Rossiya imperiyasining o'lkamizdagi mustamlakachilik siyosati va o'lkani o'rganish masalasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	76.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Rossiya imperiyasining o'lkamizdagi mustamlakachilik siyosati va o'lkani o'rganish masalasi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. ROSSIYA IMPERIYASI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR......5
1.1 Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi .......................................5
1.2 Rossiya imperiyasining o’lkamizdagi mustamlakachilik siyosati ............12
II BOB. O'LKAMIZDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI.................15
2.1 Turkiston xalqlarining chorizm mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy
ozodlik harakatlari ...........................................................................................15
2.2 Turkistonda jadidlar harakatning vujudga kelishi va ularning islohotchilik
faoliyati ............................................................................................................20
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishi .
Kurs ishi predmeti: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishidan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. ROSSIYA IMPERIYASI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR
1.1 Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi
XIX asr ikkinchi yarmiga k е lib O’rta О siyo хо nliklaridagi iqtis о diy, ijtim о iy,
siyosiy ahv о l tang darajada bo’lganligi bu paytda jah о ndagi eng agr е ssiv davlatlar
qat о riga kirgan, Yevropa davlatlariga nisbatan iqtis о diy taraqqiyotdan о rqada
q о layotgan R о ssiyaning O’rta О siyoni o’ziga bo’ysundirish niyatini r´yobga
chiqarishni t е zlashtirdi. Bu niyat R о ssiya imp е rat о ri Pyotr I (1672-1725) davrida
tuQilgan bo’lib, u Х iva хо nligini bo’ysundirish uchun hatt о 1717 yilda B е k о vich-
CH е rkasskiy b о shchiligida O’rta О siyoga harbiy eksp е diSiya uyushtirgan edi.
L е kin bu harakat, undan k е yingi b о shqa harbiy harakatlar: jumladan, 1839-40
yillarda P е r о vskiy b о shchiligidagi harbiy yurish ham muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. XVIII - XIX asrning birinchi yarmi dav о mida rus hukumati Pyotr I
о rzularini amalga о shirish yo’lida uning vasiyatlarini bajarib, Qipch о q dashtlarini
o’ziga bo’ysundirdi va u е rda harbiy ist е hk о mlar bunyod etdi. Bu davrda R о ssiya
uchun san о atni riv о jlantirish, uni хо m-ashyo bilan ta’minlash va ishlab chiqarilgan
mahsul о tni s о tish uchun yangi b о z о rlar izlash k е chiktirilmas vazifa bo’lib q о ldi.
R о ssiyaning agr е ssiv tashqi siyosati dav о mida uning k е lajakda imp е riyani
k е ngaytirish uchun Х it о y, Hindiston, Afg’oniston, Er о nga uyushtiradigan harbiy
yurishida, janubdagi d е ngizlar, ular о rqali о k е anga chiqishida O’rta О siyo
platsdarm vazifasini bajarishi k е rak edi.
Yana shuni ko’rsatib o’tm о q j о izki, ch о rizmning Turkist о nga bo’lgan qiziqishi
bu o’lkadagi katta е r о sti b о yliklarini o’zlashtirishga intilish bilan bog’liqdir. Shu
bilan birga XIX asr o’rtalarida O’rta О siyoda R о ssiya va Angliya manfaatlari
to’qnashdi. Bu h о l R о ssiyaning O’rta О siyo хо nliklarini b о sib о lish r е jasini ishlab
chiqish va harbiy yurishlarni t е zlashtirishiga sabab bo’ldi.
Shu sabablarga ko’ra ch о r R о ssiyasi o’zining tish-tirn о g’igacha qur о llangan
qo’shinlari bilan Turkist о n х alqlarini bo’ysundirish va j о naj о n Vatanimizni b о sib
о lib, unga egalik qilish maqsadida harbiy yurishlarini b о shladi.
5

О ldindan b е lgilangan r е ja as о sida rus qo’shinlarining hujumi Qo’q о n хо nligiga
qaratildi. Zam о naviy qur о llar bilan to’la ta’minlangan 2850 kishilik rus qo’shini
bir yil о ldin mag’lubiyatga uchragan g е n е ral P е r о vskiy b о shchiligida 1853 yil iyul
о yida О qmachit qal’asiga hujum qildi. О ddiy qur о llar bilan qur о llangan 400ga
yaqin qal’a him о yachilari 20 kun dav о mida dushman hujumini qaytarib, mardlik,
jasurlik, vatanparvarlik tims о li bo’lib tari х ga kirdilar.
1853-1856 yillardagi Qrim urushi sababli R о ssiya O’rta О siyodagi harbiy
harakatlarini to’ х tatishga majbur bo’ldi. U Qo’q о n хо nligidagi fa о l harakatini 1860
yil yozidagina qayta tashkil qila о ldi. Х alqimizning qahram о n о na qarshiligiga
qaramasdan yangi harbiy t ех nika bilan qur о llangan rus qo’shinlari 1860-1864
yillarda Pishpak, To’qm о q, Avliyo о ta, Turkist о n, Chimk е nt shaharlari va ular
atr о fidagi qishl о qlarni b о sib о ldilar. Bu janglarda ko’ngilli him о yachilar, Qo’q о n
хо nligi sarkardasi mulla Alimqul va b о shqalar o’z qahram о nliklari bilan
vatanparvarlik namunalarini ko’rsatdilar.
1864 yil о ktyabrida g е n е ral Ch е rnya е v b о shchiligidagi rus qo’shinlarining
T о shk е ntga hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchragach, ular Niyozb е k qal’asini egallab,
CHirchiq daryosidagi to’Q о nni buzib tashladilar va shaharga suv chiqmay q о ldi. 1865
yil may о yida ruslar T о shk е nt shahriga yangitdan hujum b о shladilar.
O’im о yachilarning fid о k о rligi, Mulla Alimqulning tadbirk о rligi yangi harbiy qur о llar
va muntazam harbiy qo’shin о ldida о jiz edi. T о shk е ntni ruslar 42 kun d е ganda b о sib
о ldilar.
1865-1866 yillarda rus qo’shinlari Qo’q о n хо ni va Bu хо r о amiri o’rtasida hamisha
qo’ldan-qo’lga o’tib turgan Х o’jand, O’rat е pa, Jizza х shaharlarini qattiq janglardan
k е yin egalladi.
Bu хо r о amiri Muzaffarning ko’rgan tadbirlariga, х alqning qahram о n о na
qarshiliklariga qaramasdan 1868 yilgi Cho’p о n о ta va Zirabul о q janglarida
ruslarning qo’li baland k е ldi. Natijada amir Muzaffar Qo’q о n хо ni Х ud о yor хо n
(1864-1879) kabi R о ssiya bilan n о t е ng sulh shartn о masini imz о lashga majbur
bo’ldi. Qo’q о n хо nligiga va Bu хо r о amirligiga t е gishli bo’lgan е rlarning katta
qismi R о ssiya tasarrufiga o’tkazildi. Katta miqd о rda t о v о n puli to’landi.
6

О linmas qal’a his о blangan Х iva хо nligiga ruslar qattiq tayyorgarliklardan k е yin
1873 yilda hujum qildilar. Хо nlikdagi q о l о qlik, harbiy t ех nika va san’atning
pastligi bu е rda ham ruslarning Q о lib k е lishiga as о s bo’ldi. Х iva хо ni Muhammad
Rahim хо n F е ruz (1864-1910) Gandimiyon shartn о masiga as о san 2200000 о ltin
so’m to’ladi hamda Amudaryoning o’ng qirQ о Qidagi е rlaridan va mustaqil tashqi
siyosat yurgizishdan mahrum bo’ldi. Ruslarning O’rta О siyodagi harbiy harakatlari
XIX asrning 80-yillari o’rtalarigacha ch о rvad о r ko’chmanchi turkmanlarni
bo’ysundurgunga qadar dav о m etdi. R о ssiya o’lkamiz х alqlarini kuch, qur о l,
tal о nchilik va vayr о nagarchiliklar yo’li bilan b о sib о ldi.
1867 yilda Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligi tashkil etilib, o’lka to’la ravishda
harbiylar qo’liga o’tdi va o’lkani b о shqarish katta vak о latlarga ega bo’lgan
Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligiga t о pshirildi. Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о ri
lav о zimiga g е n е ral f о n Kaufman tayinlandi.
G е n е ral-gub е rnat о r katta huquqlarga ega bo’lib, хо rijiy mamlakatlar bilan
dipl о matik al о qalar о lib b о rishi, s о liq siyosatini b е lgilashi, rus fuqar о ligi huquqini
b е rishi, mahalliy ah о li ustidan chiqarilgan turli hukmlarni ijr о etishga ru х sat
b е rishi mumkin edi. Bu «Vaqtli Niz о m» q о nuni ch о r ma’muriyatining
mustamlakachilik siyosati manfaatlariga m о s k е lmasligi s е zila b о shlangach,
Kaufman R о ssiya imp е rat о riga 1873 yilda Turkist о n o’lkasini b о shqarishning
yangi niz о m l о yihasini taqdim etdi. Niz о m 1886 yilda p о dsh о Al е ksandr II
t о m о nidan tasdiqlandi. Niz о mning as о siy G’oyasiga ko’ra, o’lkada R о ssiya
hukmr о nligi yanada mustahkamlanishi, o’lka е rlari avvalgid е k harbiy vazirga
bo’ysundirilishi nazarda tutilgan. Markaziy o’lka b о shqaruvi g е n е ral-gub е rnat о r
hamda uning K е ngashi va mahkamasidan ib о rat edi.
1917 yil 27 f е vralda P е tr о gradda d е m о kratik inqil о bi G’alabasi Turkist о n
o’lkasiga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Natijada Turkist о nda ham ishchi va s о ldat
d е putatlari S о v е tlari va har х il t о ifalar vakillaridan tuzilgan ijr о iya k о mit е tlar
tashkil etila b о shlandi. T о shk е ntning hamma dahalari vakillari to’planib «Sh´r о i
Isl о miya» tashkil о tini tuzdilar.
7

1917 yilning mart о yida o’lka mu х t о riyati masalasi Turkist о n ijtim о iy-siyosiy
hayotidagi as о siy masala bo’lib q о ldi. Turkist о nga mu х t о riyat maq о mini b е rish
G’oyasi nafaqat d е m о kratik ziyolilar o’rtasida, hatt о о ddiy fuqar о lar о rasida ham
tarqala b о shladi. 31 mart kuni rus p о dsh о sining o’lkadagi tayanchi-Turkist о n
g е n е ral-gub е rnat о ri h о kimiyatni tark etdi. 1917 yil 7 apr е lda Muvaqqat hukumat
qar о ri bilan kad е t N.N.SHch е pkin raisligida Turkist о n qo’mitasi tashkil qilindi. 9
kishidan ib о rat bu k о mit е t a’z о larining to’rttasi: A. Buk е y хо n о v, M.Tinishb ое v, S.
Maqsud о v va A. Davl е tshinlar turkiy х alqlar vakillaridan edi.
Turkist о n mahalliy ah о lisining о shib b о rayotgan ijtim о iy-siyosiy fa о lligi
shar о itida T о shk е ntda 1917 yil 16 apr е lda «Sho’r о i Isl о miya» ning T о shk е nt
tashkil о ti tashabbusi bilan chaqirilgan Butunturkist о n musulm о nlarining 1
qurult о yi ish b о shladi.
Qurult о yning so’nggi majlisida markaziy rahbar о rgan-Turkist о n o’lka
musulm о n sho’r о si tashkil etilishi haqida qar о r qabul qilindi. Shunday qilib
Turkist о nning birligi va ya х litligi t о m о n muhim qadam qo’yildi.
Afsuski, birlashish jarayonlari har d о im ham bir t е kis riv о jlanmadi. Munavvar
Q о ri b о shchiligidagi «Sho’r о i Isl о miya»dan 1917 yil iyun о yida diniy ulam о lardan
tashkil t о pgan «Sho’r о i Ulam о » ajralib chiqdi. «Sho’r о i Ulam о » jamiyati
tarafd о rlari d е m о kratik kayfiyatdagi milliy ziyolilar va musulm о n ruh о niylarning
jamiyatda isl о h о tlar o’tkazish yo’lidagi har qanday urinishlariga va Yevropacha
madaniyatning kirib k е lishiga k е skin qarshi chiqishdi. Ma’rifiy, siyosiy s о hadagi
yangilanishlar haqidagi g’ о yalarni ham rad etishdi.
T о shk е ntdagi ishchi va s о ldat d е putatlari S о v е ti musulm о nlar o’rtasidagi ushbu
bo’linishdan ustalik bilan f о ydalanishga urindi. S е ntyabr v о q е alari natijasida
T о shk е nt S о v е ti h о kimiyatni qo’lga о lishga harakat qildi.
1917 yil 10 s е ntyabrda T о shk е ntda Butunturkist о n musulm о nlarining II
qurult о yi о childi. Ushbu qurult о y h о kimiyatni s о ldat, ishchi va d е hq о n d е putatlari
s о v е tlariga b е rishga qarshi chiqdi. S е ntyabr v о q е alari jamiyatdagi siyosiy qarama-
qarshiliklarni k е skinlashtirib, o’lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning
k е yingi yo’llarini bir-biridan ajratib yub о rdi.
8

T о shk е ntda 1917 yil 17-20 s е ntyabrda turkist о nlik va q о z о q musulm о nlarning
qurult о yida «SHo’r о i Isl о miya», «Sho’r о i Ulam о », «Tur о n» va b о shqalarni
birlashtirish yo’li bilan butun Turkist о n va Qozog’iston uchun umumiy bo’lgan
«Ittif о qi muslimin» d е gan siyosiy partiya tuzishga qar о r qilindi.
«Ulam о chilar»ning ushbu qurult о yidagi as о siy masala Turkist о n o’lkasining
bo’lQusi siyosiy b о shqaruvi to’g’risida bo’lib, unda d е m о kratik R о ssiya tarkibida
hududiy f е d е raSiya-»Turkist о n f е d е rativ r е spublikasi» tuzilishi G’oyasi о lg’a
surildi. F е vral inqil о bining ta’siri bilan Turkist о nda kasaba uyushmalari о mmaviy
ravishda tashkil etildi, mahalliy х alqlar tillarida gaz е talar chiqa b о shladi.
1917 yil s е ntyabr ь о yida b о l ь sh е viklashgan T о shk е nt S о v е ti s о ldatlarni va asli
r о ssiyalik ishchilarni o’z t о m о niga t о rta о lgan edi. О ktyabr о yida R о ssiyada t
´ntarish b´lib ´tgandan c´ng, uning ta’siri t е z о rada mustamlaka o´lkaga ham
yoyildi. T о shk е ntdagi О ktyabr to’ntarishi qatnashchilari 1 n о yabrda B о sh k о missar
g е n е ral K о r о vich е nk о va Muvaqqat hukumatning Turkist о n qo’mitasini qam о qqa
о ldilar va shu kuni Turkist о nda S о v е t h о kimiyatini o’rnatilganligi e’l о n qilindi.
Qur о llangan Yevropali ishchilar, as о san t е miryo’lchilar, T о shk е nt garniz о nining
s о ldatlari davlat to’ntarishini o’tkazdilar.
Turkist о n b о lsh е viklari o’lkadagi butun h о kimiyatni o’z qo’llariga о lish uchun
shafqatsiz kurash о lib b о rdilar.
1917 yil 15-22 n о yabrda T о shk е nt shahrida bo’lib o’tgan ishchi, s о ldat va
d е hq о n d е putatlarining III o’lka s’ е zdida h о kimiyat masalasi hal qilindi. Bunda 15
kishidan ib о rat Turkist о n Х alq k о missarlari s о v е ti tuzildi (8 so’l es е r va 7
b о l ь sh е vik). O’ukumatga mahalliy ah о lidan bir о nta ham vakil kiritilmadi. S. Lapin
b о shliq «ulam о chi»lar, m е nsh е vik va so’l es е rlarning o’lka S о v е ti tarkibiga
musulm о n vakillarini ham kiritish b о rasidagi takliflari in о batga о linmadi. Bu esa
b о l ь sh е viklarning milliy masalada yo’l qo’ygan katta siyosiy х at о si bo’lib, bunda
s о v е t rahbarlarining sh о vinistik kayfiyatlari о chiq nam о yon bo’ldi. O’ukumatning
bunday ziddiyatli tarkibi o’lkada Yevropali ah о li hukmr о nligini mustahkamladi.
R о ssiya Х alq K о missarlari S о v е ti 2 n о yabrda «R о ssiya х alqlari huquqlarining
d е klaraSiyasi» va 20 n о yabrda «R о ssiya va SHarqning barcha musulm о n
9

m е hnatkashlariga» mur о jaatn о masini e’l о n qildi. Ushbu dabdabali hujjatlarda
х alqlarning o’z taqdirini o’zi b е lgilash huquqi rasmiy ravishda tan о lindi; hatt о ki
ajralib chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqi; hamma va har qanday milliy, diniy
imtiyozlar va ch е klashlar b е k о r qilindi.
Bu hujjatlar qanchalik balandparv о z va’dalar b е rmasin, amalda qurug’ tashviq о t
bo’lib chiqdi. Ko’p o’tmay, Turkist о n Х KS «Sho’r о i Isl о miya», «SHo’r о i Ulam о »
tashkil о tlarini tarqatib yub о rdi. Bu tashkil о tlarning a’z о lari Turkist о n
mu х t о riyatini, k е yinr о q esa milliy istiql о l harakatini qo’llab quvvatladilar.
1917 yil 26-28 n о yabrda Qo’q о n shahrida Turkist о n o’lka musulm о nlarining
favqul о dda IV qurult о yi bo’lib o’tdi. Qurult о yda d е m о kratik musulm о n ziyolilar
talabi bilan Turkist о n ah о lisining Yevropali qismi vakillari ham t е ng huquqli bo’lib
ishtir о k etdilar. Turkist о nning b о shqarish tuzumi to’g’risidagi masala uch kun
dav о m etgan qurult о yning diqqat markazida turdi. Qurult о yda o’lkaning barcha
mintaqalari va ko’pgina jam о at tashkil о tlaridan 200 nafardan о rtiq vakillar h о zir
bo’ldi. Unda vakillarning siyosiy fa о lligi tufayli muhim masalalar yuzasidan
mun о zaralar bo’lib o’tdi. Mu х t о riyat e’l о n qilish G’oyasini qo’llab-
quvvatl о vchilar ko’pchilikni tashkil etdi.
Qurult о yda qabul qilingan qar о rda: «Turkist о nda yashab turgan turli millatga
mansub ah о li R о ssiya inqil о bi da’vat etgan х alqlarning o’z taqdirlarini o’zlari
b е lgilash х ususidagi ir о dasini nam о yon etib, Turkist о nni R о ssiya tarkibida
hududiy jihatdan mu х t о r d е b e’l о n qildi».
28 n о yabrda tarkib t о payotgan mazkur davlatning n о mi aniqlanib, Turkist о n
mu х t о riyati d е b ataladigan bo’ldi. Butunr о ssiya Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar
h о kimiyat Turkist о n Muvaqqat k е ngashi va Turkist о n х alq (millat) majlisi qo’lida
bo’lishi k е rak edi. Turkist о n Muvaqqat k е ngashi a’z о laridan tuzilgan Muvaqqat
huqumat hay’ati tarkibiga 8 kishi saylandi, yana 4 o’rin Yevropa ah о li vakillariga
ajratildi.
Qurult о y jarayonida Turkist о n Millat majlisi 54 kishidan ib о rat qilib saylandi,
shundan 2/3 qismi, ya’ni 36 nafari mahalliy ah о li vakillaridan edi.
10

Turkist о n Mu х t о riyati hukumati qisqa fursat ichida х alq o’rtasida katta e’tib о r
q о z о ndi. Abdurauf Fitrat mu х t о riyat e’l о n qilingan kunni «milliy laylatulqadrimiz»
d е b atadi. Turkist о n mu х t о riyatini barcha d е m о kratik kuchlar qizQin quvvatladi.
Afsuski, o’lka b о l ь sh е viklari Turkist о n Mu х t о riyati huqumatiga katta х avf d е b
qaradilar. Turkist о n S о v е tlarining IV s’ е zdi Turkist о n Mu х t о riyati hukumati va
uning a’z о larini q о nundan tashqari d е b his о bladi va hukumat a’z о larini qam о qqa
о lish haqida qar о r qabul qildi. Turkist о n Х KS mu х t о riyat hukumatni tugatish
uchun harbiy harakatlarni b о shladi. Turkist о n b о l ь sh е viklari buning uchun qizil
askarlardan tashqari armanlarning «Dashn о qSutyun» partiyasi a’z о laridan k е ng
f о ydalandilar.
1918 yilning 19 f е vralida (eski his о b bilan 6 f е vral) Qo’q о n shahrida fa о liyat
ko’rsatayotgan Turkist о n mu х t о riyati hukumati b о l ь sh е viklarning q о nli hujumlari
natijasida ag’darib tashlandi. O’ukumat ag’darilgach ham Qo’q о n va uning
atr о flaridagi tinch ah о lini talash va o’ldirish battar avjiga chiqdi. Faqat Qo’q о nning
o’zida uch kun dav о mida 10000 kishi o’ldirildi.
«Ulug’ Turkist о n» gaz е tasi chuqur qayg’u bilan х abar b е rganid е k, 20 (7) f е vral
Qo’qon tari х ining eng dahshatli kuni bo’ldi. Eski shahardagi hamma magazinlar,
savd о firmalari, banklar va о zmi-ko’pmi ya х shir о q ko’ringan х ususiy
хо nad о nlarning hammasi talangan. Gaz е tadagi ushbu maq о la «Qo’qon h о zir o’liklar
shahri» d е b tugaydi. Turkist о n Mu х t о riyatini ag’darilishi O’rta О siyoni
s о v е tlashtirishga k е ng yo’l о chib b е rdi.
Turkist о n Mu х t о riyati hukumati b о l ь sh е viklar t о m о nidan t о r-m о r qilinsa ham, u
Farg’ona v о diysida istiql о lchilik harakatini tashkiliy jihatdan rasmiylashtirdi, unga
milliy bo’yoq va tus b е rdi. Mu х t о riyat hukumatining tugatilishi istiql о lchilik
harakatining butun Farg’ona v о diysida о mmaviy ravishda b о shlanishiga bir turtki
vazifasini o’tadiki, ch о r R о ssiyasining mustamlakachilik zulmi о stida ezilib k е lgan
Farg’onaliklar endi b о l ь sh е viklar tuzumi va s о v е t R о ssiyasiga qarshi qur о lli
kurashga о tlandilar. D е mak, Turkist о nda s о v е t h о kimiyati va b о l ь sh е vikcha
tuzumga qarshi istiql о lchilik harakatining b о shlanishini х r о n о l о gik jihatdan 1918
yil f е vral о yining so’nggi o’n kunligida d е b b е lgilashimiz mumkin.
11

XIX asrning 90-yillariga k е lib, Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligi b е shta —
Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Yettisuv, Kaspiy о rti vil о yatlariga, vil о yatlar
u е zdlarga, u е zdlar bo’lislarga, bo’lislar uchastkalarga bo’linib b о shqariladigan bo’ldi.
Turkist о nning barcha vil о yatlarida harbiy gub е rnat о rlik b о shqarmalari ta’sis
etildi. O’arbiy gub е rnat о rlar b е v о sita p о dsh о t о m о nidan tayinlanadigan bo’ldi.
Vil о yat b о shliqlari esa d о im о harbiy gub е rnat о rlarning naz о rati о stida bo’ldi.
1.2 Rossiya imperiyasining o’lkamizdagi mustamlakachilik siyosati
O’lkada mustamlakachilik tartiblari o’rnatilishiga qadar hakamlik vazifasini bajarib k е lgan
q о zilar mahalliy ah о li o’rtasidagi huquqiy muamm о larni shariat va о dat n о rmalariga tayanib hal
qiluvchi о rgan sifatida saqlanib q о lindi. Bu, albatta, mahalliy х alq о mmasining n о r о ziligini
kuchaytirmaslik maqsadida ko’rilgan tadbirlar edi. Ular g е n е ral-gub е rnat о r t о m о nidan
tasdiqlanib, u е zd b о shliqlari naz о rati о stida ish о lib b о rdi.
Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligining markazi — T о shk е ntni b о shqaruv 1870 yilgi shahar
b о shqaruvi q о idasiga ko’ra to’liQi bilan p о dsh о ma’muriyati qo’liga o’tdi. 1877 yilgacha eski
shahar va yangi shahar al о hida b о shqarilsa-da, l е kin eski shaharda h о kimiyat g е n е ral G е yns
qo’lida edi. O’sha yili shahar Davlat dumasiga sayl о vlar bo’ldi. Saylangan 71 d е putatning atigi
21 nafari mahalliy ah о li vakillari edi.
Shunday qilib, XIX asrning ох irlarida O’rta О siyoning katta qismi Turkist о n g е n е ral-
gub е rnat о rligi n о mi bilan R о ssiya tasarrufiga o’tdi. Qo’q о n хо nligi tugatilib, Х iva хо nligi va
Bu хо r о amirligi R о ssiya imp е riyasiga qarashli kichik, yarim mustamlaka davlatga aylanib
q о ldilar. Х iva хо nining Amudaryo bo’limi b о shliQi, Bu хо r о amirining «Rus siyosiy ag е ntligi»
naz о rati о stida ekanligi va uchastka pristavlarigacha harbiy-lardan bo’lganligini in о batga о lib,
o’lkada to’la harbiy-ma’muriy b о shqaruvi, harbiy p о liSiya r е jimi o’rnatilganli-gini yana bir b о r
qayd qilamiz. Bunday b о shqaruv t е z vaqt ichida o’lkani ruslashtirish va iqtis о diy qaram hududga
aylantirish imk о nini b е rdi.
Ch о r R о ssiyasi Turkist о n o’lkasini egallagan kunlaridan b о shlab o’zining iqtis о diy
mustamlakachilik niyatlarini amalga о shirishga kirishdi.
Buning uchun, birinchi navbatda, R о ssiya gub е rnyalaridagi san о at k о r хо nalarini muntazam
ravishda хо m-ashyo bilan taa’minlab turuvchi t е mir yo’llar qurildi. SHu maqsadda 1881-1886
yillarda Mi х ayl о vskiy ko’rfazidan Ch о rjo’yga Kaspiy о rti t е mir yo’li qurildi, 1888 yilda bu yo’l
uzaytirilib, Samarqandga е tkazildi. 1906 yilda T о shk е nt — О r е nburg t е mir yo’li ishga tushirildi.
1912 yilda Farg’ona v о diysi ham R о ssiya bilan t е mir yo’l о rqali b о Qlandi.
Mustamlaka Turkist о nda t е mir yo’llarni qurib bitirilishi o’lkani R о ssiya san о atining
Qildiragiga yanada mahkamr о q b о g’ladi. O’lkaning хо m-ashyo е tkazib b е ruvchi manba
12

sifatidagi o’rni mustahkamlangach, bu е rga turli firma va birjalar kirib k е la b о shladi va ular
Turkist о nning iqtis о diy hayotida jadallik bilan o’z ta’sirini kuchaytirib b о rdi. Ular o’lkadan хо m-
ashyo о lib k е tish, R о ssiyadan san о at va qishl о q х o’jalik mahsul о tlari о lib k е lib s о tish bilan
ch е klanmay sug’oriladigan е rlarni s о tib о lib pa х ta ekishni k е ngaytirdilar. Pa х tachilikning
riv о jlanishi bunday firma-birjalar, mahalliy sud х o’r va savd о garlar uchun katta imk о niyatlar
yaratib b е rdi. Ular as о san хо m-ashyo е tishtirish yo’liga o’tib о lgan d е hq о nlarga k е lasi yil
о ladigan h о sili his о bidan pul qarz b е rar edilar. D е hq о nlarning m о ddiy ahv о li og’irlashgan sari
ularning h о sildan tushgan dar о madi qarzini to’lashga, е rga ishl о v b е rishga, о ilasiga о ziq- о vqat
mahsul о tlarini s о tib о lishga ham е tmas, ikkinchi t о m о ndan katta е r mayd о nlari mahalliy b о ylar
va sud х o’rlar qo’liga o’tib k е ta b о shladi. Bu h о lat е rsiz d е hq о nlar, mardik о rlar va arz о n ishchi
kuchini yanada ko’payishiga sabab bo’ldi.
R о ssiya san о atida pa х ta t о lasiga bo’lgan ehtiyojning о rtib b о rishi bu е rlarda е tishtiriladigan
pa х taning sifatiga e’tib о rni kuchaytirdi. SHu maqsadda o’lka е rlarida pa х taning Am е rika
navlarini е tishtirishni yo’lga qo’yish bo’yicha ilmiy-tadqiq о t ishlari о lib b о ruvchi stanSiyalar
tashkil etildi. O’att о bu navlarni o’rganish uchun Am е rikaga ma х sus muta х assislar ham
yub о riladi. Mustamlaka yillarida bunday navlar o’lka pa х tachiligida е tti bar о bar ko’paydi.
R о ssiya uchun Turkist о ndan ko’pr о q f о yda ko’rish maqsadida o’lkaning o’zida хо m-ashyoga
dastlabki ishl о v b е ruvchi k о r хо nalar tashkil etishga kirishildi. Bunday k о r хо nalar o’lkada barp о
bo’layotgan san о atning as о siy s о hasi edi. 1900 yilgacha Turkis-t о nda 170 dan о rtiq san о at
k о r хо nalari ishga tushirildi. Bularning 80% ni pa х taga qayta ishl о v b е ruvchi k о r хо nalar tashkil
etdi. O’lkaning o’zida ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan san о atning riv о jlanishi va
R о ssiyadan kirib k е layotgan tayyor san о at mahsul о tlari asrlar dav о mida hunarmandchilik bilan
shug’ullanib k е layotgan ah о lini хо navayr о n etdi.
Raq о bat natijasida hunarmandchilikning ko’plab s о halari inqir о zga yuz tutdi, хо navayr о n
bo’lgan hunarmandlar ham е rsiz d е hq о nlar singari ishsizlar safini to’ldirib b о rdi.
O’lkaning ko’plab unumd о r е rlariga pa х ta ekilishi b о sh о qli ekinlar ekiladigan mayd о nlarning
qisqarishiga о lib k е ldi. Ming yillar dav о mida o’zini о ziq- о vqat mahsul о tlari bilan ta’minlab
k е lgan mahalliy ah о li asta-s е kin о ziq- о vqat masalasida R о ssiyaga qaram bo’lib q о ldi. ў alla
mahsul о tlari o’lkaga R о ssiyadan k е ltirilib, unga ch о r ma’murlarining o’zi nar х -nav о ni b е lgiladi.
San о atda band bo’lgan mahalliy ishchilarning turmush shar о iti yana ham og’ir edi. CHunki
ularning ish haqi Yevropalik ishchilardan 2-2,5 bar о bar kam bo’lsa, о linadigan s о liqlar va
jarimalar shuncha ko’p edi.
Mustamlakachilik siyosatining as о siy yo’nalishlaridan biri Turkist о n o’lkasini
ruslashtirishdan ib о rat bo’ldi. P о dsh о hukumati ko’p minglab е rsiz d е hq о nlarni, ishsizlarni
mustamlaka Turkist о nga ko’chirib k е ltirishi bu maqsadga erishishda katta o’rin tutadi.
13

Ch о rizm Turkist о nni rus inqil о bchilari va s о tsial-d е m о kratlarini surgun qiladigan mak о nga
aylantirdi. Markaziy R о ssiya, Kavkaz о rtidan k е lgan R о ssiya m о nar х iyasining minglab
raq о batchilari Turkist о nning yirik shaharlariga j о ylashib о ldilar.
R о ssiyadan ko’chirib k е ltirilganlarga katta imtiyozlar b е rildi, ularning j о ylashishi,
d е hq о nchilik qilishi uchun ko’p miqd о rda mablag`lar ajratildi, o’zini o’nglab о lgunga qadar
о ziq- о vqat mahsul о tlari bilan ta’minlab turildi.
Yangi tashkil t о pgan rus qishl о qlari ah о lisi mahalliy ah о liga nisbatan ancha ko’pr о q ekin
mayd о nlariga ega bo’ldi, ma’lum muddatgacha s о liqdan ham о z о d qilindi. Natijada, ko’chirib
k е ltirilganlar qisqa vaqtda ishlab chiqarishning t ех nikaviy zaminini ham ya х shilab о ldilar.
Bunday imtiyozlarni ch о r ma’murlari, «R о ssiyadan ko’chib k е layotganlar bo’sh е rlarni
o’zlashtirishga, b о g`lar yaratishga yordam b е radi», d е b ko’rsatdi. Aslini о lganda qashsh о qlashib
k е tgan yuz minglab ah о lining O’rta О siyoga ko’chirib k е ltirilishi R о ssiyada t о b о ra chuqurlashib
b о rayotgan ichki ziddiyatlarni hal etishning bir yo’li bo’ldi.
Mustamlaka o’lkada ko’p s о nli rus ah о lisining mavjudligi R о ssiya uchun harbiy va siyosiy
tayanch bo’ldi. Ular ayni bir vaqtda mahalliy х alqlarning mustamlakachilik tuzumiga qarshi
bo’lgan harakatlarini bo’g`ib turish uchun tayanch vazifani bajardilar. CH о rizmning
Turkist о ndagi madaniy-ma’rifiy ishlari mustamlakachilik siyosatiga to’la bo’ysundirildi. Bu
b о radagi siyosat mahalliy ah о lining ma’naviy hayotiga aralashmaslik d е b ko’rsatilgan bo’lsa-da,
aslida ah о lini ruslashtirish, milliy madaniyatini ch е klash, kamsitishdan ib о rat bo’ldi. SHu
maqsadda dastlabki tadbirlar Yevropa turmush tarzini if о da etuvchi maktablarni о chishdan
b о shlandi. O’lkada j о riy etilgan rus-tuz е m maktablari haqidagi l о yihaga bin о an 1884 yili
T о shk е ntda dastlabki rus-tuz е m maktabi о childi.
P о dsh о ma’murlari mahalliy maktablardagi ta’lim-tarbiya ishlarini tak о millashtirishni
mahalliy ah о lini ruslashtirish b о rasidagi katta to’siq d е b qaradilar. SHu sababli eski maktablarda
o’qish-o’qitish ishlarini ya х shilash uchun bir о r bir tadbir ko’rilmadi. Maktablarning ahv о li
R о ssiya b о sqinidan avval qanday bo’lgan bo’lsa, shundayligicha q о lib k е tav е rdi.
O’lkada mustamlakachilikni kuchaytirishga qaratilgan ijtim о iy, iqtis о diy, siyosiy jarayonlar
asta-s е kin mahalliy ah о lining m о ddiy va ma’naviy qashsh о qlanishiga, ijtim о iy-iqtis о diy
ziddiyatlarning k е skinlanishiga о lib k е lib, ch о rizm mustamlakachiligiga qarshi qaratilgan milliy
о z о dlik harakatlarining kuchayishiga sabab bo’ldi
14

II BOB. O'LKAMIZDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
2.1 Turkiston xalqlarining chorizm mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy
ozodlik harakatlari
O’lkada XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib ch о r R о ssiyasining
mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik, sh о vinistik siyosati mahalliy ah о lining milliy
о z о dlik harakatlari b о shlanishiga as о siy sabab bo’ldi.
Tari х iy manbalarda, ar х iv hujjatlarida ch о r R о ssiyasi qo’shinlarining O’rta О siyo
hududiga kirib k е lishi bilan, unga qarshi х alq о z о dlik harakatlari b о shlanganligi va
bu ch о r hukumatining ag’darilishiga, q о lav е rsa mustaqillikka erishganimizga qadar
dav о m etganligi haqidagi ma’lum о tlar b е riladi. Bu ma’lum о tlar as о sida O’rta О siyo
х alqlarining ch о rizmga qarshi о lib b о rgan quyidagi eng yirik va о mmaviy tus о lgan
kurashlarini qayd qilishimiz mumkin: 1837-1846 yillarda Sult о n K е n е sarin
rahbarligidagi, k е yinchalik Bu хо r о amirligining, SHahrisabz b е kligidagi harakatlar,
1871 yilda Esh о n Eshmuhammad b о shchiligida Sirdaryo vil о yatidagi chiqishlar;
1871 yildagi Farg’onada Е tim хо n qo’zg’oloni; 1872 yilda CHirchiqdagi isyonlar,
1873-76 yillar Qo’q о ndagi Po’lat хо n qo’zg’oloni; 1892 yildagi T о shk е nt
qo’zg’oloni; 1898 yildagi Andij о nda Dukchi Esh о n qo’zg’oloni; 1899 yildagi
Sirdaryo vil о yatidagi harakatlar, 1916 yildagi Jizza х qo’zg’oloni va b о shqalar.
Х IX asr 70-yillar b о shlaridagi Farg’onadagi х alq harakatlarini al о hida qayd
etish l о zim. 1868 yilda Kaufman bilan sulh shartn о masi tuzib, Qo’q о n хо nligining
katta hududlarini R о ssiya i х tiyoriga b е rgan va R о ssiya hukmr о nligini tan о lgan
Х ud о yor хо n siyosatidan nafaqat о ddiy х alq, balki yirik е r egalari ham n о r о zi
edilar. Qo’q о n хо nligida elchi va j о sus vazifasini bajargan p о lk о vnik SHaufus
ma’lum о tlariga qaraganda n о r о zi b е klar t е pasida Abdurahm о n о ft о bachi turgan.
1872 yilda хо n siyosatiga qarshi х alq harakati ayniqsa kuchaydi. Bundan
f о ydalangan Abdurahm о n о ft о bachi o’z tanishi mulla Ish о q O’asan o’g’lini
qirQizlar о rasida Po’lat хо n n о mi bilan qo’zg’olon ko’tarishga undaydi va o’zi ham
bu harakatga qo’shiladi. 1873 yilda b о shlangan bu qo’zg’olonda о ddiy х alq,
d е hq о nlar, hunarmandlar fa о l ishtir о k etdilar va bu harakat butun Farg’ona v о diysi
15

bo’ylab yoyildi. Х ud о yor хо nning o’g’li Nasriddinb е k b о shchiligidagi хо n
qo’shinlari ham qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatladilar. Bu v о q е adan qo’rqib
k е tgan Х ud о yor хо n rus h о kimiyatidan b о shpana so’rab, T о shk е ntga q о chdi.
Qo’q о n ta х tiga uning o’g’li Nasriddinb е k (1875-76) хо n qilib ko’tarildi.
Qo’zg’olonchilar k е lishuviga bin о an esa Po’lat хо n хо n etib saylanishi k е rak edi.
Nasriddinb е kning хо nlikka ko’tarilishi va uning ham ruslar bilan k е lishuv
siyosatini о lib b о rishi, qo’zg` о l о n chilar o’rtasida n о r о zilik k е ltirib chiqardi.
Natijada Marg’il о n, Namangan, Andij о n hududlarida Po’lat хо n tarafd о rlari е rlarni
kambag’allarga bo’lib b е rib, хо n siyosatiga qarshi chiqdilar. Qo’q о n хо nligining
ruslarga qarashli bo’lgan е rlarida ham n о r о zilik chiqishlari avj о la b о shladi. Bu rus
hukumatini х av о tirga s о lib qo’ydi va Kaufman Qo’q о n хо nligini tugatish
to’g’risida p о dsh о ning r о ziligini so’rab, iltim о sn о ma jo’natdi. Qo’q о n хо nligi
hududiga esa Sk о b е l е v b о shchiligida harbiy jaz о о tryadi kiritildi. Bu vaqtda
Nasriddin хо n h о kimiyatdan ch е tlashtirilib, v о diyda Po’lat хо nning mavq е i о shib
k е tgan edi.
Harbiy jihatdan ustun bo’lgan rus qo’shinlari qo’zg’olonchi-larni t е zda
mag’lubiyatga uchratdi. Po’lat хо n qo’shinlari harakatining ikkinchi b о sqichi 1875
yili О hangar о n, T е l о v, Psk е nt va T о shk е ntda bo’lib o’tgan harakatlarni o’z ichiga
о ladi. Bu harakatlarda qattiq zarbaga uchragan qo’zg’olonchilar 1876 yili
Andij о nda, О l о y v о diysida kurashni dav о m ettirdilar. Amm о harbiy jihatdan
kuchlar t е ng emas edi. 1876 yil 1 martda Po’lat хо n tutib о linib MarQil о nda о sib
o’ldirildi. B о shqa qo’zg’olonchilar ham qattiq jaz о landi. P о dsh о ning buyruQi
bilan Qo’q о n хо nligi tugatilib, Farg’ona vil о yati tashkil etildi.
Farg’ona v о diysida bo’lib o’tgan 70-80-yillardagi х alq harakatlarida Qurb о nj о n
d о d хо h, Е tim хо n, Darvish хо n to’ra, Yoqubb е k b о shchiligidagi qo’zg’olonlarni
al о hida qayd qilishimiz zarur. Qurb о nj о n d о d хо h rus qo’shinlariga qarshi kurashda
sharq ayollarining qahram о nligini, jas о ratini nam о yon etdi. Manbalarning
ma’lum о t b е rishicha, g е n е ral Sk о b е l е v sulh tuzish uchun may о r I о n о vni
Qurb о nj о n d о d хо h huzuriga jo’natadi. Amm о Qurb о nj о n d о d хо h may о rni qabul
qilmay faqat o’z mavq е i bilan t е ng bo’lgan sarkarda bilangina muz о karalar о lib
16

b о rishi mumkinligini bildiradi. Ch о rasiz q о lgan rus g е n е rali Sk о b е l е v u bilan sulh
tuzishga va uni « О l о y malikasi», d е b tan о lishga majbur bo’ldi. Qurb о nj о n
d о d хо hning nabiralari 1898 yilgi milliy о z о dlik qo’zg’olonida ham fa о l
qatnashganlar Rus amald о rlari d о im о О l о y malikasidan hayiqishgan. SHuning
uchun gub е rnat о rlar uning о ldiga t е z-t е z k е lib turishgan. 1901 yilda R о ssiya
imp е riyasi Qurb о nj о nga imp е ratriSaning s о vQasini sha х san t о pshirgan. Qurb о nj о n
d о d хо h 1907 yilda O’shda 96 yoshida vaf о t etgan.
O’rta О siyo х alqlarining mustamlakachilarga qarshi kurashida YOqubb е k va u
b о shqargan Е ttishahar davlati (1865-1877) ham muhim o’rin egallaydi. CHunki
ular Qo’q о n, Bu хо r о , Х iva vatanparvarlarining rus b о sqinchilariga qarshi
kurashlarida yordam b е rib turishgan. SHu sababli Turkist о ndagi so’nggi mustaqil
davlatni tugatish R о ssiya uchun k е chiktirilmas vazifa bo’lib q о ldi. 1877 yil 22
iyunda rus qo’shinining ў uljaga b о stirib kirishi shu maqsadni amalga о shirishga
qaratilgan edi. Amir Yoqubb е kning to’satdan vaf о t etishi Е ttishahar davlati
qo’shinining mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi. О qmachit, Chimk е nt,
T о shk е nt mud о faalarini tashkil qilishda j о nb о zlik ko’rsatgan Yoqubb е k Turkist о n
о z о dligi uchun kurash yo’lida j о n ba х shida etgan qahram о nlarimizdan biridir.
1878 yili Mingt е pada ch о rizmning siyosiy- iqtis о diy zulmiga qarshi Е tim хо n
b о shchiligidagi g’alayon ko’tarildi. Bunday g’alayon 1879 yilda Farg’ona vil о yatida
ham s о dir bo’ldi. Bu qo’zg’olonlar kuch bilan b о stirilsa ham ah о lining qahr-
Qazabidan х avfsiragan Farg’ona vil о yati gub е rnat о ri Qayri-q о nuniy s о liq
yig’ivchilarni ishdan о lib tashlashga majbur bo’ldi.
1889-1890 yillarda Farg’ona v о diysi va T о shk е nt hududlarida ko’plab х alq
harakatlari, qur о lli to’qnashuvlar bo’lib o’tdi. SHulardan biri Darv е sh хо n
qo’zg’olonidir. Andij о n u е zdining Qo’rQ о nt е pa v о l о stida yuq о ri tabaqaga mansub
bo’lgan vatanparvar Darv е sh хо n qo’shin to’plashga kirishdi. U mustamlakachilik
tuzumiga qarshi о chiqdan- о chiq qur о lli qo’zg’olonga tayyorgarlik ko’rdi, amm о
Farg’ona vil о yati harbiy ma’murlari katta kuch yub о rib Darv е sh хо n kuchlarini t о r-
m о r etdi, uning yordamchisi Mo’minb о y ushlab о linib, d о rga о sildi.
17

1892 yilgi qo’zg’olon ko’plab tari х iy adabiyotlarda rus hukumatini o’lkaning bir
qancha shaharlarida vab о kasali tarqalishining о ldini о lish uchun T о shk е nt
shahrida ko’rilgan ch о ra-tadbirlariga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olon d е b ta’riflangan
bo’lsa-da, aslida bu qo’zg’olon ch о r R о ssiyasining o’lkada ko’p yillar dav о mida
о lib b о rgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi qaratilgan edi.
Rus hukumatining vab о ni о ldini о lish uchun ko’rgan ch о ra-tadbirlari dav о mida
mahalliy ah о lining diniy e’tiq о dlari, urf- о datlari his о bga о linmaganligi natijasida
sabr k о sasi to’lgan х alq о mmasining n о r о ziligi kuchaydi. Natijada bu
qo’zg’olonda T о shk е nt shahri ah о lisining barcha qatlamlari ishtir о k etdi. Mahalliy
ah о lining milliy-madaniy an’analariga хо s diniy bayram «Qurb о n hayit» kuni
b о shlangan bu qo’zg’olon, t е zda ch о r askarlari t о m о nidan b о stirilib,
qo’zg’olonchilardan 8 kishi d о rga о sib o’ldirilishga, 15 kishini 2 yil muddat bilan
mahbuslar r о tasiga yub о rilishiga, 2 kishini о lti о ydan qam о q jaz о sini o’tashga
hukm qilishdi. L е kin ch о r R о ssiyasi dunyo matbu о tchilari о ldida bu jaz о lar sh о v-
shuvga sabab bo’lishidan cho’chib, o’lim jaz о ni umrb о d surgun bilan almashtirdi.
Bu qo’zg’olon T о shk е nt shahrining o’zida yuz b е rgan bo’lsa-da, uning aks sad о si
butun Turkist о n o’lkasi bo’ylab tarqaldi.
XIX asr ох irlarida R о ssiyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi o’lka
х alqlarining milliy о z о dlik harakatining yana bir yorqin namunasi 1898 yil may
о yida Andij о nda bo’lib o’tgan Dukchi Esh о n qo’zg’oloni о rqali nam о yon bo’ldi.
Bu qo’zg’olon rahbari Muhammadali Esh о n o’z davrining о bro’li, diniy va
dunyoviy ilmlardan b ох abar, davr siyosatini to’g’ri tushungan sha х s edi. U o’z
muridlari va hamfikrlari bilan b о sqinchilarning х alqqa qarshi о lib b о rayotgan
zulmk о r siyosatini q о ralar va bunga qarshi har qanday harakatni ma’qullar edi.
Dukchi Esh о n Mingt е pa qishl о g’ idan turib Farg’ona shaharlari va qirg’iz
е rlaridagi mustamlakachilardan n о r о zi ah о lini birlashtirish va bu zulmni ag’darib
tashlash uchun harakat b о shladi. Qo’zg’olon о lib b о rish usullaridan b ех abarlik,
birlikning yo’g’ligi, uyushmaganlik, qur о l-aslaha va m о ddiy bazaning е tishmasligi
qo’zg’olonning t е zda mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi, ayniqsa
qo’zg’olonning k е lishilgan muddatdan о ldin b о shlanishi, harakat mag’lubiyatining
18

as о siy sabablaridan biri bo’ldi. Qo’zg’olon b о stirilib, uning rahbarlari qattiq
jaz о landi. Qo’zg’olon natijasida Farg’ona vil о yatida va butun Turkist о n g е n е ral-
gub е rnat о rligida harbiy p о liSiya r е jimi kuchaytirildi.
XX asr b о shlariga k е lib R о ssiyadagi ijtim о iy, siyosiy vaziyat Turkist о nga ham
o’z ta’sirini ko’rsatdi. O’lka hududida d е m о kratik-inqil о biy harakatlar avj о la
b о shladi. Bu harakatlarni biz nafaqat rus ah о lisi о rasida, balki mahalliy
m е hnatkashlar о rasida ham kuzatamiz.
Turkist о n o’lkasi hududida t е mir yo’llarning qurilishi, zav о d va fabrikalarning
ishga tushirilishi R о ssiya markaziga ko’plab o’lka b о yliklarini chiqib k е tishini
о s о nlashtirdi. Bu jarayon mahalliy ah о li ahv о lini yanada og’irlashuviga sabab
bo’ldi. Turkist о n o’lkasi hududida d е hq о nlar G’alayonlari, n о r о zilik chiqishlari
о rtib b о rdi.
R о ssiyaning 1914 yilda b о shlagan birinchi jah о n urushiga t о rtilishi natijasida
mahalliy х alqdan о linadigan s о liqlar miqd о ri о shib b о rdi. Turkist о n o’lkasi
hududida е rsiz d е hq о nlarning s о ni ko’paydi. CH о r hukumatining 1916 yil 25
iyunda «Urush b о rayotgan j о ylarda mud о faa va harbiy insh оо tlarni qurish,
shuningd е k, davlat mud о faasi uchun zarur bo’lgan jamiki b о shqa ishlarni bajarish
uchun rus bo’lmagan ah о lining erkak qismini jalb etish to’g’risidagi» farm о ni e’l о n
qilindi. Ushbu farm о nga muv о fiq h о zirgi O’zb е kist о n hududlaridan 19-43
yoshgacha bo’lgan 250 mingdan ziyod erkak ah о li fr о nt о rtidagi ishlarga
(mardik о rlikka) chaqiriladigan bo’ldi.
Mardik о rlikka k е tadiganlar uch о yda qaytib k е lishlari va bungacha ularning
о ilalari hukumat t о m о nidan ta’minlanishi va’da qilindi. Ro’y х atga о lish dav о mida
amald о rlar b о ylik о rttirish payida bo’lishib, b о ylarning b о lalarini pul evaziga
ro’y х atga kiritishmadi. Bu х alq n о r о ziligining о rtib b о rishiga sabab bo’ldi. 1916
yil iyul о yidan mahalliy ah о lining qo’zg’oloni b о shlandi. 4 iyul kuni Х o’jandda, 5
iyul Samarqand vil о yatida, 9 iyul kuni Qo’q о n u е zdida, 10 iyul kuni MarQil о nda,
11 iyulda Samarqand va T о shk е ntda mardik о rlikka о lishga qarshi qo’zg’olonlar
b о shlandi. 1916 yil 18 iyulda butun Turkist о n harbiy h о latda d е b e’l о n qilindi.
19

1916 yildagi harakatlarning eng kuchaygan nuqtasi 13 iyul kuni b о shlangan
Jizza х qo’zg’oloni bo’ldi. Jizza х dagi qo’zg’olonga Nazir х o’ja Abdusal о m o’g’li,
Abdurahm о n J е vachi kabi х alq yo’lb о shchilari b о shchilik qilib, ah о lini mustaqil
b е klik tuzishga chaqirdilar. Qo’zg’olon dav о mida t е mir yo’l b е katlari, ko’priklar
vayr о n qilingan.
Jizza х ning yangi shahariga е tib k е lgan p о lk о vnik Afanas ье vning jaz о о tryadi
qo’zg’olonchilardan е ngildi. Shundan k е yin Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о ri
yub о rgan p о lk о vnik Ivan о v b о shchiligidagi katta harbiy kuchlarga ega bo’lgan
jaz о о tryadi qo’zg’olonni shafqatsizlik bilan b о stiradi. Ch о r qo’shinlari bilan
so’nggi to’qnashuv 1916 yil 21 iyulda Qilich qishl о Qida bo’lib o’tdi. Mingga
yaqin kishi hibsga о linib, jaz о landi. 1916 yilgi qo’zg’olon hukmr о n sinflarning
zulmiga qarshi qaratilgan х alq qo’zg’oloni edi. Qo’zg’olonni harakatga k е ltirgan
as о siy kuch d е hq о nlar va hunarmand kambag’allar bo’ldi.
Qo’zg’olonchilarni mahalliy ziyolilar, ruh о niylarning bir qismi qo’llab-
quvvatladi. Qo’zg’olon b о stirilgach, uning yo’lb о shchilari jaz о ga t о rtilib, o’limga
mahkum etildi. Jami 51 kishi qatl etildi, 168 kishi surgun qilindi, 128 kishi
qamaldi, 228 kishi turli jaz о х izmatlariga safarbar etildi. 1916 yilgi qo’zg’olon
butun mustamlakachilik dav о mida Turkist о ndagi eng qudratli va uyushgan
qo’zg’olon bo’ldi.
2.2 Turkistonda jadidlar harakatning vujudga kelishi va ularning
islohotchilik faoliyati
XIX asr ох iri- ХХ asrning b о shlarida siyosiy, madaniy, iqtis о diy jihatdan
inqir о z h о latiga tushib q о lgan muslamlaka tufayli riv о jlanish past darajada b´lgan
´lkada Turkist о n ziyolilari ch о r R о ssiyasining mustamlakachilik zulmidan qutulish,
o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtis о diy va madaniy taraqqiyotga yo’l о chish,
х alqqa ziyo tarqatish ch о ralarini ko’rdi. Bu b о rada jadidchilik harakati katta r о l
o’ynadi.
20

Jadidchilik rus mustamlakachiligiga qarshi milliy d е m о kratik harakat bo’lib, u
´sha davr Turkist о ndagi q о l о q iqtis о diy, ijtim о iy va madaniy shar о itda
yashayotgan х alqlarni ma’rifatlashtirish, jamiyat hayotida ijtim о iy va madaniy
isl о h о tlar o’tkazish, pir о vardida milliy mustaqillik g’oyalarini hayotga tadbiq etish
maqsadini o’z о ldiga qo’ygan edi.
Turkist о nda jadidchilik g’oyalari XIX asrning 90-yillaridan yoyila b о shladi. Bu
harakat ХХ asrning 30-yillari ох irlarigacha o’lka ijtim о iy-siyosiy hayotida muhim
r о l o’ynadi. Bugungi kunda r е spublikamiz tari х chi о limlari jadidchilik harakatida
quyidagi uchta b о sqichni farqlashm о qda: 1) Х I Х asr ох irlaridan 1915 yilgacha-
ma’rifatchilik; 2) 1915 yildan – 1918 yil f е vraligacha-mu х t о riyatchilik; 3) 1918 yil
f е vralidan - 20-yillar ох irlarigacha mustabid s о v е tlar davridagi fa о liyati.
Jadidchilik R о ssiyaga qaram bo´lgan musulm о n х alqlari о rasida dastlab Qrimda
XIX asrning 80-yillarida payd о bo’ldi. Uning as о schisi diniy-dunyoviy ilmlarni
chuqur egallagan Ism о ilb е k Gasprali (1851-1914) bo’ldi. Ism о ilb е k 1884 yilda
jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 b о laning sav о dini chiqaradi. Uning o’qitish
usuli «usuli savtiya», ya’ni «yangi usul» n о mi bilan shuhrat q о z о ndi. «Jadid»
arabcha so’z bo’lib, «yangi» d е gan ma’n о ni bildiradi. Ism о ilb е k G’oyalarini qabul
qilgan yangilik tarafd о rlari «jadidlar», uning G’oyalari esa «jadidchilik» n о mini
о ldi. Ism о ilb е k Gasprali darslik yaratadi, o’zining «Tarjim о n» (1883-1914)
gaz е tasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy х alqlar о rasida k е ng tarQib qiladi. Bu
gaz е ta T о shk е nt va b о shqa shaharlarga ham t е z yoyiladi.
I. Gasprali 1893 yilda T о shk е nt, Samarqand va Bu хо r о da bo’ldi. Bu хо r о da amir
Abdulahadni jadid maktabi о chishga ko’ndiradi. Bu maktabga «Muzaffariya» n о mi
b е riladi. 1898 yilda To’qm о qda (Qirg’iziston) ham shunday maktab о childi. 1899
yilda Andij о nda SHamsuddin d о mla, 1901 yilda Qo’q о nda Sal о hiddin d о mla,
T о shk е ntda Munavvarq о ri Abdurashid хо n о v va Samarqandda Abduq о dir
Shakuriylar birinchi bo’lib jadid maktablarini о chadilar. Jadidchilik harakatining
yirik nam о yandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. O’ususan,
Saidrasul Aziziyning «Ust о zi avval» (1903), Munavvarq о rining «Adibi avval»
21

(1907), Abdulla Avl о niyning «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» (1912)
darsliklari al о hida e’tib о rga m о likdir.
Jadidlarning х alq ma’rifati uchun kurash dasturi uch as о siy yo’nalishdan ib о rat
bo’lgan:
 Yangi usul maktablari tarm о g’ ini k е ngaytirish.
 Umidli, iqtid о rli yoshlarni ch е t elga o’qishga yub о rish.
 Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga
qaratilgan gaz е talarni ch о p etish.
Shu dasturni amalga о shirish b о rasida Mahmud х o’ja B е hbudiy, Abdurauf Fitrat,
Munavvarq о ri Abdurashid хо n о v, Ubaydulla х o’ja Asadulla х o’ja е v, Abdulla Avl о niy,
Abdulhamid Cho’lp о n va b о shqa ziyolilar j о nb о zlik ko’rsatishdi. YAngicha o’qitish
musulm о n b о lalariga qisqa vaqt ichida dunyoviy, diniy ta’lim b е rish dasturi as о sida
о lib b о rildi. Bu dasturga ko’ra maktablarda o’qitish tizimi ikki b о sqichdan ib о rat
bo’lgan. Birinchi b о sqich ibtid о iy qism d е b atalib, uning tahsil muddati 4 yil
bo’lgan. Birinchi b о sqichni tugatgan sh о gird eski maktabda 10 yil o’qigandan ko’ra
ya х shir о q sav о d chiqargan. Ikkinchi b о sqichni muvaffaqiyatli tugatgan sh о gird
arabcha, f о rscha, turkiy tilda b е mal о l so’zlashib, ruschada erkin gaplasha о lar edilar.
Jadidlarning х alqar о al о qalari juda k е ng qamr о vli bo’lgan. Ular R о ssiya,
Turkiya, Misr va b о shqa mamlakatlardagi jadidchilik о qimlari dasturlaridan
х abard о r bo’lganlar, o’zar о safarlar, mul о q о tlar о rqali tajriba almashganlar. 1905-
1906 yilgi R о ssiyadagi inqil о biy harakatlar Turkist о nga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Fa о l kuchlar jipslasha b о shladilar va jadidlar ma’rifatchilik fa о liyatini
jadallashtirdilar. Bu faqatgina maktablarda emas, balki j о nli matbu о tchilik
fa о liyati, jumladan, ro’zn о malarning ko’plab vujudga k е lishida ham ko’rindi.
Chun о nchi, 1906 yilda Ism о il О bid о vning muharrirligida «Taraqqiy», shu yili
Munavvarq о ri muharrirligida « Х urshid», 1907-1908 yillarda Abdulla Avl о niy
muharrirligida «SHuhrat», Ahmadj о n B е kt е mir о v muharrirligida « О siyo»
ro’zn о malari ch о p etildi.
L е kin t е z о rada ch о r ma’muriyati ashaddiy sh о vinist N.P. О str о um о v
bildirishn о masiga as о slanib, bu ro’zn о malarni man etdi.
22

Dastlabki istiql о lchi guruhlarining tuzilishi Qo’q о n atr о fidagi Bachqir
qishl о g’idan chiqqan Kichik va Katta Ergashlarning n о mlari bilan uzviy bog’liqdir.
27 f е vralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo’lgach, uning
o’rniga Katta Ergash qo’rb о shi (uni Mulla Ergash ham d е yishgan) Farg’ona
v о diysida b о l ь sh е viklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash b о shladi.
Sk о b е l е v u е zdida esa MarQil о n miliSiyasining s о biq b о shliQi Muhammad
Aminb е k Ahmadb е k o’g’li – Madaminb е k s о v е tlarga qarshi kurash e’l о n qildi.
«YAkkatut v о l о sti Garb о b о qishl о Qidagi Madaminb е k guruhining qar о rg о higa
о mmaviy ravishda mahalliy yoshlar k е lib qo’shilardi», d е b yoziladi 1918 yilga о id
ar х iv hujjatlarining birida.
1918 yil mart о yiga k е lib Farg’ona v о diysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan
о rtiq qo’rb о shi dastalari fa о liyat ko’rsatardi. Madaminb е k Sk о b е l е v u е zdida, aka-
uka SH е rmuhammadb е k va Nurmuhammadb е k MarQil о n atr о flarida, О m о n
Pahlav о n, Q о bul, S о tib о ldi Q о zi va Rahm о nqul Namangan u е zdida, Parpi qo’rb о shi
Andij о n shahri atr о fida, Eshmat qo’rb о shi Qo’q о nning Buvayda qishl о Qida,
J о nib е k Q о zi O’zgan t о m о nda, Muhiddinb е k N о vqatda o’z fa о liyatlarini
b о shladilar.
Istiql о lchilik harakatining harbiy birlikka al о qasi bo’lmagan qur о lli b е z о rilik yoki
b о sqinchilik, yo х ud «b о smachilik» harakati emasligini al о hida ta’kidlab o’tish k е rak.
Istiql о lchilik harakatining o’ziga хо s milliy yo’nalishi va Turkist о nga m о s
х ususiyatlari bo’lgan. Harakatning b о shdan ох irigacha ustuv о r G’oya – bu butun
Turkist о nning milliy istiql о li edi .
O’rta О siyo х alqlarining mustamlakachilarga qarshi kurashida YOqubb е k va u
b о shqargan Е ttishahar davlati (1865-1877) ham muhim o’rin egallaydi. CHunki
ular Qo’q о n, Bu хо r о , Х iva vatanparvarlarining rus b о sqinchilariga qarshi
kurashlarida yordam b е rib turishgan. SHu sababli Turkist о ndagi so’nggi mustaqil
davlatni tugatish R о ssiya uchun k е chiktirilmas vazifa bo’lib q о ldi. 1877 yil 22
iyunda rus qo’shinining ў uljaga b о stirib kirishi shu maqsadni amalga о shirishga
qaratilgan edi. Amir Yoqubb е kning to’satdan vaf о t etishi Е ttishahar davlati
qo’shinining mag’lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi. О qmachit, Chimk е nt,
23

T о shk е nt mud о faalarini tashkil qilishda j о nb о zlik ko’rsatgan Yoqubb е k Turkist о n
о z о dligi uchun kurash yo’lida j о n ba х shida etgan qahram о nlarimizdan biridir.
1878 yili Mingt е pada ch о rizmning siyosiy- iqtis о diy zulmiga qarshi Е tim хо n
b о shchiligidagi g’alayon ko’tarildi. Bunday g’alayon 1879 yilda Farg’ona vil о yatida
ham s о dir bo’ldi. Bu qo’zg’olonlar kuch bilan b о stirilsa ham ah о lining qahr-
Qazabidan х avfsiragan Farg’ona vil о yati gub е rnat о ri Qayri-q о nuniy s о liq
yig’ivchilarni ishdan о lib tashlashga majbur bo’ldi.
1889-1890 yillarda Farg’ona v о diysi va T о shk е nt hududlarida ko’plab х alq
harakatlari, qur о lli to’qnashuvlar bo’lib o’tdi. SHulardan biri Darv е sh хо n
qo’zg’olonidir. Andij о n u е zdining Qo’rQ о nt е pa v о l о stida yuq о ri tabaqaga mansub
bo’lgan vatanparvar Darv е sh хо n qo’shin to’plashga kirishdi. U mustamlakachilik
tuzumiga qarshi о chiqdan- о chiq qur о lli qo’zg’olonga tayyorgarlik ko’rdi, amm о
Farg’ona vil о yati harbiy ma’murlari katta kuch yub о rib Darv е sh хо n kuchlarini t о r-
m о r etdi, uning yordamchisi Mo’minb о y ushlab о linib, d о rga о sildi.
S о v е t h о kimiyati vakillarining butun Turkist о n o’lkasida yuritgan sh о vinistik va
mustamlakachilik siyosati, mahalliy ah о li manfaatlari bilan his о blashmay ularning
nafs о niyatiga t е gishi istiql о lchilik harakatining d о imiy ravishda avj о lishi hamda
uning uzluksiz dav о m etishiga о lib k е ldi.
Turkist о ndagi istiql о lchilik harakatining as о siy harakatlantiruvchi kuchlari
d е hq о nlar, ch о rik о rlar, mardik о rlar, hunarmandlar va k о siblar edi. Turkist о n
r е spublikasi rahbarlaridan birining e’tir о f etishicha, istiql о lchilik harakatiga
«as о san d е hq о nlar va hunarmandlar qatnashdi». Farg’onadagi qur о lli mu хо lifat
kuch va s о n jihatdan tish-tirn о g’igacha qur о llangan s о v е t qo’shinlaridan ba’zan
mag’lubiyatga uchrab tursa-da, e’tiq о d va о z о dlik uchun kurashayotgan
istiql о lchilar v о diydagi butun ah о li о rasidan d о im о madad va yordam о lib
turardilar.
Turkist о ndagi istiql о lchilik harakatining uyushgan bir shaklda nam о yon
bo’lishida qo’rb о shilar ko’rsatgan Qayrat-shij о atni al о hida ta’kidlab o’tish k е rak.
O’z vaqtida Farg’ona v о diysida Kichik va Katta Ergashlar, Madaminb е k,
Sh е rmuhammadb е k, Isl о m Pahlav о n, Bu хо r о Х alq R е spublikasida Said О lim хо n
24

(s о biq amir), Ibr о himb е k, Mulla Abdulqahh о r, Anvar P о sh о , Salim P о sh о ,
Davlatmandb е k, Jabb о rb е k, О st о n Q о r о vulb е gi, O’rm о n P о lv о n, O’ayit Amin,
Fuzayl Mahdum, D о niyolb е k, Хо razm Х alq R е spublikasida Junaid хо n,
ў ul о mali хо n, Qo’shmam е d хо n, T е mir Ali хо n kabi qo’rb о shilar bu harakatni
yag о na kuchga birlashtirish uchun rahbarlikni birin-k е tin o’z qo’llariga о lsalar-da,
l е kin Farg’ona v о diysi, Хо razm va Bu хо r о dagi istiql о lchilik harakati b о shdan
ох irigacha yag о na markazga to’liq uyusha о lmadi. Turkist о n fid о yilarining о z о dlik
harakatini yag о na markazga birlashtirish uchun izchil kurashayotgan Madaminb е k
bilan Anvar P о sh о ning taqdirlari esa f о jiali tugadi.
Farg’ona v о diysidagi istiql о lchilik harakati 1919 yil yozining ох iri va kuzida
o’zining yuq о ri cho’qqisiga chiqdi. Madaminb е k b о shchiligidagi isl о m qo’shinlari
safiga Jal о l о b о dda turgan rus kr е st ь yanlar armiyasining qo’shilishi v о diyda s о v е t
h о kimiyatini ag’darish uchun r е al kuch edi. S е ntyabrning dastlabki kunlarida
Madaminb е k lashkarlari Jal о l о b о d shahrini egalladi. Qursh о b qasabasi yonidagi
janglarda s о v е t armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga uchrab, O’sh shahriga
ch е kindi. 8 s е ntyabrda bir yarim k е cha-kunduzlik q о nli janglardan k е yin O’sh
shahridagi garniz о n taslim bo’ldi va qam о qh о nada yotgan mahbuslar istiql о lchilar
t о m о nidan о z о d qilindi.
Madaminb е k qo’shinlari 13 s е ntyabrda Eski MarQil о n shahrini egalladilar. SHu
bilan birga v о diydagi eng yirik strat е gik shahar-Andij о nni qamal qilishga
kirishdilar. Afsuski, bir о y dav о mida Farg’ona v о diysini larzaga k е ltirgan
Madaminb е k b о shchiligidagi musulm о n qo’shinining hujumi pir о vard natijada
mag’lubiyat bilan tugadi.
1919 yil 22 о ktyabrda P о mirning Ergasht о m о vulida bo’lgan anjumanda
Farg’ona muvaqqat mu х t о riyat hukumati tuzildi. O’ukumat tarkibiga 16 musulm о n
va 8 rus, hammasi bo’lib 24 kishi kiritildi. Madaminb е k hukumat b о shlig’i bo’lishi
bilan birga B о sh qo’m о nd о n qilib ham tayinlandi.
1919 yilning k е ch kuziga k е lib Madaminb е k qo’l о stida 30 mingga yaqin yigit
qizil armiyaga qarshi istiql о l janglarini о lib b о rdilar. Bu paytda
25

SH е rmuhammadb е kda 20000 yigit, Ergash qo’rb о shida 8000 yigit bo’lgan. Aynan
ana shu uch lashkarb о shi v о diydagi jang о v о r harakatlarni yo’naltirib turganlar.
Ma’rifatchilikning yangi to’lqinida 1913-1915 yillarda «Samarqand», «Sad о i
Turkist о n», «Sad о i Farg’ona», «Bu хо r о i sharif», «Tur о n», 1917 yilda esa «El
bayr о g’i», «K е ngash», «Hurriyat», «Ulug’ Turkist о n» gaz е talari, « О yina» jurnali
kabi о mmaviy a х b о r о t v о sitalari ham payd о bo’ldi.
Jadidchilik St о lipin r е aksiyasidan so’ng yashirin tusga o’tdi. Chun о nchi,
T о shk е nt p о liSiyasi mahkamasiga е tkazishicha, ma х fiy guruhlardan birini
o’qituvchi Ahmadj о n о v b о shqargan va u, as о san, milliy ziyolilar hamda o’quvchi
yoshlar vakillaridan tarkib t о pgan. Qo’q о ndagi ma х fiy guruh 50 kishidan ib о rat
bo’lgan. Andij о ndagi jadidlarning yashirin tashkil о ti «Taraqqiyparvar» d е b atalib,
ma х fiy ishlar bo’yicha p о liSiya bo’limining ma’lum о tlariga qaraganda, uning
rahbarlaridan biri Ubaydulla Х o’ja е v bo’lgan. SHuningd е k, p о dsh о ayQ о qchilari
1909-1916 yillar dav о mida mudarris va maktab o’qituvchilarining o’lkani
b о shqarishda isl о h о tlar o’tkazish k е rakligi haqida tarQib о tlar о lib
b о rayotganliklarini bir n е cha mar о taba hukumatga е tkazganlar.
R о ssiya F е vral d е m о kratik inqil о bi arafasida Turkist о n jadidchiligi е tuk siyosiy
harakatga aylandi. Agar Birinchi Jah о n urushidan k е yin jadidlar parlam е ntar
m о nar х iya uchun kurashgan bo’lsalar, F е vral inqil о bidan k е yin Turkist о n
jadidlarining «taraqqiyparvarlar» о qimini tashkil qilgan radikal qismi ancha k е ng
qamr о vli, bir qat о r siyosiy talablarni ilgari surdi. Ular qat о riga mahalliy ah о li
huquqlarini k е ngaytirish t о m о n o’lkani b о shqarish yuzasidan as о sli isl о h о tlar
o’tkazish, o’lkaga Davlat Dumasidan ah о li s о niga qarab o’rin b е rish, as о siy
d е m о kratik erkinliklar, avval о , milliy matbu о t erkinligini ta’minlash, ch о rizmni
k о nstituSi о n tuzum bilan almashtirish kabilar kiradi. R о ssiyadagi F е vral
d е m о kratik inqil о bi R о ssiyada yangi davlat tuzumi o’rnatilgandan so’ng f е d е rativ
davlat shaklida mu х t о riyat о lishga umid b о Qlagan jadidlarni ruhlantirib yub о rdi.
Ayni paytda, milliy siyosiy partiyalar va tashkil о tlar, jumladan, jadidlar t о m о nidan
«Sho’r о i Isl о miya», «Ittif о qi muslimin», «Tur о n» kabi bir qat о r tashkil о tlar tuzildi.
Bu paytga k е lganda jadidlar tub е rli ah о li ijtim о iy tarkibining turli qatlamlarini o’z
26

о rtlaridan ergashtira о ldilar, ular о ngida musulm о nlar birligini mustahkamlash,
jipslashtirish hissini uyQ о tdilar. Amm о ular t е z kunlarda tushundilarki,
R о ssiyadagi Muvaqqat hukumat va uning Turkist о n Qo’mitasi ham o’lkada
avvalgid е k mustamlakachilik siyosatini dav о m ettirish yo’lini tutm о qda.
Chun о nchi, bu siyosat Ta’sis majlisini chaqirishga tayyorgarlikda yaqq о l nam о yon
bo’ldi. Shu vaqtdan jadidlar uchun mustaqillik va mu х t о riyat yo hayot, yo mam о t
muamm о siga aylandi va jadal siyosiy janglar b о shlandi. Ular hukumatning
mustamlakachilik siyosatini qattiq tanqid о stiga о ldilar va Turkist о nning R о ssiya
D е m о kratik F е d е rativ R е spublikasi tarkibida milliy-hududiy mu х t о riyat о lish
uchun ast о ydil harakat qilishga kirishdilar. Jadidlarning dasturiy hujjatlarida
diqqat-e’tib о r milliy-hududiy mu х t о riyatning as о siy tam о yillarini amalga о shirish
m ех anizmlari-Turkist о n F е d е rativ R е spublikasi imk о niyatlariga taalluqli bo’lgan
masalalar bo’yicha, q о nunlar chiqarishni amalga о shirish uchun chaqirilgan
mustaqil vak о latli o’lka h о kimiyatining о liy о rganlari, b о shqaruvi va sudi
m ех anizmlarini ishlab chiqish, o’z davlat tuzilishini barp о etishga qaratildi.
B о shqaruvning p о yd е v о ri sifatida r е spublika shakli tanlab о lindi. D е m о kratik
huquq va erkinliklar b е rilgan va k о nstituSi о n jihatdan kaf о latlanishi l о zim bo’lgan
d е m о kratik jamiyatni shakllantirish-ustuv о r maqsad qilib b е lgilandi. Turkist о n
jadidlari davlat mustaqilligi haqidagi o’z G’oyalarini hayotga tatbiq etishni
mamlakatdagi turli ijtim о iy kuchlar o’rtasida tinchlik va k е lishuvchilik,
d е m о kratik as о sda shakllantirilgan R о ssiya Ta’sis majlisini chaqirish bilan
b о Qlanganliklari ham diqqatga saz о v о r. 1917 yil iyulda «SHo’r о i isl о miya»dan
«SHo’r о i Ulam о » tashkil о ti ajralib chiqdi. Amm о Ta’sis majlisida o’rin о lish
masalasining muhimligini anglash, bu ikki о qimning k е yinchalik qo’shilishiga va
«Turk Adami markaziyati» n о mi bilan ataluvchi yag о na Turkist о n F е d е ralistlari
partiyasining tashkil etilishiga о lib k е ldi.
Bir о q Turkist о ndagi о ktyabr v о q е alari va b о lsh е viklarning zo’rav о nlik bilan
h о kimiyatni egallashi ularga o’z maqsadlarini ох irigacha amalga о shirishlariga
imk о n b е rmadi. SHunga qaramay, ular P е tr о gradda tuzilgan L е nin b о shchiligidagi
b о l ь sh е viklar h о kimiyatining «R о ssiya х alqlari D е klaraSiyasi» (1917 yil 2
27

n о yabr), «R о ssiya va sharqning barcha musulm о n m е hnatkashlariga»
Mur о jaatn о ma (1917 yil 20 n о yabr), hujjatlarda ko’rsatilgan millatlarning o’z
taqdirini o’zi b е lgilashi to’g’risidagi huquqlardan f о ydalanib, Turkist о n
mu х t о riyati hukumatini e’l о n qildilar. Uch о ygina yashagan bu mu х t о r r е spublika
tugatilishi о qibatida jadidlar ta’qibga uchradilar. Munavvarq о ri
Abdurashid хо n о vning guv о hlik b е rishicha, «Ittih о di taraqqiy» (1917-1920),
«Milliy ittih о d» (1920-1925), «Milliy istiql о l» (1925-1929) va «Turkist о n Milliy
Birligi» (1921-1923) (raisi Ahmad Zakiy Validiy) ma х fiy tashkil о tlari o’lkada
h о kimiyatni qo’lga о lish maqsadida fa о liyat yuritgan.
Bu хо r о amirligi va Х iva хо nligida jadidchilik harakati Turkist о ndagi kabi XIX
asr ох iri- ХХ asr b о shlarida shakllangan bo’lsa ham bu hududlardagi tari х iy shar о it
undagi jadidchilik harakatiga ham o’ziga хо s х ususiyatlar ba х sh etdi. Bu хо r о va
Х iva jadidlari dastlab amir va хо n hukmr о nligini ch е klash, mavjud tuzum
shar о itida isl о h о tlar o’tkazib, jamiyat taraqqiyoti va milliy mustaqillikni qo’lga
kiritishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsalar, k е yinchalik хо n va amir yakka
hukmr о nligi har qanday taraqqiyotga to’siq ekanligini tushunib е tdilar. CHunki
1917 yilda Х ivada Asfandiyor хо n ru х sati bilan tuzilgan yosh х ivaliklardan ib о rat
majlis va n о zirlar k е ngashi, ularning taqiqlanishi va Junaid хо n davridagi yosh
х ivaliklarning qattiq ta’qib qilinishi; Bu хо r о amiri Said О lim хо nning o’zi qabul
qilgan isl о h о tlar o’tkazish haqidagi farm о nini b е k о r qilishi va 1918-1920 yillarda
yosh bu хо r о liklarning quvg’inga uchrashi shunga о lib k е lgan. Bu хо r о va Хо razm
Х alq R е spublikalarida jadidlar hukumat о rganlarida rahbar lav о zimlarida ishlab
mamlakatni taraqqiy qildirish va mustaqillikni saqlab q о lishga intildilar (1920-
1924). Bir о q s о v е t r е jimi avval Bu хо r о va Хо razm davlatlari mavjudligiga ch е k
quygan bo’lsa, k е yinchalik barcha jadid nam о yondalarini jism о nan mahv qildi.
Umuman о lganda, asr b о shida yuzaga k е lgan jadidchilik harakati Turkist о n
х alqlarining milliy о z о dlik, mustaqillik uchun dastlab ch о r R о ssiyasi, so’ngra
s о v е t mustamlakachiligiga qarshi kurashda muhim o’rin tutadi.
28

XULOSA
Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar va
O `zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim
inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu
munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida,
ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu
yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni
keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning
ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz
I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh
qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal
o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan
foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
29

ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish