Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	27000UZS
Размер	121.7KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Rivojlanish markazlari va umumiy guruh bo’lib tashkil etiladigan ta’limiy faoliyatning bog’liqligi

rivojlanishning yuqori darajasiga ega bo’lib, bu unga maktabda keyinchalik
muvaffaqiyatli o’qishga imkon beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda rivojlanish markazlarini tashkil
etish. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda rivojlanish markazlarini
tashkil etishning asosiy sharti pedagogdan tayyor bilim olishdan ko’ra, bolaga
rivojlanish markazlarida faoliyatni tanlash imkoniyatini berish, bunda u atrofdagi
dunyo haqida bilimlarni mustaqil ravishda egallashi, ko’nikmalari va
qobiliyatlarini rivojlantirish, bolaga qiziquvchanlik, mustaqil izlanish, tadqiqot
jarayoniga qo’shilish imkoniyatini berishdir.
Rivojlanish markazlari ta’lim, rivojlantiruvchi, o’qitish, rag‘batlantiruvchi,
uyushgan, kommunikativ funksiyalarni bajarishi kerak. Eng muhimi, ular
mustaqillikni rivojlantirish ustida ishlashlari kerak, bolalar va kattalar o’rtasidagi
o’zaro munosabatlarning shaxsga yo’naltirilgan ta’limga asoslangan bolaning
tashabbusini rag‘batlantirishi kerak.
Guruh xonasidan moslashuvchan va o’zgaruvchan tarzda foydalanish talab
etiladi. Rivojlanish markazlaridagi tematik, didaktik materiallarlar bolaning
ehtiyojlari va manfaatlarini qondirishga xizmat qilishi kerak. Markazlarning
dizayni estetik, bolalar uchun jozibali bo’lishi kerak, va mustaqil faoliyatga
bo’lgan istakni keltirib chiqarishi kerak.
Tarbiyachi guruhdagi barcha bolalar besh kun davomida har bir markazga
tashrif buyurishini ta’minlaydi. Kuzatish va tahlil asosida kutilayotgan natija,
muammolar, yechimlar tarbiyachi har hafta oxirida bolalarning o’z maqsadlariga
erishgan yutuqlarini qayd etadi, agar shunday bo’lsa, muammolar pedagogning va
bolalarning va uning ota-onalarining shaxsiy ishi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, rivojlanish markazlarida to’g‘ri tashkil etilgan ishlar har bir
bolaga o’ziga yoqadigan narsani topishga, uning kuchli va qobiliyatiga ishonishga,
kattalar va tengdoshlar bilan o’zaro munosabatlarni o’rganishga, tushunishga
28

manfaatlarini qondirishga xizmat qilishi kerak. Markazlarning dizayni estetik,
bolalar uchun jozibali bo’lishi kerak, va mustaqil faoliyatga bo’lgan istakni keltirib
chiqarishi kerak.
Guruh xonasida rivojlanish markazlarini yaratishda o’yin faoliyatining etakchi
rolini hisobga olish kerak. Rivojlanish markazlaridagi jihozlar xavfsiz va didaktik
materiallarlar bolaga tegishli bo’lishi va bolalarning yoshiga mos bo’lishi kerak.
Rivojlanish markazlaridagi didaktik materiallarlar tematik vazifalarni hisobga
olgan holda o’zgarishi kerak. Markazlarni uskunalar bilan ortiqcha jihozlamaslik
zarur. Rivojlanish markazlari bolalar va kattalar bilan aloqa qilish va birgalikdagi
faoliyatni, shuningdek o’z o’zi bilan shug’ullanish imkoniyatini ta’minlashi kerak.
Tematik rejalashtirishga ko’ra, pedagog rivojlanish markazlarini didaktik
materiallarlar va o’yin uskunalari bilan ta’minlash ustida o’ylashi va to’ldirishi
kerak. Markazlarni bolalar va pedagoglarning birgalikdagi faoliyati va
hunarmandchilik mahsulotlari bilan to’ldirish mumkin. Har bir markazning
maqsadiga muvofiq haftaning boshida pedagogning tematik rejasiga binoan,
materiallarlar tayyorlanadi va jihozlanadi.
Xulosa qilib aytganda Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida tashkil etiladigan
rivojlanish markazlaridagi jarayonlar bolalarning doimiy ravishda yangi bilimlarni
o'zlashtirishga, mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarni o'z bilimini mustaqil
ravishda to'ldirib borish, kechayotgan yangilanish jarayonlariga munosib
moslashib borishga o'rgatish rivojlanish markazlarining asosiy maqsadidir.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida olib boriladigan rivojlanish markaz
faoliyatlarida bolalarga quyidagilar o'rgatiladi - muammolarni eta olish; -ijodiy,
tafakkur va ixtirochilik imkoniyatlarini namoyon etish; - odamlar, jamiyat,
mamlakat, atrof-olam to'g'risida g'amxo'rlik qilishni. Oqilona tashkil etilgan
sog'lom ijtimoiy-ma'naviy muhit bolalarda izlanishga, tashabbus ko'rsatishga va
ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon etishga rag'bat uyg'otadi .
40

Xulosa
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Zamonaviy
maktabgacha ta’lim sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishda muhim o‘rin
tutadi” deya ta’kidlaydi. Respublika Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi PQ-
3305-son «O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini
tashkil etish to’g’risidagi qarori hamda, 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son
«2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risidagi qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 21-
noyabrdagi 929-son «O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi
to’g’risidagi nizomi maktabgacha ta’limga bolalarni sifatli tayyorlash,
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida moddiy texnika bazasini mustahkamlash,
maktabgacha ta’lim tashkilotlarining davlat va nodavlat tarmog’ini kengaytirish va
shu orqali maktabgacha ta’limga bola qamrovini oshirish va sohaga ilg’or xorij
tajribalarini tadbiq qilish imkononi beradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayoni ilk va
maktabgachayoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari va «Ilk
qadamdavlat dasturi asosida rejalashtiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
tarbiyalashda rivojlanish markazlarini tashkil etishning asosiy sharti pedagogdan
tayyor bilim olishdan ko’ra, bolaga rivojlanish markazlarida faoliyatni tanlash
imkoniyatini berish, bunda u atrofdagi dunyo haqida bilimlarni mustaqil ravishda
egallashi, ko’nikmalari va qobiliyatlarini rivojlantirish, bolaga qiziquvchanlik,
mustaqil izlanish, tadqiqot jarayoniga qo’shilish imkoniyatini berishdir.
Rivojlanish markazlari ta’lim, rivojlantiruvchi, o’qitish, rag’batlantiruvchi,
uyushgan, kommunikativ funksiyalarni bajarishi kerak.
Eng muhimi, ular mustaqillikni rivojlantirish ustida ishlashlari kerak, bolalar
va kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning shaxsga yo’naltirilgan ta’limga
asoslangan bolaning tashabbusini rag’batlantirishi kerak. Gurux xonasidan
moslashuvchan va o’zgaruvchan tarzda foydalanish talab etiladi. Rivojlanish
markazlaridagi tematik, didaktik materiallarlar bolaning ehtiyojlari va
39

O’quv yili yakuniga yetgandan so’ng maktabga tayyorlov guruhi bo’yicha
o’tkazilgan monitoringa asosan amalga oshirilgan ishlarni kutilayotgan natijalar
bilan taqqoslash ishlari o’tkaziladi va bu orqali MTTning keyingi o’quv yiliga
mo’ljallangan ustivor vazifalarini belgilaydi.
38

- kichik yosh (3-4 yosh);
- o‘rta yosh (4-5 yosh);
- katta yosh (5-6 yosh);
- maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar. Insonning
rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida to‘qqiz oy mobaynida
juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini o‘taydi. Bu davrda
ham bola ma'lum darajada tashqi muhit ta'sirida bo‘ladi.
Shuning uchun ham bu ta'sirning ijobiy bo‘lishini ta'minlash lozim.
Go‘dakning vazni tug‘ilgan paytda 3,5 kg, bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, uch oylik
davrida uning vazni taxminan 5 kg, bo‘yi 60 sm, 6 oylik bo‘lganda esa taxminan 7
kg, bo‘yi 64 sm bo‘ladi. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning rivojlanishi asosan
oila muhiti ta'sirida bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim.
Bola bu davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham nutqni tushunish, anglash,
harakatlarni idrok etish, oila a'zolarini tanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shuning
uchun ham go‘daklik davridan boshlab uch yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning
nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo‘lgan davrda dastlabki
so‘zlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a'zolari go‘dakni to‘g‘ri
parvarish qilishni yo‘lga qo‘yishlari lozim. “Bola tushunmas ekan” deb, unga
befarq bo‘lmasliklari, atrof-muhitdagi buyumlarning nomini to‘g‘ri talaffuz qilib,
ularning nutqini to‘g‘ri rivojlantirish uchun keng yo‘l ochishlari kerak. Oilada
bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim.
Ota-onalar hyech qachon tarbiyani o‘z holiga tashlab qo‘ymasligi, ya'ni bolaning
ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi.
Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli
xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Biz bolani nimaga o‘rgatsak
uni aniq, hayotiy misollar bilan mustahkamlashimiz zarur, ya'ni bola kattalar
10

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
2. “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
choratadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-
sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni.
3. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016- yil
29-dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori.
4.“Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9- sentyabrdagi
PQ-3261-sonli Qarori.
Qo‘shimcha adabiyotlar
5. Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta'limga qamrab olish.//
“Maktabgacha ta'lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet.
6. Quronov M. Bolam baxtli bo‘lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.:
Manaviyat, 2013. – 320 b.
7. Azizxo'jaeva N.N. O'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. -T.:
TDPU, 2000. - 52 b.
8. Urinova Feruza Uljaevna, Bolalarning o'zga tildagi nutqini o'stirish va
rivojlantirishga turlicha yondashuvlar. "Zamonaviy tilshunoslikning dolzarb
muammolarii va xorijiy tillarni o'qitishda innovatsion yondashuv" mavzusiidagii
III xalqaro onlayn ilmiy--amaliy anjumani materiallari. Farg'ona, 2022 yil.
Elektron ta’lim resurslari
1. www. ziyonet. uz
2. www. google. uz
3. http://www.referat.ru
4. www.pedagogika.ru
41

 Bolalar bilan birga uyushgan tadbirlar tashkil etish;
 qiyinchiliklar yuzaga kelganda, bolaga beg‘araz va o’z vaqtida og‘zaki va
amaliy yordam ko’rsatish;
 bolaning shaxsiy qiziqishini rag‘batlantirish;
Rivojlanish markazlarida o’quv va bilim jarayonini tashkil qilish uchun turli xil
usullar, uslublar va o’yin shakllaridan foydalanish: suhbat, hikoya, shou, badiiy
adabiyot o’qish ensiklopedik adabiyotlarni o’qish, ko’rib chiqish va muhokama,
tushuntirish, munozara, video namoyishlarni tomosha qilish, kompyuter
taqdimotlarini tomosha qilish, ijodiy faoliyat, tadqiqotlar, tajribalar, tajriba jonli va
jonsiz tabiatning sirlari va boshqalardan foydalanish.; Bolaning rivojlanishi faqat
o’quv faoliyatida emas, balki o’yin tarzida ham amalga oshiriladi.
Markazlardagi bolalarning o’yin va kognitiv faoliyati davomida tarbiyachi
bolalarning ishini kuzatib boradi, tavsiya etilgan materiallar bolalar uchun
qanchalik qiziq, qulay va xavfsiz ekanligiga e’tibor qaratadi. Agar kerak bo’lsa,
tarbiyachi didaktik materiallarni to’ldiradi yoki o’zgartiradi.
19

Ijodkorlik - faoliyatning turli holatlarida paydo bo'ladi. Qiziqish ilhom, intilish
va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo'lishidan tortib,
to namoyon bo'lishigacha jarayonni o'z ichiga oladi. Shaxsning ijodiy faoliyat
ehtiyoji faoliyatda yangi, ilgari maqsad qilib qo'yilmagan bunyodkorlik intilishini
bildiradi. Bolalardagi ijodiy
faoliyatning har qanday kurtaklari ta'lim- tarbiya, faoliyatdan tashqarida kamol
topa olmaydi. Ta'lim-tarbiya jarayonida bolalardagi yashirin iste'dodlarni yuzaga
chiqarish, maktabgacha yoshdan boshlab o'z faoliyatini namoyon qilishi uchun
imkoniyat yaratish, ulardagi ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish kelajakda yuksak
salohiyatli, ijtimoiy faol, o'tkir zehnli, kashfiyotchilik qobiliyatini namoyon eta
oladigan raqobatbardosh kadrlarni voyaga yetkazish garovi bo'lib hisoblanadi.
Bu davlatimizning ustuvor yo'nalishlaridan biri - har tomonlama barkamol
insonni voyaga yetkazish g'oyasiga mos keladi. Maktabgacha ta'limda bolalarda
ijodiy faollikni shakllantirish ta'lim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi
sanaladi. Maktabgacha ta'limning faol va yetakchi sub'ektlari bo'lgan bolalarning
yosh va psixologik xususiyatlari, shuningdek, tasviriy san'at, mehnat, musiqa va
jismoniy tarbiyaning o'ziga xos jihatlari o'qituvchidan ijodiy yondashuvni talab
qiladi.
«Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo'yiladigan davlat
talablari" va «Ilk qadam" o'quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz ta'lim
tizimida maktabgacha ta'limni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar
yaratdi. O'quv dasturida maktabgacha ta'lim muassasasida rivojlantiruvchi muhitni
tashkil etishda bolalarning o'ziga xos belgilarga ega bo'lgan yoshga doir
xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat kasb etishi qayd etiladi.
Shu bilan birga rivojlantiruvchi muhit mazmuniga quyidagilar ko'rsatiladi:
- maktabgacha ta'lim tashkilotining ko'rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti
mazmuni madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an'analar; tabiat,
iqlimdan kelib chiquvchi xususiyatlarga mos bo'lishi lozim;
32

o'sayotgan odam shaxsiga ta'sir ko'rsatish usullari tobora xilma-xil bo'lib boradi.
Tarbiyaning o'zgarishi bolaning «eng yaqin rivojlanish zonalari» (L. S. Vigotskiy)
bilan bog'liq bo'lib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar, ko'nikmalar,
faoliyat turlari va hokazolarni o'zlashtirishga ruhiy-fiziologik imkoniyatlar paydo
bo'lishi bilan ajralib turadi (masalan, emaklashdan keyin yurish; bijir-bijirdan
keyin faol nutqni o'zlashtirish; ancha miqdordagi tasavvurlarga ega bo'lgandan
keyin tushunchalar darajasidagi bilimlarni o'zlashtirish; buyum asosidagi o'yin,
mehnat faoliyatining vujudga kelishi va hokazo).
Tarbiya va ta'lim «eng yaqin rivojlanish zonasi»ga asoslanib, bugungi
rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishini olg'a
harakatlantiradi. Odam shaxsining rivojlanishi bir qancha bosqichlardan o'tadi. Har
bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mustahkam bog'liq bo'Iadi, avval erishilgan
bosqich yanada yuqoriroq, bosqichning tuzilishiga uzviy tarzda qo'shiladi.
Ilk yosh bosqichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun vaqtincha emas,
doimiy ahamiyatga ega bo'ladi. Mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari
aloqadorligi birinchi bosqichdan oxirigacha tarbiyaning o'ziga xos xususiyati
hisoblanadi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning hal qiluvchi roli ko'zi ojiz
va kar bolalar uchun mo'ljallangan jamoat muassasalarida ayniqsa, aniq namoyon
bo'ladi. Bunday bolalar uchun ishlab chiqilgan tarbiya sistemasi ularni turmushga
va mehnat faoliyatiga tayyorlashni ta'minlaydi.
Biroq, tarbiya bola rivojlanishini jadallashtirmasligi, uning biror tomonining
ruhiy rivojlanishini sun'iy ravishda tezlashtirmasligi kerak. Shuning uchun
Maktabgacha ta'lim pedagogikasida bola shaxsini har tomonlama va uyg'un
rivojiantirish, uning rivojlanishini boyitish maqsadi o'rtaga qo'yiladi (A. V.
Zaporojes). Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli pedagogning
ham yetakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun
mas'uliyatini qaror toptiradi. Taniqli pedagog A.S.Makarenko pedagogning roli va
mas'uliyatini ta'kidlab shunday yozgan edi: «Tarbiyaviy ta'sirning g'oyat qudratli
ta'sir ko'rsata olishiga ishonchim komil. Agar odam yomon tarbiyalangan bo'lsa,
15

 interfaol ta’lim;
 integrativ o’qitish.
Dasturda ko’zda tutilgan vazifalar nafaqat rivojlanish markazlardagi faoliyat
paytida, balki mustaqil, o’yin jarayonida hamda pedagoglarning ota-onalar bilan
birgalikdagi faoliyati jarayonida ham to’liq bajarilishi lozim. 6 yoshdan 7
yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o’ziga xosliklar. Mazkur davrda organizmning
tayanch-harakat va yurak-qon-tomir tizimlarining intensiv rivojlanishi hamda
takomillashishi, mayda mushaklarning rivojlanishi, markaziy asab tizimidagi
ayrim bo’linmalarning rivojlanishi va differensirovkalanishi ro’y beradi. bolaning
vazni oyiga taxminan 200 gr atrofida, bo’yi o’sishi esa 0,5 sm ga ortib boradi, tana
proporsiyalari o’zgara boshlaydi. 7 yoshli bolalarning bo’yi o’rtacha 113-122 sm
ga, o’rtacha vazni esa 21-25 kg ga teng bo’ladi. Miya sohalari deyarli katta yoshli
kishilarnikidek shakllangan.
Harakat sohalari yaxshi rivojlangan. Suyaklar mustahkamlanishi davom etadi,
lekin umurtqa egilishlari hali barqaror emas. Yirik va ayniqsa, mayda motorikanin
rivojlanishi davom etadi. Qo’l panjalari mushaklarning koordinatsiyasi intensiv
rivojlanadi. Umumiy jismoniy rivojlanish bolaning nozik motorikasi rivojlanishi
bilan bog‘liq bo’ladi. Qo’l barmoqlarining mashq qildirilishi boladagi intellektni
oshirish, nutqni rivojlantirish va yozishga tayyorgarlik ko’rish vositasi bo’lib
sanaladi. Psixik jarayonlarning rivojlanishi. Bu yosh bosqichining o’ziga xos
tomoni bo’lib bilishga doir va fikriy psixik jarayonlarning faol rivojlanishi
hisoblanadi.
Bola kuzatishga, qarab izlash kabi ixtiyoriy harakatlarni bajaradi. Mana shu
yoshda sensor etalonlar – shakl, rang, o’lcham to’la o’zlashtiriladi. Maydon-
makonni anglashning rivojlanishi davom etadi. Bola pastga, tepaga, boshqa
tomonga kabi tushunchalar bilan amallarni bajara boshlaydi. SHuningdek,
endilikda o’ng va chap tomonni tasavvur qilish aniq shakllangan bo’lishi lozim.
23

O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt yoshga
yetgach, uning jismoniy o‘sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo‘yi
105-108 sm gacha o‘sadi, og‘irligi esa 18-19 kg bo‘ladi. Bu davrda bolaning
miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faoliyati takomillashib
boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o‘zgarishlar sodir
bo‘ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko‘nikmasi
shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil
fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat va faoliyatlarni o‘zi
mustaqil bajarishga intiladi.
Bu yoshda bola nihoyatda serharakat, o‘yinqaroq, o‘ta qiziquvchan bo‘ladi. U
har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to‘g‘ri
ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza qilish, ruhiy holatini
nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo‘lishini ta'minlash muhim ahamiyatga
ega. Ular bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga
yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh bolalar)ning rivojlanish
xususiyatlari. Bu davrda bolaning bo‘yi bu davrda 7-8 sm ga o‘sadi. Uning
oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og‘irligi 20-22 kg ni tashkil etadi.
Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin.
Shuning uchun ham suyaklarning to‘g‘ri o‘sishini ta'minlashga alohida e'tibor
berish kerak. Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan,
biroq muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga
yetganda miya po‘stlog‘ining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashqi
ko‘rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga
juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi.
Uning talaffuzi aniq, nutqi ravon bo‘lishini ta'minlash kerak. Bolaning bu
faoliyatida nuqson bo‘lgan taqdirda uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim.
Bu yoshdagi bolalarning so‘z boyligining rivojlanishiga alohida e'tibor berish
lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la
qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash
12

ishtirokchilarni ko’rib turishga va zaruriy o’yin harakatlariga bog‘liq bo’ladigan
o’z xulqatvori yoki rolini o’zgartirib turishga qodir bo’ladilar. 6-7 yoshli bolaning
muloqoti. Bu yoshdagi muloqot vaziyatli-shaxsiy, ya’ni, berilgan konkret vaqtdagi
vaziyatni emas, balki “nima bo’ldi” yoki “nima bo’ladi” tarzidagi vaziyatni aks
ettiruvchi sifatida bo’ladi. Muloqotning asosiy mazmuni kishilar dunyosi, xulq-ator
qoidalari, tabiiy hodisalardan iborat bo’ladi.
Kattalar dunyo tabiatini ochuvchi ijtimoiy me’yorlar, ijtimoiy kontaktlar va
odamlar orasidagi qoidalarning tashuvchisi bo’lib sanaladi. muloqot jarayonidagi
yetakchi ehtiyoj – o’zaro tushunish, his-tuyg‘ularni his qilish ehtiyojidir. Bola
kattalar bilan o’zining ham ijobiy, ham salbiy yorqin kechinmalari bilan
o’rtoqlashadi.
Ota-onalar hamda pedagoglaning asosiy vazifasi bolaning emotsiyalarini
ularning bola hayoti uchun ahamiyatliligini kamaytirmagan holda qabul qilishdan
iboratdir. Tengdoshlari bilan muloqotda bola yoshining quyidagicha namoyon
bo’lishi ifodalanadi: muloqot tashabbusini boshlash; birinchi yaqinlik; biri-biriga,
tan olinishga va hurmatga ehtiyoj; musobaqalashuv tarzidagi taqlid qilish; sherikka
nisbatan yuqori sezuvchanlik (ranjish, qarshilik, janjal); guruhda bolalarning tutgan
o’rni bo’yicha farqlanishi paydo bo’ladi. 7 yoshlarga kelib bolada maktabgacha
bo’lgan yosh davri tugaydi.
Bu davrdagi asosiy ko’nikmalar bo’ilb quyidagilar sanaladi: bola tomonidan
odam turmush madaniyati predmetlari va narsalari dunyosining o’zlashtirilishi;
boshqa kishilar bilan pozitiv muloqot qila olish qobiliyati; “maktab o’quvchisi
ichki hissiyoti”ning shakllanishi, ya’ni, ongli ravishda, u nima qilish kerakligi va
kattalar undan nimani kutayotganliklarini to’la tushuna olish bilan bolaning
maktabga borish istagining paydo bo’lishi. Maktabgacha yoshda davomida bolalar
narsalar dunyosini kishilik madaniyatining predmetlari sifatida o’zlashtiradilar;
boshqa kishilar bilan pozitiv muloqot qilishni o’rganadilar; ularda jinsiy
identifikatsiyalanish rivojlanadi, maktab o’quvchisi pozitsiyasi shakllanadi.
Maktabgacha bo’lgan yosh oxiriga kelib bola endilikda bilishga doir va shaxsiy
27

bilan keng hissiy-amaliy o'zaro muomala tajribasini oladigan joydir, maktabgacha
ta'lim muassasalarida bola o'z ehtiyojlari, qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq
holda individual rivojlanishiga bo'lgan huquqini shu jarayon uchun tashkiliy-
pedagogik sharoitlar yaratilgan holda amalga oshiradi; pedagog o'zining kasbiy va
shaxsiyat fazilatlarini rivojlantiradi, rahbar, bolalar va pedagoglar faoliyatining
muvaffaqiyatli bo'lishini ta'minlaydi; muassasa ota-onalarning o'z bolalari uchun
ko'zda tutgan kelajagi yuzasidan fikrlari xususiyatlarini inobatga oladi va ularni
bolalar bilan, hamda ta'limiy jarayonning barcha ishtirokchilari bilan konstruktiv-
hamkorlik munosabatlarini ro'yobga chiqarishga yo'naltiradi.
Kurs ishining ob y ekti: Bola shaxsini shakllantirishda tarbiyaning o’rni va
ahamiyati
Kurs i sh i ning tuzilishi : Kurs ishi kirish, asosiy qism, II bob, 4 ta bo’lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
5

o’yin mana shuning natijasida endi bolaning ehtiyojlarini to’la qondira olmay
qoladi.
Bolada endilikda o’z bolalarcha hayoti doirasidan tashqariga chiqishga intilish,
ijtimoiy-ahamiyatli faoliyatda o’z o’rnini egallash istagi yuzaga keladi, ya’ni, bola
yangi ijtimoiy hissiyotni – “maktab o’quvchisi o’rnini”ni egallashga intiladi, bu
esa 6-7 yoshli bolalarning shaxsiy hamda psixik rivojlanishidagi eng muhim natija
va o’ziga xosligi bo’lib sanaladi. 6-7 yoshda bola o’zini nafaqat uning o’zi hosil
qilgan amaliy harakatlar chegaralarida anglay boshlaydi, balki u o’zining atrof-
muhitga va boshqa kishilar orasidagi o’z o’rniga nisbatan munosabatlarini tushuna
olish hamda tahlil qila olishga (bu yosh uchun xos bo’lgan shaklda) qobil bo’ladi:
o’zini ijtimoiy munosabatlar tizimidagi sub’ekt sifatida tushunish – o’zining
ijtimoiy “Men”ini anglash paydo bo’ladi.
O’z-o’zini baholash bu yoshdagi bolada qoidaga ko’ra, o’zini ko’ra olish
tendensiyasiga ega bo’ladi. Bunda bola tashqi baholashga juda bog‘liq bo’ladi,
chunki u o’zi haqida ob’ektiv fikrni tuza olish imkoniga ega bo’lmaydi, u o’zining
qiyofasini tengdoshlari va kattalar o’z nomiga eshitgan baholardan kelib chiqib
tuzadi. Maktabgacha yoshda bo’lgan bolalar yaxshi, va birinchi bo’lishga jon-dili
bilan intiladilar, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda juda xafa bo’ladilar, kattalarning
munosabati, kayfiyati o’zgarib qolishiga yorqin va emotsional ravishda reaksiya
ko’rsatadilar. Bu davrda bolalarning guruhda taniqli va yoqimsiz bolalarga ajralib
qolishlari aniq namoyon bo’ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning yetakchi ehtiyoji bo’lib ham o’z tengdoshlar,
ham kattalar bilan muloqoti sanaladi. Oldingi yosh davridagidek yetakchi faoliyat
bo’lib syujetli-rolli o’yinlar qolaveradi. Bu yoshdagi o’yinlarning o’ziga xosligi
bo’lib shu narsa hisoblanadiki, bunda bolalar kishilarning murakkab o’zaro
harakatlarini o’zlashtirishni va uni amalga oshirib ko’rishni, atrofmuhitdagi asosiy
hayotiy vaziyatlarni sinab ko’rishni boshlaydilar. O’yinlar murakkablasha boradi,
ba’zan kattalar har doim ham tushuna olmaydigan alohida mazmunga ega bo’ladi.
Bunda bolalar butun o’yin maydonini to’la kuzatib turishga, o’yindagi barcha
26

2.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini shakllantirishning
o'quv -uslubiy ta'minoti. Markazlarni o‘rgatishda tarbiyachining faoliyati
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi
tasarrufidagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sifatli maktab ta’limiga
tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan:
1. «Ilk qadam- dasturini ta’lim-tarbiya jarayonga tadbiq etish, dasturni
to’laqonli ishlab ketishida metodik ta’minot va metodik yordamning o’rni belgilab
olindi.
2. «Ilk qadam- dasturi asosida barcha yosh guruhlarida mavjud markazlar
hamda umumiy guruhda ishlashni tashkil etishda tarbiyachining o’rniga alohida
e’tibor qaratildi.
Ta’lim tashkilotining ishchi o’quv dasturi tashkilot pedagoglari tomonidan ota-
onalarni jalb etgan holda tuziladigan va amaldagi qonunchilik tartibida
tasdiqlanadigan qilib belgilandi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar «Ilk qadam- davlat o’quv dasturi
asosida 5 ta markazda faoliyat yuritadilar. Bular quyidagilardir:
1. Til va nutq markazi. (Nutq o’stirish, tabiat, atrof-olam va badiiy adabiyot
bilan bog’liq mashg’ulotlar)
2. Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi. (Qurish yasash va
matematika mashg’ulotlari)
3. San’at markazi (Rasm, applikatsiya, loy qurish, yasash mashg’ulotlari va
origami)
4. Syujetli-rolli o’yinlar va dramalashtirilgan markaz. (Guruh yoshiga mos
bo’lgan syujetli qoidali o’yinlar)
5. Ilm-fan va tabiat markazi. (Tabiat, atrofi olam bilan tanishtirish
mashg’ulotlari)
30

NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“Tasdiqlayman”
Maktabgacha ta’lim fakultet
Maxsus sirtqi bo’lim dekani_________ S. B. Umarov
«___»________ 202 3-yil
Maktabgacha ta’lim sirtqi ta’lim yo‘nalishi
“Rivojlanish markazlari va umumiy guruh bo’lib tashkil etiladigan ta’limiy
faoliyatning bog’liqligi. ” mavzusidagi
Himoyaga tavsiya etilsin
Kafedra mudiri: _________F.U.Jumanova
“_
__” ___________ 2023
Ilmiy rahbar: _________
o‘qituvchi Z. Z.Yakubova
Toshkent – 2023

1K u r s i s h i

Bu markazni bolaning «Men-ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash
mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo’lib,
o’yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o’rganadi, kasblar bilan yaqindan
tanishish imkoniga ega bo’ladi. O’yinda oila a’zolarining o’zaro munosabatlari aks
etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni
o’rganish) imkoni yaratiladi. Ilm-fan va tabiat markazida tajriba sinov
maydonchasida o’tkazilayotgan tajribalar bolalarda qiziqish uyg’otadi va ularni
yangi ixtirolar qilishga undaydi. Bu markaz bolalarni tabiat va undagi hodisalarni
bilish uchun eng katta imkoniyat markazi hamdir. Markaz faoliyati to’g’ri tashkil
etilsa bolalar tabiat haqidagi bilimlarning 90%ini o’zlashtiradi.
Markaz nafaqat bolalarda balki pedagoglarda ham qiziqish uyg’otadi.
Hayotimiz davomida ishlatiladigan narsalarni qayerdan kelganligini, ulardan
nimalar olinganligi haqidagi ma’lumotlar bolalarning o’z qo’llari bilan urug’larni
tuvaklarga sepish orqali unga suv qo’yishi va urug’ unib chiqishi bola uchun juda
qiziqarli holatlar sanaldi. Yuqorida izohi keltirib o‘tilgan markazlar faoliyati bolani
maktab ta’limiga tayyorlashda rivojlantiruvchi muhit vazifasini bajarib, shu
o‘rinda 6-7 yoshli bolalarning maktabga tayyorgarlik xaritasini ilova qilib o‘tishni
joiz deb bildik. Zero, mazkur yoshdagi bolaning rivojlanish xaritasi ta’lim
jarayonining muvaffaqiyatliligi va samaradorligini aniqlaydi.
Masalan boladagi,
1. Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzini shakllantirish
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlanish
. Nutq, muloqot, o’qish va yozish ko’nikmalari
4. Bilim olish (anglash orqali rivojlanish)
5. Ijodiy rivojlanish kabilar uni maktab muhitiga tayyorlovchi asosiy me’zonlar
sanaladi.
37

aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta'minlaydi.
Ilk yosh guruh (2-3 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davr o‘ziga
xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida
bolaning nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish qobiliyatlari
jadal rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘zgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni
boshlanadi, bola musiqa, badiiy so‘z ta'siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unga
xuddi shu davrdan boshlab she'rlar aytish hamda raqsga tushishni o‘rgatish lozim.
Ularda kattalarga jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish,
ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga
jamlaganda ular orasida o‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana
boshlaydi. Ta'lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu
ko‘nikmalarni rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i
lozim.
Kichik guruh (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga
qadam qo‘yganda jismoniy o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning
og‘irligi 14-15 kg., bo‘yi 90-95 smga yetadi. Bola jismonan ancha chiniqib, asab
tizimi taraqqiy etadi. Tayanch harakat organlari takomillashib boradi. 3 yoshli
bolalar qisqa muddat davomida o‘z hatti-harakatlarini idora qilish ko‘nikmasiga
ega bo‘ladilar. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, hissiyot hamda sensor idroki
rivojlanib boradi. Jamoa bo‘lib o‘ynash ko‘nikmalari shakllanadi. O‘yin asosida
amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy
faoliyat hamda qurish-yasash faoliyatining dastlabki ko‘rinishlari namoyon
bo‘ladi.
Uch yoshli bolalarning diqqati qisman markazlashadi, xotirasi
mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz
qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o‘yin faoliyati yetakchi rol o‘ynaydi.
Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng
yo‘l ochadigan ta'limiy mashg‘ulotlar tizimini belgilab berishga yo‘naltirilgan.
11

Biroq, bu yoshdagi bolalarda bir vaqtning o’zida turli xildagi belgilarning hisobga
olinishi lozim bo’ladigan paytlarda xatolikka yo’l qo’yishlari uchrashi mumkin.
Diqqat. Maktabgacha yosh oxiriga kelib ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi.
Bola diqqatini ongli ravishda ma’lum bir predmetlarga va ob’ektlarga yo’naltirib
va jamlab tura oladi. Diqqatning barqarorligi ortishi – 20-25 daqiqa, diqqat hajmi
7-8 ta predmetni qamrab oladi. Bola ikkiyoqlama tasvirlarni ko’ra olishi mumkin.
Xotira. Maktabgacha yosh oxiriga kelib bolada psixik faollikning ixtiyoriy
shakllari paydo bo’ladi. U endilikda predmetlarni qarab chiqa oladi, maqsadga
qaratilgan kuzatishni amalga oshira olishi mumkin, ixtiyoriy diqqat paydo bo’ladi
va buning natijasida ixtiyoriy xotira elementlari yuzaga kela boshlaydi. Ixtiyoriy
xotira bola o’zi mustaqil ravishda maqsadni belgilaganda – eslab qolish va eslash
holatlarda namoyon bo’ladi.
Bolaning eslab qolish istagini har tomonlama rag‘batlantirish zarur, chunki bu
nafaqat xotiraning, balki bilishga doir boshqa qobiliyatlar – anglash, diqqat,
fikrlash, tasavvur qilishning ham muvaffaqiyatli rivojlanish garovidir. Ixtiyoriy
xotiraning paydo bo’lishi vositalangan xotiraning – eslab qolishning eng
mahsuldor shakli rivojlanishiga yordam beradi. Bu yo’ldagi birinchi qadamlar
eslab qolinadigan materialning o’ziga xosliklari – yorqinligi, ommabopligi,
noodatiyligi, ko’rgazmalilik va boshqa shu kabilar bilan shartlanadi. Bu davrda
maktabgacha yoshdagi bolalarni eslab qolish maqsadlarida tasniflash va guruhlash
usullariga maqsadli ravishda o’rgatish mumkin.
Fikrlash. Ilgarigidek, yetakchi bo’lib ko’rgazmali-qiyofaviy fikrlash
hisoblanadi, lekin maktabgacha yosh oxiriga kelib so’zli-mantiqiy fikrlash
shakllana boshlaydi. U so’zlarn ishlata bilish, fikr-mulohazalar mantig‘ini tushuna
olish mahoratining rivojlanishini ko’zda tutadi. Bu yerda albatta katta yoshlilarning
yordami zarur bo’lib hisoblanadi, chunki bolalarning, masalan, predmetlar kattaligi
yoki sonini taqqoslashlaridagi bolalarcha fikr-mulohazalarining nomantiqiyligi
mavjud bo’lishi ma’lumdir. Maktabgacha bo’lgan yoshda tushunchalarning
rivojlanishi boshlanadi. To’la holda so’zli-mantiqiy, tushunchali yoki abstrakt
24

bunda faqat tarbiyachilar aybdorligiga aminman. Agar bola yaxshi bo'lsa, buning
uchun u tarbiyadan, o'z bolaligidan qarzdordir».
Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani o'zlashtirishga yordam beradi,
buning asosida uning bilish, ko'rgazmali, o'yin, eng oddiy mehnat va o'quv kabi
xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek, muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu
faoliyatni o'zlashtirib, faollik ko'rsatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan bog'liq
bilimlar, malaka, ko'nikmalarni o'zlashtiradi. Shu asosda unda xilma-xil
qobiliyatlar va shaxs xususiyatlari shakllanadi. Faoliyat - kishining moddiy va
ma'naviy ne'matlar yaratish borasidagi hamda shaxsiy va ijtimoiy sohadagi ma'lum
bir maqsad sari qiladigan xatti-harakatlar majmuasidir.
Faoliyat - insonni belgilangan (rejalashtirilgan) erishishdir. Faoliyat - bir
narsani aniqlash uchun biror narsa qilish xohishi (jarayoni) Bolaning faoliyatdagi
faol mavqeyi uni faqat tarbiya obyektiga emas, shu bilan birga tarbiya subyektiga
ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik
rolini belgilaydi, Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yosh bilan bog'liq
davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo'ladi va o'zaro ta'sir ko'rsatadi,
lekin bunda ularning roli bir xil bo'lmaydi: har bir bosqichda faoliyatning yetakchi
turi ajratiladi, unda bolaning riv ojlanishidagi asosiy yutuqlar namoyon bo'ladi.
Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzuyi, vositalari, buyumlar
bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy
ma’lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki asta-sekin va
katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma-xilligi va
boyligi, uni egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, bolalar bog'chasidagi tarbiya va
ta'lim sharoitlariga bog'liq bo'ladi. Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab
faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va
atrofdagi narsalarga munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Ilk
yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy-predmetli
muomalasining) eng oddiy turlari unda taassurotlarga bo'lgan ehtiyojini
rivojlantiradi, tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan
16

baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi
yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning
namoyondalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan
berilgan, deyiladi. Mazkur ta'limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.
Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D'yul, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini
biologik nuqtai nazardan asoslaydilar.
Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning
rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb
biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga
bog‘laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy
omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik
rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‘liq deb ko‘rsatadilar. Muhit deganda odam
yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta'sir tushuniladi.
Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga
moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy muhitning rolini
hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar.
Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning
shaxs bo‘lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola
yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya
ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta'sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik
olimlar, psixolog va faylasuflar ta'limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat
bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqyelik deb qaraladi. Ular
individning ma'naviy boyligi uning munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi.
Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida inson faolligini
namoyon etadi.
Zero, shaxs ma'lum ijtimoiy hayot mahsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining
muayyan imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Shaxsga
7

- muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning
muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim. Albatta, maktabgacha
ta'limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga qaratilgan bu kabi
innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola tarbiyasi, uning ta'lim
olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan holda yondashuvini talab
etadi. Maktabgacha ta'lim tashkiloti guruhlarida tashkil etiladigan rivojlanish
markazlaridagi jarayonlar bolalarning doimiy ravishda yangi bilimlarni
o'zlashtirishga, mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarni o'z bilimini mustaqil
ravishda to'ldirib borish, kechayotgan yangilanish jarayonlariga munosib
moslashib borishga o'rgatish rivojlanish markazlarining asosiy maqsadidir.
Dastur asosida tashkil etiladigan rivojlanish markazlari bolalarda quyidagilarni
tarkib toptiradi:
- o'zgarishlarni qabul qilish va amalga oshirish;
- tanqidiy fikrlash;
- tanlashni amalga oshirish;
- muammolarni eta olish;
- ijodiy, tafakkur va ixtirochilik imkoniyatlarini namoyon etish;
- odamlar, jamiyat, mamlakat, atrof-olam to'g'risida g'amxo'rlik qilish.
STEAM farzandlarimizga - ixtirochilar, kashfiyotchilarning kelajak avlodi,
olim sifatida tadqiqotlar olib borish, texnologiyani shakllantirish, muhandis sifatida
loyihalash, rassom sifatida yaratuvchi, matematik sifatida analitik fikr yuritishni
o'yin orqali yuzaga keltiradi. Bugungi kunda STEAM-ta'lim dunyodagi asosiy
tendensiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda va amaliyot yondashuvni qo'llashda
beshta sohani yagona o'quv sxemasiga integratsiyalashga asoslangan. Bunday
ta'limning shartlari uning uzluksizligi va bolalarning guruhlarda o'zaro muloqot
qilish qobiliyatini rivojlantirish bo'lib, bunda ular fikrlarni to'plashi va fikrlar
almashadi. Shuning uchun, asosiy ta'lim dasturiga quyidagilar Lego-
33

didaktik o’yinlar, tematik mavzuli, katta va kichik formatdagi rasmlar, tasviriy
materiallarlar, voqealar ketma-ketligini belgilash uchun rasm seriyalari, turli
mezonlarga ko’ra guruhlash va boshqalar, bolalar kitoblari kutubxonasi, tematik
albomlar, topishmoqlar albomlari, magnit harflar to’plami, "Rasmli Alifbo"
kubiklari.
 Ilm, fan va tabiat markazi:
atrof-muhit madaniyati bo’yicha didaktik materiallarlar, «Tabiat va odam»
rasmlari va illyustratsiyalari, valiologiya bo’yicha maketlar, tabiiy
materiallarlarning xususiyatlarini o’rganish uchun materiallarlar, to’plamlar,
tadqiqotlar va tajribalar uchun, bilim to’plamlari, o’ynash uchun o’yin mavzular
to’plamlari - uy va yovvoyi hayvonlar, dengiz hayoti, hasharotlar, qushlar.
 San’at markazi :
tasviriy faoliyat zarur jixozlar, xalq hunardmanchilik mahsulotlari tasvir etilgan
albomlar va illyustratsiyalar, dekorativ-amaliy san’at, turli xil xalqlarning hayoti ,
madaniyati, urf-odat aks ettirilgan rasmlar, bolalar yozuvchisi va O’zbekiston
shoirlari portretlari, tematik rang-barang kitoblar, erkin ijod uchun rasm chizish
albomlari.
Markazlardagi bolalar faoliyati: o’yin, mustaqil nutq, kognitiv,
kommunikativ, kognitiv-tadqiqot, eksperimental, ijodiy, kommunikativ, mehnat,
samarali, musiqiy va badiiy.
Pedagogning faoliyati:
 bolalarni tabiat, musiqa va ijod dunyosiga jalb qilish va bolani o’rgatish;
 mustaqil ravishda bilimlarni egallash, bilimga bo’lgan qiziqishni
rivojlantirishga,
 yangi bilimlarni olishga bo’lgan ehtiyoj, o’rganish va rag‘batlantirish, shu
bilan birga sub’ekt bo’lish;
18

qo‘yish, maktabgacha ta'lim muassasalari davlat tarmog‘i bilan bir qatorda,
nodavlat maktabgacha ta'lim muassasalarini kengaytirish bo‘yicha puxta chora-
tadbirlar o‘z ifodasini topgan.
Chindan ham, bolaning ongu tafakkurini rivojlantirish va umumta'lim
maktabiga tayyorlashda maktabgacha ta'lim muassasalarining roli hamda
ahamiyati beqiyosdir. Shu ma'noda, mazkur qarorga muvofiq, Maktabgacha ta'lim
tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017 — 2021 yillarga mo‘ljallangan
dasturning ijroga yo‘naltirilishi ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda,
bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish
sharoitlarini yaratish, maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni maktabga sifatli
tayyorlashni tubdan yaxshilash, buning uchun, avvalo, ushbu muassasalarga
pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirishning o‘quv reja hamda
dasturlarini takomillashtirish, tizimda innovatsion yondashuvlarni rag‘batlantirish
singari ustuvor maqsadlarni ro‘yobga chiqaradi.
Mavzuning dolzarbligi. Bolani har tomonlama rivojlantirish uning insoniyat
tajribasi, bilimlari, qobiliyati va madaniyatining saqlovchisi bo'lgan kattalar bilan
muloqoti tufayli insoniyatning ko'p asrlik tajribasini o'zlashtirish asosidagina
amalga oshiriladi. Bu tajribani faqat insoniy muloqotning eng muhim vositasi - til
orqaligina berish mumkin.
Kurs ishining maqsadi : Bola shaxsini shakllantirishda tarbiyaning o’rni va
ahamiyatini. Tarbiya turlari va bola shaxsi tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar bilan
tanishish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Maktabgacha ta’lim- tashkilotida tarbiyachilarga bola shaxsini tarbiyalash
uchun asqotadigan faoliyatlar mazmuni bilan tanishtirish.
2. MTTda rivojlanish markazlari haqida ma’lumot to’plash
Kurs ishining predmeti:
Zamonaviy maktabgacha ta'lim tashkilotlari - bola o'z
rivojlanishi uchun eng ahamiyatli sohalarda va jihatlarda kattalar va tengdoshlar
4

texnologiyalar, bolalar tadqiqotlari kabi mantiqiy fikrlashni rivojlantirish modullari
kiradi.
- STEAM (S-fan, T-texnologiya, E-muhandislik, A-can'at, M - matematika) -
ilm-fan, texnologiya, muhandislik, san'at va matematikani birlashtiruvchi
zamonaviy yondashuv.
STEAM bolalarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko'nikmalarni
rivojlantirishga quyidagicha yordam beradi:
- Muammolarni keng qamrovli tushunish;
- Ijodiy fikrlash;
- Muhandislik yondashuv;
- Tanqidiy fikrlash;
- Dizayn asoslarini tushunish.
STEAM yondashuvi tufayli bolalar tabiatni tushunib, dunyoni muntazam
o'rganishadi va shu bilan qiziqishlarini, muhandislik fikrlash uslubini, tanqidiy
vaziyatlardan chiqish qobiliyatini, jamoaviy ish qobiliyatini rivojlantirish va
liderlik, o'z-o'zini namoyon qilish asoslarini o'rganishadi, o'z navbatida, bolalar
rivojlanishining tubdan yangi darajasini ta'minlaydi.
O'z-o'ziga ishonchni shakllantirish yondashuvida bolalar o'z qo'llari bilan
yaratgan ko'prik va yo'llar, samolyotlar va avtomobillarni "ishga tushirib", suv osti
va havo tuzilmalarini "rivojlantirib", sinovdan o'tkazib, har safar ular maqsadga
yaqinlashib borishadi. Yaxshi natija bermagan "mahsulot"ni qayta-qayta sinovdan
o'tkazib, takomillashtirib borishadi. Natijada barcha muammolarni o'zi hal qilish,
maqsadga erishish bolalar uchun ilhom, g'alaba, adrenalin va quvonch olib keladi.
Har bir g'alaba, o'zlarining qobiliyatlariga ko'proq ishonch uyg'otadi.
Faol muloqot va jamoaviy ish. STEAM dasturlari ham faol muloqot va guruh
ishi bilan ajralib turadi. Muhokama bosqichida ular fikr bildirishga qo'rqmaslikka
34

Markazlardagi faoliyatlar tahliliga to’xtaladigan bo’lsak, til va nutq markazida
bolalarning do’stlari orasida o’z fikrlarini bera olishlari, mavzu asosida hikoyalar
tuzish, savol-javoblar qilish, bolalarga suhbatlar tashkil etish imkoniyati mavjud
bo’ladi. Bola markazda o’zi xohlagan mavzusida hikoyalar tuzishi ham mumkin.
Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazida bolalarda sensor
tarbiya, ijodkorlik rivojlanadi. Bola bir vazifani bajarishi orqali ham qurish yasash
ham matematika bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bolalarni o’yin
jarayonida tinglansa «Menga yashil rang kerak-, «Men yasagan uycha ikki qavatli-,
«Seniki kichkina, meniki esa kattakon-, «Meni mashinamga 10 ta odam sig’adi-
degan jumlalarni eshitasiz.
Maktabgacha yoshdagi bolada bilish jarayoni ijodiy faoliyat natijasida yuz
beradi. Bolaning berilgan topshiriqni bajarish jarayonida izlanishi, ijodiy faoliyati
namoyon bo'lishi uchun aniq maqsadga yo'naltirilgan, rejalashtirilgan, me'yor va
mezonlarga ega bo'lgan, o'z-o'zini anglagan faoliyat zaruriyati seziladi. Bu esa
bolada atrof-olam ob'ektlari va ular haqidagi bilimlarni o'zlashtirish; ta'lim
samaradorligini vujudga keltirish, faoliyatning avvalgi turlariga tayanishni taqozo
etadi. Xususan, "Shaxsdagi ijodkorlik xususiyatlarini qanday tarbiyalash
mumkin?"- degan dolzarb muammo bugun paydo bo'lmagan. Azal-azaldan
ijodkorlikning boshlanishi bo'lgan insondagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish
masalasi bevosita bolalar ta'lim-tarbiyasi bilan shug'ullanuvchi pedagoglarni ham,
tadqiqotchilarni ham hozirgi davrgacha qiziqtirib keladi. Ta'lim va tarbiya,
shaxsning jamiyatda shakllanishi, qobiliyatlarni rivojlantirish hanuzgacha
pedagogikaning eng dolzarb masalasi bo'lib qolmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy faollikni shaklantirish texnologiyasini
ishlab chiqish muammosi ko'p qirrali pedagogik- psixologik ijtimoiy vazifalardan
biri bo'lib, jamiyat ijtimoiy rivojlanishi va taraqqiyoti uchun dolzarb vazifalardan
biridir.
31

ijtimoiy muhitning ta'siri ham muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi. Ya'ni,
birinchidan, tarbiya ta'sirida muhit bera olmagan bilim, ma'lumot egallanadi,
mehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham o‘zgartirilib, shaxs kamolga
yetadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta'sirini ham yo‘qotish
mumkin. To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak,
tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta'sir etadi, bunday tarbiya doimiy va
uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‘ringa ega
bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta'sirida har
tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy
pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to‘rt yondashuv qaror topgan:
1. Biologik yondashuv – inson tabiiy mavjudot bo‘lib, uning butun
xattiharakatlari tug‘ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga
bo‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib
boradi.
2. Ijtimoiy yondashuv – inson biologik mavjudot sifatida tug‘iladi, faqat
hayotiy faoliyati davomida boshqalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy
guruhlarning ta'siri ostida ijtimoiylashadi.
3. Psixologik yondashuv – insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash
kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo‘nalganligi – qiziqishlari, qobiliyatlari
ijtimoiy hodisa sanaladi.
4. Yaxlit yondashuv – shaxs yaxlit tavsifga ega bo‘lib, uning rivojiga nafaqat
uning faoliyatidagi o‘ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta'sir ko‘rsatadi. Shu
bilan birga ijtimoiy hayot natijalari – motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.
8

II BOB. AKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI
MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORLASHDA RIVOJLANTIRUVCHI
MUHITNING AHAMIYATI .
2.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar
Mazkur dastur o’ziga xos bo’lib, unga ko’ra, o’quv-tarbiyaviy faoliyat kuniga 3
soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizni va variativ qismi
esa 20 foizni tashkil etadi.
Dastur idoraviy bo’ysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar
O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida qo’llanilishi mumkin: bolalarni maktabga majburiy bir yillik
tayyorlov guruhlariga ega bo’lgan umumiy hamda
 ixtisoslashtirilgan tiplardagi davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlarida;
maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim tizimi uchun kadrlar tayyorlashni amalga
oshiradigan
 o’rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalarida; maktabgacha va umumiy o’rta
ta’lim tizimi uchun pedagog-kadrlarnining malakasini
 oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchi
muassasalarda. Shuningdek, har bir maktabgacha ta’lim tashkiloti, shu jumladan,
maktabgacha ta’limning muqobil shakllari xududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va
boshqa shart-sharoitlardan kelib chiqib, o’z muqobil shakllarini ishlab chiqishi
mumkin.
Dastur asosiga bola shaxsining rivojlanishidagi asosiy sohalar (jismoniy
rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy
rivojlanish) bo’yicha O’zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalarning rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari kiritildi. Dastur
20

imkon beradi va ularning his-tuyg‘ularini va xattiharakatlarini baholashga imkon
beradi va aynan shu rivojlanayotgan ta’lim asosida yotadi.
29

sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi
irsiy jihatdan shart qilib qo'yilgan zaminga, taqlid qilishga ham bog'liq bo'ladi.
Guruh xonasida rivojlanish markazlarini yaratishda o’yin faoliyatining
yetakchi rolini hisobga olish kerak. Rivojlanish markazlaridagi jihozlar xavfsiz va
didaktik materiallarlar bolaga tegishli bo’lishi va bolalarning yoshiga mos bo’lishi
kerak. Rivojlanish markazlaridagi didaktik materiallarlar tematik vazifalarni
hisobga olgan holda o’zgarishi kerak. Markazlarni uskunalar bilan ortiqcha
jihozlamaslik zarur. Rivojlanish markazlari bolalar va kattalar bilan aloqa qilish va
birgalikdagi faoliyatni, shuningdek o’z o’zi bilan shug‘ullanish imkoniyatini
ta’minlashi kerak. Tematik rejalashtirishga ko’ra, pedagog rivojlanish markazlarini
didaktik materiallarlar va o’yin uskunalari bilan ta’minlash ustida o’ylashi va
to’ldirishi kerak.
Markazlarni bolalar va pedagoglarning birgalikdagi faoliyati va
hunarmandchilik mahsulotlari bilan to’ldirish mumkin. Har bir markazning
maqsadiga muvofiq haftaning boshida pedagogning tematik rejasiga binoan,
materiallarlar tayyorlanadi va jihozlanadi.
 Qurilish, konstruktorlik va matematika markazi:
har xil qurilish to’plamlari - kublar, legolar, bloklar, konstruktorlar, o’ynash
uchun didaktik o’yinlar va boshlang‘ich matematik tasavvurlarni rivojlantirish
uchun o’quv materiallarlari.
 Syujetli-rolli o’yinlar va dramalashtirish markazi :
teatrning barcha turlari uchunatributlar va o’yin materiallarlari, rolli, dramatik,
rejissyorlik va dramatizatsiya o’yinlari, shlyapalar - maskalar, o’yin to’plamlari va
burchaklarda o’ynash uchun o’yinchoqlar - masalan «Sartarosh», «Kasalxona» va
"Do’kon" o’yinlari atrebutlari.
 Til va nutq markazi:
17

KIRISH.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutqida “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va
albatta, baxtli bo‘lishlari shart!” degan hayotiy da'vat har birimizning, ota-onalar
va keng jamoatchilikning ongi hamda qalbidan mustahkam o‘rin egallaganini, bu
sohada olib borilayotgan keng miqyosli ishlar, xususan, ta'lim-tarbiya bo‘yicha
qabul qilingan umummilliy dasturlarni mantiqiy yakuniga yetkazish, yosh avlodga
puxta ta'lim berish, ularni jismoniy va ma'naviy yetuk insonlar etib tarbiyalash eng
muhim vazifa ekanini alohida ta'kidladi.
Zero, har tomonlama sog‘lom avlodni voyaga yetkazish davlatimiz
siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib, bu borada shakllantirilgan mustahkam
tashkiliy-huquqiy asos bolalarning zamon talablariga mos ravishda ta'lim olishi,
munosib sharoitda kamolga yetishi, iqtidor va salohiyatini namoyon etib,
rivojlantirishi uchun zamin yaratmoqda.
Prezidentimizning 2016-yil 30-dekabrda qabul qilingan “2017 — 2021-yillarda
maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori, ta'bir joiz bo‘lsa, ana shu ezgulik yo‘lidagi yana bir dadil qadam sanaladi.
Mazkur hujjat maktabgacha ta'lim tizimining moddiy-texnika bazasini
kuchaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash, ta'lim-tarbiya jarayoniga
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish, pirovardida bolalarni maktabga
tayyorlashni sifat jihatidan yanada yaxshilashga qaratilganligi bilan g‘oyatda
ahamiyatlidir.
Unda respublika bo‘yicha bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakli
bo‘lgan 6100 ta qisqa muddatli guruhni tashkil etish, 3 — 6 yoshdagi maktabgacha
ta'lim muassasalariga qamrab olinmagan bolalarni ularning ota-onalarini metodik
qo‘llanmalar bilan ta'minlash orqali maktab ta'limiga tayyorlashni samarali yo‘lga
3

Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga
xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh
xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta'lim
va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta'siri kuchli
bo‘ladi. Bolalarning tarbiya ga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish
uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va
uni hisobga olish muhimdir.
Chunki bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi
ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos
Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini
uqtirib o‘tganlar. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab.
Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.
Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi,
hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi,
yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki
ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta'siri bo‘lib, tarbiyachi
ularni bilishi zarur. Bolaning individual – o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun
temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish
metodikasini bilish muhim.
Temperament – lotincha “temperamentum”, ya'ni “qismlarning bir-biriga
munosabati” ma'nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari
majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari
ham mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli
ravishda quyidagi davrlarga bo‘linadi:
- go‘daklik (1 yoshgacha);
- ilk yosh (1-2 yosh);
- ilk yosh guruhi (2-3 yosh);
9

fikrlash o’smirlik yoshiga kelib shakllanadi. Katta maktabgacha yoshdagi bola
sabab-oqibatli aloqadorliklarni belgilay olishi, muammoli vaziyatlar yechimini
topa olishi mumkin bo’ladi.
Tasavvur. Bola hayotining bu davri tasavvur qilishning o’ziga xos faolligi
bilan tavsiflanadi. Dastlab bu fakat yaratuvchilik tasavvurlari bo’ladi, ya’ni, biron-
bir ertaknamo qiyofalarni tasavvur qilishga imkon beradigan tarzda bo’ladi,
keyinchalik esa butunlay yangi qiyofalarni yaratishga qodir bo’lgan ijodiy
tasavvurga aylanadi. Bu bolada fantaziyani rivojlantirish uchun o’ta muhimdir.
Nutq. Grammatika va leksikaning rivojlanishi davom etadi, nutq ravon bo’la
boradi. So’z boyligi ortadi, bolalar umumlashtiruvchi otlarni ishlata boshlaydilar,
sinonimlar, antonimlar va sifatlardan foydalana boshlaydilar. Agarda bola bilan
birga ko’p o’qilsa va muloqot qilinsa, unda bu yoshga kelib ham monologik nutq
(tushuntirishli va talqin qiluvchi, bayoniy nutq) hamda muloqotda ishtirok eta olish
mahorati yaxshi darajada shakllangan bo’ladi. Yozma nutq shakllana boshlaydi.
So’z boyligi taxminan 3000 ta so’zgacha boyib boradi. Shaxs rivojlanishi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning ongidagi asosiy o’zgarish bo’lib “harakatlar ichki
rejasi”ning paydo bo’lishi hisoblanib, u bolaga nafaqat ko’rgazmali tarzda, balki
ongli ravishda ham turli xildagi tasavvurlarni hosil qilishga yordam beradi.
Bolaning o’z-o’zini anglashida “Men” obrazini anglashi refleksif qobiliyatini
belgilaydi, ya’ni, tahlil qilishi, o’z harakatlarining maqsadlari va natijalari uchun
javob bera olishi, shu jumladan, o’z kechinmalari, hissiyotlarini anglashi. Aynan
shu yangilanish bolaning ma’nan rivojlanishining asosi bo’lib hisoblanadi. 6-7
yoshli bolaning psixik va shaxsiy sohalarida rivojlanishining eng muhim yangi
hosilasi sifatida motivlarning bo’ysundirilishi hisoblanadi. “Men qilishim kerak”,
“men qila olaman” motivlarining anglanishi “men xohlayman” motivi ustidan
ustunlik qila boshlaydi. O’z “Men”ini anglash va mana shu asosida maktab yoshi
oxiriga kelib ichki hissiyotlarning paydo bo’lishi yangi ehtiyojlarni tug‘diradi.
Butun maktabgacha yosh davomidagi faoliyatning yetakchi turi bo’lib hisoblangan
25

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………3
Asosiy qism.
I BOB . MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING TA’LIM
TARBIYASIDA RIVOJLANISHISH MARKAZLARINING
O’RNI………………………………………………………………...………5
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiyasining va rivojlanish
markazlarining o’ziga xosligi…………………………………………………5
1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida markazlar faoliyatining maqsad va
vazifalari………………………………………………………………………13
II BOB. AKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI MAKTAB
TA’LIMIGA TAYYORLASHDA RIVOJLANTIRUVCHI MUHITNING
AHAMIYATI ……………………………………………………………..….19
2.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta'sir etuvchi
omillar……………………………………………………………………...…19
2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini shakllantirishning o'quv
-uslubiy ta'minoti . Markazlarni o‘rgatishda tarbiyachining
faoliyati…………………………………………………………………….…30
Xulosa…………………………………………………………………..…….40
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………41.
2

shakl yasaydi, boshqa birovi esa yigirma besh bo'lakli karton qog'ozli tasvirni
tuzishni ma'qul ko'radi. Tarbiyachi jarayonda bolalarni kuzatadi va ularning
rivojlanishiga daxldor fikrlarni yozib boradi. Ancha vaqtdan so'ng u bolalarga
vazifani murakkablashtiruvchi materiallarni taklif etadi yoki vaziyatga qarab ana
shu vazifalarni bajarishda bolaga to'g'ridan to'g'ri yordam beradi. Bunday yo'l
tutish tufayli bola yaxshi sur'atda o'sib-ulg'ayishi mumkin.
Tarbiyachilar rivojlanish markazlarida bolalarning yordamchilari rolini
o'ynaydilar, mashg'ulotlar olib boriladigan joyda imkoniyatlar kengligini ta'min
etadilar va har bir bola individual rivojlanishi darajasini egallay olgan holda
faoliyat turlarini rejalashtiradilar. Kun tartibi turli mashg'ulot turlarini o'zida
qamrab olishi lozim: kichik guruhlarda birgalikda va tarbiyachi hamkorligida
yakka tartibda (individual) yoki mustaqil (ular tomonidan tanlagan mashg'ulotlarga
vaqt ajratish kerak, chunki bolalar ongli tanlab olishni o'rganadilar, o'z qiziqish va
qobiliyatlarini amalga oshiradilar). Bolalarning o'z tanlovlarini amalga oshirishi,
muammolarni hal etishi, atrofdagi kishilar bilan birgalikda harakat qilishi,
indivdual maqsad qo'yishi va unga erishishni bilishlari lozim.
Demak bolalarning muloqatida qo’shish, ayirish, taqqoslash, kattalik kabi ilk
matematik tasavvurlar kengayib boradi. San’at markazida bolalarni kayfiyatini
ko’tarish imkoni mavjud. Bolalarning ijodiy qobiliyatlari qo’llab-quvvatlanadi.
San’atning rassomlik, haykaltaroshlik, turlariga hammaga ham bir xil iqtidor
berilmagan. Shu sababli bunda faqat iqtidorli bolalar ishtirok etadi. Markaz kerakli
jihozlar bilan to’liq ta’minlansa, yasash, chizish texnologiyalari ertalabki, kechki
soatlarda o’rgatilsa, markaz ishi rivojlanadi. Oilada bolaga bunday sharoit har
doim ham yaratib berilmaydi.
Markazda ishlasa bolaning mayda motorikasi rivojlanadi. Mayda motorikaning
rivojlanishi esa, bola nutqining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Syujetli-rolli o’yinlar
va dramalashtirilgan markaz bolalar iqtidorini namoyon bo’lishi, o’z mahoratini
ko’rsatishi uchun juda qulay muhitdir.
36

1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida markazlar faoliyatining maqsad va
vazifalari.
Bola shaxsining rivojlanishida tarbiyaning roli juda muhimdir. Tarbiya - inson
kamolotiga ta'sir etuvchi tashqi omillardan hisoblanadi. Tarbiya - aniq maqsadlarni
ko'zlab sistemali ravishda, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirishi yo'lida
tarbiyachi rahbarligida amalga oshirib boriladi. Ammo tarbiya ta'sirining kuchi va
uni natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi.
1. Tarbiya ta'sirida muhit ta'siri bera olmagan fazilatlar o'zlashtiriladi, ya'ni
bilim, ma'lumot egallanadi.
2. Tarbiya tufayli tug'ma kamchiliklar ham o'zgartirilib, shaxsni kamolga
yetkazish mumkin. Masalan, ko'rlar, gunglar ham o'qitilib, sog lom kishilar qatori
hayotga tayyorlanadi.
3. Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini bartaraf etish mumkin.
4. Tarbiya doimo kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta'lim sharoitida insoniyatning
ijtimoiy-tarixi tajribasini o'zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil
faoliyat turlarida ro'y beradi. Natijada bola o'zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy
munosabatlari sistemasiga kiradi. Bolaning ijtimoiy tajribani o'zlashtirish tajribasi
uzoq davom etadigan murakkab jarayondir.
Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan, mazmun, hajm va
umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bo'lgan insoniy tajribani o'zlashtirishi
kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani o'zlashtirish usullarini hali
egallamagan bo'Iadi.
Tarbiya va ta'lim jarayonida katta yoshli odam bolaga tushunarli bo'lgan
mazmunni tanlaydi, uning o'zlashtirishiga rahbarlik qiladi, Bola shaxsini
rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli shu bilan belgilanadi. Bunda bolaning
ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jo'shqinligi hisobga olinadi. Shu
munosabat bilan tarbiya jarayonining o'zi doimiy bo'lib qolmaydi. U o'zgarib
boradi: uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari o'zgaradi,
14

I BOB . MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING TA’LIM
TARBIYASIDA RIVOJLANISHISH MARKAZLARINING O’RNI..
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiyasining va rivojlanish
markazlarining o’ziga xosligi.
Bolalarning tarbiya ga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun
bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni
hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham,
psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino,
Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash
zarurligini uqtirib o‘tganlar.
Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil
yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.
Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi,
hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi,
yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki
ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, tarbiyachi
ularni bilishi zarur
Fanda, odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning
ta'siri o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom
etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta'siri
kuchli bo‘ladimi, yoki tabiiy omillar yetakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning
ta'siri yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday?
Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan
birini egallab, uning vakillari Arastu, Aflotunlar tabiiy-biologik omillarni yuqori
qo‘yadilar. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan, degan g‘oyani ilgari suradilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan
preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta
6

muvofiq, 5 muhim sohada bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi
zarur (jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-
hissiy rivojlanish; nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari; bilish jarayonining
rivojlanishi; ijodiy rivojlanish) har tomonlama uyg‘un rivojlanishini ta’minlashga
mo’ljallangan; maktab ta’limiga umumiy psixologik tayyorgarlik.
Dastur zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda:
istisnosiz barcha bolalarning ta’lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga ega
bo’lishini ta’minlashga;
 amaliyotga bola yo’naltirilgan yondashuvni, inklyuziv ta’lim tamoyillarini
joriy etishga;
 oila va jamoalar bilan hamkorlik;
 ta’lim-tarbiyaning madaniy jihatdan maqbul uslublariga tayangan holda
milliy qadriyat va ustuvorliklarni e’tiborga olish;
 qulay, do’stona va xavfsiz rivojlanish muhitini shakllantirishga yo’naltirilgan.
Majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta’lim jarayoni
quyidagi tamoyillarga asoslangan: bolaga yo’naltirilgan ta’limga yondashuvi;
 inklyuziv ta’lim haqida mushohada yuritish;
 bolani xolistik(yaxlit) rivojlanishini ta’minlaydigan ta’lim muhitining
xususiyatlarini belgilash;
 maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyatning yetakchi turi – o’yin asosida
ta’lim berish;
 bola – ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi;
 rejalashtirish va baholash samaradorligi;
 bolani tarbiyalash va rivojlantirish jarayoniga ota-onalarni hamkorlik
asosida jalb etish;
22

o'rganadilar. Ko'pincha, stol atrofida o'tirmaydi, o'zlarining dizaynlari asosidagi
"mahsulot"larni sinovdan o'tkazadi va rivojlantiradi. Ular hamma vaqt hamkorlikni
ta'minlaydigan jamoada tarbiyachilar va ularning do'stlari bilan muloqot qilish
bilan band bo'lishadi.
Texnik fanlar bo'yicha qiziqishlarni rivojlantirish. Maktabgacha va
boshlang'ich maktab yoshidagi STEAM ta'limi vazifasi qiziqishning rivojlanishi
uchun dastlabki shart-sharoitlarni yaratishdir. Bolalar uchun tabiat fanlari va texnik
fanlar bo'yicha, qilgan ishni yaxshi ko'rish, qiziqishni rivojlantirish uchun asosdir.
STEAM - bolalar uchun juda qiziqarli va dinamik bo'lib, bolalarning zerikishlariga
to'sqinlik qiladi. Ular vaqt o'tayotganini sezmaydilar, lekin ham charchamadilar.
Raketalar, avtoulovlar, ko'priklar, osmono'par binolarni qurish, elektron o'yinlar,
fabrikalar, logistika tarmoqlarini yaratish, dengiz osti kemalari, ilm-fan va
texnologiyaga qiziqishi ortib borada.
Loyihalar uchun ijodiy va innovatsion yondashuvlar. STEAM ta'limi oltita
bosqichdan iborat: savol (vazifa), muhokamalar, dizayn, qurilish, test va
takomillashtirish. Ushbu bosqichlar muntazam ravishda loyiha yondashuvining
asosidir. O'z navbatida hamkorlik yoki turli imkoniyatlardan birgalikda
foydalanish ijodkorlik asosi hisoblanadi. Shunday qilib, bir vaqtda bolalarda fan va
texnologiyalarni qo'llash, yangi innovatsiyalarni yaratishi mumkin. Oqilona tashkil
etilgan sog'lom ijtimoiy-ma'naviy muhit bolalarda izlanishga, tashabbus
ko'rsatishga va ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon etishga rag'bat uyg'otadi. Bunda
tarbiyachilar bola rivojlanishi qanday kechayotganligi to'g'risida aniq tasavvurga
ega bo'lishlari, buning uchun esa ularni doimiy ravishda nazorat qilib borishlari
zarur bo'ladi.
Rivojlanish markazlari bolalarga o'zlarining shaxsiy ko'nikmalari va
qiziqishlaridan kelib chiqqan holda ta'lim-tarbiya jarayonini mustaqil
individuallashtirish imkoniyatini beradi. Masalan, san'at markazida bir bola qog'oz
qirqadi, boshqa bola esa shu qog'ozdan qaychi bilan o'zi o'ylagan shaklchani kesib
oladi. Stol ustida o'ynaladigan o'yinlar markazida bir bola to'rtta yog'och kubikdan
35

(kurrikulum)ning o’rgatuvchi jarayonidagi integratsiyalashgan yondashuv bola
rivojlanishining yaxlitligini ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limi tizimini modernizatsiya qilish
maktabgacha ta’limga teng imkoniyatlar yaratishning zarurati va muhimligi hamda
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning muqobil va kamchiqim modellarini
ishlab chiqishni taqozo etadi. 6-7 yoshli bolalarni o’qitish majburiy boshlang‘ich
ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlari dasturi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan ta’lim sektori rejasi, maktabgacha ta’limni
rivojlantirish Konsepsiyasi, Davlat talablariga tayangan holda bolaga yo’naltirilgan
sifatli pedagogikaga prinsiplariga asoslangan.
Bolaning erta rivojlanishi uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Bolaning erta rivojlanishiga investitsiya ajratilishi quyidagi asosiy omillar
bilan belgilanadi: katta yoshdagi kishi intellektual qobiliyatining 70% hayotining
dastlabki 5 yilida shakllanadi; maktabgacha ta’limga sarf-xarajatlarning iqtisodiy
samaradorligi 17:1 nisbatni tashkil etadi (bolalar qamrovi 50% kam bo’lmaganda);
umumiy ta’limda erishiladigan sezilarli yutuqlar; ta’limni yuqoriroq bosqichda
davom ettirish uchun katta imkoniyat mavjudligi; g‘ayri axloqiy va jinoiy xatti-
harakatlar ehtimolining kamayishi.
Dasturning maqsad va vazifasi. Dasturning maqsadlari va vazifalari
maktabgacha bolalar uchun quyidagilarni ta’minlashni ko’zda tutadi: zarur
bo’lgan rivojlanish amaliyoti va maktabga tayyorlash uchun teng imkoniyatlarni 
vujudga keltirish; 6-7 yoshli bolalar uchun mo’ljallangan majburiy boshlang‘ich
ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlar bolalarini to’liq kunli maktabgacha ta’lim
tashkilotiga berish imkoniyatiga ega bo’lmagan yoki muayyan sabablarga ko’ra,
bunga intilmaydigan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishi kerak;
6-7 yoshli bolalar uchun mo’ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir
yillik tayyorlash guruhlar maktabgacha ta’limga qo’yiladigan Davlat talablariga
21

ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj
seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e'tibor
qaratish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning
rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar
ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi
boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish
imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat
ko‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi
shakllanadi. Bu davrda bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi.
Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi.
Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila
boshlaydi.
Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash
jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta'lim olishga o‘qishga ishtiyoq
uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta'lim jarayoniga kirishishga
tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim. Har qanday
olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan
hamda aqliy jihatdan ta'lim olishga tayyor bo‘lishi kerak. Bolalarni maktabga
tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish
lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga
ta'lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik
bilim darajasi, axloq-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta'lim va
tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega
bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar
hamda bu bolalarni o‘qitadigan o‘qituvchilar pedagogik-psixologik nuqtai
nazardan alohida-alohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta'lim
jarayoniga kiritilishi kerak.
13

RIVOJLANISH MARKAZLARI VA UMUMIY GURUH BO'LIB TASHKIL ETILADIGAN TA'LIMIY FAOLIYATNING BOG'LIQLIGI

Купить