Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	151.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri

Sotib olish

Reja:
Kirish
I.bob. Ilk imperiya davri . Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri)
1.1. Avgust prinsipati Rimning siyosiy hayoti
1.2. Rim imperiyasi eramizning I asrida ijtimoiy iqtisodiy hayot
1.3. Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri)
II. bob . So ngi imperiya davri III asr tushkunligiʻ
2.1 So ngi imperiya davri
ʻ
2.2 Dominant davr Rim imperiyasining qulashi
2.3 Rim imperiyasining qulash muammosi
X ulosa
F oydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Rim respublikasi zamonaviy ma noda milliy davlat emas edi, lekin o zlariniʼ ʻ
boshqarish uchun shaharlar tarmog i bo lgan (garchi Rim Senatidan har xil
ʻ ʻ
mustaqillikka ega bo lsa ham) va harbiy qo mondonlar tomonidan boshqariladigan
ʻ ʻ
viloyatlar bor edi.Davlatning qarorini imperatorlar emas, balki Senat bilan
birgalikda har yili saylanadigan magistratlar (Rim konsullari) hal qilar
edi.Miloddan avvalgi 1-asr turli sabablarga ko ra siyosiy va harbiy inqilob davri
ʻ
bo lib, oxir oqibat imperatorlarning boshqarishiga olib keldi, respublikachilar
ʻ
mag lubiyatga uchraydi.Konsullarning harbiy kuchi Rim imperiyasining huquqiy
ʻ
tushunchasiga tayanib, tom ma noda „qo mondonlik“ degan ma noni anglatadi.
ʼ ʻ ʼ
Ba zida muvaffaqiyatli konsullarga faxriy unvon imperatori (qo mondoni) berildi
ʼ ʻ
va bu so z imperator (va imperiya) ning kelib chiqishiga sabab bo ldi, chunki bu
ʻ ʻ
unvon (boshqalar qatorida) har doim birinchi darajali insonlarga berilgan.Miloddan
avvalgi II asrning oxiridan boshlab Rim uzoq vaqt davomida ichki mojarolar,
fitnalar va fuqarolik urushlarini boshdan kechirdi, shu bilan birga Italiyadan
tashqarida ham o z kuchini kengaytirdi. Bu Rim respublikasining inqiroz davri
ʻ
edi. Miloddan avvalgi 44-yilda bu davr oxiriga kelib, Yuliy Sezar suiqasddan oldin
qisqa muddatli abadiy diktator bo lgan.
ʻ Miloddan avvalgi 42-yilda Oktavian va
Mark Antoniy dushmanlarni Italiyada quvib chiqarishga erishadi. Antoniy va
Oktavianning Rim olamini ikkiga bo lishlari uzoq davom etmadi va Oktavian
ʻ
kuchlari miloddan avvalgi 31-yildagi Actium jangida Mark Antoniy
va Kleopatrani kuchlarini mag lub etib, Rim respublikasining urushini tugatdi.
ʻ
Shundan so ng [[miloddan avvalgi 27-yilda senat Oktavianga „Avgust“(hurmatli)
ʻ
unvonini berdi. Garchi eski konstitutsiyaviy mexanizm o z o rnida qolgan bo lsa-
ʻ ʻ ʻ
da, Avgust uni boshqarishga kirishdi. Garchi davlat respublika nomi bilan atalgan
bo lsa-da, Avgustning zamondoshlari bu parda ekanligini va Avgustning Rimda
ʻ
muhim vakolatlarga ega ekanligini bilishgan.Uning boshqaruvi bir asrlik fuqarolik
urushlarini tugatgan va misli ko rilmagan tinchlik va farovonlik davrini
ʻ
boshlaganligi sababli, u xalq tomonidan juda iliq yaxshi ko rilgan.Uning
ʻ
hukmronligi yillarida yangi konstitutsiyaviy tuzum paydo bo ldi (qisman organik
ʻ
2

ravishda va qisman dizayni bo yicha), vafotidan keyin bu yangi konstitutsiyaviyʻ
tuzum Tiberiy yangi imperator sifatida qabul qilingan paytdagidek
ishladi. Tarixchilar bir paytlar Trayanni imperatorlarning eng yaxshisi deb
atashgan. Buning ajablanarli joyi yo q: aynan uning hukmronligi davrida Qadimgi
ʻ
Rim imperiyasi gullab-yashnagan. O zlarida mavjud bo lgan hududlarni saqlab
ʻ ʻ
qolishga harakat qilgan o zidan oldingilaridan farqli o laroq, Trayan oxirgi marta
ʻ ʻ
hujumkor siyosatga o tdi.
ʻ Uning qo l ostida Rimning ustunligi zamonaviy ʻ
Ruminiya hududida yashovchi daklar tomonidan tan olingan. Jiddiy raqib ustidan
qozonilgan g alaba xotirasi uchun Trayan bugungi kungacha saqlanib qolgan
ʻ
ustunni o rnatdi. Shundan so ng imperator uzoq yillar davomida Rimga jiddiy
ʻ ʻ
muammo tug dirib kelayotgan yana bir dushman – Parfiya podsholigi bilan
ʻ
to qnash keldi. Marhum respublikaning mashhur qo mondoni, Spartak g olibi
ʻ ʻ ʻ
Krass hech qachon Parfiyani zabt eta olmadi. Oktavianning urinishlari ham
muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Trayan azaliy kurashga chek qo yishga muvaffaq
ʻ
bo ldi.Trayan davrida Rim hokimiyatining eng yuqori nuqtasiga erishildi. Uning
ʻ
vorislari davrida imperiyaning gullab-yashnashi tashqi chegaralarning
mustahkamlanishiga asoslangan edi. Adrian shimolda ohaklarni - barbarlarning
kirib kelishiga to sqinlik qiluvchi istehkomlar qurdi). Shu bilan birga, ba zi
ʻ ʻ
hodisalar allaqachon kuzatilishi mumkin,keyingi inqirozning asosini tashkil qiladi:
viloyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, demografik
inqiroz imperiyani qamrab olgan, shuning uchun legionlar tarkibidagi varvarlar
ulushi ortib bormoqda.
Mavzuning dolzarbligi. Ushbu ish "Rim imperiyasining qulashining siyosiy
va harbiy muammolari" mavzusiga bag ishlangan.Ushbu tadqiqot muammosi
ʻ
zamonaviy dunyoda dolzarbdir. Ko tarilgan masalalarning tez-tez o rganib
ʻ ʻ
chiqilishi buning dalilidir.G arbiy Rim imperiyasining qulashi Rim hokimiyatining
ʻ
zaiflashishi natijasida yuzaga kelgan tarixiy voqea bo lib, bu imperiyaning Rim
ʻ
imperiyasining vorislariga aylangan bir qator kichik davlat tuzilmalariga aylanib
ketishiga olib keldi.Yiqilishning sabablari armiyaning zaiflashishi va uning
sonining qisqarishi bo lib, bunga bir qator epidemiyalar sabab bo lgan.
ʻ ʻ Bundan
3

tashqari, davlatning iqtisodiy holati eng yaxshi holatda emas edi, bu esa imperiyani
yanada zaiflashtirdi. Davlatda diniy islohotlar amalga oshirildi, bu fuqarolarning
ma naviy hayotida sezilarli o zgarishlarga olib keldi va uning chegaralarigaʻ ʻ
"varvar" qabilalari va kuchlari har tomondan hujum qildi.Rim shahri 410 yilda
bosqinchilar qo liga o tdi. Rim imperiyasining qulashining rasmiy sanasi 476-yil
ʻ ʻ
4-sentabr, Rim imperatorlarining oxirgisi Romul Avgust nemis yetakchisi Odoacer
bosimi ostida hokimiyatdan voz kechishga rozi bo lgan sana hisoblanadi.Bu voqea
ʻ
Rim imperiyasining 12-asrlik hukmronligi tugashi va uning o rnida yangi davlatlar
ʻ
paydo bo lishi bilan O rta er dengizi va Yevropaning xalqaro vaziyatida global
ʻ ʻ
o zgarishlarga olib keldi.
ʻ
Tadqiqot ob ekti:
ʻ Rim imperiyasining qulashi.
Tadqiqot mavzusi: Rim imperiyasining qulashi sabablarini ko rib chiqish.
ʻ
Tadqiqot maqsadi: Rim imperiyasining rivojlanishi va qulashi tarixidagi
xususiyatlarni ko rib chiqish va asosiy daqiqalarni ochib berish.
ʻ
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar qo yildi:
ʻ
 Imperiyaning davlat tuzilishining nazariy jihatlarini ko rib chiqing.
ʻ
 Imperiya davridagi respublika institutlarining xususiyatlarini ochib
bering.
 Prinsiplik va hukmronlik davrining mohiyatini aniqlang.
 Rim imperiyasining qulashi sabablarini tahlil qiling.
Ko plab asarlar ushbu tadqiqotning savollariga bag ishlangan. Asosan,
ʻ ʻ
o quv adabiyotlarida taqdim etilgan materiallar umumiy xususiyatga ega bo lib,
ʻ ʻ
ushbu mavzu bo yicha ko plab monografiyalarda Rim imperiyasining qulashi
ʻ ʻ
muammosining torroq masalalari ko rib chiqiladi.
ʻ
“Rim imperiyasi qulashining siyosiy va harbiy muammolari” mavzusidagi
asarni yozish uchun manbalar Evseviy Pamfil “Cherkov tarixi”, Ammianus
Marselin “Rim tarixi”, Avreliy Viktor “Ekstraktlar” kabi tarixchi va
publitsistlarning asarlari edi. Rim imperatorlarining hayoti va axloqi to g risida",
ʻ ʻ
Laktantius "Ta qibchilarning o limi haqida", Avgust tarixi yozuvchilari.
ʻ ʻ
4

Hadriandan Diokletiangacha bo lgan imperatorlarning tarjimai holi. Quyidagiʻ
monografiyalar ham ushbu mavzuga bag ishlangan: Gibbon E. “Rim
ʻ
imperiyasining tanazzul va vayronagarchilik tarixi”, Tsirkin Yu.B. “Rim
imperiyasidagi harbiy anarxiya”, Xezer Piter “Rim imperiyasining qulashi”. 1
Amaliy ahamiyati: Ushbu material o qituvchi uchun ajoyib qo llanma va
ʻ ʻ
o rta maktabda o qish uchun ajoyib material bo lib xizmat qiladi. Misol tariqasida,
ʻ ʻ ʻ
"Qadimgi dunyo 5-sinf" darsi.
Ish tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxati va manbalardan iborat.
ʻ
1
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 254 bet.
5

I.bob. Ilk imperiya davri . Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri)
1.1. Avgust prinsipati Rimning siyosiy hayoti
Aktsiy qo ltig idagi g alaba natijasida 33 yoshli Oktavian (er. avv 30-yildan.ʻ ʻ ʻ
eramizning 14-yiligacha) ulkan davlatning yagona hukmdoriga aylandi. U
diktatura va umrbod senzorlikdan voz kechdi, hech kim uni podsholikka
intilmoqda deb o ylamasligi uchun Romul nomini va dominus (janob) unvonini
ʻ
inkor qildi. Oktavian er. avv. 30-yildan plebey tribuni hokimiyatiga ega edi, er.
avv. 29-yilda senatdan qo shin qo mondoni, va ichki va tashqi siyosat sohalarida
ʻ ʻ
oliy hokimiyatda egalikni bildiradigan umrbod imperator unvonini oldi. Er. avv.
28-yilda senatda navbatdagi tozalashni o tkazib Oktavian senatning printsepsi
ʻ
(“birinchi”-latin tilidan to g ridan-to g ri tarjimasi) unvonini oldi. Respublika
ʻ ʻ ʻ ʻ
rimida printseps unvoni senatorlar ro yxatidagi eng keksa va eng hurmatli fuqaroni
ʻ
senatdagi o rnini bildirar edi. Bu unvon Oktavianga o z fikrini birinchi bo lib
ʻ ʻ ʻ
bildirishga va senatning qaroriga ta sir qilishga imkon yaratdi. Senat unga Avgust
ʻ
(“Xudolar ulug lagan”) unvonini berib, uning hokimiyatini muqaddas ekanligini
ʻ
ta kidladi. Bundan tashqari Oktavian Avgust oliy harbiy hokimiyatga egaligi,
ʻ
umrbod konsul, xalq tribuni bo lganligi uchun “veto” (ta qiq) huquqidan
ʻ ʻ
foydalanish imkoniyatiga ega bo ldi.
ʻ 2
Oktavian hokimiyatining moddiy asosini unga shaxsan qaram bo lgan
ʻ
provintsiyalardan keladigan daromadlar va senat xazinasi bilan yonma – yon ta sis
ʻ
etilgan printseps xazinasi-fisk tashkil qildi. Uning davrida respublika muassasalari
senat, konsullar, kvestorlar lavozimi saqlab qolinib, barcha mansabdor shaxslar
ma lum bir muddatga saylanar edi. Avgust senatdan barcha ozod qo yilgan
ʻ ʻ
qullarni chiqarib unga Italiya munitsipiylari va koloniyalarining zodagonlarini
kiritdi. O zining hokimiyati uchun xavfli bo lgan yirik yer egalari va boylarni
ʻ ʻ
ijtimoiy ahvolini turli tadbirlar bilan mustahkamladi va ularni o ziga moyil qildi.
ʻ
Oktavian Avgustni yana bir tabaqa suvoriylar qo llab quvvatladi. Bu tabaqaga
ʻ
printseps muhim imtiyozlarni berdi. Suvoriylar uchun 400000 sestertsiy mulk
2
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 158 bet .
6

senzi belgilanib, eski respublika an analari bilan bog lanmagan bu qatlamga boylikʻ ʻ
orttirgan mulkdorlar kiritildi. Ba zi bir yuqori mansablar suvoriylarga berildi.
ʻ 3
Oktavian shaharning quyi qatlamlarini ham o z tomoniga og dirib olish uchun
ʻ ʻ
ularga tekin non tarqatib, tomoshalar uyushtirdi. O sha davrda Rimda yashagan
ʻ
million aholidan kamida 200000 kishi davlatdan bepul non olar edi.
Avgust hokimiyatining asosiy tayanchi qo shin edi. Legionerlarga oylik
ʻ
muntazam to lab turildi. Qo shin professional bo lib Rim fuqarosi harbiy xizmatga
ʻ ʻ ʻ
kirgan vaqtda-shaxsan printsepsga sodiqlik to g risida qasamiyod qilar edi. Harbiy
ʻ ʻ
xizmat 25 yil qilib belgilandi. Provinsiyalardagi fuqarolar yordamchi qo shinlar
ʻ
tarkibida xizmat qilar edi. Lashkarboshilik qobiliyati bo lmagan va urushlar olib
ʻ
borishni yoqtirmagan imperator imperiyaning hududlarini kengaytirishni emas,
balki mavjud bo lgan hududlar chegaralarini mustahkamlashni afzal ko rdi.
ʻ ʻ
Faqat Er. avv. I asr oxirida Oktavianning vorislari davrida Alp tog lari hududi
ʻ
va Dunay havzasida keng hududlar bosib olindi. Bosib olingan bu hududlarda
Pannoniya va Meziya provinsiyalari tashkil etildi.
Imperiyaning shimoldagi chegaralari Reyn va Dunay daryolari bo ldi.
ʻ
Rimliklarni Reyn va Elba daryolari havzasida o rnashib german provinsiyasini
ʻ
tashkil qilishga urinishlari to la mag lubiyat bilan tugadi. Xerusk qabilari
ʻ ʻ
yo lboshchisi Arminiy boshchiligida Tevtonburg o rmonida Rimning uch legioni
ʻ ʻ
tor-mor qilindi.
Oktavian sharqda urush harakatlarini olib bormadi. Parfiya bilan diplomatik
aloqalar o rnatildi. Er. avv. 20-yilda parfiyaliklar bilan tinchlik shartnomasi tuzilib,
ʻ
rim qo shinlarini er. avv. 53-, 40- va 36-yillardagi mag lubiyatlari natijasida bosib
ʻ ʻ
olingan asirlar, bayroqlar rimliklarga hamda garovga olingan zodagon rimliklar
qaytarib berildi. Ikki davlat o rtasidagi chegara Frot daryosi bo yicha belgilandi.
ʻ ʻ
Oktavian Kichik Osiyo va Suriyaning sharqida Rimga qaram, vassal davlatlarni
saqlab qoldi.
Qo zg olonchi Galliya er. avv. 27-yilda to la bo ysundirilib, 4 provinsiya:
ʻ ʻ ʻ ʻ
Narbon Galliyasi, Lugdun Galliyasi, Belgika va Akvitaniyaga rasman bo lindi.
ʻ
3
Комлева Ю. Священная Римская империя немецкого народа – это новая эра. – М.: Академическое
издательство ЛАП Ламберт, 2010. стр 68 .
7

Pireney yarim orolining shimoliy-g arbida jangovar astur va kantabr qabilalariʻ
bilan er. avv. 28-19-yillarda og ir urush olib borilib, bu urush er. avv. 19-yilda
ʻ
g alaba bilan tugallandi. Shundan so ng Pireney yarim oroli uch provinsiya:
ʻ ʻ
Tarrakon Ispaniyasi, Luzitaniya va Betika tashkil qilindi. Rimliklar er. avv. 25-15-
yillarda salass, ret va vindelik qabilalarini bo ysundirib, Retsiya provinsiyasini
ʻ
tashkil qildilar. Rimda urush vaqtida ochib qo yiladigan Yanus ibodatxonasi
ʻ
eshiklari Oktavianni o zi bosh kohin sifatida tinchlik davri boshlanganini bildirib,
ʻ
tantanali yopdi. Yo llardagi va dengizdagi qaroqchilik tugatildi.
ʻ
Avgust o ziga shaxsan bo ysunadigan, uni hayoti uchun ma sul bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaxsiy qo riqchi pretorian qismi (gvardiya)ni tuzdi. Avgust davrida Rimda ilk bor
ʻ
o t o chirish qismlari tuzildi.
ʻ ʻ
Oktavian murosalar olib borishga juda usta bo lib senat bilan hokimiyatni
ʻ
bo lishdi.
ʻ Provinsiyalar imperator va senat o rtasida taqsimlandi. Misr ʻ
imperatorning shaxsiy mulki hisoblanar edi. Boy va strategik jihatdan muhim
bo lgan provinsiyalar imperatorning bevosita nazorati ostida bo lib, legatlar
ʻ ʻ
tomonidan boshqarilar edi. Senat ixtiyoridagi provinsiyalarga ham amalda
imperator hokimiyati nazorati ostida edi.
Davlat boshqaruv apparatini tartibga solish bilan birga Oktavian rim jamiyati
va oilasini mustahkamlaydigan bir qancha qonunlarni qabul qildi. Qonunlar
foxishabozlikni, erga xiyonatni, isrofgarchilikni qattiq jazoladi. Qadimgi rim urf-
odat, an analarini qayta tiklashga tomon yo l tutildi, oila mustahkamlanib, ko p
ʻ ʻ ʻ
bolalik oila rag batlantirildi. Senator va suvoriylarga ozod qo yilgan qullar bilan
ʻ ʻ
nikoh taqiqlandi. Qullarni ozodlikka chiqarish cheklandi. Vasiyat bo yicha ozod
ʻ
qilinadigan qullar soni kamaytirildi. Boshqa bir qonunga xo jayin qul tomonidan
ʻ
shu vaqtda uyda bo lgan barcha qullar o lim jazosiga hukm qilinar edi.
ʻ ʻ
Avgust qadimgi rim diniy an analarini qayta tiklashga harakat qildi. Buzilgan
ʻ
ibodatxonalar qayta tiklandi. Shu bilan birga sharqdan kelgan yangi xudo va
ma budalar ta qib ostiga olindi. Rimda magiya va astrologiya ta qiqlandi.
ʻ ʻ ʻ
Oktavian kasalmand kishi bo lsada 44 yil hukmronlik qildi, 76 yoshida
ʻ
eramizning 14-yilida vafot qildi. Uning hokimiyatini birinchi xotini Liviyaning
8

birinchi nikohidan bo lgan o g li Tiberiy Klavdiy Neron (14-37-yillar) egalladi.ʻ ʻ ʻ
Yangi printsepsning hokimiyatga kelishi hech kimning e tiroziga sabab bo lmadi,
ʻ ʻ
chunki boshqaruvni yangi shakli amalda o z samarasini ko rsatdi. Bundan tashqari
ʻ ʻ
unga ko nikma hosil bo lgan edi.
ʻ ʻ
Tiberiy shijoatli lashkarboshi va qobiliyatli boshqaruvchi edi. Boshqa Tiberiy
Oktavianning siyosiy yo li va qoidalarini davom ettirib senat bilan to la kelishuv
ʻ ʻ
asosida davlatni boshqardi. Tiberiy komisiyalardan saylov va sud funksiyalarini
olib senatga berdi. U iqtisodiy jihatdan tejamkorlik siyosatini olib bordi (o zidan
ʻ
keyin xazinada 2 mlrd. 700 mln. sestersiy qoldirdi). Provinsiyalar boshqaruvini
yaxshilashga urindi va jamiyat ma naviy hayotini sog lomlashtirishga harakat
ʻ ʻ
qildi. Eskicha turmush tarzidan voz kechishni istamagan hukmdor tabaqa barcha
islohotlarga norozilik bildirib, passiv qarshilik ko rsatdi. Tiberiyga qarshi fitna
ʻ
uyushtirildi. Imperator 26-yilda Rimdan Kapri oroliga ko chib o tdi va 10 yil shu
ʻ ʻ
yerda yashadi. 77 yoshli kasal imperator 37-yil mart oyida pretor prefekti Makron
buyrug i bilan bo g ib o ldirildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ 4
Eramizning 14-yilida Avgust o limidan so ng uning merosxo rlari Tiberiy
ʻ ʻ ʻ
Klavdiy, Neron, Kaligula va Klavdiy Neronlar imperatorlik taxtini egalladilar.
Lekin ularning hukmronligining so nggi yillarida siyosiy raqiblar bilan qonli
ʻ
kurash va prinsepsni o ldirilishi bilan tugallandi. Kaligula o ldirildi, Neron esa o z-
ʻ ʻ ʻ
o zini o ldirdi. Senat bilan prensepsning qarama-qarshiligi eski Rimnobilitetini
ʻ ʻ
munisipal va provinsiya zodagonlari bilan siqib chiqarish jarayonini o zida aks
ʻ
ettirdi.
1.2. Rim imperiyasi eramizning I asrida ijtimoiy iqtisodiy hayot
Rim imperiyasida I asr davomida ikki sulola hokimiyatni boshqardi.
Tiberiyning vorisi Germanikning o g li 24 yoshli Gay Sezar Kaligula (37-41-
ʻ ʻ
yillar) hokimiyatni egalladi. Kaligula badjaxl, axloqan buzuq, o ta mag rur,
ʻ ʻ
takabbur shaxs edi. Dastlab u senat bilan kelishgan holda ichki va tashqi siyosatni
olib bordi, soliqlarni kamaytirdi. Bir necha oy ichida u isrofgarchilik bilan
Tiberiydan qolgan xazinani turli tomosha, mo l-ko l sovg alar bilan talon-taroj
ʻ ʻ ʻ
4
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 241 bet.
9

qildi. 5
Kaligula o zini “Janob” (Dominis) va “Xudo” deb e lon qilib, omma oldidaʻ ʻ
Yupiter qiyofasidagi kiyimlarda chiqdi. Bu aqlsiz imperatorning hukmronligi uch
yil davom etib 41-yil yanvar oyida pretor tribuni Kassiy Xerey boshchiligidagi
fitnachilar tomonidan o ldirildi.
ʻ
Pretor qismlari Kaligulaning 50 yoshli tog asi Tiberiy Klavdiy Neronni (41-
ʻ
54-yillar) imperator deb e lon qildilar. Klavdiy senat bilan munosabatni
ʻ
yaxshiladi. O zining senatdan mustaqil bo lgan ma muriyatini tuzdi. Uning
ʻ ʻ ʻ
ma muriyati bir necha muasssasalardan tashkil topib, ularni ozod qo yilgan qullar
ʻ ʻ
boshqardilar. Klavdiy davrida boshqaruvni markazlashuvi va imperatorning
shaxsiy hokimiyatini kuchayishi kuzatildi. Klavdiy hokimiyati qo shin, turli tekin
ʻ
tomosha va xayr-sadaqa beriladigan Rim plebsi hamda provinsiyalarning
zodagonlariga tayandi. Tashqi siyosatda urushlar o rniga diplomatic vositalar
ʻ
qo llanila boshlandi, faqat 43-yilda Britaniyaga harbiy ekspeditsiya uyushtirildi.
ʻ
Klavdiyning ikkinchi xotini 33 yoshli Agrippina 54-yilda uni zaharlab o ldirdi va
ʻ
o zini 17 yoshli o g li Neron Klavdiy Sezarni (54-68-yillar) taxtga chiqardi.
ʻ ʻ ʻ
Neron Yuliy Klavdiylar sulolasining ko zga ko ringan vakillaridan biri. U
ʻ ʻ
axloqan buzuq, shafqatsiz kishi edi, o z onasi Agrippinani (62-yil), ukasi
ʻ
Britanikni (55-yil), xotini Oktaviani (62-yil), ikkinchi xotini Poppeya Sabinani
(65-yil) o ldirdi. Neron senat bilan murosa qilishni istamadi. Pulga muhtoj bo lgani
ʻ ʻ
uchun juda ko p senatorlarni, zodagonlarni qatl etib, ularning mol-mulkini
ʻ
o zlashtirib oldi. Uning davrida imperator saroyi harajatlari haddan tashqari oshib
ʻ
ketdi. Neronning o zi musiqa va qo shiqchilik bilan shug ullanib, sahnada o ynar
ʻ ʻ ʻ ʻ
edi, Yunonistonga shoirlar ko rigiga qatnashdi. Rimda 64-yilda juda katta yong in
ʻ ʻ
bo lib, u bir hafta davom etdi va shaharning 14 kvartalidan 10 tasi to la yonib
ʻ ʻ
ketdi. Yong indan keyin Palatin va Eskvilin tepaliklari o rtasida 270 ga. maydonga
ʻ ʻ
Neron uchun hashamatli “oltin” saroy qurildi. Xalq ommasi o rtasida Rimdagi
ʻ
yong inni asosiy sababchisi Neron deb mish-mish tarqaldi. Neron yong in aybdori
ʻ ʻ
deb rimdagi nasroniylar jamoasini aybdor deb topib, ularni ommaviy qatl qildi.
5
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 142 bet. .
10

Imperatorning shafqatsizligi, uning zo ravonligi zodagonlarni keskinʻ
noroziligini keltirib chiqardi. Unga qarshi fitna uyushtirildi (65-yil). Fitna fosh
etildi va fitnachilar shafqatsiz jazolandi. Ularning ichida faylasuf-sitoik Lutsiy
Anney Seneka, uning jiyani shoir Mark Anney Lukan va yozuvchi Gay Petroniy
Arbitrlar bor edi. Siyosiy vaziyat keskinlashdi, Parfiya bilan Armaniston uchun
uzoq davom etgan urush (66-yil) Rimning mag lubiyati bilan tugadi.
ʻ
Neron oxirgi 2 yil hukmronligi davrida davlat boshqaruvidan umuman
chetlashdi. Britaniyada urush davom etib, 66-yilda Yahudiyada qo zg olon
ʻ ʻ
boshlandi. Neron hukmronligiga qarshi ommaviy norozilik boshlandi. Galliya,
Germaniya va Ispaniyada unga qarshi 68-yil bahorida legionlar qo zg olon
ʻ ʻ
ko tardilar. Taxt vorisligiga 70 yoshli zodagon Serviy Sulpitsiy Gal`ba nomzodi
ʻ
qo yildi. Neronni hech kim himoya qilmadi, hatto pretorian qismlari ham Galba
ʻ
tomoniga o tdi. Neron yashirinishga urindi, lekin yashirina olmadi. Dushmanlar
ʻ
qo liga tushmaslik uchun u o zini qilichga tashladi. Neronning o limi bilan
ʻ ʻ ʻ
Yuliylar-Klavdiylar sulolasi hukmronligi nihoyasiga yetdi.
Rim imperiyasining navbatdagi hukmdori qisqa vaqtga 68-69-yillarda
sarkarda Galba bo ldi.
ʻ Taxtga Italiya provinsiya zodagonlaridan kelib chiqqan o z ʻ
legionlariga tayanib Tit Flaviy Vespasian chiqdi (69-79-yillar). U lashkarboshi
sifatida Yahudiya urushi davrida tanildi. Vespasian yangi Flaviylar sulolasini
boshlab berdi. Bu sulolaga yana ikki imperator Vespasianning o g illari Tit va
ʻ ʻ
Domitsianlar kirdi.
Vespasian uzoqni ko ra biladigan aqlli hukmdor sifatida imperiyani iqtisodiy
ʻ
va moliyaviy kuchini nisbatan tez va samarali tikladi. Davlat xarajatlarini qoplash
uchun 40 mlrd. sestersiy kerak edi. Imperator tejab-tergasga kirishib, xarajatlarni
qisqartirdi va yangi soliqlarni joriy qildi. Hatto u dafn va Rim jamoa tuaetlariga
ham soliq soldi. Imperator Rim fuqaroligi huquqini mo l-ko l tarqatdi hamda
ʻ ʻ
senatorlar va suvoriylar toifasini provinsiya zodagonlari, boyib ketgan ozod
qo yilgan qullar bilan to ldirdi. Flaviylar davridan boshlab imperatorlar provinsiya
ʻ ʻ
zodagonlariga bevosita tayana boshladilar. Vespaian 70 yoshida 79-yil iyunida
vafot qildi. Uning o g li Tit 79-81-yillar taxtga chiqib 42 yoshga yetmasdan
ʻ ʻ
11

bezgak kasaligidan vafot qildi. Tit davrida mashhur Vezuviy vulqoni otilib,
Pompey va Gerkulanum shaharlari kul ostiga qoldi (79-yil). Flaviylarning so ngiʻ
vakili Domitsian (81-96-yillar) bo lib o zining mutlaq hokimiyatini o rnatishga
ʻ ʻ ʻ
harakat qildi va 45 yoshida fitnachilar tomonidan o ldirildi.
ʻ
II asr Rim imperiyasining “oltin davri” hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng
katta hududga ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan janubga Nil
ostonalarigacha, g arbdan Atlantika qirg oqlaridan sharqda fors qo ltig igacha
ʻ ʻ ʻ ʻ
cho zilgan edi. Quldorlik tizimi o z taraqqiyotining yuqori cho qqisiga chiqdi.
ʻ ʻ ʻ
Ko p quldorlik xo jaliklari bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga o tdi.
ʻ ʻ ʻ
Qullarga nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi.
Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi shahar hayoti o z
ʻ
taraqqiyotida yuqori bosqichga ko tarildi.
ʻ Eramizning I-II asrlarida
o rtayerdengizi hududidagi barcha xalqlar tarixda birinchi bor yagona ulkan davlat
ʻ
Rim imperiyasi tarkibiga kirdilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida
davlatlar o rtasidagi chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma lum darajada
ʻ ʻ
unifikatsiya qilindi. Urushlar va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim imperiyasidagi
xalqlar ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr,
Suriya, kichik Osiyo, Bolqon va Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining
yuqori darajasiga erishdilar. Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar,
kel tlar, shimoliy Afrikadagi numidiyaliklar, liviyaliklar, dunay bo yidagi
ʻ ʻ
pannonlar, illiriyaliklar, mezlar hali arxaik davrning so ngi bosqichida edilar.
ʻ 6

Rim istilolariga qadar g arbiy provinsiyalarda qishloq xo jaligi qoloq bo lib,
ʻ ʻ ʻ
asosan g alla ekilgan. Erga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apennin yarim oroli
ʻ
axolisi qishloq xo jaligining rivojlangan shaklini g arbiy provinsiyalarga olib
ʻ ʻ
kirdilar.
Gall vinolari, ispan zaytun moyi, Italiya va Yunon navlari bilan raqobat qila
boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo jaligi tez rivojlandi. O rta va yirik quldor
ʻ ʻ
xo jaliklari (villa) yetakchi o ringa chiqdi. Quldorlik xo jaliklarida qul mehnatidan
ʻ ʻ ʻ
keng foydalanildi. Barcha provintsiyalarda imperator er egaligi keng tarqaldi.
6
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 162 bet.
12

Eramizning II asrida imperator yerlari va xususiy katta latufundiyalar yetakchi yer
egaligi shakli edi. G arbiy provinsiyalarda o rta quldor pomest elari, mayda yerʻ ʻ ʻ
egaligi keng tarqaldi. Ayniqsa kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya,
Frakiya va Fokeyada keng tarqaldi.
Afrika provinsiyalarida quldorlik xo jaliklarida asosiy ishchi kuchi qullar
ʻ
mehnati keng tarqaldi. Misr imperiyaning g alla ombori edi. Quldorlik
ʻ
latifundiyalari Galliya va Ispaniyada keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va
Afrikaning sharqiy provinsiyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan latifundiyalar
keng tarqaldi. Qullarga ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin
qul xo jayinning mulki bo lib qolaverdi. Qulni mulk (pekuliy) bilan ta minlash er.
ʻ ʻ ʻ
avv. III asrdayoq ma lum edi. Endilikda bu odatdagi hol bo lib qoldi. Qul
ʻ ʻ
pekuliydan foydalangan holda o ziga o rinbosar sotib olishi mumkin edi. Qaysiki
ʻ ʻ
o rinbosar qul uning xo jayiniga ishlab berishi kerak edi. Ozod qo yilgan qullar
ʻ ʻ ʻ
ko p hollarda tadbirkorlik bilan shug ullanib, juda ko p boylik to plar edilar. O z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xo jayinlariga zarurat tug ilganda turli xil xizmatlarni ko rsatar edilar. Misol uchun
ʻ ʻ ʻ
Diktator Sullaning erkin qo yilgan quli Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli
ʻ
kishilardan biri bo lib, hatto uning oldida senatorlar ham titrab qaltirar edi. Ammo
ʻ
ko pchilik ozod qo yilgan qullar o rta darajadagi mulkka ega bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hunarmandchilik va savdogarlik bilan shug ullanar hamda oshxonalarning egalari
ʻ
edilar. Quldor latifundistlar o z yerlarini chek yerlarga bo lib, kolonlarga ijaraga
ʻ ʻ
berdilar. 7
Eramizning II asrida kolonlar bug doyni, tariq, zaytun moyini 1/3 qismini,
ʻ
quldorga berishi kerak edi. Bundan tashqari kolon quldorni yerida bir necha kun
ishlab berishi kerak edi.
Yerga ishlash takomillashdi, g alla va boshqa ekinlarning yangi navlari,
ʻ
o g itning yangi navlari joriy qilina boshlandi. Qishloq xo jaligi takomillashdi,
ʻ ʻ ʻ
g alla latifuniyalarida g allani yig adigan mexanizm, g ildirakli plug, suv
ʻ ʻ ʻ ʻ
tegirmoni kashf etildi. Provinsiyalarda shaharlar va shahar aholisining o sishi
ʻ
qishloq xo jalik maxsulotlarining Italiya va imperiyaning boshqa viloyatlariga
ʻ
7
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 159 bet.
13

chiqarish imkoniyatining paydo bo lishi, provinsiya qishloq xo jaligida erdanʻ ʻ
unumli foydalanish va tovar xo jaligini kirib kelishi uchun shart – sharoit yaratdi.
ʻ
Quldor xo jaligi endilikda bozor bilan bog landi. Qishloq xo jaligida tovar
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarining rivojlanishi latifundiyalarda hunarmandchilikni vujudga
keltirdi. Latifundiyalar egalari kulolchilik, to quvchilik, duradgorlik, oshpazlik
ʻ
kabi hunarmandchilik ustaxonalarini ochdilar. Ba zi gall latifundiyalarida
ʻ
shaxtalardan temir rudasi qazib olinib, metall ishlab chiqarish yo lga qo yildi.
ʻ ʻ
Eramizning I asrlarida qishloq xo jaligi bilan birga hunarmandchilik va savdo keng
ʻ
rivojlandi. Rim hunarmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo rg oshin va mis konlari,
ʻ ʻ
Galliyaning temir va qalay konlari, Norika, Dalmatsiya, Klikiya va
Kappadokiyaning boy temir konlari xom ashyoni etkazib berib turar edi. Ayniqsa
temir rudasini qazib chiqarilishi keng yo lga qo yildi.
ʻ ʻ 8
Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, Kappadokiya va
sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar imperatorning mulklari bo lib, ko pincha
ʻ ʻ
ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng
foydalanish imkoniyatini berdi. Agar o tgan asrlarda hunarmandchilik
ʻ
ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo lsa, eramizning II asrida ularning
ʻ
soni 50 taga etdi.
Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mexnat taqsimotining o sishi
ʻ
uning iqtisoslashuvini o sishiga olib keldi. Ammo hunarmandchilikda erkin
ʻ
mexnat etakchi rol o ynar edi. Tog kon ishlarida, qurilish, tosh konlari, marmar
ʻ ʻ
konlarida qul mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng og ir mexnat
ʻ
qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti oshpazlik, g isht quydirish kabi
ʻ
yangi soxalarning paydo bo lishiga olib keldi. Qurilishda betondan foydalanish
ʻ
keng tarqaldi. Eramizning II asrida provintsiyalarda hunarmandchilik ayniqasa
yuksaldi. Agar er.avv. I, eramizning II asrlarida Italiya shaharlariga ko plab
ʻ
sotilgan.
Bir qancha provintsiyalar o z maxsulotlarini boshqa provintsiyalarga
ʻ
shuningdek Italiyaga eksport qila boshladilar. Ayniqsa gall shaharlari nixoyatda
8
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 196 bet.
14

rivojlandi. Gall hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yopingichlar va
kulolchilik maxsulotlari gárbiy provintsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya
shaharlari esa zarbof gazlamalar, zargarlik buyumlari, rangli shisha va
gazlamalarni ishlab chiqaradigan asosiy markazlarga aylandilar.
1.3. Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri)
Domitsian o limidan keyin senat 66 yoshli senator Mark Koksey Nervaniʻ
(96-98-yillar) imperator etib sayladi. Uning hukmronligi bilan II asrdan Rim
imperiyasida Antoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Bu sulolani eng taniqli
vakillaridan biri Mark Ul`piy Trayan bo ldi. Trayan Ispaniyada tug ilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
yuqori Germaniya noibi edi. Imperator Nerva qo shinda obro -e tiborli bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Trayanni asrandi o g il va voris qilib tayinlashga majbur bo ldi. Trayan 98-117-
ʻ ʻ ʻ
yillar Rim imperiyasiga hukmronlik qilgan paytdan imperiya o zining iqtisodiy-
ʻ
siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori cho qqisiga chiqdi (96-196-yillar).
ʻ
Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi
siyosat olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni
30 taga yetkazildi. Kuchli Rim qo shinlari 101-103-yillar va 105-107-yillarda
ʻ
Dunay bo ylaridagi kuchli Dakiya podsholigini bo ysundirdi, Dakiyani podshosi
ʻ ʻ
Detsebal asir olindi. Dakiya Rim provinsiyasiga aylandi. Dakiyaning bosib
olinishi natijasida uning boy oltin va tuz konlari katta o lja bo ldi. Dakiya
ʻ ʻ
g alabasiga bag ishlab Rimda 123 kun davom etgan tomoshalar ko rsatildi,
ʻ ʻ ʻ
Plebsga mo l-ko l sadaqa ulashildi, ajoyib Trayan termalari (hammomlari), yangi
ʻ ʻ
suv quvuri hamda 30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi. 9

Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun 113-yil
urush boshladi, keyingi yil Armanistonni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi.
G ayratli imperator 115-116-yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo shinlarini
ʻ ʻ
tor-mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi, butun Mesopotamiyani fors
qo ltig igacha bosib oldi. Mahalliy aholini Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy
ʻ ʻ
provinsiyalarda vaziyatni notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg og idan olib
ʻ ʻ
ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlarni rimliklar qo ldan
ʻ
9
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 154 bet
15

chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada Trayan kasal bo lib 117-yil avgustidaʻ
vafot qildi. Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli asrandi o g li Publiy Eliy Adrian
ʻ ʻ
chiqdi (117-138-yillar). 10
U Trayanga loyiq juda yaxshi ma lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali
ʻ
sarkarda, aqlli va uzoqni ko ra oladigan siyosatchi sifatida o z oldiga turgan
ʻ ʻ
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to la tugaganini
ʻ
va Sharqda bosqinchilik siyosatini samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot
daryosi bo yicha chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuzdi.
ʻ
Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini bunyod
qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44 yil saqlandi.
Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini
mustahkamlash maqsadida chegara istehkomlarini qurish bo yicha ulkan ishlar
ʻ
amalga oshirdi. Ana shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi)
Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan.
Adrian qo shinni yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e tibor berdi.
ʻ ʻ
U legionlarni Rim yoki latin fuqaroligi bo lmagan provinsiya aholisidan
ʻ
to ldirishga ruxsat berdi, chunki qo shinga xizmat qilishga xohish bildirgan
ʻ ʻ
fuqarolar soni keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish uchun asos
ana shunday yaratildi.
Adrian davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator
tadbirlkarni amalga oshirdi. U printseps kengashini qayta tashkil qildi, kengash
tarkibiga oliy amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian
boshqaruvga suvoriylar toifasini ko plab vakillarini taklif qildi. U davlat
ʻ
pochtasini joriy qildi, provinsiyalar boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati
ustidan doimiy nazorat o rnatdi. Adrian uzoq sayohat qildi va ko plab inshootlarni
ʻ ʻ
bunyod qildi: Venera va Roma ibodatxonalarini, mashhur Rim panteonini qurdi.
Antoniylar sulolasini taniqli vakillaridan biri tarixga taxtdagi faylasuf sifatida
kirgan Mark Avreliy edi. Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan
10
Адриан Голсуорси. Падение Запада. Медленная смерть империй Римской. - М.: АСТ, Неоклассика, 2014.
Стр. 96.
16

yuqori bo lib, imperiya taqdiri uchun o z ma suliyatini to la anglab yetgan edi. Uʻ ʻ ʻ ʻ
senator va suvoriy toifalari bilan inoqlikda ish olib bordi, senat tarkibiga ko pgina
ʻ
provinsiya zodagonlarini, ayniqsa kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo lgan
ʻ
nufuzli kishilarni kiritdi. Mark Avreliy (161-yildan 180-yilgacha) 19 yil
hukmronlik qildi, unga qarshi shu yillar davomida birorta ham fitna uyushtirilmadi.
U 180-yilda 59 yoshida Vindobona (Vena) shahrida vafot qildi. Rimda uning
sharafiga kolonna bunyod etildi. Uning merosxo ri 18 yoshli o g li Kommod (180-
ʻ ʻ ʻ
193-yillar) imperator bo ldi. Antoniylar sulolasining so ngi vakili Kommod qo pol,
ʻ ʻ ʻ
shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining o limidan keyin Kommod
ʻ
kvad va markomann qabilalari bilan urushni tugatib, 180- yilda Rimga qaytdi.
Davlat boshqaruvini o zining ochko z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi.
ʻ ʻ
Xotinini qatl etib, buzuqchilk yo liga kirdi. Katta jismoniy kuchga ega bo lgan
ʻ ʻ
imperator o zini rimlik Gerkules deb e lon qildi, omma oldiga arslon terisiga
ʻ ʻ
yopinib yelkasida kaltak bilan paydo bo lar edi. Amfiteatr sahnasida gladiator
ʻ
sifatida chiqdi. Oxir-oqibatda es-hushini yo qotib kalendarning barcha oylarini o z
ʻ ʻ
nomiga o zgartirdi, hatto Rimning nomini o zgartirib uni “Kommod” shahri deb
ʻ ʻ
atashga buyruq berdi.
Kommodga qarshi 183-yilda fitna uyushtrildi, lekin u amalga oshmadi,
shundan so ng senatorlar toifasiga qarshi taqib qatllar avj oldi. Pannoniya va
ʻ
Britaniyada norozilik harakatlari, daklar va mavrlar qo zg olonlari qo shin
ʻ ʻ ʻ
tomonidan zo rg a bostirildi. 192-yilning oxirgi kunida aqlsiz imperatorning
ʻ ʻ
mashuqasi va qo riqchilar boshlig i fitnasi natijasida Kommod o ldirildi.
ʻ ʻ ʻ 11

Boshqaruv tizimi va apparati imperator qo lida to plana boshladi.Senat o z
ʻ ʻ ʻ
siyosiy mavqeini yo qotishi bilan
ʻ uning tarkibi ham o zgardi. Respublika davrida ʻ
yuqori mavqega ega bo lgan zodagon oilalari fuqarolar urushi va
ʻ
proskripsiyalarning qurboni bo ldilar. Qolganlari esa kambag allashib qoldi.
ʻ ʻ
Printsipatning birinchi yillarida ularning o rniga suvoriylar, munitsipiylardan
ʻ
chiqqan boy-zodagonlar egalladilar. Klavdiy davrida senat tarkibiga gall qabilasi
ekvlarning romanlashgan zodagonlari uchun yo l ochildi. Vespasian davrida
ʻ
11
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 125 bet.
17

senatga munitsipiylar koloniyalari va provinsiyalardan yangi kishilar kiritildi.
Eramizning I asri so ngida kelib chiqishi gallardan bo lgan kishilar kiritildi.ʻ ʻ
Keyingi 100 yillik boshida senat tarkibida Kichik Osiyo va Afrikadan kelgan
senatorlar, ko pgina yunonlar uchraydi. Qadimgi Rim nobilitetining vakillari
ʻ
senatda deyarli qolmadi va ular bilan birga senatdagi muxolifat kayfiyati ham
yo qoldi.
ʻ
18

II. bob . So ngi imperiya davri III asr tushkunligiʻ
2.1 So ngi imperiya davri
ʻ
Antoninlarning "Oltin davri" Kolizey arenasini saroy xonalaridan afzal
ko rgan imperator Kommodning (milodiy 180-192) sharmandali hukmronligi bilan
ʻ
yakunlandi. Senat va xalqning zolimning o limi bilan imperiyadagi hayot tinch
ʻ
yo lga qaytishi haqidagi umidlari oqlanmadi. Fuqarolar urushi boshlandi.
ʻ
Imperatorlar o zlariga eng ko p pul to lagan kishini imperator qilishga qaror
ʻ ʻ ʻ
qilishdi va avgust oyi toji bo lgan ulushli savdolashishni e lon qilishdi.
ʻ ʻ
Viloyatlarda joylashgan legionlarga pretoriylarning beadabliklari yoqmadi.
Deyarli bir vaqtning o zida ular uchta imperatorni e lon qilishdi - Britaniyada,
ʻ ʻ
19

Pannoniyada va sharqiy viloyatlarda. Yangi toj kiygan odamlar Rim tomon harakat
qilishdi. Pannoniya gubernatori Septimius Severus eng muvaffaqiyatli bo ldi. 193ʻ
yil aprelda uning legionlari poytaxtni egallab olishdi, ammo shimol faqat to rt
ʻ
yildan keyin imperator taxtiga o tirdi.
ʻ
Septimius Severus Shimoliy Afrikadan Romanlashtirilgan Punik oilasidan
chiqqan. Shimol buni hech qachon unutmadi. U Gannibalga hurmatni qayta tikladi
va unga haykallar o rnatdi
ʻ . Uning ikkinchi rafiqasi suriyalik Yuliya Domna Rimda
Sharqiy diniy kultlarning kuchayishi bilan bog liq.
ʻ 12
Septimius Severus o z nomiga mos keldi ("qattiq" - lotincha "shimol").
ʻ
U o rnatgan hokimiyat rejimini "harbiy monarxiya" deb atash mumkin. Bir
ʻ
qator "askar imperatorlari" ga asos solgan bu hukmdor armiyani o zining asosiy
ʻ
tayanchiga aylantirdi . U o g illariga: "Bir-biringiz bilan do stona munosabatda
ʻ ʻ ʻ
bo ling, askarlarni boyiting, qolganlari haqida qayg urmang". Shunga qaramay,
ʻ ʻ
Septimius Severus Senat bilan shartnoma tuzdi va Antoninlar singari senatorlarga
nisbatan o zboshimchalik qilmaslikka va da berdi. Biroq, u bu va dasini bajarmadi.
ʻ ʻ ʻ
Ko p o tmay, Rim aristokratiyasiga qarshi shafqatsiz qatag onlar, qotilliklar va
ʻ ʻ ʻ
mol-mulkni musodara qilish bilan birga boshlandi, buning natijasida shimol katta
boylik orttirdi. Uning davrida birinchi marta imperatorning xususiy mulkini
boshqarish davlat darajasida o rnatildi, unga maxsus mansabdor rahbarlik qildi.
ʻ
Imperator xazinasi (fiscus) davlat ahamiyatiga ega bo ldi va Senat xazinasi
ʻ
(erarium) Rim shahar xazinasiga aylantirildi.
Senatning funktsiyalari tobora ko proq monarx tomonidan tayinlangan
ʻ
imperator kengashiga o tdi. Senat bilan munosabatlarda Septimius Severus o z
ʻ ʻ
harakatlariga "huquqiy shakl" berishga harakat qildi. U o z kengashiga eng yirik
ʻ
huquqshunoslar Papinian, Paul va Ulpianni jalb qildi. Ushbu kengash qarorlari
asosan qonunchilik sohasidagi Senat qarorlarini bekor qildi. Boshqaruv
lavozimlariga tayinlanganda aristokratiya vakillariga emas, balki chavandozlar va
viloyatlar vakillariga ustunlik berilgan. Italiya o zining ba zi huquqiy afzalliklarini
ʻ ʻ
12
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 129 bet.
20

yo qotdi va boshqa viloyatlar bilan teng maqomga ega edi. Septimius Severusʻ
davrida knyazlikning asosiy asoslaridan uzoqlashish kuchayib bordi.
Armiyani qo llab-quvvatlagan Septimius Severus harbiy islohotlarni amalga
ʻ
oshirdi. Avvalo, u o ziga dushman bo lgan sobiq pretoriya gvardiyasini tarqatib
ʻ ʻ
yubordi va Dunay va Suriya legionlaridan unga sodiq bo lgan pretoriyaliklarning
ʻ
yangi tarkibini jalb qildi. Pannoniya va sharqiy viloyatlardan imperatorga sodiq
qo shinlar Rimga keltirildi. Shimol viloyatlarda joylashgan legionlarni poytaxtdagi
ʻ
legionlar bilan tenglashtirdi va harbiy martaba zinapoyasida yuqoriga ko tarilishda
ʻ
pretorianlarning afzalliklarini bekor qildi. 13
Endi har bir askar, asosan, zobitlik va
hatto yuqori qo mondonlik lavozimlariga erishishga ishonishi va etnik va ijtimoiy
ʻ
kelib chiqishidan qat i nazar, otliqlikni olishi mumkin edi. Bu armiyadagi
ʻ
viloyatlar va vahshiylarning mavqeini mustahkamladi, bu uning tashkil etilishi va
ko rinishiga darhol ta sir qildi.
ʻ ʻ Severus Rim askarlariga o zidan oldingi Rim ʻ
imperatorlarining hech biri kabi yuqori maosh to lagan. Faxriylar munitsipal
ʻ
soliqlardan ozod qilinib, pensiyalari oshirildi. Septimius Severus askarlarning
rasmiy nikohga kirish huquqini qonuniylashtirdi va shu bilan askar oilalari
farzandlarining mavqeini mustahkamladi. Imperatorning buyrug i bilan chegara
ʻ
harbiy qismlariga dehqonchilik qilish va doimiy yashash uchun yerlar ajratildi.
Harbiy aholi punktlari paydo bo ldi, ularda askarlar o z uchastkalariga ega bo lgan
ʻ ʻ ʻ
oilalari bilan yashashlari mumkin edi. 14
Septimius Severusning armiya foydasiga olib borgan harbiy islohotlari uni
avvalgidan ham ko proq askarlarning sevimlisiga aylantirdi.
ʻ
Armiya imperator hokimiyatining barqarorligini belgilab berdi va Senatga
qarshi kurashda va xalq noroziligini bostirishda uning kafolati bo lib xizmat qildi,
ʻ
chunki shtatdagi nisbiy tinchlik o z fuqarolarining fidoyiligi bilan emas, balki
ʻ
jazodan qo rqish bilan ta minlandi. Septimius Severus davrida Parfiya bilan yangi
ʻ ʻ
13
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent . “ Innovatsiya ziyo ”. 2020. 185 bet .
14
Пискорский В.К. История Испании и Португалии. Римская империя от падения до начала 20 века. - М.:
Либроком, 2012. стр. 89.
21

urush boshlandi (197—199). Rim legionlari Suriyadan o tib, Armanistonga yetibʻ
kelishdi.
Parfiyaning ikkala poytaxti ham qo lga olindi - Dajladagi Selevkiya va
ʻ
Ktesifon. Tinchlik shartnomasiga ko ra, rimliklar Rim gubernatori boshqargan
ʻ
Mesopotamiyani qabul qildilar.
Shimol Fors shohi Agbarni ham mag lub etdi, arablarni o z hukmronligi
ʻ ʻ
ostiga oldi, Falastin aholisi uchun bir qator huquqlar o rnatdi, ammo og ir jazo
ʻ ʻ
azobi ostida o z fuqarolariga o sha paytdagi iudaizm va nasroniylikni qabul
ʻ ʻ
qilishni taqiqladi. Rimliklar hali yetarlicha farqlay olishmagan.
Imperiya janubida o z mavqeini mustahkamlagan Septimius Severus shimoliy
ʻ
Britaniyaga harbiy yurish boshladi. Bu yerda u Rim harbiy lagerlariga hujum
qilgan ingliz qabilalarini mag lub etdi va orolni to sib turgan Adrian devorini
ʻ ʻ
tikladi. 211 yilda Britaniyada uning kunlari tugadi.
Septimius Severusning o g li, laqabli Karakalla (eramizning 211-217) davrida
ʻ ʻ
uzun askar plashini - karakalla kiyish va unga yoqqanligi uchun muhim voqea
sodir bo ldi: 212
ʻ yilda Karakalla Rim fuqarolarining huquqlarini hammaga
beradigan farmon chiqardi. Rim imperiyasining erkin aholisi. Farmon tarixga
“Anton Konstitutsiyasi” nomi bilan kirdi. Farmonda Rim fuqarolarining imperator
bo linmalariga yakuniy aylanishi qayd etilgan, ammo bu ularni tenglashtirishda
ʻ
ma lum rol o ynagan va viloyatlarning rimlashuviga hissa qo shgan. Karakalla
ʻ ʻ ʻ
farmoni soliqlarni undirish tizimini yanada samaraliroq qilish imkonini beruvchi
fiskal maqsadlarni ham ko zlagan.
ʻ
Karakalla parad paytida o z atrofidagilar tomonidan qilingan fitna qurboni
ʻ
bo ldi va undan keyin Finikiya quyosh xudosining ruhoniysi bo lgan o smir
ʻ ʻ ʻ
Elabagal (Heliogabalus) Rim Tsezarlari taxtiga ko tarildi. U o zi bilan Rimga
ʻ ʻ
Emesadan muqaddas meteoritni olib keldi va u uchun Palatinada maxsus ma bad
ʻ
qurishni buyurdi. U Rimni Sharqqa qiyoslamoqchi edi. Bu va o zining dahshatli
ʻ
buzuqligi bilan Elagabal rimliklarning nafratini uyg otdi. Yosh imperator o ldirildi
ʻ ʻ
va uning jasadi Rim ko chalari bo ylab sudralib, Tiberga cho kib ketdi. Severiya
ʻ ʻ ʻ
sulolasining so nggi imperatori Aleksandr onasi va buvisining oqilona
ʻ
22

maslahatlarini tingladi. U imperiya boshqaruvining harbiy xarakterini
o zgartirishga harakat qildi. Aleksandr Senatda qo llab-quvvatlashga umid qildi vaʻ ʻ
davlat nazorati ostida bo lgan imperator xazinasi va hunarmandlar kollejlari bilan
ʻ
bog liq bir qator qonunlarni kiritdi.
ʻ
Aleksandr Sever buvisi Yuliya Mesa va onasi Yuliya Mameyaning fikrlarini
inobatga oldi. Bu qudratli ayollar imperatorga nima qilish kerakligini ko rsatgan
ʻ
o ziga xos "ayollar kengashi" ni tuzdilar. Aleksandr Severus taniqli
ʻ
huquqshunoslar Yuliy Pol va Domitiy Ulpianlarning maslahatlarini e tiborsiz
ʻ
qoldirmadi. Ularning ta siri ostida imperator bir qator oqilona qonunlarni,
ʻ
jumladan, imperator xazinasiga tegishli qonunlarni qabul qildi. Biroq Ulpianning
taqdiri fojiali bo lib chiqdi. Taniqli advokatning imperatorga ta siri kuchayishiga
ʻ ʻ
yo l qo ymaslik uchun fitnachilar uni
ʻ ʻ Aleksandr Severus oldida o ldirishdi. ʻ
Ulpianning ravshanligi va uslubi nafisligi bilan ajralib turadigan asarlari Rim
huquqi mutaxassislari uchun huquqiy tahlil namunasi bo ldi.
ʻ
Shimol Parfiya bilan juda muvaffaqiyatli kurashdi. 227-yilda Eronda Fors
sosoniylar sulolasi hokimiyat tepasiga kelib, Parfiya Arsakiylar sulolasini ag darib
ʻ
yuborgach , Shoh Artakserks (Ardashir) Mesopotamiya va Suriyadagi Rim
mulklariga bostirib kirdi. Aleksandr Severus forslarni mag lub etib, 232 yilda
ʻ
ularni Rim hududidan quvib chiqardi. Biroq, o shandan beri Fors tahdidi Rim
ʻ
ustidan uzoq vaqt saqlanib qoldi. Shimol nemislar bilan turli darajadagi
muvaffaqiyatlar bilan kurashdi.
Aleksandr Severus davrida Germaniyadagi jangovar harakatlar cho zilib
ʻ
ketdi, bu esa qo shinlarning noroziligiga sabab bo ldi. Aleksandr va uning onasi
ʻ ʻ
legionerlar tomonidan o ldirilgan. Rim imperatorlari taxtiga varvarlarning
ʻ
o rnatilishi va harbiy monarxiyaga o tishi bilan bog liq bo lgan Severiya sulolasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
235-yilda o z faoliyatini to xtatdi. Rim og ir inqiroz davriga kirdi.
ʻ ʻ ʻ
Severus qulagandan so ng, Qaysarlarning taxti Rim legionlari qo lida
ʻ ʻ
o yinchoq bo ldi. Rim imperiyasi qulash arafasida, aholisi esa o lim yoqasida edi.
ʻ ʻ ʻ
Tarixshunoslikda bu davr "III asr inqirozi" deb nomlangan. Bu Rimning inqiroz
holatini birinchi marta boshdan kechirishi emas edi, lekin imperiyaning III asrdagi
23

qo zg olon ko lami misli ko rilmagan edi. Shunga qaramay, inqirozning kelibʻ ʻ ʻ ʻ
chiqishi Antoninlarning "oltin davri" gullab-yashnagan davrlariga borib taqaladi,
buning oxiriga kelib, imperator hokimiyati va knyazlik doirasida shakllangan
davlat boshqaruvi tizimining zaiflashishi aniq bo ldi. , shuningdek, ulkan
ʻ
imperiyaning bog lovchi omili bo lgan polis strukturasining bo shashishi. Varvar
ʻ ʻ ʻ
xalqlari imperiyaga tobora kuchayib bordi. Mamlakatda oziq-ovqat tanqisligi
yuzaga keldi, epidemiyalar avj oldi.
Biroq, III asr nafaqat Rim imperiyasi uchun inqiroz edi. Dunyo muvozanati
buzilganga o xshardi. Xitoyda birlashgan imperiya parchalanib, Uch qirollik davri
ʻ
boshlandi. Xitoyning shimolida Hun qabilalari ittifoqining shakllanishi boshlandi,
u keyingi asrlarda Osiyo va Evropani tornado kabi bosib o tib, yo lidagi hamma
ʻ ʻ
narsani vayron qildi. Hindistonda Kushon imperiyasi mavjud bo lishni to xtatdi,
ʻ ʻ
Guptalar hokimiyatga keldi, hali ham mahalliy qirollar, lekin kelajakda - buyuk
davlat asoschilari. Forsda urushlar olovida Sosoniylar imperiyasi mavjud bo lish
ʻ
huquqini himoya qildi. Bir asr o tgach, Rim tarixchisi Ammianus Marcellinus bu
ʻ
vaqt haqida shunday yozadi: "Sharq taqdiri yana dahshatli karnay chalib, dahshatli
xavflarni e lon qildi".
ʻ 15
Harbiy anarxiya butun imperiyada g alaba qozondi. Borgan sari ko proq
ʻ ʻ
tarqatishni talab qilgan askarlar halokatli shavq bilan o zlarining himoyachilarini
ʻ
imperator taxtiga ko tarishdi va hech qanday ishtiyoq bilan o zlarining yaqinda
ʻ ʻ
o rnatilgan butlarini ag darib, shafqatsizlarcha o ldirishdi. Biroq, ko pchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
imperator libosining binafsha rangi uchun o zlarining va boshqalarning qonini
ʻ
qirmizi rangda to lashga tayyor edilar. Hech qanday quvvat narxi haddan tashqari
ʻ
ko rinmas edi. 50 yil ichida, 235 yildan 284 yilgacha yigirmadan ortiq imperator
ʻ
almashtirildi va ularning deyarli barchasi zo ravon o limga duch keldi.
ʻ ʻ
Mohiyatan imperiyaning siyosiy xo jayiniga aylangan qo shin o z tarkibida
ʻ ʻ ʻ
juda o zgardi. Unda rimlashgan vahshiylar hukmronlik qilgan, ular uchun Rimlik
ʻ
shon-shuhrat va rimliklarning jasorati bo sh so zlarga o xshab ko rinardi va Rim
ʻ ʻ ʻ ʻ
intizomi og ir jazo hisoblangan. Postumus yoki Aurelian kabi bir nechta "askar"
ʻ
15
Rajabov R . “ Qadimgi dunyo tarixi ” Toshkent . 2009. 186 bet .
24

imperatorlar armiyada Rim an analarini saqlashni talab qilishga jur at etishdi,ʻ ʻ
ammo ular buning uchun nomaqbullik bilan to lashlari kerak edi.
ʻ
Armiyaning kayfiyatiga bog liqlik "askar" imperatorlar hukmronligining
ʻ
beqarorligining sabablaridan biri edi. Ularning seriyasi Reyndagi Mayns hududida
joylashgan legionlar tomonidan imperator deb e lon qilingan frakiyalik
ʻ
Maksiminusdan boshlandi . Maksimin frakiyalik Rim imperatorining yangi turini -
o z kuchini armiyaga qarzdor bo lgan va ichki va tashqi siyosatida uning
ʻ ʻ
manfaatlarini hisobga olishga majbur bo lgan askarni o zida mujassam etgan.
ʻ ʻ
Frakiyalik dehqonning o g li, u oddiy otliq askardan Mesopotamiya prefekti
ʻ ʻ
darajasiga ko tarildi, keyin Pannoniya va Illiriyadagi Rim qo shinlarining
ʻ ʻ
qo mondoni.
ʻ
Maksimin vahshiy qabilalarning hujumini ushlab turishga muvaffaq bo ldi,
ʻ
nemislar ustidan qozongan g alabalari uchun u hatto Germanicus faxriy unvonini
ʻ
ham oldi.
Armiya va doimiy harbiy ekspeditsiyalarni saqlash juda katta mablag larni
ʻ
talab qildi. Maksimin ularni Rim shaharlari xazinasini talon-taroj qilish, boy
odamlarning mol-mulkini musodara qilish orqali qidirdi. Rimliklarning musodara
qilishdan qo rqishini o sha davrga oid va arxeologlar tomonidan topilgan ko plab
ʻ ʻ ʻ
xazinalar tasdiqlaydi. Afrikada Maksiminga qarshi qo zg olon ko tarildi va
ʻ ʻ ʻ
Afrikaning prokonsuli bo lgan Gordian imperator deb e lon qilindi.
ʻ ʻ
U darhol o g li Gordian II Avgust deb e lon qildi. Shuni ta kidlash kerakki,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Maksimin va Rim zodagonlari o rtasidagi nafrat o zaro edi. Imperator sifatida
ʻ ʻ
Maksimin Rimda hech qachon paydo bo lmagan. Bu holat va Rimga nisbatan
ʻ
nafrat bilan munosabat ko pchilik "askar" imperatorlarga xosdir. Maksiminning
ʻ
Rimdagi tarafdorlari yo q qilindi. Rim Senati Gordianlarni qo llab-quvvatladi,
ʻ ʻ
ammo Numidiya gubernatori tomonidan ilhomlantirilgan Afrikada urush
boshlandi. Ikkala Gordian ham vafot etdi. Senat o zining "senat" imperatorlari -
ʻ
Pupien va Balbin nomzodini ko rsatdi. Bu imperatorlar Gordian III bilan ittifoq
ʻ
tuzib, Rimga kirdilar. Yangi imperatorlarning askarlari va Rim aholisi o rtasida
ʻ
to qnashuvlar boshlandi va shaharning bir qismi yonib ketdi.
ʻ Bu tartibsizliklarda
25

Pupienus va Balbinus imperatorlar tomonidan o ldirildi. Gordian III armiya vaʻ
senat tomonidan qo llab-quvvatlandi. U Shimoliy Afrikadagi qo zg olonni
ʻ ʻ ʻ
bostirdi, Suriya va Mesopotamiyada harbiy harakatlar boshladi. Armiyani oziq-
ovqat bilan ta minlashning kechikishi askarlarni norozi qildi va ular Gordian IIIni
ʻ
o ldirishdi.
ʻ
Arab shayxi Filipp Arabning (244-249) o g li pretoriylar prefekti imperator
ʻ ʻ
deb e lon qilindi. Birinchi marta arab hinterlandida tug ilgan kishi Rim Qaysarlari
ʼ ʻ
taxtiga o tirib, nafaqat armiyaga, balki ko plab arab qarindoshlari va
ʻ ʻ
qabiladoshlariga ham tayangan. Biroq arab Filipp Rimga nisbatan o zining
ʻ
"begonaligini" ko rsatmadi. U Senatdan yordam so radi va hatto 248 yil aprelda
ʻ ʻ
Rimning ming yillik bayramini tashkil qildi. Rasmiy targ ibot misli ko rilmagan
ʻ ʻ
baland ovozda “Abadiy Rim”, “yengilmas imperatorlar”, “Rim erkinligi”, totuvlik,
tinchlik, to kin-sochinlikni madh etar ekan, haqiqatda Rim davlati parchalanish
ʻ
arafasida, aholisi soliqlar, amaldorlar va askarlardan aziyat chekardi. 16
Arab Filipp Mesopotamiya va Kichik Armaniston ustidan hokimiyatni saqlab
qolgan holda Sosoniy Fors bilan murosa sulh tuzishga muvaffaq bo ldi va
ʻ
Dunaydagi vahshiy qabilalarni qaytarishda bir oz muvaffaqiyatga erishdi. Rimning
ming yillik bayrami yilida gotlar Rim ohaklarini sindirib, Moeziya va Frakiyaga
bostirib kirishdi. Moeziyada jang qilgan Rim legionlari o z saflaridan bo lganlarni
ʻ ʻ
imperator deb e lon qildilar. Filipp arab senator Decius Trayanni voqea joyiga
ʻ
yubordi, u Pannoniya va Moesiadagi oliy qo mondon bo ldi. Decius kelganida,
ʻ ʻ
askarlar o zlarining yaqinda nomzodini o ldirishgan. Detsiyni hayajon bilan kutib
ʻ ʻ
olgan Rim qo shinlari uni imperator deb e lon qildilar. Arab Filipp o z qo shinlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan Detsiyga qarshi yurish qildi, ammo halok bo ldi.
ʻ
Filipp arabdan farqli o laroq, Detsiy (249-251) "Rimdan biri" edi. U haqiqiy
ʻ
Rim qadriyatlariga qaytishni, Rim dini va urf-odatlarini tiklashni niyat qilgan. U
imperiyaning har bir aholisidan Rim xudolariga qurbonliklar keltirishni talab
qiluvchi farmon chiqardi. Bu farmon butparast xudolarga qurbonlik qilishdan bosh
tortgan nasroniylarning ta qib qilinishiga sabab bo ldi. Detsiyning gotlarga qarshi
ʻ ʻ
16
Abdujabborov K . “ Qadimgi sharq tarixi ”. Toshkent . 2016. 155 bet .
26

harbiy harakatlari dastlab muvaffaqiyat qozondi. Biroq, 251 yilda Dobrujada gotlar
rimliklarga qattiq mag lubiyatga uchradi va imperator ham ular bilan jangda halokʻ
bo ladi.
ʻ
Detsiyning o limidan so ng, taxtni yangi dahshatli tahdidga duchor bo lgan
ʻ ʻ ʻ
bir nechta imperatorlar egallab olishdi - Sharqda ellinistik Parfiya qirolligi o rnida
ʻ
shakllangan Sosoniylarning fors kuchi kuchayib bordi. Sosoniylar qisqa vaqt
ichida ko p tilli, ko p millatli imperiyani birlashtira oldilar. Ahamoniylar davriga
ʻ ʻ
xos bo lgan qattiq hokimiyat tizimi, yaxshi ishlaydigan markaziy apparati
ʻ
yaratilgan . Mulklar tiklandi va qat iy o rnatildi, imperiyaning ijtimoiy tuzilishi
ʻ ʻ
ierarxik tuzilishga ega edi. Qishloq jamoasining tabaqalanishi jamoaning
boshqaruvchi qatlamini tashkil etuvchi boy dehqon qatlamining paydo bo lishiga
ʻ
olib keldi.
Harbiy sinfning eng ommaviy, ammo eng kam imtiyozli qismini tashkil etgan
azat jangchilari maqom bo yicha bu cho qqiga yaqinlashdilar. Sosoniylar Eronida
ʻ ʻ
doimiy harbiy kuchlar mavjud emas edi. Ammo harbiy ehtiyojga qarab to plangan
ʻ
qo shin asta-sekin qobiliyatli armiyaga aylandi. Osiyo militsiyasi va dehqonlardan
ʻ
jalb qilingan yordamchi piyoda qo shinlari uning ommaviy xarakterini yaratdi.
ʻ
Shok bo linmalari zodagonlarning otliq qo shinlari, hukmdorning o zi boshqargan
ʻ ʻ ʻ
og ir otliq qo shinlar bo lib, ular "shohlar shohi, Eron va Eron bo lmaganlar shohi"
ʻ ʻ ʻ ʻ
unvoniga ega edilar.
Sosoniy hukmdorlari o zlarini Ahamoniylar merosxo rlari deb e lon qilib,
ʻ ʻ ʼ
o z mulklarini qaytarib olishga intildilar. 252-yilda sosoniy qo shinlari
ʻ ʻ
Mesopotamiya va Suriyada harbiy harakatlarni qayta boshladilar.
Eron shohi Shopur I (243–273)ning fors, parfiya va yunon tillarida yozilgan
zafar yozuvida u Rimni uch marta mag lub etgani qayd etilgan. Mesopotamiyadagi
ʻ
Edessa jangidan keyin Rim imperatori Valerian, uning harbiy boshliqlari va
senatorlari forslar tomonidan asirga olinadi. Ular to g on va ko prik qurishga qul
ʻ ʻ ʻ
sifatida majburlangan. Shopur otiga minib, oyog ini Valerianning yelkasiga
ʻ
qo ydi. Rim xorlandi va Yaqin Sharqdagi mulklaridan ayrildi.
ʻ
27

Valerianning o g li va hukmdori Gallienus (253-268) otasini sharmandaliʻ ʻ
asirlikdan qutqarishga urinmadi, go yo u o zining mavjudligini unutgan. Gallienus
ʻ ʻ
davrida armiyada tartib-intizomni mustahkamlash va davlat tuzilmalari obro sini
ʻ
tiklashga bir necha bor urinishlariga qaramay, imperiyaning mavqei
yaxshilanmadi. Ma muriy va harbiy sohada u davlatdagi vaziyatga ta sir
ʻ ʻ
ko rsatadigan qadamlar qo ydi. Senatorlar Rim qo shinlari joylashgan viloyatlarni
ʻ ʻ ʻ
boshqarish huquqidan mahrum edilar . Imperator tomonidan legionlar qo mondoni
ʻ
etib tayinlangan legatlar endi senatorlar orasidan emas, balki otliqlar orasidan
ko rsatilar edi. Bu senatorlarning ma muriy sohani va harbiy qo mondonlikni
ʻ ʻ ʻ
otliqlarga, ko pincha quyi qatlam vakillariga berib, latifundiyaga chekinishni
ʻ
boshlaganiga olib keldi.
Gallienus Franklar va Alamannilarning Rim chegarasida yurishini bir muncha
vaqt to xtata oldi.
ʻ 17
Biroq, vaziyat tez orada xavf tug dirdi. Hatto "o zimizning" ʻ ʻ
Galliya Rim bilan uzoq muddatli va juda yaqin aloqalar bilan bog liq bo lib, 258
ʻ ʻ
yilda o zini mustaqil Galiya imperiyasi deb e lon qildi, undan keyin Ispaniya va
ʻ ʻ
Angliya. Hukumatning ko plab hududlari Rimdan mustaqillikka intildi, o z
ʻ ʻ
hukmdorlarini e lon qildi va ularni imperator deb nomladi. Imperator hokimiyatini
ʻ
qo lga olgan bu odamlarning ba zilari shu qadar kam ma lum bo lganki, ular
ʻ ʼ ʼ ʻ
haqida tarixiy manbalarda hech qanday ma lumot saqlanmagan va ular tarixga
ʼ
“o ttiz zolim” nomi bilan kirganlar.
ʻ
Palmira Suriyaning shimoli-sharqidagi qadimiy shahar bo lib, Sharq va G arb
ʻ ʻ
o rtasida savdo-sotiq qilish orqali gullab-yashnagan. Imperator Karakalladan u
ʻ
Rim mustamlakasi maqomini oldi. Palmira hukmdori Odaenat o z mulkini
ʻ
kengaytirdi. Uning o limidan so ng Odaenatus Zenobiyaning bevasi Rim
ʻ ʻ
imperiyasining zaiflashuvidan foydalanib, 267 yilda Palmira mustaqilligini e lon
ʻ
qildi va bir necha yil ichida Mesopotamiya va Suriya, Arabiston va Misrning bir
qismini egallab oldi. Palmira Sharqning poytaxtiga aylandi. Shahar ajoyib binolar,
17
Адриан Голсуорси. Падение Запада. Медленная смерть империй Римской. -
М.: АСТ, Неоклассика, 2014. Стр. 125.
28

ibodatxonalar bilan bezatilgan, uning ko chalari cho l quyoshidan nafis portiklarʻ ʻ
bilan himoyalangan. Palmira o sha davrning jozibali madaniyat markazlaridan
ʻ
biriga aylantirildi. Bu yerga shoirlar, olimlar, rassomlar va haykaltaroshlar
to planib, ellinistik, sharq va rim an analari bilan oziqlangan o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
"iste dodlar bog i"ni tashkil etishdi.
ʻ ʻ
2.2 Dominant davr Rim imperiyasining qulashi
Qadimgi Rim antik dunyoning eng yetakchi tsivilizatsiyalaridan biri,
shuningdek, antik davrning eng kuchli davlat shakllanishi bo lib, u hali ham
ʻ
professional tarixchilarda ham, qadimgi tarixga qiziquvchi oddiy odamlarda ham
katta qiziqish uyg otmoqda. Ushbu tsivilizatsiyani o rganishni osonlashtirish
ʻ ʻ
uchun maxsus tizim - Qadimgi Rim tarixini davrlashtirish joriy etildi, u butun
mavjudlik davrini ijtimoiy-siyosiy omillar va boshqaruv shakllariga ko ra ajratadi.
ʻ
Sivilizatsiyaning o zi uning asosiy shahri Rim nomi bilan atalgan va uning
ʻ
asoschisi Romulus nomi bilan atalgan. Buyuk imperiyaning shakllanishiga boshqa
ko plab qadimiy sivilizatsiyalar, birinchi navbatda, qadimgi yunon madaniyati va
ʻ
etrusklar ta sir ko rsatdi. Xususan, etrusk tsivilizatsiyasidan rimliklar gladiatorlar
ʻ ʻ
jangi, aravada poygalar, dafn marosimlari va ko plab me moriy xususiyatlarni, shu
ʻ ʻ
jumladan ko plab qadimgi Rim binolariga xos bo lgan kamarli gumbazlarni
ʻ ʻ
o zlashtirgan.
ʻ
Qadimgi Rimdagi imperiya davri o rganish uchun eng qiziqarli va
ʻ
tsivilizatsiya tarixidagi eng muhim davrlardan biri hisoblanadi. Odatda bu
miloddan avvalgi 27 yoki 31 yildan eramizning 476 yilgacha bo lgan davrni
ʻ
anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, imperatorlik davri hukmronlik, principial,
shuningdek, 3-asrda yuzaga kelgan va taxminan 50 yil davom etgan inqirozni o z
ʻ
ichiga oladi. Bu davrda hayotning barcha jabhalarida hunarmandchilik va
madaniyatdan tortib siyosiy va iqtisodiy vaziyatning beqarorligigacha tanazzul
kuzatildi. Imperiya davri hukmron avtokratiya, shuningdek, Evropa va O rta er
ʻ
dengizida joylashgan ko plab bosib olingan hududlar bilan tavsiflanishi mumkin.
ʻ
Insoniyat tarixida boshqa hech bir davlat qadimgi Rimliklarning jasoratini
29

takrorlay olmadi - O rta er dengizi sohilidagi barcha hududlarni bir vaqtning o zidaʻ ʻ
nazorat qilish.
Qadimgi Rim tarixini batafsilroq davrlashtirish turli yo llar bilan amalga
ʻ
oshirilishi mumkin, bu global yondashuvga bog liq, ammo eng keng tarqalgan usul
ʻ
imperiyaning davlat-siyosiy tuzilishiga asoslanadi. Unga asoslanib, birinchi
navbatda, Qadimgi Rimdagi knyazlik davrini ajratib ko rsatishimiz mumkin. Bu
ʻ
hukumatdagi respublika va monarxiya tamoyillarining uyg unlashuvi bilan
ʻ
tavsiflangan ilk imperiya davri. Bir qator respublika hokimiyatlari tuzildi, ular
aslida nazorat qilishning haqiqiy tutqichlariga ega bo lmagan, faqat Rim
ʻ
imperiyasi hududida hukmronlik qilayotgan harbiy monarxiya uchun niqob
bo lgan. Senat, xalq yig inlari va ko pchilik magistratura o z ahamiyatini yo qotdi,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chunki ulardagi saylovlar, shuningdek, barcha harakatlar knyazlarning to liq
ʻ
nazorati ostida edi. Bu tamoyil miloddan avvalgi 27 yilda hokimiyat tepasiga
kelgan imperator Xulio-Klavdiylar sulolasi tomonidan shakllantirilgan. 18
Uning qo shilishi natijasi imperatorlarning tez-tez almashinishi edi -
ʻ
sulolaning so nggi yilida bu to rt marta sodir bo ldi, bu Rim aholisi hayoti va
ʻ ʻ ʻ
faoliyatining deyarli barcha sohalariga ta sir ko rsatadigan keng ko lamli inqirozga
ʻ ʻ ʻ
olib keldi.
Knyazlik davrida ro y bergan muhim o zgarishlardan biri doimiy qo shinning
ʻ ʻ ʻ
yaratilishi va askarlarning o z bosh qo mondonligiga umrbod qasamyod qilishlari
ʻ ʻ
bo ldi, bu respublika sivilizatsiyasi tarixida ilgari bo lmagan. Imperiyaning o zida
ʻ ʻ ʻ
armiya unchalik zarur bo lmaganligi sababli, Rimni 6000 ga yaqin pretorlar
ʻ
qo riqlagan; aksariyat hollarda davlat qo shinlari o zlarining butunligini himoya
ʻ ʻ ʻ
qilish va kutilmagan hujumlardan qo rqmaslik uchun chegaralar bo ylab
ʻ ʻ
joylashtirilgan.
284 yil ko pchilik tarixchilar tomonidan monarxiya tamoyillari ancha yorqin
ʻ
va aniq ifodalangan Qadimgi Rimda hukmronlik davri bilan almashtirilgan
knyazlikning tugash sanasi deb hisoblashadi. Bu vaqtni ba zan antik davr deb ham
ʻ
atashadi, bu atama o sha paytda imperatorga qabul qilingan rasmiy murojaatdan
ʻ
18
Гиббон Э. История упадка и разрушения Римской империи. - М.: Издательская группа
«Прогресс», Маданият, Ювента, 2010. . стр. 125.
30

kelib chiqqan bo lib, lotin tilidan tarjima qilinganda "xo jayin va xudo" deganʻ ʻ
ma noni anglatadi. Birinchi marta bunday manzilni Domitian kiritgan va u uni
ʻ
prokurorlar nomidan yozgan ish xatlarida ishlatgan. Bir necha asrlar oldin
imperatorlarning bunday tashabbuslari xalq tomonidan tajovuz va dushmanlik
bilan kutib olindi, ammo hukmronlik davrida ular juda sodiqlik bilan qabul qilindi.
Umuman olganda, bu davrda respublika tuzumining so nggi bo laklarining mutlaq
ʻ ʻ
monarxiyaga aylanishining bosqichma-bosqich jarayoni sodir bo ldi: Senat aslida
ʻ
o zining asosiy funktsiyalarini butunlay yo qotdi, knyaz va imperator unvonlari
ʻ ʻ
Avgust va Dominus bilan almashtirildi.
Bunday tizim va hukmronlik tamoyillarining asosiy asoschilari qadimgi Rim
imperatorlari Diokletian va Avrelian hisoblanadi. Sharq tizimining ko plab urf-
ʻ
odatlari va xususiyatlarini o zlashtirgan Diokletian tufayli dominatrixning
ʻ
shaxsiyatiga maksimal darajada yo naltirilgan apparat yaratildi. Imperator nafaqat
ʻ
barcha darajadagi qonunlar chiqarish va mansabdor shaxslarni tayinlash uchun
mas ul bo lgan, balki pontifiklar kollejiga ham rahbarlik qilgan.
ʻ ʻ
Diokletian hukmronligi davrida ochilgan davr odatda kech Rim imperiyasi
davri yoki Dominant davri deb ataladi, chunki birinchi navbatda yangi siyosiy
tizim yaratilgan. Rim imperiyasi tarixining ushbu bosqichi tsivilizatsiyani
tavsiflovchi deyarli barcha mezonlarga ko ra klassik antik davrdan sezilarli
ʻ
darajada farq qiladi.
Sovet tarixshunosligida ma lum darajada A. R. Korsunskiy tomonidan
ʼ
shakllantirilgan yondashuvni tipik deb hisoblash mumkin: “Hukmronlikka o tish
ʻ
G arbiy Rim imperiyasi tarixining so nggi davri – quldorlikka asoslangan ijtimoiy
ʻ ʻ
tuzumning boshlanishi edi. Qadimgi harbiy diktatura rivojlanishining eng yuqori
bosqichi davlatning yanada tanazzulga uchrashining oldini olishi kerak edi. Va
aslida hukmronlik parchalanib borayotgan hukmronlik tizimining vaqtincha
cheklangan tiklanishiga va saqlanib qolishiga olib keldi. Qadimgi Rim tarixining
so nggi nashrida, ed. V.I.Kuzishchin shunday degan edi: “O zining tarixiy
ʻ ʻ
ahamiyatiga ko ra, Oxirgi Rim imperiyasi davri ijtimoiy inqilob davri bo lib, bu
ʻ ʻ
31

davrda bir tarixiy shakllanish – qadimgi quldorlik va ikkinchisi – feodal yevropalik
shakllanish barham topdi. tug ilgan."ʻ 19
Biroq hukmronlik (monarxiya) imperator-dominusning mutlaq hokimiyatini
nazarda tutuvchi siyosiy tizim sifatida Diokletiandan ancha oldin shakllana
boshlagan.
Monarxiya elementi Rim Respublikasida allaqachon mavjud bo lgan va u 1-
ʻ
asrdagi fuqarolar urushlari davrida chuqur rivojlangan. Miloddan avvalgi, uning
mantiqiy natijasi ba zi tadqiqotchilar tomonidan respublikachilik va
ʻ
monarxizmning sintezi, imperiya asoschisi Oktavian Avgust tomonidan ko rib
ʻ
chiqilgan printsipial tizimning shakllanishi edi.
Oktavian Avgust birinchi marta Senatdan knyazlik unvonini oldi. Senatorlar
ro yxatida birinchi o ringa qo yilgan u Senatda birinchi bo lib so zlash huquqini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oldi.
Respublika boshqaruv shakli va deyarli barcha institutlari ko rinishini saqlab
ʻ
qolgan holda: xalq yig inlari chaqiriladi, Senat o tiradi, konsullar, pretorlar va xalq
ʻ ʻ
tribunalari hali ham saylanadi – 1—2-asrlar knyazligi shubhasiz. mohiyatiga ko ra
ʻ
monarxiya. Ushbu siyosiy tizimning dualizmi qisman Rim an analarining
ʻ
hayotiyligining natijasi edi, lekin asosan u hududiy imperiyada polis va jamoa
tuzilmalarini saqlab qolish faktiga asoslangan edi.
Imperator-knyazlar o z qo liga barcha asosiy respublika magistratlari:
ʻ ʻ
diktator, konsul, pretor, xalq tribunasi vakolatlarini birlashtirgan. Ishlarning turiga
qarab, u u yoki bu lavozimda ishlagan: tsenzura sifatida u Senatda ishlagan;
tribuna qanday qilib har qanday davlat organining harakatini o z xohishiga ko ra
ʻ ʻ
bekor qilgani, fuqarolarni o z xohishiga ko ra qamoqqa olgani va hokazo; konsul
ʻ ʻ
va diktator davlat siyosatini qanday belgilab berganligi va hokimiyat tarmoqlarida
buyruqlar berganligi; diktator qanday qilib armiyaga qo mondonlik qilgan,
ʻ
viloyatlarni boshqargan va hokazo.
19
Пискорский В.К. История Испании и Португалии. Римская империя от падения до начала 20 века. - М.:
Либроком, 2012. Стр. 69.
32

Eski respublikaning asosiy hokimiyat organi bo lgan xalq yig inlari butunlayʻ ʻ
tanazzulga yuz tutdi. Tsitseron shu munosabat bilan gladiator o yinlari Rim
ʻ
fuqarolarini komitiya yig ilishlaridan ko ra ko proq jalb qilganini yozgan.
ʻ ʻ ʻ
Senatorlarning poraxo rligi, yig ilishlarni tarqatib yuborish, ularning
ʻ ʻ
ishtirokchilariga nisbatan zo ravonlik qilish va komissiyaning o ta darajada
ʻ ʻ
parchalanishining boshqa belgilari odatiy holga aylandi. Imperator Avgust
komissiyani demokratik ruhda isloh qildi (malakali toifalarni bekor qildi, Italiya
munitsipalitetlari aholisi uchun sirtdan ovoz berishga ruxsat berdi), lekin sud
hokimiyatini yig ilishlardan tortib oldi - ularning sobiq vakolatlarining eng
ʻ
muhimi. Bundan tashqari, komissiya magistraturani saylash huquqini yo qotdi.
ʻ
Birinchidan, konsullik va pretorlikka nomzodlarni senatorlar va otliqlardan iborat
maxsus komissiyada tekshirishga qaror qilindi, ya ni. aprobatsiya Ammo Avgust
ʻ
vafotidan so ng, uning vorisi Tiberiy davrida magistrlarni saylash Senat vakolatiga
ʻ
o tkazildi.
ʻ
"Keyin birinchi marta, - deb yozgan Rim tarixchisi Tatsit, - senatorlar Martius
Kampusidagi fuqarolar yig inlarini emas, balki amaldorlarni saylay boshladilar,
ʻ
chunki bundan oldin hamma narsa knyazlarning ixtiyoriga ko ra amalga oshirilgan
ʻ
bo lsa-da, nimadir bo lgan. sud majlislarining talabi bilan ham amalga oshiriladi”.
ʻ ʻ
Qonunchilikka kelsak, Tatsit knyazlar nafaqat senat va magistratlarni, balki
qonunlarning o zini ham almashtirganligini ta kidlaydi. Bu, albatta, qonunchilik
ʻ ʻ
ham shahzodalar ishiga aylanganligini anglatadi.
Avgust qo l ostida bo lgan Senat, hamma narsani knyazlarga, ayniqsa senator
ʻ ʻ
darajasiga etgan otliqlarga qarzdor bo lgan viloyat zodagonlari bilan to ldirilgan
ʻ ʻ
edi. Senat "Rim shahri"gacha bo lgan hokimiyat organidan o ziga xos butun
ʻ ʻ
imperiya institutiga aylandi. Ammo uning mavqei past va vakolatlari cheklangan
edi. Senatga tasdiqlash uchun taqdim etilgan qonun loyihalari knyazlardan kelib
tushdi va ularning qabul qilinishi uning vakolati bilan ta minlandi.
ʻ
Oxir-oqibat, yozilmagan qoida paydo bo ladi va tasdiqlanadi: " Knyazlar
ʻ
qaror qilgan hamma narsa qonun kuchiga ega". Princepsni saylash huquqi Senatga
33

tegishli edi, lekin bu ham oddiy rasmiyatchilikka aylandi: ko p hollarda armiya buʻ
masalani hal qildi.
Imperiyaning eng yuqori muassasalarining markazi "sud" va aynan knyazlar
saroyi edi. Huquqiy, moliyaviy va boshqa bo limlarga ega imperator idorasi shu
ʻ
erda joylashgan edi. Moliya alohida o rin tutadi: davlat hech qachon imperiya
ʻ
bo linmalarida bo lgani kabi soliq manbalarini topishda bunday zukkolik
ʻ ʻ
ko rsatmagan; ilgari hech qachon - Avgustgacha - imperator amaldorlari qabilasi
ʻ
bunchalik ko p bo lmagan.
ʻ ʻ
3-asr davomida. numen Augusti so zlari tobora tez-tez ishlatilmoqda, ya ni.
ʻ ʻ
"Hukmdor xudosi", "muqaddas" epiteti "imperator" epiteti bilan deyarli teng
ravishda qo llaniladi
ʻ . Imperatorning liboslari yanada ajoyib bo ldi, endi u binafsha ʻ
rangli libosni nafaqat maxsus holatlarda kiyadi. Aurelian ba zan boshini toj o rnini
ʻ ʻ
bosadigan bezakli tasma bilan bezatdi. Shunga qaramay, imperator hali to liq
ʻ
hukmdorga aylanmagan edi; armiya uning taqdirini nazorat qila oldi va ko plab
ʻ
imperatorlar askarlar qo lidan halok bo ldi. Diokletian ushbu rivojlanish
ʻ ʻ
yo nalishini mantiqiy ravishda yakunlashi kerak edi.
ʻ
Gay Avreliy Diokletianning hokimiyat tepasiga kelishi
Imperator Diokletianning hokimiyat tepasiga kelishi Rim O rta er dengizi
ʻ
jamiyati va davlati tarixida yangi, yakuniy bosqichni ochadi - ikki yuz yil davom
etgan kechki Rim imperiyasi davri (Diokletian 284 yilda hokimiyat tepasiga
kelganidan to ag darilishigacha). oxirgi Rim imperatori Romul Avgustulus va
ʻ
476). Aynan shu davrda qadimgi iqtisodiy tuzilmalarning yemirilishi va tanazzulga
uchrashi, muayyan ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma sifatida yangi, protofeodal
munosabatlarning kamolotga uchrashi, yangi siyosiy institutlar va madaniy
qadriyatlarning yangi tizimlari shakllandi.
Diokletian hukmronligining boshlanishi ichki dushmanlar (bagaudalar va
separatistik harakatlar ) va tashqi dushmanlar (forslar, arablar, varvarlar) bilan
deyarli uzluksiz urushlar bilan belgilandi.
Diokletian hokimiyat tepasiga kelganda imperiyadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
hali ancha murakkab edi. Galliyada Bagaudiya qo zg oloni avj oldi.
ʻ ʻ
34

Qo zg olonchi gallik dehqonlari, koloniyaliklar, qochqin qullar, mahalliyʻ ʻ
aholi tomonidan qo llab-quvvatlangan mahalliy qabilalar vakillari Markaziy
ʻ
Galliyaning katta qismini nazorat qildilar, o zlarining boshqaruv tashkilotini
ʻ
yaratdilar va hatto o zlarining imperatorlarini - Amanda va Aelianni sayladilar
ʻ
( ularning nomlari manbalarda saqlanib qolgan). Bahaudlar Rim ma muriyatini
ʻ
vayron qildilar, Galli va Rim magnatlarining villalarini vayron qildilar.
Galliyadagi keskin vaziyatdan foydalanib, Angliyadagi Rim floti boshlig i
ʻ
Karauziy 287 yilda o zini imperator deb e lon qildi va Angliya va Galliyaning
ʻ ʻ
shimoli-g arbiy qirg oqlarini egalladi. Berber qabilalari, kambag al dehqonlar va
ʻ ʻ ʻ
yo g on ichaklar xavotirga tushgan Mavritaniyada notinch edi. Franklar va
ʻ ʻ
Alemannilarning qabila ittifoqlari Reyn chegarasini yorib o tish bilan tahdid
ʻ
qilishdi. Fors qo shinlari Furot daryosini boshqargan. Yangi imperator umumiy
ʻ
vaziyatni barqarorlashtirishda murakkab muammolarni hal qilishi kerak edi.
Bagaud qo zg olonini bostirish va Galliya va Reyn chegarasida osoyishtalikni
ʻ ʻ
tiklash uchun tajribali qo mondon Maksimian yuborildi, u 286 yilda Avgust, ya ni
ʻ ʻ
imperiyaning g arbiy yarmini boshqarish huquqiga ega bo lgan Diokletianning
ʻ ʻ
vakolatli hamkori deb e lon qilindi. , kim o zining poytaxti sifatida Mediolan
ʻ ʻ
shahrini tanladi. Diokletianning o zi Dunay va Furotning xavf ostidagi
ʻ
chegaralariga nisbatan yaqin joylashgan Nikomediada joylashdi va imperiyaning
sharqiy yarmini, shu jumladan Bolqon yarim orolini boshqargan.
Imperiya ichida tartib o rnatish va oldingi davrlarda deyarli vayron bo lgan
ʻ ʻ
chegaralarini mustahkamlash imperator hokimiyatining eng dolzarb vazifasi edi va
Diokletian buni juda muvaffaqiyatli hal qildi: IV asr boshlarida. ichki va tashqi
tinchlik asosan tiklandi.
Ikkinchi dolzarb vazifa imperator hokimiyatining o zini mustahkamlash edi.
ʻ
III asrdagi siyosiy qarama-qarshiliklar davrida. knyazlik tizimi shunday jiddiy
o zgarishlarga uchradiki, undan deyarli hech narsa qolmadi va III asrning "kechki
ʻ
knyazligi" deb ataladi. nomidan tashqari, 1—2-asrlar knyazligi bilan juda kam
umumiylik bor edi.
35

Diokletian hukmronligidan oldingi davrning eng katta siyosiy yovuzligi 3-
asrda keng tarqalgan hokimiyatni tortib olish bo lganligi sababli, bu yovuzlikningʻ
manbasini, ehtimol, knyazlik tizimining rivojlanmaganligi deb hisoblash kerak.
hokimiyat vorisligining aniq tizimi va bu uning eng zaif nuqtalaridan biri edi.
Ushbu nomaqbul merosga chek qo yish uchun Diokletian tetrarxiya ("to rt
ʻ ʻ
hokimiyat") tizimini joriy qildi, bu o ziga xos siyosiy tajriba sifatida qaralishi
ʻ
mumkin. Bunday tizim nafaqat boshqaruv va mudofaani soddalashtirdi, balki
taxtga vorislik masalasini ham hal qilishi kerak edi. 20
2.3. Rim imperiyasining qulash muammosi
Knyazlik davridayoq Rimda quldorlik tizimi tanazzulga yuz tutdi, 2-3-asrlarda
esa. uning inqirozi avj olmoqda. Hukmron sinfning bir-biriga qarama-qarshi
bo lgan guruhlari o rtasida hokimiyat uchun kurash keskin kuchayib bormoqda.
ʻ ʻ
Knyaz Rimliklar orasida fuqarolik ruhini bostirdi, respublika an analari endi
ʻ
uzoq o tmishda qoldi, respublika institutlarining so nggi tayanchi - Senat nihoyat
ʻ ʻ
knyazlarga bo ysundi. 3-asr oxiridan boshlab. Imperiya tarixida yangi bosqich -
ʻ
Dominantlik boshlanadi, bu davrda Rim imperatorning mutlaq hokimiyatiga ega
bo lgan monarxiya davlatiga aylandi. Ammo Rim hech qachon haqiqiy monarxiya
ʻ
hokimiyatini o rganmagan. Hukmronlik davrida shahzodalar favqulodda
ʻ
vaziyatlarda favqulodda magistratura bo lib qolmoqda.
ʻ
Dominantlik ham diarxiyani yo q qilish shaklidir. Severanlar hukmronligidan
ʻ
keyin davlatni to liq qayta tashkil etish zarurati aniqlandi va bu qayta tashkil etish
ʻ
Diokletian tomonidan amalga oshirildi va keyin Konstantin tomonidan xuddi shu
ruhda yakunlandi.
Diokletian va Konstantinning islohotlari asosida ikkita tamoyil yotadi.
Birinchisi, imperatorning mutlaq monarx, ya ni dominus sifatida yakuniy tan
ʻ
olinishi, bu qonundan yuqori degan ma noni anglatadi. Bu monarxiyaga sulolaviy
ʻ
xarakter xos emas, demak, taxtga vorislik masalasi doimo ochiq. Ikkinchisi,
imperiyaning ikkiga bo linishi: Sharqiy va G arbiy. Ammo hozircha bu bo linish
ʻ ʻ ʻ
20
Urakov D . J ., Tursunov R . N ., Biykuziyev A . A ., Xaynazarov B . B .“ Jahon tarixi ” Qadimgi Sharq , Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi . Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 189 bet.
36

imperiyaning butunlay alohida va mustaqil ikkita davlatga: Oriens va Occidensga
parchalanishini anglatmaydi. 21
Diokletianning islohot davri bir qator islohotlar bilan ajralib turadi.
Yangi ma muriy bo linish amalga oshirildi. Butun imperiya 12 yeparxiyagaʻ ʻ
bo lingan, ularning chegaralari har doim ham sobiq viloyatlar chegaralariga to g ri
ʻ ʻ ʻ
kelmasdi.
Yeparxiyalar o z navbatida viloyatlarga bo lingan. Italiya endi rasman
ʻ ʻ
o zining imtiyozli mavqeini yo qotdi: u nafaqat Italiya, balki boshqa mintaqalarni
ʻ ʻ
ham o z ichiga olgan ikkita yeparxiyaga bo lingan.
ʻ ʻ
Hukmron tuzum harbiy diktaturani yakuniy o rnatish yo lidagi so nggi qadam
ʻ ʻ ʻ
edi. Ekspluatatsiya qilingan sinflarning qarshiligini bostirish va oldinga siljib
kelayotgan “varvarlar”ni daf qilish Rim davlatini nafaqat siyosiy qayta tashkil
etishni, balki uni iqtisodiy va harbiy jihatdan mustahkamlashni ham talab qildi.
Harbiy islohot. Diokletianning e tibori birinchi navbatda imperiyaning harbiy
ʻ
qudratini oshirishga qaratilgan edi. Avgustlar va Qaysarlar o rtasidagi hokimiyatni
ʻ
taqsimlashdan tashqari, imperiya chegaralarini "varvarlar" dan himoya qila
oladigan va shu bilan birga imperatorning haqiqiy tayanchi bo la oladigan kuchli
ʻ
armiya yaratish kerak edi. kuch.
Diokletian qo shinlari bo linishining yangi tamoyillari bilan bir qatorda,
ʻ ʻ
armiya tarkibi sezilarli darajada oshirildi. Diokletian yirik yer egalarini davlatga
o z mulklaridagi qullar va kolonlar soniga qarab ma lum miqdordagi
ʻ ʻ
yollanganlarni topshirishga majbur qildi. Rim hududida joylashgan asirga olingan
"varvarlar" ham armiyada xizmat qilishlari shart edi. Nihoyat, Rim imperiyasi
hukmronligi ostida bo lgan "varvarlar" otryadlari maxsus mukofot uchun harbiy
ʻ
xizmatga qabul qilindi.
Aholiga soliq solishning yangi tizimi joriy etildi. Diokletian tizimida
to g ridan-to g ri soliqlar va birinchi navbatda, yer solig i katta ahamiyatga ega
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ldi.
ʻ
21
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 158 bet.
37

Diokletianning soliq islohoti davlatga armiya, saroy, poytaxt va imperatorning
qarorgohini saqlash uchun zarur bo lgan ma lum miqdordagi mahsulotlarniʻ ʻ
kafolatladi. Davlat iqtisodi shunday qurilganki, u pul qiymatining, bozor
bahosining o zgarishiga, mahsulot taklifiga bog liq bo lmasdi.
ʻ ʻ ʻ
Moliyaviy islohot. Albatta, pul iqtisodiyoti ham muhim rol o ynadi, ammo uni
ʻ
yaxshilash kerak edi. Ushbu maqsadlar uchun Diokletian pul islohotini o tkazdi,
ʻ
unda rasman Rim funtining 1/60 qismini tashkil etadigan to liq oltin tanga
ʻ
yaratildi; bundan tashqari kumush va bronza tangalar chiqarildi. Ushbu islohot
unchalik muvaffaqiyatli bo lmadi, chunki tanganing haqiqiy qiymati uning
ʻ
nominal qiymatiga mos kelmadi, metallning qiymati va qiymati o rtasidagi
ʻ
bog liqlik o zboshimchalik bilan aniqlandi va tanga muomalasi tizimi hisobga
ʻ ʻ
olinmadi. hisob. Natijada, to liq tanga muomaladan g oyib bo ldi va barlarga
ʻ ʻ ʻ
aylandi, tovarlar narxi nafaqat tushmadi, balki o sishda davom etdi.
ʻ
Narxlar bo yicha qaror. Turmushning oshib borayotgan yuqori narxiga qarshi
ʻ
kurashish uchun 301-yilda turli xil tovarlar uchun maksimal narxlarni, shuningdek,
ish haqining maksimal stavkalarini belgilovchi farmon chiqarildi; bu farmonni
umidsizlik qadamidan boshqa narsa deb atash mumkin emas.
Diokletian tomonidan amalga oshirilgan sud islohoti sud tizimida tub
o zgarishlarni amalga oshirdi. Doimiy komissiyalardan jinoiy ishlarning tahlili
ʻ
avval Senatga, keyin esa imperator va uning amaldorlariga o tgan. Rimning chekka
ʻ
hududlarida jinoiy yurisdiksiya shaharning perfecta, Italiyada - perfecta praetorius,
provinsiyalarda esa - viloyatlarni boshqaruvchi gubernatorlar tasarrufida edi.
Diokletianning provinsiyalardagi islohotlaridan keyin jinoyat ishlari rektorlar
tomonidan olib borildi.
Favqulodda jarayonning tarqalishi bilan bog liq fuqarolik ishlarini tahlil qilish
ʻ
imperator amaldorlariga topshirildi. Diokletian islohoti rasmiy jarayonni
favqulodda bilan almashtirish jarayonini yakunladi. Vasiylik, aliment,
fideikommissa va boshqalar bo yicha fuqarolik ishlarini ko rish uchun yangi
ʻ ʻ
magistratlar ham paydo bo ldi.
ʻ
38

An anaviy Rim diniga munosabat. Diokletian tomonidan asos solingan siyosiyʻ
tizimda diniy masalaga katta e tibor berilgan. Diokletian, Avgust singari, qadimgi
ʻ
Rim dinini tiklovchi sifatida harakat qilgan, lekin ayni paytda, xuddi sharqiy
monarxiyalarda bo lgani kabi, imperator hokimiyatining ilohiy kelib chiqishi
ʻ
ta kidlangan.
ʻ
Konstantinning islohotlari. Agar diniy siyosat sohasida Konstantin
Diokletiandan farqli yo lni tutgan bo lsa, ijtimoiy-siyosiy sohada u islohotlar
ʻ ʻ
tizimini ishlab chiqdi, uning asoslari Diokletian tomonidan qo yilgan.
ʻ
Fuqarolik hokimiyatini harbiy hokimiyatdan ajratish. Konstantin Diokletian
tomonidan kiritilgan imperiyaning ma muriy bo linishini (eparxiya va
ʻ ʻ
viloyatlarga) saqlab qolgan holda, yeparxiyalar ustidan to rtta prefekturani
ʻ
joylashtirdi: Sharq, Illiriya, Italiya va Galliya. Prefekturalarni pretorian
mukammallari boshqargan, ularga yeparxiya vikarlari bo ysungan va ularning
ʻ
ostida provinsiya praezidlari joylashgan. 22
Konstantin davrida fuqarolik hokimiyati nihoyat harbiy hokimiyatdan
ajratildi. Uning davrida armiya islohoti ham yakunlandi: qo shinlarni chegara
ʻ
bo linmalariga va mobil armiyaga bo lish. Diokletian davrida soni qisqargan
ʻ ʻ
pretorian gvardiyasi o rniga maxsus saroy bo linmalari paydo bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Kursiallarning qulligi. Moliyaviy siyosatning izchil amalga oshirilishi
tabaqalarning qullikka aylanishiga olib keldi. 316 va 325-sonli qarorlar Shahar
aholisining yuqori tabaqasi - kuriallarga o zlari tug ilgan shaharni tark etish
ʻ ʻ
taqiqlangan. Shahar kengashining qarorlari ham, imperatorning buyruqlari ham
ularni munitsipal vazifalardan ozod qila olmadi. Hech bir harbiy yoki fuqarolik
pozitsiyasi ularni bundan qutqara olmadi. Kuriallarning vazifalari meros
burchlariga aylandi.
Yo g on ichak va hunarmandlarni qul qilish. 332 yilgi imperator
ʻ ʻ
konstitutsiyasi yo g on nuqtalarni bir mulkdan boshqasiga o tkazishni taqiqladi;
ʻ ʻ ʻ
boshqa birovning ustuni bilan topilgan egasi uni eski egasiga qaytarishi kerak edi,
bundan tashqari, u ustun bo yicha soliqlarni to lashi kerak edi. Hunarmandlarni o z
ʻ ʻ ʻ
22
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 145 bet.
39

kollejlariga tayinlash Konstantin davrida davom etdi. Shunday qilib, 317-yilda
“zarbxona ustalari abadiy o z davlatlarida qolsinlar va har qanday lavozim bilanʻ
bog liq imtiyozlar ularni bu holatdan ozod etmaydi” degan farmon chiqarildi.
ʻ
Yangi poytaxtning poydevori. Hatto Diokletian davrida ham Rim shahri
o zining avvalgi ahamiyatini yo qotdi. Konstantin (330 yilda) Vizantiya yunon
ʻ ʻ
mustamlakasi o rnida yangi poytaxt qurdi. Yangi poytaxt asoschisi -
ʻ
Konstantinopol nomini oldi.
Dinga munosabat. Konstantin davrida muhim tarixiy voqea sodir bo ldi:
ʻ
nasroniylik va xristian cherkovining davlat butparast dini bilan teng huquqli deb
tan olinishi (Milan farmoni 313).
Mutlaq monarxiyaning o rnatilishi, eng avvalo, Senatning qulashiga olib
ʻ
keldi. Senatning qulashi bilan bir vaqtda, eski respublika magistratlarining ham
yana pasayishi kuzatilmoqda. Barcha faol davlat boshqaruvi imperator amaldorlari
qo lida bo lib, ularning tizimi murakkab byurokratik mexanizmga aylanib boradi
ʻ ʻ
va yanada aniqroq tartibga solinadi.
Sud, fuqarolik va harbiy lavozimlarga keskin bo linish mavjud; har bir filialda
ʻ
ma lum bir ierarxik narvon shakllanadi.
ʻ
Imperator timsolida davlat kengashi mavjud bo lib, u hozir konstorium
ʻ
principis deb ataladi. Imperatorning taklifiga binoan u qonunchilik va
boshqaruvning barcha turdagi masalalarini muhokama qiladi; barcha sud ishlari
ham unda ko rib chiqiladi.
ʻ
Mahalliy hokimiyatga kelsak, bu davrda butun hudud yangi ma muriy
ʻ
bo linishga duchor bo ldi. Imperiyaning har bir yarmi ikkita prefekturaga
ʻ ʻ
bo lingan: Sharqiy yarmi - Sharqiy (Frakiya, Kichik Osiyo va Misr) va Illiriya
ʻ
(Bolqon yarim oroli) prefekturalariga, G arbiy yarmi - kursiv (Italiya va Afrika) va
ʻ
Galli (Gol) prefekturalariga bo lingan. va Ispaniya) prefekturalari. Har bir
ʻ
prefekturaning boshida, uning umumiy boshlig i shaklida, praefectus praetorio
ʻ
joylashgan. Har bir prefektura yeparxiyalarga bo lingan, ularga vikariylar
ʻ
boshchilik qiladi va nihoyat, yeparxiyalar viloyatlarga bo lingan bo lib, ularni
ʻ ʻ
rektorlar boshqaradi. Viloyatlar bu ma muriy bo linishning asosiy yacheykalari
ʼ ʻ
40

bo lib, shuning uchun viloyatlar hukmdorlari birinchi ma muriy va sudʻ ʼ
hokimiyatiga aylanadilar. Viloyatlar o z navbatida kichikroq birliklar - jamoalar
ʻ
yoki shaharlardan iborat. Bu jamoalar kuchli hukumat nazorati ostida bo lishiga
ʻ
qaramay, o zlarining ichki ishlarida ma lum bir mustaqillikka ega. Mahalliy,
ʻ ʻ
jamoaning o zini o zi boshqarish organlari endi mahalliy senat va saylangan
ʻ ʻ
munitsipal magistratlardir.
Nihoyat, Konstantin davridan boshlab, cherkov tashkiloti muhim ijtimoiy
ahamiyatga ega bo ldi. Cherkov boshqaruv organlari jamoalar tomonidan
ʻ
saylangan yepiskoplar tomonidan ifodalanadi; Ularning qo lida cherkov
ʻ
boshqaruvi, cherkov mulkini boshqarish, shuningdek, din va cherkov masalalarida
suruv ustidan ma lum bir yurisdiksiya vakolatlari to plangan.
ʻ ʻ
Qanchalik uzoq bo lsa, cherkovning ta siri shunchalik kuchayadi va
ʻ ʻ
huquqning turli sohalarida o z aksini topadi.
ʻ
G arbiy Rim imperiyasining qulashi global voqea edi. Aslida Rim imperiyasi
ʻ
antik davrda tsivilizatsiyaning tayanchi bo lgan. Hududiga ko ra imperiya
ʻ ʻ
tarkibiga G arbda Pireney yarim oroli va Gibraltar bo g ozidan Sharqda Kichik
ʻ ʻ ʻ
Osiyoning sharqiy qismigacha bo lgan erlar kirgan. Geografiyaga aniqlik
ʻ
kiritganimiz bejiz emas edi. Axir, agar siz tarixda mahoratli bo lsangiz, darhol
ʻ
Vizantiya (Sharqiy Rim imperiyasini o qing) faqat 1453 yilda quladi, deb aytasiz.
ʻ
G arbiy Rim imperiyasining qulashi sabablari. Milodiy III asrga kelib Rim
ʻ
imperiyasi uzoq davom etgan siyosiy inqiroz davriga kirdi. Imperatorning
viloyatlari va mustamlakalaridagi har bir noibi o zi imperator bo lishni xohlardi va
ʻ ʻ
ba zan imperator bo ldi. Siz va men bilamizki, iqtisod siyosatga ergashadi. Aslida,
ʻ ʻ
shuning uchun iqtisodiy inqiroz keladi.
vahshiylar o ynaydi . "Varvarlar" so zining o zi lotincha barbardan kelib
ʻ ʻ ʻ
chiqqan. Bu so z qadimgi yunonlar va rimliklar chet elliklarning nutqini
ʻ
tushunmaganligi sababli paydo bo lgan va ular "Bar-Bar" yoki "Bar-Bar"
ʻ
deyishayotganga o xshaydi. Xo sh, bugungi kunda inglizlarning nutqi ular bo tqa,
ʻ ʻ ʻ
o zlarining jo xori uni va boshqalarni iste mol qilishiga o xshaydi. Varvarlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
gotlar, vestgotlar, alemannilar, franklar va boshqa qadimgi german qabilalari kabi
41

go zal erkaklar tomonidan ifodalangan. IV asr oxiriga kelib nemislar turkiy xalqlarʻ
tomonidan chetga surila boshlandi, ularning eng kuchlisi hunlar edi.
G arbiy Rim imperiyasining qulashi sabablari orasida markaziy
ʻ
hokimiyatning zaiflashuvi ham bor. Va u imperiyaning katta hududi, o z erlarida
ʻ
turli xil turmush tarzi va boshqalar tufayli zaiflashdi.
Voqealarning borishi. Ikki imperator Rim imperiyasining qulashini
to xtatishga harakat qildi. Birinchisi imperator Diokletian (274 - 305) edi. U buyuk
ʻ
islohotlarni amalga oshirgan bo lsa-da, imperiyaning o ziga ikkita bomba qo ydi.
ʻ ʻ ʻ
Birinchisi: u vahshiylarni imperator harbiy xizmatiga faol jalb qila boshladi.
Buning oqibati armiyaning vahshiyligi edi. Ikkinchidan: vahshiylar bilan "bezovta
qilmaslik" uchun ularning ba zilari imperiya federatsiyasiga aylandi. Go yo ular
ʻ ʻ
ichiga quyayotgandek edi.
Imperiyaning tanazzulga uchrashi davridagi ikkinchi muhim imperator Buyuk
Konstantin (306 - 337) edi. U Diokletian siyosatini davom ettirdi. Natijada, 410
yilda gotlar Abadiy shahar - RIMni egallab olishdi. 455 yilda Rim yana vandallar
tomonidan talon-taroj qilindi.
476 yilda vahshiy, Rim armiyasining german qo mondoni Odoacer oxirgi
ʻ
imperator Romulusni o ldirdi. Omad (yoki naqsh) bilan Rim imperiyasi Romulus
ʻ
(va Remus) - Romulus bilan boshlandi va tugadi. Shunday qilib, 476 yil G arbiy
ʻ
Rim imperiyasining qulagan yili.
G arbiy Rim imperiyasining qulashi oqibatlari. Barcha ijtimoiy munosabatlar
ʻ
vahshiyona edi. O rta asrlarning oxirigacha Rimning axloqiy me yorlari o z o rnini
ʻ ʻ ʻ ʻ
vahshiylik g oyalariga bo shatib berdi.
ʻ ʻ
Ko plab madaniy yodgorliklar yo qoldi.
ʻ ʻ
Rim imperiyasi, ehtimol, buyuk davlatning yuksalishi va qulashining eng
yorqin namunasidir. Albatta, Rim bunday boy tarixiy yo lni bosib o tgan oxirgi
ʻ ʻ
davlat bo lmaydi
ʻ , lekin u jahon tarixida birinchilardan biri bo lishi shubhasiz. ʻ 23
23
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 159 bet.
42

Xulosa
Ilk tarixchilar annalchilar deb atalgan. Dastlabki yetuk tarixchi Poliyen
miloddan avvalgi II-asrda yashagan. Uning Yunoniston, Makedoniya, Kichik
Osiyo, Suriya, Karfagen va Rimning 40 kitobdan iborat tarixini yaratdi. Tit
Liviyning "Rim tarixi", Yuliy Sezarning Galliya urushlari, fuqarolar urushi
haqidagi kitoblari, Sallyustiy, Korneliy Nepot kabi sarkardalarning ko p sonliʻ
biografik asarlari ma lum. Imperiya davrida Korneliy Tatsit badiiy didaktik
ʼ
ruhdagi "Annallar" va "Tarix" (Avgustning vafotidan Domitsianning vafotigacha,
14 yildan 96 yilgacha bo lgan voqealar) nomli asarlarini yaratdi. II-asr boshlarida
ʻ
tarixiy biografik janr rivojlandi. Plutarx, imperator Adrianning kotibi bo lgan
ʻ
Svetoniylar atoqli kishilarning biografiyalarini yaratdilar. Yunon tarixchilaridan
Arian Rimdagi fuqarolar urushi tarixini, Dion Kassiy kadimgi davrlardan 229
yilgacha bo lgan Rim tarixini yaratdilar. Antik davrning so nggi yirik tarixchisi
ʻ ʻ
Ammian Marsellin (4-asr) imperator Yulian davri tarixiga oid asarlari bilan
mashhur. Imperiyaning so nggi davrida xristian tarixchiligi vujudga keldi. Rim
ʻ
davlatining adabiyoti haqidagi namunalari (miloddan avvalgi 5—4-asrlar)
saqlanmagan.
Keyingi ma lumotlarga qaraganda u davrlarda she riyat (ibodat, nikoh
ʼ ʼ
qo shiqlari, marsiyalar) asosiy o rin egallagan. Miloddan avvalgi II-asr oxirlaridan
ʻ ʻ
Rim lirikasining ilk asarlari maydonga keldi. Shu davrlarda yaratilgan asarlardan
Plavt va Terentiy komediyalari to la saqlangan. Sitseron faoliyati Rim adabiyoti
ʻ
uslubining shakllanishida muhim rol o ynadi. Lukretsiy, Katull muhabbat va
ʻ
do stlik mavzularidagi she rlari bilan tanildilar. Imperiyaning ravnaqi va inqirozi
ʻ ʼ
davrida Rim madaniyati Yunon madaniyati bilan parallel, lekin mustaqil
rivojlandi. Bu davrda Ovidiy "Muhabbat ilmi", "Metamorfozalar" kabi o lmas
ʻ
asarlari bilan Rim adabiyoti rivojiga salmokli hissa qo shdi. Adabiyot yangi
ʻ
uslublar bilan boyidi. IV-V-asrlarda xristian adabiyoti rivojlandi.Teatr san atining
ʼ
vujudga kelishi hosil bayramlari tantanalari bilan bog liq. Miloddan avvalgi
ʻ
taxminan 33 yillarda xalq hajviy tomoshalari vujudga kelgan. Bunday tomoshalar
— atellanalar ko pincha 4 doimiy personajdan iborat bo lib, dastlabki paytlarda
ʻ ʻ
43

niqob kiygan yoshlar, keyinchalik professional artistlar ijrosida namoyish qilingan.
Miloddan avvalgi 240-yillarda yunon originallari asosida ilk dramalar, keyinroq
yunon mualliflarining tragediya, komediyalari sahnalashtirilgan. Miloddan avvalgi
II-I-asr boshlarida quyi tabaqalarga mansub Rim fuqarolarining hayoti aks
ettirilgan tomoshalar ko rsatila boshladi. Ilk tosh teatr binosi miloddan avvalgi 55ʻ
—52 yillarda kuriddi.
Artistlar ozod qilinganlar va qullardan iborat bo lib, truppalarga uyushgan.
ʻ
Erkaklar ayol rollarini ham bajarishgan. Respublikaning so nggi asrida tragik
ʻ
aktyor Ezop va komik aktyor Rossiy shuhrat qozongan. Raqslar sahnalashtirildi,
siyosiy voqealarga oid tomoshalar ham ko rsatila boshladi. Asta-sekin maishiy
ʻ
kichik kurinishlar murakkab syujetli spektakllarga aylana bordi. Sirklarda
tomoshalar, amfiteatrlarda gladiatorlarning janglari bilan bir katorda ovchilarning
hayvonlar bilan olishuvlari, ommaviy ov lavhalari, dengiz janglari va boshqa ham
ko rsatila boshladi. Imperiya davrida badiiy dramalar o rniga qon to kiladigan
ʻ ʻ ʻ
tomoshalarga ishtiyoq kuchaydi.
Rim teatri, ayniqsa, dramaturgiyasi jahon teatri va dramaturgiyasi rivojiga
katta hissa qo shdi. Ellinizm madaniyati ta sirida rivojlangan Rim musiqasida
ʻ ʼ
tantanavor galaba bilan bog liq- to y, ziyofat, diniymarosim qo shiqlari bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Imperiya davrida poytaxtga ko p mamlakatlardan ijrochilar (yunon, suriya va
ʻ
bobillik sozandalar, aleksandriyalik ashulachi, andalusiyalik raqqosalar va h.k.)
to plangan. Rimda puflama sozlardan tibiya buksina, tuba va boshqa, torli
ʻ
sozlardan kifara, arfa tipidagi psalterium trigonon (uchburchak arfa), sambika, lira
turlaridan barbitos, pektis, magadis, urma sozlardan kimvol va boshqa,
shuningdek, gidravlos bo lgan. Qadimgi Rim cholg u musiqasi rivojida teatr janri
ʻ ʻ
— pantomima muhim rol o ynagan. Sirk va teatr aktyorlari katta xor ansambllari,
ʻ
orkestrlar jo rligida chiqishgan. Harbiy legionlarning puflama sozlar orkestrlari
ʻ
bo lgan. Shoir, ashulachi va sozandalar musobaqalari o tkazilgan.
ʻ ʻ
O rganilayotgan Rim davlatining qulash muammosi asosida quyidagi sabab
ʻ
va shartlar yotadi.
1. Siyosiy separatizm bilan murakkablashgan ichki siyosiy beqarorlik.
44

2. Armiyaning tanazzulga uchrashi va uning tez vahshiylashuvi.
3. Iqtisodiy inqiroz.
4. Iqtisodiy makonning buzilishi va imperiyaning iqtisodiy izolyatsiyasi.
5. Imperiya mafkurasini yo qotish.ʻ
6. Davlat elitasining ma naviyatining pasayishi.
ʻ
7. Fuqarolar nizosi
Rim imperiyasining qulashi deyarli muqarrar edi. G arbiy imperiya uchun
ʻ
asosiy xavf Alarik boshchiligidagi vestgotlar edi. G arbiy imperiyaning umumiy
ʻ
tanazzulga uchrashi uning harbiy tashkilotining parchalanishida namoyon bo ldi.
ʻ
4-asr oxiriga kelib Diokletian va Konstantin tomonidan isloh qilingan armiya.
zaifligini va past jangovar samaradorligini oshkor qila boshladi. Vahshiy qabilalar
bunday qulay fursatdan foydalanib, rimliklarni qayta-qayta g azablantirdilar.
ʻ
409-yilda vandallar va alanlar Ispaniyaga bostirib kirib, ma lum hududlarga
ʻ
joylashdilar; 420-yilda vandallar va alanlar Pireney yarim orolining janubida
o rnashib oldilar va 429-yilda Afrika qirg oqlariga o tib, Afrikaning katta qismini
ʻ ʻ ʻ
egalladilar. Ba zi hollarda Rim qo mondonlari "varvarlar" ustidan g alaba
ʻ ʻ ʻ
qozonishga muvaffaq bo lishdi, ammo bu g alabalar imperiyaning tashqi holatini
ʻ ʻ
o zgartira olmadi.
ʻ
Imperiyaning g arbiy qismida imperator taxti uchun kurash to xtamadi, garchi
ʻ ʻ
imperatorlar emas, balki Rim xizmatida bo lgan "varvar" rahbarlar muhimroq edi.
ʻ
455 yilda Rim vandallar tomonidan ishdan bo shatildi, ular ko p o ljalarni olib
ʻ ʻ ʻ
ketishdi va ko plab mahbuslarni olib ketishdi. 475-yilda Rim patrisi Orest o z
ʻ ʻ
o g li Romul Avgustulu taxtga o tqazib, uning nomidan davlatni boshqaradi.
ʻ ʻ ʻ
Ammo Odoacer boshchiligidagi "varvar" yollanma askarlari unga qarshi isyon
ko tarishdi. 476 yilda Orest o ldirildi, Romulus Avgustulus hokimiyatdan mahrum
ʻ ʻ
qilindi va Odoacer Konstantinopolga imperatorlik qadr-qimmatining belgilarini
yubordi. Bu voqea G arbiy Rim imperiyasining tugashi, jahon tarixida antik
ʻ
davrning oxiri hisoblanadi.
Rim davlatining, Rim demokratiyasining rivojlanish tarixi zamonaviy
davlatlar uchun vizual huquq manbai bo lib xizmat qiladi. Zero, aynan Rimning
ʻ
45

siyosiy tizimini demokratlashtirish uni ko plab olimlarning e tiborini o zigaʻ ʻ ʻ
tortgan va hozir ham o ziga tortadigan davlatga aylantiradi. Bu ishda bu masalada
ʻ
ham mumtoz, ham individual nuqtai nazarga ega bo lgan ko plab olimlarning fikr-
ʻ ʻ
mulohazalari asosida material imkon qadar tuzilgan va yoritilgan. Yuqorida
aytilganlarning barchasiga asoslanib, biz xulosa chiqarishimiz mumkin.
O tkir siyosiy inqirozdan chiqish zarurati va eski davlat shaklining yangi
ʻ
tarixiy sharoitlarga mos kelmasligi Rimda polis-respublika tuzumining qulashiga
asosiy sabab bo ldi.
ʻ
Imperiyaning iqtisodiy izolyatsiyasi va siyosiy bo linishi quldorlik tuzumi
ʻ
umumiy inqirozining yanada chuqurlashishi davriga to g ri keldi va uning
ʻ ʻ
ko rinishi va natijasi bo ldi. Yagona davlatning bo linishi ob yektiv jihatdan
ʻ ʻ ʻ ʼ
shiddatli siyosiy-mafkuraviy kurash, bosib olingan xalqlarning qo zg olonlari,
ʻ ʻ
G arbiy Rim imperiyasi ayniqsa jabr ko rgan vahshiy qabilalarning bosqinlari
ʻ ʻ
natijasida vayron bo layotgan bu tuzumning o limini oldini olishga qaratilgan
ʻ ʻ
urinish edi.
Quldorlikning bir xilligiga qaramay, Rim xo jaligining tuzilishi tabiiy-
ʻ
geografik xususiyatlariga ko ra o ziga xosligi bilan ajralib turardi. Qadimgi
ʻ ʻ
davlatlarning iqtisodiy rivojlanish sur atlari qadimgi Sharq quldorlik davlatlarining
ʻ
dinamikasidan ancha yuqori edi. Rim o z tarixi davomida davlat va jamiyat
ʻ
tuzilishida uning turli shakllarini boshdan kechirgan holda, o zining gullab-
ʻ
yashnagan davrida esa siyosiy tizimning demokratlashuvini va madaniyatning eng
yuqori gullab-yashnashini ta minlab, uning bugungi kunda erishib bo lmaydigan
ʼ ʻ
namunalarini yaratib, davlat va jamiyat tuzilishida ustunlik ko rsatdi.
ʻ
46

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016.
2. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon
tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent.
“Innovatsiya ziyo”. 2020.
3. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009.
4. Адриан Голсуорси. Падение Запада. Медленная смерть империй
Римской. - М.: АСТ, Неоклассика, 2014.
5. Гиббон Э. История упадка и разрушения Римской империи. - М.:
Издательская группа «Прогресс», Маданият, Ювента, 2010.
6. Дандо-Коллинз Стивен, Римские легионы. Полная история всех
легионов Римской империи. М., 2013 г.
7. История римского права. Покровский И.А. - Минск: Жатва, 2012.
8. Колин Гордон. Эпоха Аттилы. Римская империя – это эпоха варваров.
- М.: Центрполиграф, 2014.
9. Комлева Ю. Священная Римская империя немецкого народа – это
новая эра. – М.: Академическое издательство ЛАП Ламберт, 2010.
10. Марта К. Философы и этические поэты Римской империи. Сенека,
Персия, Эпиктет, Марк Аврелий. - М.: Ленанд, 2014.
11. Низовский А.Ю. Памятники Священной Римской империи Немецкая
нация. - М.: Вече, 2011.
12. Охорзин А. Кризис и распад Священной Римской империи немецкой
нации. – М.: Академическое издательство ЛАП Ламберт, 2013.
13. Пискорский В.К. История Испании и Португалии. Римская империя от
падения до начала 20 века. - М.: Либроком, 2012.
47

14. Федорович М. Политико-правовое мышление Священной Римской
империи XVI века. – М.: Академическое издательство ЛАП Ламберт,
2011.
15. Фрэнсис Рэпп. Священная Римская империя немецкого народа. - М.:
Евразия, 2010.
t.ru saytida
48

Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri

Sotib olish