Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	55.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

4 Sotish

Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri

Sotib olish

1
Mundarija:
Kirish.
I.Bob.Rim respublikasining inqirozi
I.1.Rim Respublikasining tushkunligi
I.2.Sulla diktaturasining o rnatilishi ʻ
I.3.Spartak boshchiligida qullar qo zg oloni
ʻ ʻ
II.Bob.Respublikaning qulashi va ilk imperiya davri haqida
II.1.Pompeyning sharqqa yurishlari1.- triumvat. 2.- triumvat
II.2.Yuliy Sezar diktaturasi va ilk imperiya davri
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.
ʻ

2
Kirish.
Kurs ishining maqsadi: Zamonaviy Rim shahri hozirgi kunda Italiya
Respublikasining poytaxti, G‘arbiy Yevropaning yirik shaharlaridan biridir. Lekin
qadimgi davr uchun Rim mil.avv. VI asrda vujudga kelgan madaniylashgan davlat
va jamiyatni bildiradigan tarixiy termin hisoblanadi. Dastlab Apennin yarimorolida
yuzaga kelgan, keyinchalik butun O‘rtayer dengizi havzasini egallagan “Qadimgi
Rim” atamasi Rimda sivilizatsiya boshlangan davr bilan bog‘liq. Lekin undan
oldin esa rimlik yoki italyan bo‘lmagan markazlar, ya’ni Sitsiliya va Janubiy
Italiya hududlaridagi, etrusk shaharlarida sivilizatsiyalarning vujudga kelishi
mil.avv. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi Apennin yarimoroli o‘zining ko‘rinishi
bilan etikchani eslatadi. Uning geologik davomiyligi Sitsiliya oroli, Italiyadan 3
kilometrlik Messin quruqligidan ajralib chiqish bilan bog‘ l iq. Sitsiliyaning
shimolida kichkina Lipar (Eoliya) orolchasi joylashgan. 1

Kurs ishining vazifasi: Italiyaning g‘arbiy qirg‘og‘ida Sardiniya va
Korsika orollari, qirg‘oqqa yaqin jo yda Elba va Kapri orollari joylashgan. Uning
hamma tarafida Tirren dengizi to‘lqinlanib, janub tarafdan Ioniya, sharqdan
Adriatika dengizi suvlari yuvib turadi. Italiyaning Tirren dengizidan ajralgan va
janubiy hududlarida dengizchilik rivoj topgan. Sharqiy qirg‘oq liniyasi dengizdan
ajralgan bo‘lib, bu yerda dengizchilik bilan shug‘ullanish noqulaylik tug‘diradi.
Italiyaning shimolida mustahkam Alp tog‘lari qad rostlagan, markazda uncha
baland bo‘lmagan yosh Apennin tog‘i, harakatdagi Vezuviy vulqoni bo‘lgan.
Italiyaning maydoni va hududlari Yunonistonga o‘xshaydi. Farqli tomonlari
Etruriya va uning qizil yerlari, Kampaniya va uning bir qismi hisoblangan
Latsiyaning vulqonli tuprog‘i, Apuliyaning qora yerlaridir. Italiya Yunonistonga
qaraganda suv resurslariga boy. Yirik suv tarmoqlaridan biri -Padus bo‘lib, o‘z
suvini Adriatika dengiziga quyib, tarmoqlanadi. Padusning irmoqlari chapdan
Titsin, katta va kichik Duriya, o‘ng 2
tarafdan Trebiya va Parmadir. Bu daryolar
havzasida juda ko‘plab o‘tloqlar mavjud. Adriatika o‘z suvini Rubikon, Metavr,
1
Крушкол.Ю.С. “ Қадимги дунё тарихи”.-Т., 1975. 24 O -бет
2

3
Aufid daryosiga yetkazadi. Tirren dengiziga Amo, Tibr, Liris, Voltum daryolari
o‘z suvlarini quyadi. Apennin tog‘idagi qorlaming erishi bilan uncha katta
bo‘lmagan yuqoridagi daryolar toshib, aholiga ko‘p talofotlar yetkazgan.
Toskaniya va Pompiniyada botqoqlar bo‘lib, ulardan o‘tish aholi uchun qiyinchilik
tug‘dirgan.
Italiyada ko‘llar ham anchagina. Masalan: Alp tog‘lari etagida
Verban(Major), Benak(Garda), Etruriyada Trazmimin, Latsiyada Regil, Alban,
Samniyada Futsin ko‘li mavjud.
Kurs ishining dolzarbligi: Miloddan avvalgi I mingy illik
o‘rtalarigacha Italiyada iqlim salqin va nam bo‘lgan, shimoliy hududlarda deyarli
hayot bo‘lmagan-o‘lik hududlar hisoblangan. Italiyaning qolgan hududlari esa
subtropik iqlimga ega bo‘lib, janubda qor juda kamdan-kam yoqqan. Italiyaning
o‘simlik dunyosi juda boy bo‘lgan. Alpning 17OO metr balandlikdagi qismlarida
ninabargli daraxtlar: qarag‘ay, archalar, Markaziy Italiyada esa sarv, qayinlar,
janubda hamisha ko‘m-ko‘k tusga ega bo‘lgan ulkan daraxtlar bo‘lgan. Qadimgi
davrda Italiyada nok, olma, uzum yetishtirilgan, janubda esa bodom va anor
parvarish qilingan. Dehqonlar bug‘doy, arpa, polba va boshqa donli ekinlami
yetishtirishgan. Tomorqa dehqonchiligida esa asosan yuqorida ta’kidlanganidek,
dukkakli ekinlar yetishtirilgan. O‘rmonlarda bo‘ri, ayiq, quyonlar, tog‘li joylarda
ohular yurgan. Manbalarga ko‘ra Italiyaning nomi “Vitulus” - “buqa”, “buqacha”
so‘zidan olingan, boshqa bir variantga ko‘ra Bovian shahrining nomlanishi shu
yerdan olingan. 3
Dengizlar ham baliq va mollyuskalarga boy bo‘lgan. Tarent
ko ‘ rfazida chig‘anoqlardan marvaridlar olingan. Foydali qazilmalaming turli xillari
bo‘lib, temir va mis Ilva oroli va Janubiy Etruriyadan, kumush Bruttiyadan, oltin
Alpdan, qurilish toshlari va marmar Apennindan, Kampaniyadan esa tuz va soz
tuproq olingan.
3
Rajabov R . “ Qadimgi dunyo tarixi .-ˮ T .,2 OO 9. 259 bet.

4
I.Bob.Rim respublikasining inqirozi .
I.1.Rim Respublikasining tushkunligi .
Rim respublikasi o‘z hududini kengaytirib borgan sari boshqaruvning
respublika shakli shuncha beqaror bo‘lib boraverdi. Oxir-oqibatda respublika
sh akli o‘zo‘rnini Rimda diktatorlar tomonidan boshqariladigan qudratli
imperiyalarga bo‘shatib berdi.
Boylik va Rim chegaralarining kengayishi ko‘plab muammolami keltirib
chiqardi. Eng jiddiy norozilik jamiyatning quyi tabaqalari orasida o‘sib bordi va
harbiy buyurtmalarda ham pasayish boshlandi. Bu muammolar respublikani
larzaga kelishiga va yangi siyosiy tuzumni vujudga kelishiga olib keldi.
Rim rivojlangani sari boylar va kambag‘allar orasidagi farq yana ham
kengayib bordi. Rimning ko‘plab yirik yer egalari farovon sharoitlarda
yashashardi. Turli xil urushlar davomida egallangan xalqlarga mansub bo‘lgan
minglab kishilar shunday sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lganlar. Mil.avv. 1OO-
yilga kelib qulga aylantirilgan fuqarolar Rim aholisining 1/3 qismini tashkil qilar
edi.
Mayda dehqonlar qullar mehnatidan foydalanadigan katta imkoniyatga ega
bo‘lgan kishilar bilan raqobatlashishga majbur bo‘lardilar. Ulaming katta qismi o‘z
yerlarini boy yer egalariga sotdilar va uysiz, ishsizga aylanadilar. Katta qismi
qishloq joylarda qolganlar va mavsumiy ishchilar sifatida ishlay boshladilar.
Ba’zilari Rimga va boshqa shaharlarga ish qidirib ketadi. Ular Rim jamiyatining
to‘rtdan bir qismini tashkil qiladigan shahar kambag‘allari toifasiga qo‘shiladilar.
Ikki aka-ukalar Tiberiy va Gay Grakxlar Rim kambag‘allariga yordam
berish uchun harakat qildilar. 4

Qullarning dahshatli harakatlari va Ispaniyadagi harbiy
muvaffaqiyatsizliklar Rim davlatining kuchsizlanganini ko‘rsatdi. Nobiletetning
nazoratsiz yakka hukmronligi erkin aholining katta qatlamini tashkil qilgan mayda
yer egalarining xonavayron bo‘lishi jamiyatda o‘tkir norozilik kayfiyatini vujudga
4
Rajabov.R . “Qadimgi dunyo tarixi”.- T., 2OO9. 365-366-bet

5
keltirib, davlat tuzumi va boshqa ruvini sog‘lomlashtirish, jamiyatdagi birlikni
mustahkamlash, tashqi siyosatni kuchaytirish borasidagi islohatlar o‘tkazishni talab
qildi.
Dastlab xalq tribuni Tiberiy Simproniy Grakx tamonidan mil.avv. 133-yili
qonun loyihasi tayyorlandi. Tiberiy Simproniy Grakx (mil.avv. 162-133-yy)
Rimning taniqli urug‘ nobilitetlaridan biri edi. Tiberiyning fikricha radikal
islohatlar o‘tkazish zarur bo‘lib, ular Rim hukmronligini mustahkamlash, ichki va
tashqi dushmanlarga qarshi tura oladigan jamiyatning-tayanch kuchini yaratishdan
iborat edi. 5
Tiberiyning bu intilishlari Rim nobilitetlari - mil.avv. 133-yilgacha
konsul bo‘lgan Appiy Klavdiy, Mutsiy Sevola, Lutsiniy Krasslar tomonidan
qo‘llab-quvvatlangan. Tiberiyning qarashlariga ko‘ra, Rim hukmdorligining
qulashini asosiy sababi mayda yer egalarining qashshoqlashuvi bo‘lgan. Tiberiy bu
jarayonni to‘xtatish uchun agrar islohot o‘tkazishni zarur deb topdi. Bundan oldin
ham agrar islohot haqida bir qancha g‘oyalar mavjud bo‘lgan.
Masalan, mil.avv. II asr o‘rtalarida Mark Porsiy Katon agrar islohot
o‘tkazish taklifi bilan chiqqan edi. Mil.avv. 141-yilda Gay Liliy ma’suliyatli qonun
loyihasini tayyorlagan ham edi. Ammo o‘shanda agrar islohatga qarshi yirik yer
egalari va quldorlardan iborat qarshilik kuchlari vujudga kelib, ularning ta’siri
ostida Liliy yer islohati haqidagi taklifini xalq yig‘ilishiga kirita olmadi. Bu
harakati uchun nobilitet o‘rtasida “Dono” degan laqabga sazovor bo‘ldi.
Mil.avv. 134-yil dekabrda Tiberiy xalq tribuni vazifasini bajaruvchi
lavozimiga ko‘tarildi. Tez orada u agrar islohot haqidagi qonun loyihasini xalq
muhokamasiga qo‘ydi. Qonun loyihasida yer egaligining miqdorini cheklash,
davlatdan fuqarolaming yerlarini ijaraga olish tizimini yo‘lga qo‘yishni belgilar
edi. Ijaraga yer olish normasi shudgor qilinadigan 5OO yugerni olish, agar
dehqonning voyaga yetgan o‘g‘illari bo‘lsa ular uchun ham 25O yugerdan ijaraga
olish mumkin bo‘ladigan bo‘ldi. Bir oila 1 OOO yugerdan ko‘p yer bilan
shug‘ullanishi mumkin emas edi. Agar yer qo‘yilgan normadan ko‘payib ketsa
davlatga qaytarilishi nazarda tutildi. Tortib olingan yerlardan davlatning yangi yer
5
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020.242-243-bet

6
fondlari shakllantirilib, ular ham o‘z navbatida 3O yugerdan kichik uchastkalarga
bo‘linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga bo‘lib beriladi. Ushbu yer uchastkalarini
olgan Rim fuqarolari uncha katta bo‘lmagan davlat solig‘ini to‘lashi kerak bo‘lgan,
ushbu yerni sotish va birovga hadya qilish huquqiga ega bo‘lmagan. Bu islohot yer
uchastkalaarini sotish va mayda yer egaligiga bo‘linib ketishiga qarshi qaratilgan
edi. Muhokamadan keyin qonun loyihasi xalq ovoziga qo‘yilishi kerak edi. Ammo
yirik yer egasi, xalq tribunlaridan biri Mark Oktaviy o‘zining veto huquqidan
foydalanib, qonun loyihasiga qarshi chiqdi. Shunda Tiberiy Grakx o‘z fikrini
himoya qilib, xalq tribuni xalq manfaatlariga qarshi chiqishi mumkinmi dedi.
Keyin Mark Oktaviy xalq muhokamasiga qo‘yilib, u o‘z lavozimidan ozod qilindi.
Shundan keyin agrar islohot haqidagi qonun xalq yig‘ilishida qabul qilindi. Bu
qonunni amalga oshirish uchun uch kishidan iborat bo‘lgan komissiya tuzildi.
Komissiya tarkibi Tiberiy Grakx, uning ukasi Gay Grakx, Tiberiy Appiy
Klavdiydan iborat bo‘ldi. Ammo islohatlaming keyingi bosqichi katta
qiyinchiliklarga uchradi. 6
Chunki, qonunni hayotga tadbiq etish senatning ma’lum
huquqlarini cheklar edi. Shundan keyin islohatlarga qarshi kuchli oppozitsiya
vujudga keldi. Mil.avv. 132-yilda Tiberiy Grakx va uning yuzlab tarafdorlari
o‘ldirildi.
Yangi demokratik harakat va agrar islohot faoliyati Tiberiy Grakxning
kichik ukasi Gay Grakx ( mil.avv. 153-121-yy) nomi bilan bog‘liq. O ‘z oldiga agrar
islohot masalasini tugatish, Tiberiyning qotillarini jazolash vazifasini qo‘ygan. Gay
Grakx Rim oligarxlari hokimiyatiga zarba berishga harakat boshladi. Chunki, Rim
nobiliteti va senatorlar demokratik harakatning asosiy qarshilari bo‘ldilar. O‘z
dasturini amalga oshirish uchun Gay Grakx o‘z atrofiga rimning turli aholi
qatlamlarini jamladi. Gay Grakx yersizlarga yer ajratib berish masalasini davom
qildirdi. U agrar komissiyaning ishini qayta tikladi va ularga sudlov huquqini
berdi. Gay tribunligi davrida Italiyada bir qancha koloniyalarga asos solindi. Gay
tushunardiki, faqat qishloq plebeylarining qo‘llab-quvvatlashlari kamlik qilardi. U
o‘z tomoniga shahar aholisini ham og‘dirishi kerak edi. Gay davlat xazinasidan
6
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 244-bet

7
juda past narxlarda yer uchastkalarini Rimning shahar aholisiga sota boshladi.
Chunki u Rim aholisining qashshoq qatlamini yer bilan ta’minlashni maqsad qilib
qo‘ygan edi. Aholi manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan yana bir islohot
Osiyodagi provinsiyalardan soliq yig‘ishga qaratilgan edi. Gay Grakxning
yechimlariga ko‘ra Osiyodagi aholidan hosilning 1 O /1 qismi hajmida soliq
undirilgan. Qisqacha aytganda, Gay Grakx islohatlari ko‘plab ijobiy xususiyatlarga
ega bo‘ldi. Ammo, bu islohatlar ham katta qarshilikka uchrab, o‘z nihoyasiga
yetmay qoldi. mil. avv. 121-yilda Gay Grakx ham o‘ldirildi.
I.2.Sulla diktaturasining o rnatilishiʻ
Mil.avv. 8O-yil boshlarida Italiyada ittifoqchilik urushlari tugaganidan keyin
ichki siyosiy beqarorlik holati mavjud bo‘lib turli guruhlar o‘rtasida ijtimoiy
ziddiyatlar saqlanib qolgan edi. Buning sababi Rim fuqaroligiga yangi kishilaming
qabul qilinganligi, xususan, italiklarga fuqarolik huquqlari taqdim qilinganligida
edi. O‘zining imtiyozlari va huquqlaridan xavfsiragan senat oligarxiyasi yangi
fuqarolami Xalq yig‘inida siyosiy faolligini cheklashga intilgan. Ijtimoiy kurashlar,
ayniqsa, mil.avv. 88-yilda xalq tribunligigiga saylangan Sulsipiy Rufning siyosiy
faoliyati davrida ayjiga chiqadi. U senat oligarxiyasiga zarba beradigan bir qancha
qonun loyihalarini ilgari suradi. 7
Bu esa senatda unga qarshi guruhning
shakllanishiga olib keladi. Shu bilan bir vaqtda Pont podshosi Mitridat VI Sharqda
Rimga qarshi urush boshlaydi. Mitridatga qarshi urushda qo‘shinga qo‘mondonlik
qilish uchun ikki sarkardaning nomzodi ilgari suriladi. Bu nomzodlar senat
tarafidan Komeliy Sulla xalq yig‘inidan esa Gay Mariy edi. Xalq yig‘ini Sullani
chetlatib, Sharqqa Yurishga Gay Mariyni qo‘mondon etib tayinladi. Biroq,
sarkarda Sulla Rimga yurish qiladi va jang bilan shaharni egallaydi. Rim birinchi
bor rimlik qo‘shinlar tomonidan jang bilan egallandi.
Sulla Rimda hokimiyatni egallaganidan so‘ng, avvalo, Sulsipiy va uning
tarafdorlarini yo‘q qilishga kirishadi. Ular q amaladi, halok bo‘ladi yoki qochib
ketadi. Gay Mariy Afrikaga yashirinishga majbur bo‘ldi. Sulla oligarxiya
7
Кузишина.В.И. “История древного рима .-М., 2OOO.
ˮ Страницы-9-1 O

8
hokimiyatini mutahkamlash maqsadida bir qancha islohotlar o‘tkazadi. O ‘zining
tarafdorlari dan 3 OO yangi a’ zoni senat tarkibiga kiritdi. Xalq yig‘ini va xalq
tribunlari huquqlarini keskin kamaytirdi. Tribunlaming qonun loyihalari, avvalo,
senatda obdon ko‘rib chiqilishi haqida qonun qabul qilindi. Shu bilan birga xalq
tribunlarining faoliyati senat nazoratiga olindi.
Mil.avv. 87-yilda Sulla o‘z qo‘shini bilan Sharqqa yurish boshlaydi.
Fursatdan foydalanib Rimda to‘ntarish sodir bo‘lib, hokimiyatni Gay Mariy
vassiima egallaydilar. Ular hokimiyat tepasiga kelganlaridan so‘ng eski tartiblami
qayta tiklab, Sulla tarafdorlaridan o‘ch olishni boshlaydilar. Dastlab Sulla
tomonidan qabul qilingan qonunlar bekor qilinib, siyosiy islohotlar o‘tkaziladi.
Xalq tribunlari hokimiyati qayta tiklanib Xalq yig‘inidagi avvalgi saylov tartibiga
qaytiladi. Tez orada Mariy vafot etadi, Sinna bo‘lsa ketma-ket 3 marta konsullikka
saylanadi. Sinnaning qonunlari Rimning keng aholi qatlamlari ehtiyojlarini
qondiradi. Sulla armiya qo‘mondonligidan mahrum qilinib, o‘rniga boshqa voris
jo‘natiladi, bu orada esa Sulla qo‘ shinlari bilan Sharqda qator muvaffaqiyatlarga
erishib, Mitridat VI qo‘shinlarini tor-mor qildi. 8
Sulla mil.avv. 83-yilda o‘z
qo‘shini bilan Janubiy Italiyaga kelib tushdi. Sullaga qarshi hukumat qo‘shin
to‘playdi va unga qarshi chiqadi. Bu bilan fuqarolar urishida yangi davr
boshlanadi. Bu urushda Sullaning harbiy tajribasi, Metell Piy, Litsiniy Rrass va
Gney Pompey kabi mohir sarkardalarining mavjudligi unga qo‘l kelib, g‘alabaga
erishadi.
Sulla hokimiyatni bosib olgach, o‘z mavqeyini huquqiy rasmiylashtirdi. U
senatga murojaat qilib, davlatda tartib o‘rnatish uchun bir kishini favqulodda
vakolatlar bilan ta’minlash zarurligini aytdi. Senat Sullaga noma’lum vaqtgacha
diktatorlik vakolatini berdi. Qonunga ko‘ra, Sulla qonunlar chiqarish va
boshqaruvni tashkil etish uchun cheklanmagan vakolatlarga ega bo‘ldi. Ilgari
diktatura muddati 6 oygacha cheklab qo‘yilar edi. Sulla esa, noma’lum vaqtgacha
diktator etib tayinlandi.
8
Эргашев Шухрат “ Қадимги цивилизациялар .-Т.,-2ˮ O 16. 28 O -281-бет

9
Sulla hokimiyat tepasiga kelganidan so‘ng eng avvalo raqiblaridan
shafqatsiz o‘ch oldi, tarafdorlarini esa saxiylik bilan taqdirladi. U proskripsiya -
raqiblari va ularga xayrixohlik qiluvchilami ro‘yxatini tuzishni buyuradi. Ularning
ko‘pi o‘limga hukm qilinib, mol-mulklari musodara qilinadi. Farzandlari va
nevaralari siyosiy huquqlardan mahrum qilinadi. Buni natijasida minglab odamlar
halok bo‘ladi.
Sullaning islohotchilik faoliyati davlatning deyarli barcha sohalarini qamrab
oladi. U polis tizimining oxirgi qoldiqlarini yo‘q qilib, yagona Italiya davlatini
tuzishga kirishadi. Sullaning islohotlari senat hokimiyatini kuchaytirib, xalq yig‘ini
vakolatlarini cheklash edi. Senat tarkibi diktatoming tarafdorlari hisobidan 3 OO
tadan 6 OO tagacha oshiriladi. U shuningdek, bir qancha lavozimlarda ham
o‘zgartirishni amalga oshirib, o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi.
Lekin tez orada ko‘pchilik uchun kutilmagan holda Sulla mil.avv. 79-yilda
cheklanmagan hokimiyatdan voz kechadi, mil.avv. 78-yil 6O yoshida vafot etadi. 9
Lekin uni vafotidan so‘ng, Rim yana urushlar girdobida qoladi. Rimning turli
provinsiyalarida o‘zaro urushlar avj oladi.
I.3.Spartak boshchiligida qullar qo zg oloniʻ ʻ .
Ispaniyada turli kuchlar o‘rtasidagi kurash avj olgan bir vaqtda Rim
respublikasida qadimgi dunyo tarixidagi eng yirik Spartak rahbarligidagi qullar
qo‘zg‘oloni yuz beradi (mil.avv. 74-71-yy). Mil.avv. 74-yilda Kapuya shahridagi
gladiatorlar maktabida 2 OO ta gladiator qochib ketish uchun til biriktiradi. Lekin,
ulardan 78 tasigina shahardan chiqib, Vezuviy tog‘lariga yashirinishni uddalaydi.
Rim hukumati dastlab Spartak qo‘zg‘ oloniga kuchli e’tibor qaratmaydi. Mil.avv.
73-yil qishiga kelib gladiatorlar safi yangi qochoqlar hisobiga 1O ming kishiga
yetadi. Spartak jangchilari Kampaniya shaharlari va villalariga xujumlar uyushtirib
mahalliy yer egalariga qo‘rquv soladi. Qo‘zg‘оlonchilaming muvaffaqiyatlari
rimliklaming ularga qarshi 3 ming kishilik qo‘shin jo‘natishiga majbur qiladi.
Rimliklar Spartak qo‘shinlarini Vezuviy tog‘laridan siqib chiqarib, ulami qamal
9
Ковалев.С.И. “ История рима” .-Санкт-Петербург – 2 OO 2 страницы-8-9

10
qiladi. Biroq, Spartak tol novdalaridan to‘qilgan pillapoyalar yordamida tog ‘ ni
oshib o‘tib, rim qo‘shinini tor-mor qiladi. Mil.avv. 73-yil qishiga kelib, Spartak
qo‘shinining soni 7 O ming kishiga yetadi. Unga qarshi Rimning har ikkala konsuli
boshchiligidagi qo‘shin jo‘natiladi. Spartak bir necha bor rimliklar ustidan g‘alaba
qildi. Ayniqsa, Mutina shahri yaqinida Shimoliy Italiya noibi ikki legion bilan
Spartak qo‘shiniga qarshi chiqadi, lekin u to‘liq mag‘lubiyatga uchraydi. Shundan
so‘ng qo‘zg‘olon butun mamlakatni qamrab oladi. Bu holat esa Rimni og‘ir
ahvolga solib qo‘yadi.
Mil.avv. 72-yilda rimliklar qiyinchilik bilan 6 ta legion to‘plashga
erishadilar. Unga omon qolgan 2 ta legion ham qo‘shilib, qo‘shinga pretor boy
quldor Mark Litsiniy Krass qo‘mondonlik qiladi. U tez orada qo‘shinda qat’iy
intizom o‘rnatadi. Spartak qo‘shinlarida bo‘lsa, erishilgan g‘alabalardan ba’zi
yo‘lboshchilaming orasida ixtiloflar boshlanadi. Krass Spartak bilan ochiq 10
jangga
kirmasdan uni izma-iz ta’qib qiladi. Spartak Rimni chetlab o‘tib, Italiyaning
janubiga yurish qildi. Taxminlarga ko‘ra, Spartak Sitsiliyaga o‘tishga harakat
qilgan. Spartakning Sitsiliyaga o‘tishida kemalar bilan ta’minlashga va’da bergan
dengiz qaroqchilari uni aldaydilar. Qullar qo‘shini Bruttiya viloyatida qamalib
qoldi. Krass bu yerda 52,5 km uzunlikdagi xandak qazishga buyruq berdi. Spartak
qo‘shinlari rimliklaming bu to‘siqlarini buzib o‘tib, Burundiziyga qarab harakat
qildilar. Senat qo‘zg‘olonni tezroq bostirish uchun Ispaniyadan Pompey va
Makedoniyadan Mark Lukull boshchiligidagi qo‘shinlarni chaqiradi.
Bu orada Spartak qo‘shinlaridan bir necha qismlarga ajralib, kuchlari
zaiflashadi. Krass qullar qo‘shinini taqib ostiga olib, ularning orqasidan izma-iz
bordi. Burundiziya yaqinida Krass va Spartak qo‘shinlari o‘rtasida hal qiluvchi
jang bo‘ldi. Jang juda shafqatsiz bo‘lib, rimliklar g‘alaba qildilar. Spartak va
minglab qullar bu jangda qahramonlarcha halok bo‘ldi. Uning o‘limidan so‘ng
qo‘shinlari bir necha qismga bo‘linib ketadi. Krass va Pompey qo‘zg ‘olonning
so‘nggi o ‘choqlarini ham bostirishga erishadilar.
10
Rajabov.R. “ Qadimgi dunyo tarixi .-T.,2OO9. 377-betˮ

11
II.Bob.Respublikaning qulashi va ilk imperiya davri haqida .
II.1. Pompeyning sharqqa yurishlari 1-triumvat , 2-triumvat .

12
Pompeyning Sharq yurishlari. I-triumvirat. Respublikaning ichidagi
sarosimalarga qo‘shimcha ravishda sodiq harbiy kuchlarning ham orasida ixtiloflar
boshlandi. Respublika qanchalik beqaror bo‘lgani sari, lashkarboshilar shunchalik
hukmronlikni egallashga harakat qila boshladilar. Ular yersiz kambag‘allarni
ularga yer va’da qilib, xizmatga jalb qila boshladilar. Ular pul uchun urushardilar
va faqat o‘zlarining boshliqlarigagina bo‘ysunar edilar, xolos. Shuningdek,
respublikaga sodiq bo‘lgan fuqaro-askarlarni ham almashtirdilar. O‘zining shaxsiy
armiyasiga ega bo‘lgan lashkarboshilar endilikda hokimiyat uchun kurasha
boshladilar. Spartak boshchiligidagi qullar qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtda Mitridat VI
bilan (mil. avv. 74-64-yy) yangi urush boshlandi. Dastlab, Rim qo‘shinlariga
tajribali sarkarda Lukull boshchilik qilib, bir qancha yutuqlarga erishdi. Lekin,
Mitridat VI ni yenga olmadi. Shundan so‘ng qo‘mondonlik Gney Pompeyga
topshiriladi.
Gney Pompey Sulla davrida tanilib, fuqarolar urushi davrida Sullani
qo‘llagan edi. Keyin esa, senat uni Spartakka qarshi Krass qo‘shiniga yordamga
yubordi. Mil.avv. 7 O -yil Pompey va Krass konsul etib saylandi. Pompey
qo‘shinlari rag‘batlantirildi. Pompey Rim uchun katta ziyon keltirayotgan dengiz
qaroqchilarini tugatib, Rimda katta obro‘ga ega bo‘ldi.
G‘ayratli sarkarda Pont podshosini tor-mor qilib, Armanistonni vassal
davlatga aylantirdi. Pompey Bosfor podsholigida Mitridat VI ga qarshi qo‘zg‘olon
uyushtirib, uning o‘zini o‘ldirishga majbur qildi hamda Suriya va Yahudiyani istilo
qildi. Kichik Osiyoda Rim hokimiyatini qayta tikladi. Pompeyning Sharq yurishi
sharqiy ellin mamlakatlarini (Misrdan tashqari) Rimga bo‘ysundirishni tugalladi.
Mil.avv. 6O-yilga kelib, Pompey Osiyodan g‘alaba bilan qaytadi, biroq
Senat tomonidan uning bir qancha so‘rovlari javobsiz qoldiriladi. U o‘zining fidoyi
askarlariga yer-mulk olib berishga erisha olmaydi. 11
Bunga birinchi sabab Pompey yurishdan qaytayotganida qo‘shinini tarqatib
yuborganligi bo‘lsa, ikkinchisi Krass bor kuchi bilan uning imkoniyatlarini
cheklayotgan edi. Shunda Sezar ular bilan birgalikda ish olib borishga, agar o‘zi
11
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 249-25 O -bet

13
konsul bo‘lsa, ulaming istaklarini amalga oshirishga va’da beradi. O‘rtada tuzilgan
ittifoq mil avv. 58-yilga kelib Sezaming yolg‘iz qizi Juliyaning Pompeyga
turmushga chiqishi bilan yanada mustahkamlanadi.
Mil.avv. 6O-yilda Yuliy Sezar rimlik boy Krass va mashhur sarkarda
Pompey bilan kuchlarini birlashtirdi.
Ularning yordami bilan Yuliy Sezar mil.avv. 59-yilda konsullikka saylandi.
Bu uch kishidan iborat guruh keyingi o‘n yillik mobaynida Rimni triumvirat
sifatida boshqardi. O ‘sha davrdagi dushmanlari tomonidan esa “Uch boshli ajdar”
deb ataldi.
Sezar kuchli lashkarboshi va dono harbiy strateg edi. An’analarga amal
qilgan holda u faqat bir yil konsullikda turdi. U o‘zini Galliya (hozirgi Fransiya)
gubernatori etib sayladi. Mil.avv. 58-5O-yillarda u o‘zining armiyasini butun
Galliyani bosib olish uchun og‘ir kurashga boshladi. Sezardan oldin ham bir
qancha sarkardalar gallarni qarshiligini sindirishga uringanlar, ammo, har safar
ham buni uddasidan chiqilmagan. Sezar gallar qo‘zg‘olonlarini bartaraf eta oladi.
Nafaqat bartaraf etadi, balki o‘zi ham yangi hududlarni bosib olishni boshlaydi. U
to‘liq og‘ir kechgan urushlarda erkakcha mardlik va mas’uliyat bilan dushmanlami
yengadi.
Galliya istilosi natijalari ulkan edi. Sezar 3 OO qabilani bo‘ysundirdi. 8OO
shahar qamal qilib olindi. 12
1 mln. kishi asir olindi. Rimliklar qo‘liga ulkan
miqdorda o‘lja tushdi: Rimda oltin qadoqlab sotildi va uning bahosi juda pastga
tushib ketdi. Bularni hammasi Rimda Sezarning obro‘-e’tiborini oshirib yubordi.
Sezarning Galliyadagi g‘alabalari haqidagi xabar uni rimdagi eng e’tiborli
kishiga aylantirdi. Sezarning g‘alabalaridan cho‘chigan Pompey uning siyosiy
raqibiga aylandi. Mil.avv. 5O-yilda Pompeyning urinishlari bilan senat Sezar o‘z
legionlarini tarqatib yuborib, vataniga qaytishi haqidagi qarorini chiqaradi.
Sezar senat irodasiga qarshi chiqdi. Mil. avv. 49-yil 1O-yanvar tunida u o‘z
armiyasini olib, Italiyadagi Rubikon daryosini kechib o‘tadi.
12
Rajabov.R. “ Qadimgi dunyo tarixi .-T.,2OO9.38O-betˮ

14
Qonunga ko‘ra, bu daryodan o‘tgan har qanday qurollangan qo‘shin
Rimning dushmani deb hisoblanar edi. Aytishlaricha, daryodan o‘tish oldidan
Sezar uzoq o‘ylanib turib, “ qur’a tashlandi” deb xitob qiladi va qo‘shinga
daryodan o‘tishga buyruq beradi. Shimoliy Italiyaning shaharlari Sezar
qo‘shinlariga deyarli qarshilik ko‘rsatmaydi.
U o‘z armiyasi bilan shiddatli ravishda Rimga qarab yuradi, natijada
Pompey qochib ketadi. Sezar armiyasi Pompeyning Yunoniston, Osiyo, Ispaniya
va Misrdagi armiyasini yengadi. Mil.avv. 46-yilda Sezar Rimga qaytadi. Shu yili
senat uni diktator etib sayladi.
Sezar 3 marta Pompey bilan muzokaralar olib borishga urindi. Lekin
Pompey 17-martda o‘ziga sodiq qo‘shin va tarafdorlari to‘planayotgan
Yunonistonga jo‘nab ketdi. Nozik diplomat Sezar ikki oy davomida hech qanday
qon to‘kmasdan butun Italiyani egalladi. U Rimga kirib, 5 OOO funt tilla va
kumushdan iborat davlat xazinasini egallab oldi. Sezar Rimda ko‘p turmay,
Pompeyga sodiq yetti legion mavjud bo‘lgan Ispaniyaga yurish qildi. Ispaniyada
g‘alaba qilib, Sezar Bolqon yarim oroliga o‘tmoqchi edi. Ispaniyadagi Ilerda
shaharchasi yonida Sezar dushman qo‘shinlarini 2-avgust kuni tor mor qiladi.
Shundan so‘ng, ikki ispan provinsiyasi Sezar tomoniga o‘tdi. 13
Hal qiluvchi jang
mil.avv. 48-yilda Yunonistondagi Farsal shahri yonida bo‘lib o‘tdi. Pompey
qo‘shinlari yengildi. Pompeyning o‘zi esa, Misrga qochib ketdi va u yerda xoinona
o‘ldirildi.
Pompey o‘ldirilgach, Sezar Misrdagi fuqarolar ishiga aralashib, Misr
malikasi Kleopatrani qo‘llab-quvvatlaydi va hokimiyatni unga olib beradi. Sezar
Kichik Osiyoda ham qonli urushlar olib boradi. Pont podsholigini yengib, uni o‘z
ta’siriga oladi. Afrikada olib borilgan urushlar ham Sezar foydasiga hal bo‘lgan.
Shu davrda Pompeyning ikki o‘g‘li Ispaniyada Sezarga qarshi katta kuch
to‘plamoqda edi. Sezar Pompey o‘g‘illari ustiga qarshi qo‘shin tortib, ularni tor-
mor keltiradi. Bu jang mil.avv. 45-yil Ispaniyaning Mund degan joyida bo‘ladi.
Ulardan biri jangda halok bo‘ladi, ikkinchisi Shimoliy Ispaniya tog‘lariga qochib
13
Крушкол.Ю.С. “Қадимги дунё тарихи”.-Т., 1975. 351-352-бет

15
ketadi. Shu bilan Rimdagi fuqarolar urushi nihoyasiga etadi. Fuqarolar urushidan
keyin Rimda Sezaming mavqeyi yanada kuchayib ketadi.
Mil.avv. 44-yilda u butun umrga diktatorlikka tayinlandi. Endi Rim
konsullari va senatorlari uning buyruqlarini so‘zsiz bajarishlari lozim edi. Sezar
imperator bo‘lib olgach, saltanatini mustahkamlash uchun ko‘pgina ishlarni
amalga oshirgan. U birinchi navbatda Rim qo‘shinlarini kuchaytirgan. Rimda
birinchi marta oltin pul - dinorni zarb etgan. Tanga pullarga uning rasmi
tushirilgan. U o‘z nomidan Yuliy taqvimini ham joriy qilgan. Rimda respublika
tuzumi bekor qilinib, Sezarning yakka hokimligi joriy qilingan. Senat uning yakka
hokimligini tan olishga majbur bo‘lgan va faxrli oltin taxt - kursida o‘tirishga
ijozat bergan.
Sezar davlatni katta kuch-qudratga ega mutloq hukmdor sifatida boshqardi.
Bu harakat haqiqatan unga cheksiz hokimiyat berdi, garchi uning haqiqiy kuchi
uning legionlariga bog‘liq bo‘lsa-da, Diktator Sullaga o‘xshamagan holda Sezar
mag‘lub bo‘lgan dushmanlariga qarshi hech qanday jazo choralari olib bormadi.
Sobiq dushmanlari uning hokimiyatiga qarshi bo‘lgan paytda, Pompeyning
armiyasidagi lashkarboshilar Sezarning xizmati ostiga beriladi. Sezar Rim va uning
provinsiyalarini tubdan o‘zgartirib yuborgan islohotlami amalga oshirdi. 14
U
viloyatlardagi ko‘plab kishilarga Rim fuqaroligini berdi. Shuningdek, Italiya va
boshqa viloyatlardan ittifoqchilari qo‘shish orqali senat safini kengaytirdi. Rim
anchagina gavjum shahar edi va Sezaming birinchi harakatlari shahaming
xarobalarini yo‘qotishdan iborat bo‘ldi. U xarobalarni yo‘qotib, yangi jamoat
binolarini qamrab olgan qayta qurishni amalga oshirishni rejalashtiradi.
U yersiz kishilar mol-mulkka ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan koloniyalarni
ochishni boshlaydi va askarlar maoshini ko‘paytiradi.
Umuman olganda Gay Yuliy Sezarning diktatorlik davri ancha murakkab
davrlardan biri bo‘lgandi. Bu davrda bir qator unga dushman bo‘lganlar turli xil
sotqinliklar va ig‘volari orqali mamlakat ahvolini tang holatga solishga urinsalarda,
Sezar o‘zining qa’tiyati va shijoati orqali bu qiyinchiliklami yengishga intilgan.
14
Крушкол.Ю.С. “ Қадимги дунё тарихи”.-Т., 1975. 353-бет

16
Rimda Sezarning boshqaruvidagi ahamiyati oshib borgani sari, unga qarshi
norozilik harakati ko‘tarildi. Ko‘plab aslzodalar va senatorlar Sezarning oshib
borayotgan kuch-qudratidan, muvaffaqiyatlari va mashhurligidan tashvishlana
boshlashdi. Shunday vaziyatda Sezarni chetlashtirib hukumatni Senatga
qaytarishni o‘z ichiga olgan fitna tuzib chiqildi. Rim aslzodalari, senat a’zolariga
Sezarning tanho hokimligi kerak emas edi. Ular Rimda boshqariladigan
respublikani saqlab qolish tarafdorlari edilar. Fitnachilarning rejasiga ko‘ra,
Sezarning o‘ldirilishi bilan hukumat avvalgiday respublikachilarga qaytib, Sezar
o‘zgartirgan tartib qoidalar yana o‘z holiga qaytar edi. Shuning uchun ular Sezarni
o‘ldirish payiga tushadilar. Ko‘pchilik senatorlar Mark Brut va Gay Kassiy
boshchiligida unga fitna tayyorladilar. Mil.avv. 44-yil mart oyida Sezar Sharqqa
harbiy yurish uyushtirishdan oldin Yupiter bayrami kuni senat majlisiga borganda
mil.avv. 44-yil 15-martida Senat binosida pichoqlab o‘ldiriladi. 15

Gay Yuliy Sezarni ba’zilar yakkahokim sifatida bilsalar, ayrimlar uchun
Sezar Rimning asoschisi hisoblanadi. Umuman olganda, Sezar Rim tarixida jasur
va aqlli shaxs sifatida qoldi.
Sezarning o‘limidan so‘ng qaytadan fuqarolar umshi boshlandi va Rim
Respublikasi qoldirgan barcha narsalar vayron bo‘ldi. Sezar vafotidan keyin uning
dushmanlari Rimda va viloyatlarda respublikani qayta tiklash uchun kurash
boshlaganlar. Rim aholisining ko‘pchiligi fitnachilarni qo‘llab-quvvatlamagan.
Aksincha, ularning Rimdan ko‘chib ketishini talab qilganlar. Rim senatida ikki
oqim paydo bo‘lgan. Biri Sitseron boshliq respublikachilar bo‘lsa, ikkinchisi
Sezarning sobiq yordamchisi Antoniy boshliq sezarchilar oqimi edi. Mil.avv. 5O-
4O-yillarda bu ikki oqim tarafdorlari o‘rtasida qattiq kurash davom etgan. Bu esa
mamlakatda fuqarolar urushining avj olishiga sabab bo‘lgan.
Sezarning uchta tarafdori fitnachilarni yo‘qotish uchun birlashishdi.
Sezarning 18 yoshli jiyani va asrandi o‘g‘li Oktavian tajribali lashkarboshi Mark
Antoniy va kuchli siyosatchi Lepid bilan birlashdi. Mil.avv. 43-yilda ular Rimni
egallashdi va keyingi o‘n yil davomida Ikkinchi tirumvirat sifatida boshqarishdi.
15
Эргашев Шухрат “ Қадимги цивилизациялар .-Т.,-2ˮ O 16 285-бет

17
Ittifoqchilarrespublikachilarga qarshi kurashib, Sezarning qotillariga
berilgan avfni bekor qilganlar. Mil.avv. 4 O -yillar oxirida Italiyada respublikachilar
va sezarchilar o‘rtasidagi kurash kuchayib ketgan. Rim, Italiya va uning g‘arbiy
viloyatlarida hokimiyat sezarchilar qo‘liga o‘tgan bo‘lsa, qolgan viloyatlarda
respublikachilar ustunlikka ega edilar. Mamlakat esa fuqarolar urushi girdobiga
tortilgan.
Pompeyning o‘g‘li Sekot Pompey esa Sitsiliya, Sardiniya va Korsika
orollarini bosib olgan. Uning floti Italiya qirg‘oqlaridagi shaharlarini qamal qilib,
Rimga oziq-ovqat keltirilishiga to‘sqinlik qilgan. Mil.avv. 42-yilda Makedoniya,
Yunoniston, Kichik Osiyo va Suriya yerlarini bosib olgan Brut va Kassiylar sharq
tomondan Rimga jiddiy xavf solganlar. Umumiy dushmanga qarshi kurashish
uchun Oktavian Antoniy bilan yarashib oladi. Shu yili Oktavian va Antoniy
qo‘shinlari dushman ustiga bostirib borib, Filipp shahri yaqinida bo‘lgan jangda
ularni tor-mor qilganlar. Kassiy o‘z chodirida o‘ldirilgan. Brut esa dushmanlariga
asir tushishni xohlamay, o‘zini qilich tig‘iga tashlab halok bo‘lgan. Filipp shahri
yonidagi jangda respublikachilar qo‘shini tor-mor etilgach, Rim saltanatining
yerlari uch qismga taqsimlangan. 16

Antoniy O ‘rtayer dengizining sharqiy sohillaridagi boy va madaniy
o‘lkalarni olgan. Galliya, Illiriya va Ispaniya Oktavianga topshirilgan. Emiliy
Lepidga esa Shimoliy Afrika taqdim etilgan. Italiya uchalasining boshqaruvida
bo‘lsa ham, u yerda asosan Oktavian hukmronlik qilgan. Uchlar ittifoqi uzoqqa
cho‘zilmagan. Toj-taxt ularni bir-biriga qarshi qilib qo‘ygan.
Antoniy O‘rtayer dengizining sharqida katta bir davlat tuzishni ko‘zda tutib,
Parflya va Midiya ustiga yurish qilgan. Ammo jiddiy g‘alabaga erisha olmagan. U
Misr malikasi Kleopatra bilan ittifoq tuzib, Rimga qarshi kurashga tayyorgarlik
ko‘rgan, hatto u Misr malikasi Kleopatraga uylangan. Antoniyning bu hatti-
harakati Oktavianga yoqmagan. Oktavian Kleopatra va Antoniyga qarshi urush
e’lon qilgan.
16
Ковалев.С.И. “ История рима” .-Санкт-Петербург – 2 OO 2 страницы-13

18
Har ikki tomon urushga tayyorlanganlar. Antoniy o‘z flotini Yunonistonning
g‘arbidagi Aksiya burni yoniga olib kelib, dengiz jangiga shay bo‘lib turgan.
Oktavian floti va qo‘shinlari ham shu yerga yetib keladi. Mil.avv. 31-yilda Aksiya
burni yonida shiddatli dengiz jangi bo‘lib o‘tgan. Dengiz jangida Oktavian floti
porloq g‘alabaga erishgan. Kleopatra bilan Antoniyning floti va qo‘ shinlari
Iskandariyaga chekinishga majbur bo‘lgan.
Mil.avv. 31-3O-yillarda Oktavian qo‘shinlari qishni Italiyada o‘tkazganlar.
Mil.avv. 3O-yili Rim qo‘shinlari qarshilikka uchramay, Suriyani ishg‘ol qilib,
Falastinga bostirib kirganlar. Shundan keyin Rim qo‘shinlari Misrga qarab
yurganlar. Antoniy ularning bu harakatini qaytarmoqchi bo‘lgan. Ammo rimliklar
istehkomlarni yorib o‘tib, Misrga intilganlar. 17
Shu vaqtda kimdir Antoniyga:
Kleopatra o‘zini o‘zi o‘ldirdi, degan xabarni yetkazgan. Antoniy o‘zini qilich
tig‘iga tashlab, og‘ir jarohatlangan. Jarohatlangan Antoniy o‘zini Kleopatra yoniga
olib borishni buyurgan. Ammo malika o‘lmagan edi. Bu yerda Antoniy o‘lgan.
Kleopatra Rimga zanjirband holda borishdan o‘limni afzal ko‘rib, o‘zini o‘zi
o‘ldirgan. Shundan keyin Misr ham Rim viloyatiga aylantirilgan. Shu bilan Rim
saltanatidagi fuqarolar urushi ham nihoyasiga etgan. Shu vaqtdan boshlab
Oktavian g‘oyat katta Rim saltanatining tanho hukmdoriga aylandi.
Oktavian Misri istilo qilgach, mil.avv. 29-yilda Rimga qaytib kelgan va
zafar bayramini o‘tkazgan. Mil.avv. 27-yilda senat yig‘ilishida imperator unvonini
olgan. Rim davlatida mil.avv. 27-yil Prinsipiat tartibini o‘rnatgan vaqtidir. Prinseps
- “ birinchi kishi” demakdir. U mamlakatni viloyatlarga bo‘lib, u yerlarga o‘ziga
sodiq bo‘lgan kishilardan noiblar tayinlagan. Shuningdek, senatni saqlagan holda
davlat ishlarini o‘z qo ‘ lida tutib turgan.
Oktavian Avgust ichki siyosatda davlatni qayta yangilash yo‘lidan bordi
hamda o‘z siyosiy faoliyatini boshlanishida xalqning suverinitetini himoya qildi,
lekin davlatda yagona monarx edi.
Avgust senatorlar tarkibini 6 OO taga kamaytiradi, natijada senat tarkibida 2
ta senatorlar tabaqasi qoldi. Senatorlarga mulki senzi qilib 1 million sester
17
Машкин.Н.А. “ История древного РИМА”.-М.,2 OO 6. Страницы-23-24

19
o‘rnatildi va senatorlaming otasi yoki bobosi senator bo‘lishi shart etib belgilandi.
Qolgan fuqarolar mulki senziga ega bo‘lsa ham boshqa tabaqadan bo‘lganligi
sabab, senatdan chiqarildi. Oxirgi mulk senzi 4 OOO sesterga tushirilgan edi. 18
Beboniklar va senatorlarning bolalari birinchi magistr darajasigacha ko‘tarilgan.
Oktavian Rim va Italiya shaharlarining aholisiga ko‘p homiyliklar qilgan.
Italiyaning Rimdan boshqa shaharlardagi aslzoda kishilarga ham Rim fuqarolik
huquqi berilgan. Oktavian Avgust mamlakat hayotining nafaqat siyosiy, balki
ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarga ham alohida e’tibor qaratgan.
Oktavian davlati quldorlik saltanati edi. U o‘z faoliyati davomida ko‘proq
quldorlar manfaatini ko‘zlab ish yuritgan. Shuning uchun qullarni asoratda saqlash
va ular ustidan nazorat o‘rnatishni kuchaytirgan. U tasodifan qul qilingan kishilami
ozod qilishga senat qarorini chiqartirgan.
Oktavian Rim va Italiya shaharlarining aholisiga ko‘p homiyliklar qilgan.
Shu davrdan boshlab butun Apennin yarim oroli Italiya deb atala boshlagan.
Italiyaning Rimdan boshqa shaharlaridagi aslzoda kishilarga ham Rim fuqaroligi
huquqi berilgan. Oktavian davrida qurilish, diniy va madaniy ishlarga ham alohida
e’tibor berilgan. Rimda 82 ta ibodatxona qurilgan va tiklangan. Oktavian o‘zining
tashqi siyosatida Rim saltanati va zamonasining aslzodalari manfaatlarini ko‘zlab
ish yuritgan. U Italiyaning shimoli-sharqiy tomonidagi Italiya va Dunay
daryosining boshlarida yashovchi qabilalami o‘ziga itoat ettirgan. Bu davrda Rim
saltanatining yerlari Ispaniyadan Suriya va Misrgacha bo‘lgan maydonlarni
egallagan. Ammo joylardagi qabilalar Rimga qarshi ko‘p marta qo‘zg‘olonlar
ko‘tarishgan. Biroq, bu harakatlar qattiqqo‘llik bilan bostirilgan. Oktavian
qo‘shinlari mil.avv. 36-yilda Sekst Pompeyning Sitsiliya, Sardiniya va Korsikadagi
orol davlatini tor-mor keltirgan. Oktavian hukmronligining oxirlariga kelib, Rim
davlati asta-sekin zaiflashadi. Shimoldan german qabilalarining hujumi
boshlangan. Endilikda Rimning istilochilik urushlariga qurbi etmay qolgan. U
o‘zini-o‘zi arang mudofaa qilib turgan.
18
Rajabov . R . “ Qadimgi dunyo tarixi .-ˮ T .,2 OO 9. 382- bet

20
Milodiy 14-yilda Oktavian Rim shahri yaqinidagi Nole shaharchasida vafot
etgan. Imperator vafotidan so’ng saltanatdagi ahvol yanada og‘irlashib ketgan.
Koloniya va viloyatlarda katta-katta qo‘zg‘olonlar boshlangan. Imperatorlikka
da’vogar kishilar ko‘payib, ular o ‘ rtasida qonli kurash boshlangan. 19

II.2.Yuliy Sezar diktaturasi va ilk imperiya davri
Sezar davlatni katta kuch-qudratga ega mutloq hukmdor sifatida
boshqardi. Bu harakat haqiqatan unga cheksiz hokimiyat berdi, garchi uning
haqiqiy kuchi uning legionlariga bog‘liq bo‘lsa-da, Diktator Sullaga o‘xshamagan
holda Sezar mag‘lub bo‘lgan dushmanlariga qarshi hech qanday jazo choralari olib
bormadi. Sobiq dushmanlari uning hokimiyatiga qarshi bo‘lgan paytda,
Pompeyning armiyasidagi lashkarboshilar Sezarning xizmati ostiga beriladi. Sezar
Rim va uning provinsiyalarini tubdan o‘zgartirib yuborgan islohotlarni amalga
oshirdi. U viloyatlardagi ko‘plab kishilarga Rim fuqaroligini berdi. Shuningdek,
Italiya va boshqa viloyatlardan ittifoqchilarni qo‘shish orqali senat safini
kengaytirdi. Rim anchagina gavjum shahar edi va Sezarning birinchi harakatlari
shaharning xarobalarini yo‘qotishdan iborat bo‘ldi. U xarobalarni yo‘qotib, yangi
jamoat binolarini qamrab olgan qayta qurishni amalga oshirishni rejalashtiradi.
U yersiz kishilar mol-mulkka ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan koloniyalarni
ochishni boshlaydi va askarlar maoshini ko‘paytiradi.
Umuman olganda Gay Yuliy Sezaming diktatorlik davri ancha murakkab
davrlardan biri bo‘lgandi. Bu davrda bir qator unga dushman bo‘lganlar turli xil
sotqinliklar va ig‘volari orqali mamlakat ahvolini tang holatga solishga urinsalarda,
Sezar o‘zining qa’tiyati va shijoati orqali bu qiyinchiliklarni yengishga intilgan.
Rimda Sezarning boshqaruvidagi ahamiyati oshib borgani sari, unga qarshi
norozilik harakati ko‘tarildi. Ko‘plab aslzodalar va senatorlar Sezarning oshib
borayotgan kuch-qudratidan, muvaffaqiyatlari va mashhurligidan tashvishlana
boshlashdi. Shunday vaziyatda Sezarni chetlashtirib hukumatni Senatga
qaytarishni o‘z ichiga olgan fitna tuzib chiqildi. Rim aslzodalari, senat a’zolariga
19
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 254-bet

21
Sezarning tanho hokimligi kerak emas edi. Ular Rimda boshqariladigan
respublikani saqlab qolish tarafdorlari edilar. Fitnachilaming rejasiga ko‘ra,
Sezarning o‘ldirilishi bilan hukumat avvalgiday respublikachilarga qaytib, Sezar
o‘zgartirgan tartib-qoidalar yana o‘z holiga qaytar edi. Shuning uchun ular Sezarni
o‘ldirish payiga tushadilar. Ko‘pchilik senatorlar Mark Brut va Gay Kassiy
boshchiligida unga fitna tayyorladilar. Mil.avv. 44-yil mart oyida Sezar Sharqqa
harbiy yurish uyushtirishdan oldin Yupiter bayrami kuni senat majlisiga borganda
mil. avv. 44-yil 15-martida Senat binosida pichoqlab o‘ldiriladi.
Gay Yuliy Sezarni ba’zilar yakkahokim sifatida bilsalar, ayrimlar uchun
Sezar Rimning asoschisi hisoblanadi. Umuman olganda, Sezar Rim tarixida jasur
va aqlli shaxs sifatida qoldi.
Imperiyaning boshlanishi. Sezamrning o‘limidan so‘ng qaytadan fuqarolar
umshi boshlandi va Rim Respublikasi qoldirgan barcha narsalar vayron bo‘ldi.
Sezar vafotidan keyin uning dushmanlari Rimda va viloyatlarda respublikani qayta
tiklash uchun kurash boshlaganlar. Rim aholisining ko‘pchiligi fitnachilarni
qo‘llab-quvvatlamagan. Aksincha, ularning Rimdan ko‘chib ketishini talab
qilganlar. Rim senatida ikki oqim paydo bo‘lgan. Biri Sitseron boshliq
respublikachilar bo ‘l sa, ikkinchisi Sezarning sobiq yordamchisi Antoniy boshliq
sezarchilar oqimi edi. Mil. avv. 5O-4O-yillarda bu ikki oqim tarafdorlari o‘rtasida
qattiq kurash davom etgan. Bu esa mamlakatda fuqarolar urushining avj olishiga
sabab bo‘ l gan. Sezarning uchta tarafdori fitnachilami yo‘qotish uchun birlashishdi.
Sezarning 18 yoshli jiyani va asrandi o‘g‘li Oktavian tajribali lashkarboshi Mark
Antoniy va kuchli siyosatchi Lepid bilan birlashdi. Mil.avv. 43- yilda ular Rimni
egallashdi va keyingi o‘n yil davomida Ikkinchi tirumvirat sifatida boshqarishdi. 20
Rim imperiyasida milodiy I asr davrida ikki sulola hokimyatni boshqardi.
20
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 255-bet

22
Xulosa
Italiyaning ko‘pgina qismini tog‘lar egallaydi, faqatgina 2 O % hududi
tekisliklardan iborat. Etruriya, Kampaniya va Apuliyaning unumdor yerlari Latsiya
tekisligi va Po vodiysi dehqonchilik uchun qulay bo‘lganligi uchun bu yerda tariq,
bug‘doy, polba ekilgan, bog‘dorchilik zaytun daraxtlari va uzumchilik bilan
shug‘ullanganlar. Qadimgi Italiya suv va o‘rmonlaiga boy edi. Qadimda foydali

23
qazilmalar ko‘p emas edi: temir, mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, qurilish toshi,
marmar, loy, tuz. Qadimgi Italiyani 3 qismga bo‘lish qabul qilingan:
Shimoliy (Liguriya, Alp orti galliyasi va Venetsiya), o‘rta (Etruriya, Latsiya,
Kampaniya, Umbriya, Pitsen va Samniy) va janubiy (Apuliya, Kalabriya,
Lukaniya va Bruttiya). Apennin tog‘lari janubiy sharqqa cho‘zilib borib Arelin
tumanida Adriatik dengizigacha yetib boradi, yarim orolning shimoliy qismi
markaziy va janubiy qismidan ajratib turadi. Uning shimoliy iqlimi O‘rta Yevropa
iqlimiga yaqinroq. Yarim orolning bu qismi juda hosildor bo‘lib keyinchalik
Italiya deb atala boshlandi. Dastlab bu nom yunonlar Italiya deb atagan aholi
yashagan Kalabriyaning janubiy tumanlariga nisbatan aytilgan.
Italiyani o‘zi Apennin janubidan boshlanadi. Markaziy Italiyani G‘arbiy
qismi madaniyat tarixida o‘z yer tuzilishiga ko‘ra muhim rol o‘ynadi. Bu yerda
etrusk (hozirgi Florensiya), latin markazi Rim, Kampaniya (Kapuya va Neapol
bilan) kabi uch tekislik tashkil etadi. Bu yerdan kemachilik uchun qiig‘oqlari qulay
tabiiy portlari bo‘lgan Tibr daryosi oqib o‘tadi. Latin tekisligining markazida Tibr
daryosi va shimoliy sharqdan sabin, sharqdan Alban, janubdan Vol’sk tog‘lari
bilan o ‘ rab turishi yarim orol tarixida latin xalqlarini yuksalishiga sabab bo‘ladi.
Italiyani sharqiy qismi tog‘lik bo‘lib, janubga tomon mars, piligin, marrusen,
vistenlar vatani yovvoyi sabin tog‘lari cho‘zilib ketadi. Undan so‘ng Samnit
tepaliklariga yetadi. Janubiy Italiyaning g‘arbiy qismida samnitlarga qarindosh
tog‘li qabilalar joylashgan tog‘lik Lukaniya va Bruttiya yotadi. Sharqiy qismida
suvsiz Apuliya va Kalabriya viloyatlari bo‘lib bu yerda Tarent qo‘ltigi orqali
Yunonistondan kolonistlar kelgan.
Bu yerda Tarent, Regey, Kroton, Metapont, Posidoniya, Eleya kabi ko‘p
sonli yunon koloniyalari barpo etilib, buyuk Yunoniston deb atalgan. Qadimgi Rim
tarixida Sitsiliya oroli madaniyati muhim o‘rin tutadi. Orolni sharqiy va janubiy
hududlarini yunonlar egalladilar. Bu yerga ilgariroq finikiyaliklar kelib, Panorm
(hozirgi Palermo) va Lilibey (hoziigi Marsala) shaharlariga asos soldilar.
Qadimdan Italiyada apelsin va limon daraxtlari o‘stirilgan. Italiyaga xurmo va
anomi karfagenliklar olib keldilar. Yunonistonga qaraganda Italiyada hosildor

24
yerlar ko‘proq. Ayniqsa, Po vodiysi, Kampaniya, viloyati sikurn va falern navli
vinolari bilan mashhur edi. Italiyada dehqonchilik uchun juda ko‘p botqoq yerlar
quritilib, sun’iy sug‘orish ishlari amalga oshirildi. Bu ishning mohir ustasi
etrusklar edi. Mamlakatda metall juda kam bo‘lgani uchun u chetdan olib kelingan.
Faqat Etruriyadan mis va qoig‘oshin, El’ba orolida temir qazib olingan. Metallga
ishlov berishda etrusklar katta yutuqlaiga erishdilar. Qadimgi Rim tarixini
an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754-753-yillardan
boshlanib, G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi 476-yil bilan tugallanadi.
Rim tarixini o‘rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining
asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya,
epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’Iiynotlaridan foydalaniladi. ( Qadimgi
Rim tarixi bo‘yicha moddiy manbalar xilma-xil bo‘lib, Italiyaning paleolit va
neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari
mavjud. Shimoliy va o‘rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo‘lgan
sog‘onalar, uyjoy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o‘zida palatin,
eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko‘p sonli qabrlar, ibodatxona
poydevorlari, ona bo‘rining jez haykali, Serviy tulliv davridagi shahar devori
qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko‘p sonli arxeologik
yodgorliklar mavjud.
Jumladan, eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib
ketgan Pompeya va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to‘la qazib
ochilgan. Bu shaharlardagi ko‘chalar, uylar, ibodatxonalar to‘laligicha saqlanib
qolgan va eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha
mavjud bo‘lgan shahar me’morchiligi to‘g‘risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy
madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko‘p bo‘lgan. Qazib ochilgan
inshootlardan etrusk, latin, yunon yozuvlari topilgan.
Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi
bo‘yicha eng qimmatli manbalardan biri bu yozma adabiyotdir. Er.avv. III asrdan
boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o‘ynashi bilan uning tarixi to‘g‘risida
boy ma’lumotlar to‘plana boshlandi. Er.avv. II asrda Polibiy kabi yunon

25
yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Rim respublikasini so‘nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezarning
asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley
Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratildi. Liviy tarixida Rimning ichki va
tashqi siyosati, diniy hayoti to‘g‘risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley
Patirkulning ikki jildli asanda Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida
tasvirlangan.
Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-
yarmi, I asrning boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga
oid german qabilalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar berilgan. II—III asrlar
tarixiga oid asarlar to‘la saqlanmagan. Ularni ichida IV asrda tuzilgan «Avgustlar
tarixi yozuvchilari», «imperatorlar taijimai hollari» kabi to‘plamlarni ko‘rsatish
mumkin. So‘nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Martsellin asarlarida
tarixiy voqealar eramizning 378-yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi
bo‘yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx, Appian(II asr), Dion
Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy voqealami borishini
tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy Anney Flor (II asr)
Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik asarlari, har xil
kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlami
ko‘rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga
ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy-joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari,
Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo‘lib xizmat qildi. Italiyalik
arxeologlar hozirigi kungacha bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan to‘la
tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo‘lgan 1OO ga
yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya
davrlari, diniy hayoti bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya
jadvallari, qabrtosh yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning
asarlari orqali bilib olish mumkin. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, karriediya
kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan
birga Rim imperiyasi qaramog‘ida bo‘lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa

26
hududlarida, Osiyo, Afrikada ko‘p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy-
ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko‘priklar, portlar saqlanib qolgan.
Rivoyatlarga ko‘ra Rim shahriga er.avv. 753-yil 21-aprelda asos solingan.
«Qadimgi Rim» tushunchasi o‘n ikki asrdan ortiqroq tarixni o‘z ichiga olgan
(er.avv. 753-yil 21-apreldan boshlanib, eramizning 476-yil 23-avgustida G‘arbiy
Rim imperiyasining halokati bilan tugallandi) davlat jamiyat va sivilizatsiyani o‘z
ichiga oladi. Boshida uncha katta polis bo‘lmagan Rim er.avv. 265-yilga kelib,
butun Italiyani o‘ziga bo‘ysundirdi, er.avv. II asr o‘rtalarida eng qudratli O‘rtayer
dengizi davlatiga aylandi. Eramizning I—II asrlariga kelib, O ‘ rtayer dengizi
qadimgi sivilizatsiyalarini ulkan madaniy merosini o‘zlashtirgan bepoyon imperiya
bo‘ldi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul qilgan,
o‘zlashtirigan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi
Rimning muhim o‘rni belgilanadi. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz
taraqqiyot jarayonida bo‘lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir.
Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko‘ra olti daviga
bo‘linadi: Podsho Rimi (er.avv. VIII—VI asrlar). Bu vaqtda urug‘ qabila
munosabatlari, tuzilmalari yemiriladi, ilk sinfiy jamiyat paydo bo‘ladi va Rimning
bo‘lajak siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida asos bo‘lib xizmat qilgan ilk
davlat muassasalari shakllanadi; Ilk respublika davri (er.avv. V—III asrlar). U
Italiyada quldorlik jamiyati va davlatining intensiv taraqqiyoti bilan belgilanadi.
So‘nggi respublika davri (er. aw. II—I asrlar). Bu vaqtda klassik qulchilik
shakllanadigan Rim O‘rtayer dengizi davlati tashkil topadi. Ilk imperiya yoki
prinsipat (eramizning I—II asrlari). Bu davr Rim imperiyasining oltin davri,
O‘rtayer dengizi antik sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, iqdisodiyot va
madaniyatning o‘sishi bilan belgilanadi. Umumiy tushkunlik Rim imperiyasining
yemirilish xavfi (eramizning III asri). Bu davrda Rim jamiyatining barcha
tuzilmalarida kuchli tushkunlik belgilari yaqqol ko‘rinadi va Rim davlatchiligining
halokati xavfi tug‘iladi. So‘nggi Rim imperiyasi yoki Dominat (eramizning IV—V
asrlari). Bu davr quldorlik jamiyatining yemirilishi, uning bag‘rida feodalizmning
ilk belgilarini shakllanishi va g‘arbiy Rim imperiyasini qulashi bilan belgilanadi.

27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Boynazorov F. A. “Qadimgi dunyo tarixi”.-T.,2OO4.
2. Guliston davlat universiteti “Tarix” kafedrasi “Jahon tarixi” fanidan
o‘quv-uslubiy-majmua 2-qism “Qadimgi yunoniston va rim tarixi”
Guliston – 2O18.
3. Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti “Jahon
tarixi” kafedrasi “Jahon tarixi” o‘quv qo‘llanma (Qadimgi sharq,

28
Qadimgi yunoniston va Rim tarixi) (Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun
qo‘llanma) Toshkent-2O18.
4. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi .-T.,2OO9.ˮ
5. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon
tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent.
“Innovatsiya ziyo”. 2020.
6. Крушкол Ю. С. “Қадимги дунё тарихи”.-Т., 1975.
7. Ражабов Қ. “Жахон тарихининг муҳим саналари”.-Т.,2O11.
8. Эргашев Шухрат “Қадимги цивилизациялар .-Т.,-2O16.
ˮ
9. Ковалев С. И. “История рима” .-Санкт-Петербург – 2OO2.
10. Кузишина В. И. “История древного рима .-М., 2OOO.
ˮ
11. Машкин Н. А. “История древного РИМА”.-М.,2OO6.

Sotib olish