтарила-диган бўлса, у ҳолда бир 
баррель-дан 8 доллардан фойда 
олади. Агарда нефть нархи 40 
долларгача тушиб кетса, у ҳолда 
ўша 8 дол-ларни йўқотиш ҳам 
мумкин.   Фьючерслар билан 
қаерда савдо қилинади?

Нью-Йорк товар биржаси —  NYMEX 
(New York Merchantile Exchange) 

Чикаго савдо палатаси —  CBOT 
(Chicago Board of Trade) 

Чикаго товар биржаси —  CME 
(Chicago Mercantile Exchange) 

Лондондаги халқаро нефть биржаси 
—  IPE (International Petroleum 
Exchange) 

Молия фьючерсларнинг Лондон 
халқаро биржаси —  LIFFE (London 
International Financial Futures 
Exchange) 

Лондон металлар биржаси — рангли 
металларнинг энг йирик халқаро 
бозори —  LME (London Metals 
Exchange) ФЬЮЧЕРС ВА ФОРЕКС
      Форекс  - бу биржадан ташқари бозор бўлиб, котировка-
ларни кўп миқдордаги банклар ва дилерлар етказиб беради. 
Шунинг учун Сиз бошқа брокер/дилерлардаги нархлардан 
сезиларли даражада фарқ қиладиган нархлар бўйича савдо 
қилишингиз мумкин. 
    Фьючерслар  билан бундай қилиб бўлмайди, бу ерда савдо 
фақат биржаларда олиб борилади, ва фақат аниқ бир харидор 
ва сотувчи котировкаларни шакллантиради. Ҳар бир котиров-
ка фақат нархгагина эга бўлмай, балқи ҳажмга ҳам эга-унинг 
ортида аниқ бир харидор ёки сотувчи туради. Биржа ўз сайт-
ларида аввалги савдо сессияси учун (савдо куни учун) ҳар 
бир тиккача аниқликда котировкаларни чиқаради. Шунинг 
учун барча брокерларда фьючерслар учун савдо терминал-
ларида бир хил котировкалар бўлади.   Фьючерс битимларини хеджирлаш
Харид қилишни хеджерлаш.
(уни шунингдек харидор 
хеджи ёки узун хедж деб 
аташади) келгусида 
нархларнинг мумкин 
бўладиган ошиб кетишидан 
харидорни кафолатлашни 
таъминловчи фьючерсни 
сотиб олиш билан боғлиқ. Сотишни хеджерлаш .
(ёки сотувчининг хеджи, қис-
қа хедж) бозорда маҳсулотни 
сотиш тушунилади ва кела-
жакда бўлиши мумкин бўла-
диган кўнгилсиз ўзгаришлар 
дан кафолатлаш мақсадида 
шошилинч воситаларни 
сотиш амалга оширилади.