Riniyatoifa (Rhyniophyta) o’simliklar bo’limi - Ботаника - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	80000UZS
Размер	2.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Ботаника

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

71 Продаж

Riniyatoifa (Rhyniophyta) o’simliklar bo’limi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT
UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
UMUMIY BIOLOGIYA VA FIZIOLOGIYA KAFEDRASI
« Botanika» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: « Riniyatoifa (Rhyniophyta) o’simliklar
bo’limi.Sinflari,asosiy vakillari »
Kurs ishini topshirish
sanasi
“___”_____2024 y.
________________
(imzo)
________________
(imzo) Kurs ishi tekshirilgan
vaqti
“___”_____2024 y.
Kurs ishini yoqlagan
sanasi
“___”_____2024 y.
Baho“___”_______ Komissiya a’zolari:
______________________
______________________
NUKUS-2024
1Topshirdi: Biologiya fakulteti
1-B Bilogiya ta’lim yo’nalishi talabasi:
Fayzullayev Xayrulla
Qabul qildi:Aytbaeva Qurbangul

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………………3
I.BOB.Riniyatoifalar bo’limi – Rhyniophyta………………………..…………….9
1.1.Riniyatoifa o’simliklar bo’limi.Sinflari,asosiy vakillari……………………….9
1.2.Yopiq urug‘lilar va ochiq urug‘lilarning o‘xshashlik va farqli belgilari...........12
II.BOB.Yuksak o’simliklar dunyosi………………………………………………14
2.1.Yopiq urug‘lilarning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar………….15
2.2.Yopiq urug’lilarni sistematik taqqoslash……………………………………...20
Xulosa………………………………...…………………………………………..22
Foydalanilgan adabiyotlar………………...……………………..………………..23
2

KIRISH
Yuksak o simliklar tanasining murakkab tuzilganligi, yerda o sishgaʻ ʻ
moslashganligi, jinsiy va jinssiz ko payishi bilan tuban o simliklardan farq qiladi.
ʻ ʻ
Yuksak o simliklar sporofitida ko p hujayrali sporangiylar hosil bo lib, ularda
ʻ ʻ ʻ
harakatsiz sporalar yetishadi. Gametofitshxa jinsiy organlar paydo bo ladi.
ʻ Sporofit
, odatda, barg , poya va ildizga bo lingan. Ko pincha Yuksak o simliklarda
ʻ ʻ ʻ
o tkazuvchi to qima — ksilema va floema rivojlangan.
ʻ ʻ Epidermis, kutikula va
bargida og izchalar bo lishi Yuksak o simliklar uchun xos. Yuksak o simliklar
ʻ ʻ ʻ ʻ
birorta dengiz suvo tlaridan
ʻ kelib chiqqan, deb taxmin qilinadi. Yuksak
o simliklarning qazilma qoldiqlari silur davridan ma lum.
ʻ ʼ
Yuksak sporali o’simliklar paleozoy erasi silur davrining o’rtalari-
oxirida,qariyb 400-430 mln yil oldin kelib chiqqan. Hozirda kabi va ko’p yillar
oldin ham o’simliklarni yashashi uchun quruqlik muhiti suv sharoitidan keskin farq
qilgan. Quruqlikda o’simliklar bir vaqtning o’zida ikkita havo va tuproq muhitida
yashaydi. Havo muhiti suvga nisbatan kislorod miqdoriga boy, tuproq esa mineral
oziqlanish va suv bilan ta‘minlash sharoiti bo’lib xarakterlanadi. Shuning uchun
ham, o’simliklar ajdodlarining yashash uchun yangi sharoitga o’tishida bir qator
moslanishlar ya‘ni, oziq moddalarni tashish va suv ta‘minoti, qurib qolishdan
himoyalovchi va jinsiy jarayonni ta‘minlash uchun maxsus moslanishlar yuzaga
kelgan. Bu esa, ularda sporofit va gametofitlar farqlari orta borgan. Ko’p hujayrali
jinsiy organlar paydo bo’lgan, steril hujayralar qavatlari bilan himoyalangan,
sporofitda to’qima va organlar rivojlangan. O’simliklarni suvdan quruqlikka
chiqishi ehtimol, ularni zamburug’lar bilan simbioz holatiga ham olib kelgan.
Qadimgi o’simliklarning yer ostki organlarida zamburug’larning bo’lishi
ehtimol, mineral moddalardan jadal foydalanish imkonini bergan. Quruqqagi
birinchi o’simliklar o’lchami unchalik yirik bo’lmagan va ular tashqi tomondan
moxlarni eslatgan. Shu vaqtdan boshlab evolyutsiya natijasida o’simliklarning turli
shakldagi xilma-xilligi ortishiga sabab bo’ldi. Yuksak sporali o’simliklarni
suvo’tlari ajdodidan kelib chiqishining ikkita asosiy taxminiy nazariyasi mavjud:
3

birinchi taxminga ko’ra, bevosita suvo’tlaridan (ayniqsa, yashil suvo’tlaridan)
riniyafitlar kelib chiqqan va keyin ulardan quruqlikdagi boshqa o’simliklar yuzaga
kelgan. Keyingi taxmin haqiqatga yaqinroq bo’lib, unga ko’ra, riniyafitlar
(zosterofiltoifalar), yo’sintoifalar bo’limlari suvo’tlaridan mustaqil kelib chiqqan
deb qaraladi.Birinchi quruqdagi o’simliklar soda (primitiv) elementar
vegetativ organlarga ixtisoslashgan. Ularning tanasi (yer ustki) ayrisimon
dixotomik shoxlangan hosilalarni yuzaga keltirgan, o’q organing pastki qismi
– telom ,shoxlanish o’rtasidagi nuqtagaga esa mezoma deyiladi. Tananing pastki
qismida esa ildizsimon o’q – rizomoidlar va tuksimon rizoidlar joylashadi.
Rizomoid birlamchi elementar organ bo’lib, ildiz yoki ildizpoyaga (prototipi)
o’xshaydi, rizoidlar esa ildiz tukchasi vazifasini o’tagan.
Sporofitning keyingi morfologik bo’linishi natijasida fotosintez uchun
maxsus organlar barglar yuzaga kelgan va ular o’simlikda ikki xil yol bilan kelib
chiqqan. Ular kelib chiqishi jihatidan boshqa o’simliklarning haqiqiy barglaridan
keskin farq qiladi. Haqiqiy barglar yon shoxlarning qalinlashishi natijasida yoki
riniyafitsimon ajdodlarning butun shoxlanish sistemasidan kelib chiqqan va bu
telom sistemasidir. Bunga telomli barglar ham deyiladi.
4

Telomli barglar boshidan spora tashigan. Ular dastlab fotosintez vazifasini
bajaribgina qolmay, balki o’zida sporangiyni ham tashigan. Keyingi evolyutsion
jarayonda bu vazifalar asta sekin ajrala boshlagan. Masalan ayrim paporotniklar,
osmund turlarida bu vazifa ajralishi bitta bargni o’zida kuzatiladi. Boshqa
holatlarda, strausnik (tuyaqush) paporotnigida vazifalar turli barglar o’rtasida
bo’lingan: yuqorigi barglar sporofillarga yoki spora hosil qiluvchi bargga, pastki
barglar esa trofofillarga yoki oziqlanuvchi barglarga aylangan. Yuksak
o’simliklarning sporofilli poyasi keyingi evolyutsion jarayonda ochiq urug’lilar
strobilasi va yopiq urug’lilar guliga aylangan deb taxmin qilinadi.
Sporali o’simliklarning sporalari diploidli sporofit naslda vujudga kelgan
maxsus tuzilma ko’p hujayrali sporangiylarda hosil bo’ladi. Spora xivchinsiz va
harakatsizdir. Ular turli darajada po’stga ega va sust (passiv) tarqalishga (asosan
shamol yordamida) moslashgan.
Aksariyat o’simliklarning sporangiylarda bir xil sporalar etishadi va ular
teng sporalilar deb ataladi. Keyingi evolyutsion takomillashgan taksonlarda turli
o’lchamdagi sporalar hosil bo’ladi: kichigi mikrosporalar va yirigi megasporalar
deb ataladi (har xil sporali o’simliklar). Har qaysi sporaning unishidan gaploid
5

gametofit hosil bo’ladi va ba‘zan o’simta ham deyiladi. Shakllangan gametofitda
jinsiy organlar: anteridiy va arxegoniylar vujudga keladi. Har xil sporali
o’simliklarda gametofit ikki jinsli ya‘ni, anteridiyli yoki arxegoniyli bo’lishi
mumkin. Mikrosporalar unishidan erkaklik gametofit hosil bo’ladi va unda faqat
erkaklik jinsiy organlari–anteridiylar bo’ladi. Megasporadan arxegoniylar bo’lgan
urg’ochilik gametofit hosil bo’ladi. Anteridiyda harakatchan xivchinli erkaklik
gametalari–spermatozoidlar yoki harakatsiz spermiylar rivojlanadi. Arxegoniyda
harakatsiz urgochilik gametalari–tuxum hujayralar yetishadi.
Sporali o’simliklarda urug’lanish jarayoni xuddi suvo’tlarniki singari, faqat
suyuq suv tomchisi bo’lganda amalga oshadi. Erkaklik gametasi bilan urgochi
gameta qo’shilishi natijasida zigota vujudga keladi. Sporali o’simliklarning
zigotasi suvo’tlarnikidan farq qilib, dastlab ko’p hujayrali murtak rivojlanadi,
keyin uning o’sib rivojlanishidan yangi sporofit nasl hosil boladi. O’simliklarda
sporofit har doim diploid bosqichda bo’ladi. Xromosomalar soni kamayishi
(reduksiyasi) sporalar hosil bo’lishida ro’y beradi va sporalardan doimo gaploid
gametofit rivojlanadi. Gametalar qo’shilishidan so’ng diploidli holat tiklanadi.
Shunday qilib, o’simliklarning to’liq hayot sikli ikkita fazadan iborat:
gametofaza (gametofit) va sporofaza (sporofit). Ko’pchilik sporali o’simliklarda
moxlardan tashqari, ushbu fazalar alohida mustaqil tuplar holida namoyon bo’ladi.
Quruq sharoitda ko’pchilik sporali o’simliklar urug’lanish jarayoni suv tomchisi
muhitida amalga oshishi bu gametofitning reduksiyasi sabablidir. Sporofit esa
bunga qarshi holda sporalar hosil bo’lishi va tarqalishida suv tomchisi muhitiga
muhtojlik sezmaydi. Umuman yuksak o’simliklarning morfologik evolyutsiyasi
asosan takomillashish yo’lidan borgan va toshko’mir davrida ularning o’sib
rivojlanishi uchun yaxshi sharoit bo’lgan.
Mavzuning dolzarbligi: Riniyatoifa o’simliklar bo’limi ya’ni ochiq urug’li
o’simliklar oilasi vakillarining tarqalishi hayot tarsi va ularning klassifikatsiyasini
o’rganishdan iborat. Riniyatoifa o’simliklar xususiyatini o’rganib , ularni
6

muhofaza qilish ,hamda ularni tur sonini saqlab qolish hozirgi kunning dolzarb
vazifalaridan biri.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Ushbu kurs ishni bajarishdan
maqsad Riniyatoifa o’simliklarni hozirgi va qadimgi mavjud bo’lgan sinflari,
kichik sinflari ,qabila ,oila , turkumlarini va ularning turlari hamda hozirda xalq
xo’jaligida tutgan o’rnini, ahamiyati va ularning tarqalishini dorivorlik
xususiyatini o’rganishdan iborat.
Bu bo’lim o’simliklarning inson hayotida va tibbiyotdagi ahamiyatini
aniqlash vazifasidir .
Kurs ishining ob’ekti va predmenti : Riniyatoifa - o’simliklarning
sinflari , kichik sinflari , qabilalari, oilalari , turkumlar va ularning vakillari kurs
ishining ob’ekti bo’ladi. Riniyatoifa o’simliklar sinfi , kichik sinfi , qabilalari,
oilalari, turkumlari , vakillarining tarqalishi o’ziga hos tuzilishi , ularning
xususiyatlari va keng tarqalgan vakillarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati
to’g’risidagi mutaxasis olimlarning chop ettirgan ilmiy va o’quv uslubiy
adabiyotlari ushbu kurs ishining predmenti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi : Kurs ishi kirish , 2 ta bob, 5 ta
rasm, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Ishning
hajmi 28 sahifani tashkil etadi .
7

Sistematik birliklar (kategoriyalar)ning
nomlari va qo‘shimcha (affiks)lari
8№ Ilmiy
(lotincha)
Nomi Qo‘shimcha-
lari O‘zbekcha nomi Qo‘shimcha-
lari
1 Regnum
(Vegetabile
) — O‘simliklar dunyosi
—
2 Subregnum
(Vegetabile
) — O‘simliklar dunyo-
chasi (kichikdunyosi) —
3 Divisio Phyta Bo‘lim Toifa
4 Subdivision Phytina Bo‘limcha, kichik
bo‘lim Singari
5 Classis Opsida Ajdod (sinf) simon, Шаг
6 Subclassis Idea Ajdodcha (sinfcha)
kichik ajdod Kabilar
7 Ordo Ales Qabila(tartib) namo, dor
8 Subordo Ineae Qabilacha, kichik
qabila
9 Familia Aceae Oila dosh, guldosh
10 Subfamilia Oideae Oilacha, kichik oila
11 Tribus Eae Bo‘g‘in
—
12 Subtribus Inae Bo‘g‘incha, kichik
bo‘g‘in —
13 Genus
— Turkum
—
14 Subgenus
— Turkumcha, kichik
turkum —
15 Sectio
— Seksiya
—
16 Subsectio
— Seksiyacha, kichik
seksiya —
17 Series
— Seriya
—
18 Subseries — Seriyacha, kichik
seriya —
19 Species
— Tur
—
20 Subspecies
— Turcha, kichik tur
—
21 Varietas
— Tur xili
—

I.BOB.RINIYATOIFALAR BO`LIMI – RHYNIOPHIYTA
1.1.Riniyatoifa o’simliklar bo’limi.Sinflari,asosiy vakillari.
Bu bo`limga yuksak o`simliklarning eng sodda tuzilishga ega bo`lgan
vakillari kiradi. Shotlandiyalik paleobotanik D. Skott bu guruhga kiruvchi
o`simliklarni alohida bo`limga ajratishni taklif etgan va ularni dastavval psilofitlar
(Psilophyta), keyinchalik esa riniofitlar (Rhyniophyta) deb atagan. Bu bo`lim
vakillari bizgacha yetib kelmagan bo`lsada, ularning qazilma holda topilgan turlari
tuzilishi jihatidan yuksak o`simliklarning evolutsiyasini o`rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
1859-yilda kanadalik geolog D. Dauson Kanadadan devon davriga xos
qoldiqlardan noma`lum yuksak o`simlikning g`aroyib bir qoldig`ini topgan. Uning
dixotomik shoxlangan tanasi bo`lib, barglari bo`lmagan. O`tkazuvchi sistemasi esa
9

tipik protostel holatda bo`lib, sodda (primitiv) hisoblanadi. Topilgan o`simlikning
sporangiysi uning dixotomik shoxchalarining ustida joylashgan. Yer osti organlari
esa topilmagan. Dauson topgan bu o`simligiga Psilophyton princeps deb nom
bergan. 1912 yilning kuzida Shotlandiyada Rhynia turkumiga oid o`simlik topiladi.
1937 yilda paleobotanik U. Lang sodda yuksak o`simliklarning riniyalardan ham
qadimgi vakilini yuqori silur qoldiqlaridan (Buyuk Britaniya) Kuksoniya
(Cooksonia) deb atalgan yangi turkumni aniqlaydi. Keyinchalik kuksoniyaning
qoldiqlari yuqori silur qatlamlaridan Chexiya, Markaziy Qozog`islon, Nyu-York
shtatidan, Shotlandiyadan va G`arbiy Sibirdan ham topilgan. Kuksoniyalar ham
bundan 415 mln. yillar oldin yashagan 0`simliklar ekanligini paleobotanik
materiallar tasdiqlaydi. Bu qoldiqlar silur davridan to devon davrining oxirigacha
yashagan eng qadimgi yuksak 0`simliklar sanalib, ular dastlab psilofitlar bo`limiga
birlashtirilgan.
Hozirda ko`pchilik olimlar ularni riniofitlar (Rhyniophyta) deb atashadi.
Ular elementar o`q organi kauloid va undagi fillioid hamda rizoidlardan iborat.
Evolutsiya jarayonida kauloidlardan yirik barglar (paporotnik barglariga o`xshash)
kelib chiqqan. Riniyanamolar qabilasi – Rhyniales Bu qabilaga kiruvchi
o`simliklarning tanasi dixotomik shoxlangan. Poyasi tuksiz, protoksilemasi
kauloidning markazida joylashgan, ya`ni 13 sentrarx tipida. Sporangiylari
uzunchoq yoki sharsimon bo`lib, uzunasiga ochilgan.
10

Keyingi klassifikatsiylar bo`yicha ko`pchilik olimlar, jumladan amerikalik
botanik Birxorst (1971) ilgarigi klassifikatsiyalar bo`yicha Riniyadoshlar,
Xorneofitdoshlar, Xednadoshlar va boshqalarni bitta Riniyadoshlar oilasiga
birlashtiradi. Qabilaning qadimgi vakillaridan bittasi Kuksoniya turkumidir. U
bundan 415 mln. yil ilgari o`sgan. Kuksoniyalarning sporangiysi mayda, qalin
po`stli sharsimon yoki biroz uzunchoq bo`lgan. Bu qabilaning yaxshiroq
o`rganilgan turkumi riniyalardir. Ular sernam joylarda qalin o`sgan. Vakillaridan
katta riniya (Rhynia major) yirikroq bo`lib, balandligi 0,5 m gacha yetgan.
Poyasining diametri 5 mm ga yaqin bo`lgan. Ularda markaziy stelasi ingichka
bo`lib, ksilemasi zaif taraqqiy etgan. Tanasida ildizpoyaga o`xshash gorizontal
o`suvchi rizomoidlari bo`lib, ulardan yuqoriga qarab poyasimon qismi, pastga
tomon esa rizoidlar taraqqiy topgan. Riniyanamolarning yana bir xarakterli
xususiyati shuki, ularning sporangiylari bir-biriga yaqin joylashgan, ayrimlarida
ular qo`shilib o`sib sinangiylarni hosil etgan (2-rasm).
Psilofitnamolar qabilasi – Psilophytales Qabilaga bitta psilofitdoshlar
(Psilophytaceae) oilasi kiradi. Bularda o`q poya (kauloid) yaxshi taraqqiy etgan.
11

Oila turkumlaridan bittasi psilofit bo`lib, vakillarining qoldiqlari devon davrining
boshlaridan ma`lum bo`lgan va G`arbiy Yevropa, Ural, G`arbiy Sibir, Sharqiy
Qozog`iston, Xitoy va Shimoliy Amerikadan topilgan. Psilofitlar ham balandroq
bo`lgan. Poyasining yo`g`onligi 5 mm gacha yetgan. Riniyafitlarni o`rganish telom
nazariyasining yaratilishida asosiy material bo`lib xizmat qilgan. Riniyafitlardan
yo`sinsimonlar, plaunsimonlar, qirqbo`g`imsimonlar va paporotniksimonlarning
kelib chiqqanligi haqida yetarli asoslar mavjud.
1-rasm. Katta riniya – Rhynia major 2- rasm. Riniofitlar: 1. Teniokrada
(Taeniokrada), 2. Xedeya (Hedeia) sporangiysi, 3. Yaraviya (Yarravia) sporangiysi
1.2.Yopiq urug‘lilar va ochiq urug‘lilarning o‘xshashlik va farqli
belgilari
Yopiq urug‘lilar tipi eng katta o‘simliklar tipi bo‘lib, xozirgacha ma’lum
o‘simlik turlarining yarmidan ko‘prog‘ini o‘z ichiga oladi. Bu tip o‘ziga xos bir
qancha xususiyatlari bilan boshqa tiplardan ajralib turadi. Bu o‘simliklarda
urug‘chi borligi hammadan xarakterlidir, urug‘chi bir yoki bir necha meva
barglaridan (makro- yoki megasporofillardan) vujudga keladi, meva barglarining
chetlari bir-biriga qo‘shilib ketgan bo‘ladi, shunga ko‘ra, urug‘chining pastki
qismida kamgak joy, ya’ni urug‘kurtak (makro- yoki megasporangiy)
12

rivojlanadigan tuguncha yuzaga keladi. Otalanishdan keyin tuguncha o‘sib,
mevaga aylanadi, meva ichida urug‘kurtakdan yuzaga kelgan urug‘lar (yoki bitta
urug‘) bo‘ladi; bu o‘simliklar ochiq urug‘lilardan ajratilib, yopiq urug‘lilar deb
atalishi ham shunga bog‘liq (ochiq urug‘lilarning urug‘i o‘sib, kattalashgan
megasporofillarda ochiq holda turadi). Bundan tashqari, yopiq urug‘lilarga: sakkiz
yadroli embrion xaltasi yoki shunday xaltadan yuzaga keladigan xalta borligi qo‘sh
otalanish bo‘lishi, otalanishdan keyingina yuzaga keladigan triploid endosperm
bo‘lishi, changni ushlaydigan urug‘chi tumshuqchasi borligi va ko‘pchiligida
birmuncha tipik gul bilan gulqo‘rg‘oni bo‘lishi xarakterlidir. Anatomik belgilardan
yopiq urug‘lilarda asl suv naylari (traxeyalar) borligi ko‘rinadi, ochiq urug‘lilarda
esa faqat traxeidlar bo‘ladi-yu, suv naylari kamdan-kam uchraydi.
Yopiq urug‘lilar bilan ochiq urug‘lilarda o‘xshash belgilar ko‘p
bo‘lganiga ko‘ra, yopiq urug‘lilarni qanday bo‘lmasin juda oddiy ochiq
urug‘lilardan kelib chiqqan deb gumon qilish kerak bo‘lsa-da, ularning eng yaqin
ajdodlarini haligacha aniq ko‘rsatish qiyin. Yopiq urug‘lilarning hammadan
qadimgi va juda uzuq-yuluq qazilma qoldiqlari (changi, yog‘ochi) yura geologik
qatlamlaridan topilgan. Pastki bo‘r qatlamlaridan yopiq urug‘lilarning kamdan-
kam ba’zi qoldiqlari topilgan, o‘rta bo‘r qatlamlarida esa yopiq urug‘lilar birdan
ko‘plab uchraydi, uchraganda ham ancha xilma-xil formalari uchrab, bu
13

formalarning hammasi hozir o‘sadigan har xil oilalarga, hatto avlodlarga kiradi
(magnoliyadoshlar, lavrlar, buklar, tollar, tutlar va boshqalar).
II.BOB.Yuksak o’simliklar dunyosi
Yuksak o`simliklar Yer yuzida eng keng tarqalgan bo`lib, murakkab
tuzilishga ega bo`lishi bilan ajralib turadi. O`simliklar dunyosini, shu jumladan
yuksak o`simliklarni ma`lum bir tizim (sistema) asosida joylashtirish ustida olimlar
uzoq yillar mobaynida tadqiqot ishlari olib borganlar va o`zlarining
klassifikatsiyalarini ishlab chiqqanlar.
O`simliklar sistemasini ilk bor tavsiya etgan botaniklardan biri italiyalik
botanik A. Sezalpin (1519-1603) bo`lib, u o`simliklarni asosan mevasiga qarab 15
sinfga ajratgan. K. Linney esa o`simliklarni mevasiga emas, guliga (ayniqsa,
changchilaming tuzilishiga) qarab 23 sinfga, gulsizlarni bir sinfga kiritib, o`zining
24 sinfdan iborat sistemasini yaratdi. Vaqt o`tishi bilan o`simliklar, shu jumladan
gulli o`simliklar sistemasiga bag`ishlab ko`plab asarlar nashr etildi va yangi
sistemalar tavsiya etila boshlandi.
Bu borada A. Engler, N.I. Kuznetsov, N.A. Bush, A.A. Grossgeym, X.Y.
Gobi, B.M. Kozo-Polyanskiy, A.L. Taxtadjyan kabilarning olib borgan ishlari
diqqatga sazovordir.
Hozirda yuksak o`simliklar dunyochasi (kichik dunyosi) 300 000 dan ortiq
turni o`z ichiga oluvchi 9 ta bo`limga ajratiladi.
14

1. Riniyatoifalar - Rhyniophyta
2. Zosterofiltoifalar - Zosterophyllophyta
3. Yo`sintoifalar - Bryophyta
4. Plauntoifalar - Lycopodiophyta
5. Psilottoifalar -Psilotophyta
6. Qirqbo`g `imtoifalar – Equisetophyta
7. Qirqquloqtoifalar - Polypodiophyta
8. Qarag`aytoifalar (ochiq urug`lilar) - Pinophyta yoki Gymnospermae
9. Magnoliyatoifalar (yopiq urug`lilar) - Magnoliophyta yoki
Angyospermae.
Psilofitnamolar qabilasi – Psilophytales
Qabilaga bitta psilofitdoshlar (Psilophytaceae) oilasi kiradi. Bularda o`q
poya (kauloid) yaxshi taraqqiy etgan. Oila turkumlaridan bittasi psilofit bo`lib,
vakillarining qoldiqlari devon davrining boshlaridan ma`lum bo`lgan va G`arbiy
Yevropa, Ural, G`arbiy Sibir, Sharqiy Qozog`iston, Xitoy va Shimoliy Amerikadan
topilgan. Psilofitlar ham balandroq bo`lgan. Poyasining yo`g`onligi 5 mm gacha
yetgan. Riniyafitlarni o`rganish telom nazariyasining yaratilishida asosiy material
bo`lib xizmat qilgan. Riniyafitlardan yo`sinsimonlar, plaunsimonlar,
qirqbo`g`imsimonlar va paporotniksimonlarning kelib chiqqanligi haqida yetarli
asoslar mavjud.
2.1.Yopiq urug‘lilarning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar
O‘simliklar sistematikasining quyi darajasida turgan har xil gruppalar —
keytoniyalar, urug‘li qirqquloqlar, bennetitlar, gnetumlar (jumladan, gnetum yoki
efedra) yopiq urug‘lilarning ajdodi bo‘lgan deb gumon qilinar edi. Keytoniyalarda
tuguncha, tumshuqcha bor edi-yu, lekin ularda tuguncha yopiq urug‘lilardagidan
boshqacharoq bo‘lardi; ularda bir nav gulga o‘xshagan narsa ham bo‘lmay,
sporofillari oddiy tuzilgan edi, shunga ko‘ra bu o‘simliklar, chamasi
evolyutsiyaning tumtoq bir shoxidir. Bennetitlarda o‘ziga xos ikki jinsli gullari
bo‘lgani bilan urug‘chisi yo‘q edi, ularning urug‘lari megasporofillardan yuzaga
15

kelgan meva ichida turmay, bepusht tangachalar orasida yashiringan edi, xolos.
Urug‘li qirqquloqlarda gul bo‘lmagan, urug‘lar ham ochiq turgan.
Yopiq urug‘lilar gnetumlardan kelib chiqqan degan nazariyaga ko‘ra, eng
oddiy yopiq urug‘lilarda bir jinsli mayda-mayda gullar bor edi, bu gullarda
gulqo‘rg‘oni bo‘lmas yoki bo‘lsa ham arang ko‘zga ilinadigan bo‘lar edi, deb faraz
qilinadi. Lekin, yuqorida aytilganidek, qubba tipida spiral bo‘lib joylashgan bir
talay a’zolari bor ikki jinsli yirik-yirik gullar, hozir bir qancha mulohazalarga ko‘ra
eng oddiy gullar deb hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi yopiq urug‘lilarni qurib
itgan qandaydir ochiq urug‘lilardan, qubba tipidagi ikki jinsli gullari (strobillari)
bo‘lgan juda oddiy ochiq urug‘lilardan kelib chiqqan deb faraz qilsa ham bo‘ladi,
ochiq urug‘lilarning o‘sha gullaridagi gul o‘rnida (o‘qida) bir jinsli
gulqo‘rg‘onning erkin (bir-biriga qo‘shilmagan) yaproqchalari, mikrosporofillar
(changchilar) va megasporofillar (meva bargchalari) spiral holda joylashgan edi.
Ochiq urug‘lilar sistemasida bu gruppa past bir joyda, urug‘li qirqquloqlar va
bennettitlar hamda sagovniklar orasida turishi kerak.
Urug‘larning yopiq bo‘lishi urug‘kurtaklar bilan rivojlanib kelayotgan
urug‘larni tashqi muhitning noqulay ta’sirlaridan, birinchi navbatda havoning
16

quruqligidan saqlashda shubhasiz katta rol o‘ynadi. Biroq, yopiq urug‘lilarning tez
ko‘payib, yerda ilgaridan ustunlik qilib kelayotgan arxegonial o‘simliklarni siqib
chiqarganligini urug‘larining yopiq bo‘lishi bilangina tushuntirish qiyin. Yashash
uchun kurashda yopiq urug‘lilarning qanday sabablarga ko‘ra g‘olib chiqqanligi
to‘g‘risida rus botanigi M. I. Golenkin (1927 yil) qiziq gipotezani o‘rtaga qo‘ydi.
U, bo‘r davrining o‘rtalarida qandaydir umumiy kosmogonik sabablarga ko‘ra
butun yer yuzida yorug‘lik va havo namligi keskin o‘zgardi deb taxmin qiladi.
Ilgari yerni doim o‘rab turadigan qalin bulutlar tarqalib, ravshan quyosh nurlari
yerga tushadigan bo‘lib qoldi, shu munosabat bilan havo ancha quridi. O‘sha
vaqtdagi yuqori darajali arxegonial o‘simliklarning ko‘pchiligi ravshan yorug‘lik
bilan quruq havoga moslashgan emas edi va moslasha olmadi, natijada ular quriy
boshladi yoki o‘zining yashash maydonini ancha toraytira boshladi (ninabarglilar
va kserofit o‘simliklardan boshqalari). O‘sha davrgacha juda oz joyga tarqalgan va
kamgina formalardan iborat bo‘lgan yopiq urug‘lilar esa, aksincha, yorug‘ quyosh
nuri bilan quruq havoga yaxshi chidaydigan bo‘lib qoldi. Mana shu hol,
shuningdek, yopiq urug‘lilarning evolyutsiyada haddan tashqari muloyim bo‘lib,
har xil tashqi sharoitlarga turli yo‘llar bilan moslasha olganligi ularning butun Yer
yuzasiga tez tarqalib, ilgaridan hukmdor bo‘lib kelgan yuqori darajali arxegonial
o‘simliklarni siqib chiqarishiga sabab bo‘ldi.Yopiq urug‘lilarning g‘olib chiqishi
Yerdagi xayvonlar olamining o‘zgarishiga ham olib keldi; bu o‘zgarish
hasharotlar, xasharotxo‘r, sut emizuvchi va qushlarning, keyinchalik esa yirtqich
va mevaxo‘r hayvonlarning tez evolyutsiya qilishiga sabab bo‘lishi kerak edi. O‘z
navbatida yopiq urug‘lilarda ham shakl, ximizm va funktsiyalar evolyutsiya
protsessida moslanish tomoniga qarab necha martalab asta-sekii o‘zgarib bordi.
O‘simliklar bilan hayvonot olami o‘rtasidagi murakkab va xilma-xil o‘zaro
munosabatlar shunga sabab bo‘ldi. Yopiq urug‘lilarning g‘olib chiqishi, Yer
yuzidagi tiriklik olamining taqdirida burilish davri, zo‘r revolyutsiya bo‘ldi.
Yopiq urug‘lilar dastlab qayerda paydo bo‘lgan degan savol to‘g‘risida har
xil farazlar bor. Ba’zilarning fikricha, yopiq urug‘lilar dastlab Amerika, Osiyo va
17

Avstraliya orasida joylashgan, keyinchalik Tinch Okean suvlariga cho‘kkan
gipotetik tropik materikda paydo bo‘lgan. Ba’zilar yopiq urug‘lilarning dastlab
paydo bo‘lgan joyi Arktika materigidir deb hisoblasa, boshqalar subtropiklar va
shimoliy yarim sharning o‘rtacha issiq zonalaridagi tog‘lardir deb hisoblaydi.Hozir
ko‘pchilik botaniklar dastlabki yopiq urug‘lilarni monopodial tipda bir nechta
yo‘g‘on shox chiqargan kalta tanali daraxtlar bo‘lgan deb hisoblaydi. Simpodial
tipda shoxlanib, bir talay yo‘g‘on va ingichka shoxlar chiqargan ancha katta
daraxtlar o‘sha daraxtlardan paydo bo‘lgan. Daraxtsimon o‘simliklardan har xil
davrlarda va har xil filogenetik taraqqiyot davomida butalar, yarim butalar va
o‘tsimon o‘simliklar, avval ko‘p yillik o‘simliklar, so‘ngra, iqlnm va yashash
joylarining o‘ziga xos sharoitlariga ko‘ra har xil avlodlarda ikki yillik va bir yillik
o‘simliklar paydo bo‘lgan.Yopiq urug‘lilar juda plastik (muloyim) bo‘lgani tufayli
evolyutsion taraqqiyotda ularning vegetativ organlari, ayniqsa, barglari, bir talay
metamorfozlarga uchragan, gullari bilan mevalari nihoyatda xilma-xil bo‘lib
qolgan. Ximiyaviy tarkibi bilan fiziologik reaktsiyalarning murakkab va xilma-xil
bo‘lishi xam yopiq urug‘lilarga xos xususiyatlardandir.Yopiq urug‘lilar gulining
evolyutsiyasi (bu o‘simliklarning sistematikasida asosan gul tuzilishiga ahamiyat
beriladi) sodda qilib, umuman aytganda, uzun (qubba tipida) gul o‘rni bor,
aktinomorf, ikki jinsli gullardan, a’zolari son jihatdan notayin bo‘lib, erkin holda
(bir-biriga qo‘shilmay) spiral joylashgan, ustki tugunchasi bilan bir talay
urug‘kurtaklari bo‘lgan gullardan — bir jinsli, siklik, zigomorf gullarga, yassi gul
o‘rnidagi a’zolari son jihatdan juda tayinli bo‘lib, ma’lum darajada bir-biriga
qo‘shilgan hamda bir uyali pastki tugunchasi bilan bitta yoki bir nechta
urug‘kurtagi bo‘lgan gullar tomoniga qarab borgan. Yopiq urug‘lilar gulining shu
evolyutsiyasi har xil evolyutsion qatorlarda bir-biriga bog‘lanmagan holda
mustaqil davom etgan.
Yopiq urug‘lilar hamma yerda, o‘simliklar dunyosining deyarli eng chetki
chegarasida ham tarqalgan bo‘lib, ninabarglilar o‘rmoni, torfli botqoqliklar va
ba’zi tundralarni aytmaganda, hamma joyning manzarasi yopiq urug‘lilarga
18

bog‘liq.Odamning hayotida va xo‘jalik faoliyatida yopiq urug‘lilar boshqa o‘simlik
gruppalariga qaraganda beqiyos darajada katta rol o‘ynaydi. Oziq-ovqat, kiyim-
kechak, yem-xashak, dorivorlar, xo‘shbo‘y moddalar, narkotiklar, dori-darmonlar,
oshlovchi moddalar, kauchuk, guttapercha, po‘kak va boshqa bir talay narsalar
yopiq urug‘lilardan olinadi; qurilish materiallari, yoqilg‘i, buyum yasaladigan
material, qog‘ozni ham ma’lum darajada yopiq urug‘lilar beradi.XVI asrdan beri
necha o‘nlab sistemalar taklif etilgan bo‘lsa-da, boshqa talaygina o‘simlik tiplari
singari, yopiq urug‘lilar to‘g‘risida ham hammaga manzur bo‘lgan sistema yo‘q.
Qaysi o‘simlik gruppalarini hammadan sodda deb hisoblash kerak va yopiq
urug‘lilarni mono yoki polifiletik yo‘llarning qaysi biri bilan yuzaga kelgan deb
bilish kerak degan asosiy qoida ustidayoq ixtiloflar chiqa boshlaydi.
XIX asrning oxirlari va XX asrning birinchi choragida nemis botanigi A.
Engler bilan avstriya botanigi R. Vettshteyn sistemalarini ko‘plar tan olar edi.
Engler sistemasi bir qancha qoidalari eskirgan bo‘lsa-da, xususan, amaliy
maqsadlarda hozir ham qo‘llaniladi. Chunki Engler sistemasi boshka sistemalar
singari tartib va oilalargacha emas, balki avlod va kenja avlodlargacha ishlab
chiqilgan birdan-bir eng yangi sistemadir. Ikkala sistemada — Engler va
Vettshteyn sistemasida, gullari bir qoplag‘ichli va qoplag‘ichsiz, mayda, anemofil,
kam a’zoli bo‘ladigan oilalar (kavuaringullar, qalampirgullar, tolgullar,
19

qayingullar, buksimongullar va boshqalar) har xil sababdan bo‘lsa-da, hammadan
sodda oilalar deb qaraladi. Hozir ko‘proq rasm qilingan eng yangi sistemalarda,
aksincha, gullari yaxshi rivojlanib, ko‘p a’zoli, aloxida tojibargli (ikki qoplag‘ichli)
bo‘lib olgan va hasharotlar bilan changlanadigan (entomofil) oilalar, masalan, ko‘p
mevalilar (Polycarpicae} tartibiga kiruvchi magnoliyagullar, ayiqtovongullar,
xurmachagullar, zirkgullar va boshqalar bosh tomonga qo‘yiladi. Gullari bir
qoplag‘ichli va qoplag‘ichsiz bo‘ladigan oilalar esa, bir qancha mulohazalarga
ko‘ra, ikkilamchi tartibda „oddiylashgan" deb qaraladi, masalan, ulardan
ko‘plarida tsenokarp ginetsiy, past tuguncha bor — bu belgilar mutlaqo oddiylik
belgilari emas. Rus botaniklari Kozo-Polyanskiy, Bush, Grossgeym, gollandiyalik
olim Galler, amerika olimi Bessi, Pula, Shafner, inglizlardan Getchinsonning
(Xachinson) sistemalari shunday sistemalardir.
2.2.Yopiq urug’lilarni sistematik taqqoslash
Ko‘pchilik sistematiklar, ayniqsa o‘tmish zamon sistematiklari yopiq
urug‘lilarni ikki sinfga — ikki pallalilar va bir pallalilarga bo‘ladi. Ikki pallalilarga
xarakterli xususiyatlar quyidagilar: urug‘i ikki pallali bo‘lib, o‘tkazuvchi to‘qimasi
(kambiyli to‘qima) ochiq turadi, bosh ildizi bir umr saqlanib qoladi (urug‘dan
chiqqan individlarda), barglari elaksimon va patsimon tomirlanib, gullari 5-4-2
a’zoli bo‘ladi. Bir pallalilar bunga qarama-qarshi belgilar bilan ta’riflanadi:
urug‘lari bir pallali bo‘lib, o‘tkazuvchi to‘qimasi yopiq turadi (kambiysiz), bosh
ildiz barvaqt qurib, o‘rniga yon ildizlar paydo bo‘ladi, barglari parallel yoki
yoysimon tomirlanadi, gullari uch a’zoli bo‘ladi. Birinchi gruppaga xos ayrim
belgilar, ikkinchi gruppaning vakilarida ham uchrashi mumkin, shuning uchun bu
belgilarning hammasi bir bo‘lgandagina muhim hisoblanadi.Yopiq urug‘lilarning
filogenezida ikki pallalilar bilan bir pallalilar qanday o‘zaro munosabatda bo‘lgan
degan masalaga kelganda shuni aytish kerakki, kamdan-kam morfologlar bilan
sistematiklargina ikki pallalilarni bir pallalilardan kelib chiqqan deb biladi. Shu
ikkala sinf qandaydir umumiy bir ajdoddan paydo bo‘lib, parallel ravishda taraqqiy
20

qilgan degan nazariya ko‘proq rasm bo‘lgan edi, shu bilan birga, sirtdan ancha
sodda ko‘rinadi deb bir pallalilar sistema boshiga qo‘yilar edi. Ko‘pchilik yangi
sistemalarda, aksincha, bir pallalilar sodda tuzilgan birlamchi ikki pallalilardan
kelib chiqqan degan qoida oldinga suriladi va bir pallalilar sistemada ikki
pallalilardan keyin qo‘yiladi. Birlamchi ikki pallalilarda (ko‘p mevalilar) gullar
bilan anatomik tuzilishning ancha oddiy bo‘lishi, yopiq urug‘lilar poyasining
birlamchi shakli deb hisoblanadigan daraxtsimon formalar borligi, bir pallaning
ikki pallaga ajralishi yoki ikkinchi pallaning yangidan paydo bo‘la olishi
mumkinligini ko‘rsatadigan dalillarning yo‘qligi shunga asos bo‘la oladi deb
hisoblanadi.
Ba’zi sistematiklar (Kuznetsov, Bush, Lotsi) bir pallalilarni mustakil sinf
deb qaramaydi va bu o‘simliklarni ikki pallalilar sistemasining har xil joyiga
qo‘yadi. Bu fikrni kamdan-kam olimlar yoqlaydi, shunda ham faqat pedagogik
mulohazalarga ko‘ra yoqlaydi, sistemaning yana to‘laroq bo‘lishi uchun bir
pallalilarni mustaqil sinf deb qarash qulayroqdir.Yopiq urug‘lilar sistematikasidagi
„tartib" degan sistematik kategoriya bilimlarimizning hozirgi darajasida ancha
noaniq va, ko‘pincha, sun’iy bo‘lib ko‘rinadi. Tartibga ko‘pincha sirtdan o‘xshash
bo‘lgani holda, qon-qardoshlik aloqalari bilan bir-biriga bog‘lanmagan oilalar
kiritiladi.Yopiq urug‘lilar tartiblarining soni bilan hajmi turli avtorlarning
sistemalarida bir xilda emas. Ularning qarindoshlik aloqalari ham turlicha ta’rif
qilinadi va ko‘pincha tartiblardan ko‘ra ayrim oilalar orasidagi taxminiy filogenetik
yaqinlik to‘g‘risida juda aniq gapirsa bo‘ladi. Umuman aytganda, yangi
sistemalarda tartiblar, qisman oilalar hajmini kichraytirishga va shunga yarasha
tartib, oilalar sonini oshirishga intilish borligi ko‘riladi. Engler sistemasida (Dils
tomonidan bir oz o‘zgartirilgan 1936 yilgi nashrida) ikki pallalilar 44 tartib bilan
268 oilaga, bir pallalilar esa 11 tartib bilan 45 oilaga bo‘linadi. Getchinson
(Xachinson) sistemasida ikki pallalilar 76 tartib bilan 264 oilaga, bir pallalilar esa
29 tartib bilan 68 oilaga bo‘lingan.Yopiq urug‘lilarni ikki pallalilar bilan bir
21

pallalilarga bo‘lishni tan olmaydigan rus botanigi A. A.Grossgeym yopiq
urug‘lilarning hammasini 67 tartib bilan 304 oilaga bo‘ladi.
Xul o sa
Ushbu kurs ishi mavzusi davomida Riniyatoifa o’simliklar bo’limi haqida
keng tushuncha va bilim hamda ko’nikmalarga ega bo’ldim. Bu bo`lim vakillari
bizgacha yetib kelmagan bo`lsada, ularning qazilma holda topilgan turlari tuzilishi
jihatidan yuksak o`simliklarning evolutsiyasini o`rganishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Riniyanamolar qabilasi – Rhyniales Bu qabilaga kiruvchi o`simliklarning
tanasi dixotomik shoxlangan. Poyasi tuksiz, protoksilemasi kauloidning markazida
joylashgan, ya`ni 13 sentrarx tipida. Sporangiylari uzunchoq yoki sharsimon
bo`lib, uzunasiga ochilgan.
Keyingi klassifikatsiylar bo`yicha ko`pchilik olimlar, jumladan amerikalik
botanik Birxorst (1971) ilgarigi klassifikatsiyalar bo`yicha Riniyadoshlar,
Xorneofitdoshlar, Xednadoshlar va boshqalarni bitta Riniyadoshlar oilasiga
birlashtiradi. Qabilaning qadimgi vakillaridan bittasi Kuksoniya turkumidir. U
bundan 415 mln. yil ilgari o`sgan. Kuksoniyalarning sporangiysi mayda, qalin
po`stli sharsimon yoki biroz uzunchoq bo`lgan.
Bu qabilaning yaxshiroq o`rganilgan turkumi riniyalardir. Ular sernam
joylarda qalin o`sgan. Vakillaridan katta riniya (Rhynia major) yirikroq bo`lib,
balandligi 0,5 m gacha yetgan. Poyasining diametri 5 mm ga yaqin bo`lgan. Ularda
markaziy stelasi ingichka bo`lib, ksilemasi zaif taraqqiy etgan. Tanasida
ildizpoyaga o`xshash gorizontal o`suvchi rizomoidlari bo`lib, ulardan yuqoriga
qarab poyasimon qismi, pastga tomon esa rizoidlar taraqqiy topgan.
Riniyanamolarning yana bir xarakterli xususiyati shuki, ularning
sporangiylari bir-biriga yaqin joylashgan, ayrimlarida ular qo`shilib o`sib
sinangiylarni hosil etganligi haqida tasavvur va tushunchalarga ega bo’ldim.
22

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. M.I.Ikromov, X.N.Normurodov, A.S.Yuldashev “Botanika”
T.O`zbekiston, 2002.
2. S.M.Mustafayev “Botanika” T.O`zbekiston, 2002.
3. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. “O‘zbekiston o‘simliklari” Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1987.
4. Haydarov K.H., Hojimatov Q.H. “O‘zbekiston o‘simliklari” Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1992.
5. O’.Pratov, Q.Jumayev “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Toshkent,
2003.
6. Sahobiddinov S. S. O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”,
1976.
Internet saytlari.
1. www.ziyonet.uz
2. www.google.uz
3 . www.arxiv.uz
4. www.ebio.ru
23

202 3 -202 4 O`quv yilida 1-kurs Biologiya bakalavr yo`nalishi talabasi (ism
familya)ning Botanika fani bo`yicha ishlagan kurs ishi.
FIKIR
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________
Kurs ishini tekshirish:
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
____________
Kurs ishi bo’yicha bo’yicha berilgan savollarga javobini baholash.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
______________________________________________________
Umumiy toplagan ball:<<______>> ballga baholansin.
24

1.Komissiya
boshlig’i:________________________________________________
2.Azolari:________________________________________________________
________________________________________________________________
____________________________________________________
25

30

Купить