Rossiyada etnoarxeologiyaning rivojlanish istiqbollari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	61.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

9 Продаж

Rossiyada etnoarxeologiyaning rivojlanish istiqbollari

Купить

MAVZU: ROSSIYADA ETNOARXEOLOGIYANING
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
REJA:
KIRIS H
I BOB. ETNOARXEOLOGIYA FANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
1.1. Etnorxeologiya haqida umumiy tavsif
1.2. Etnorxeologiya vujudga kelishi tarixi
II BOB. ROSSIYADA ETNOARXEOLOGIYANING RIVOJLANISH
ISTIQBOLLARI
2.1. Rossiyada etnoarxeologiya
2.2. Etnoarxeologiyaning rivojlanish istiqbollari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Kishilik jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq
o’tmishga borib taqaladi. O’z navbatida o’tmishni o’rganish har bir davrning
dolzarb masalalaridan biri bo’lib kelgan. Arxeologiya fani ham tarixning tarkibiy
qismi bo’lib, ijtimoiy fanlar orasida alohida o’rin tutadi.
1864-yilda Moskva arxeologlar jamiyati tashkil etiladi. Bu tashkilotni
tashkilotchilari A.S.Uvarov va Đ.E.Zabelin edilar. A.S.Uvarov jamiyatni sezdlarini
chaqirib turishni tashkil etdi. Bu sezdlar qaysi shaharda tashkil etilsa, o’sha
shaharda arxeologik qazishma ishlarini o’tkazish keng joriy etildi. Bu narsa o’sha
xududni tarixini arxeologik usullar bilan o’rganishga katta yordam berdi. Bundan
tashqari sezdlarda arxeologlar uchun dala tadqiqotlarini o’tkazish uchun uslubiy
ko’rsatmalar tayyorlash kerakligiga alohida e’tibor berildi. Dala sharoitida
razvedka qilish usullari, shahar, yoki turli manzilgohlarni qazish uslublari,
mozorqo’rg’onlarda qazishmalar olib borish uchun ko’rsatmalar tayyorlandi.
Jumladan, o’sha davrdagi taniqli arxeologlardan D.Ya.Samokvasov 1874-yilda
Kievda bo’lib o’tgan III-Arxeologiya sezdida «Shahar qoldiqlarini, mozor-
qo’rg’on va g’orlarda qazishmalar o’tkazish bo’yicha ko’rsatmalar» mavzuida
maruza qildi.
Kurs ishi vazifalari : Arxeologiya-ijtimoiy fanlar ichida eng yoshi
hisoblanadi. Biroq uning ildizlari juda uzoq, ilk insoniyatning vujudga kelish
davriga borib taqaladi. “Arxeologiya” terminining o’zi ikkita yunon so’zidan iborat
bo’lib, “arxayos” - qadimgi va “logos” - fan-bilim ma’nosini anglatadi. Dastlab bu
terminni mil.avv IV-asrda Aflotun o’zining “Gippiy” diologida, qadim zamon
haqidagi fanni nazarda tutib juda keng ma’noda ishlatgan. Shu tariqa bu so’z
qadimgi Gretsiyada qo’llanilgan va o’tmish masalalari muxokamasi ma’nosini
anglatgan. Vaqt o’tgach uning ma’no doirasi ancha o’zgarib, kengayib borgan va
tarix fanining muxim tarmoqlaridan biriga aylangan. Ma’lumki tarix fani ikki xil
manbalarga tayanib ish ko’radi yozma va moddiy. Tarixning eng qadimgi davrga
oid yozma manbalarning yo’qligi arxeologiyaning fan sifatida alohida ajralib
chiqishiga sabab bo’lgan. Moddiy madaniyat manbalari yozma manbalardan ko’p
3

marta qadimiyroq. Kishilar yozuvni 5000-6000 yillar oldin o’rgangan bo’lsa, tosh
va boshqa ashyolardan qurol yasash bundan oldingi 2,5-3 mln yillarga borib
taqaladi. Demak, kishilik jamiyati tarixining juda katta davri arxeologik
manbalarga tayangan holda qayta tiklab talqin qilinadi. Arxeologiya otmishni
yozma manbalar moddiy manbalardan koproq malumot berishga qodir bolgan
davrgacha organadi. Arxeologiyaning organish obyekti xronologiyasi XV-XVII
asrlardan yuqoriga ko’tarilmaydi. Ammo bazan arxeologiya hatto XX asrga oid
yangi malumot berishi mumkin. Arxeologiya-tarixiy, moddiy manbalar asosida
insoniyatning o’tmishini orgatuvchi fan hisoblanadi. M.Ye. Masson unga
quyidagicha ta’rif bergan: arxeologiya tarixning bir sohasi bo’lib, kishilik jamiyati
o’tmishi va faoliyatini xilma-xil izlarga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga,
yozma manbalarga, til, etnografiya, geologiya, zoologiya, antropologiya va boshqa
fanlarning yutuqlariga tayanib, o’rganuvchi fandir. Tarix va arxeologiya bir-biri
bilan chambarchas bog’liq bo’lib, bir birini to’ldiradi. Ular aslida bitta fanning 2
sohasidir. Tarixning asosiy manbai-yozuv va uning manbalari bo’lsa,
arxeologiyaning manbalari unga nisbatan qadimiydir. Uning ilk davri 2.5-3 million
yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23
soat-u 56 minuti yozma manbalarsiz davrga, 4 minuti yozma tarixga to’g’ri keladi.
Demak kishilik jamiyatining juda katta davrini o’rganish arxeologik manbalarga
tayanib olib boriladi.
Kurs ishining dolzarbligi :Hozirgi zamon arxeologiya fanining vazifasi
kishilik jamiyati o’tmishi va faoliyatini moddiy manbalarga, imkoniyat bo’lgan
hollarda esa yozma manbalarga, til, etnografiya, geologiya, tuproqshunoslik,
antropologiya, zoologiya, botanika va boshqa fanlar yutuqlariga tayangan holda
o’rganishdir.Arxeologiya ibtidoiy davr odamlari ishlatgan tosh qurollar, qazilma
hayvon suyaklari, ilk sopol buyumlar, taqinchoqlar, qurol-yarog’lar, tanga pullar,
qadimiy arxitektura inshootlari, haykallar, yozuvlar, suratlar va inson mehnati
bilan yaratilgan barcha ashyolarni o’rganadi. Aroxeologiya bu manbalar asosida
tarixiy jarayonni tiklaydi. Bu manbalarning ko’pchiligini yerdan qazib olinishini
nazarda tutgan holda, arxeologiyani belkurak bilan qurollangan fan deb atashadi.
4

Kurs ishining ob'ekti . Qadimgi buyumlarni o’rganish arxeologiyaning
birdan bir maqsadi emas. Topilmalar tarixiy tadqiqotlar uchun faqat material
sifatida ilmiy qimmatga ega bo, xolos. Arxeologlar qazib olingan buyumlarni
tariflash, ularning yoshini, qaysi davrga mansubligini va shu kabilarni aniqlash
bilangina cheklanib qolmaydilar. Arxeologiyaning asosiy maqsadi aniqlangan
manbalar vositasida otmish tarixining barcha qirralarini tiklashdan iborat.O’tmish
davrni tiklashda arxeologiya fani tarkibida numizmatika, epigrafika, sfragistika fan
tarmoqlari rivoj topdi va etnografiya, antronologiya, geologiya, paleobotanika,
paleozoologiya fanlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqda. Arxeologiya
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti o’zgarishini ishlab chiqarish kuchlari va
munosabatlari asosida emas, aksincha ishlab chiqarish usullari va qurollarini
ozgarishi asosida baholashga harakat qiladi. Hozirgi kunda arxeologik tadqiqotlar
yer sharining barcha hududida davom ettirilmoqda. Jumladan Ozbekistonda ham
songgi yillarda arxeologiya fani sohasida kopgina yutuqlar qolga kiritilmoqda.
Arxeologiya fani oldida bugungi kunda bazi muammolar ham ko’ndalang turibdi.
Rivojlanish jadal suratlarda borayotgan bugungi kunda ko'arxeologik yodgorliklar
buzilib ketmoqda. Arxeologlar oldidagi vazifa insonlar yoki tabiat kuchlari
faoliyati natijasida yo’q bo’lib ketish xavfi ostida turgan yodgorliklarni birinchi
bo’lib o’rganishdir.
Kurs ishining mavzusi - Arxeologik qazuv ishlarida etnografik kuzatuv
usullari.
Kurs ishining tuzilishi - Kurs ishi kirish qismidan, ikkita bob har bobda
ikkitadan reja bor. Xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I BOB. ARXEOLOGIYA FANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
1.1 . Etnorxeologiya haqida umumiy tavsif
Rossiyadagi XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridagi holat bu arxeologik
izlanishlar olib borishning eng dastlabki bosqichlarida edi. Bu davrdagi arxeolog
mutaxassislar hali o’zlarini tarixchi deyishlariga haqlari yo’q edi. Chunki, o’sha
davrning taqozosi bilan olib borilgan qazishmalarning deyarli barchasi faqat turli
buyumlarni topib olish uchun qilinar edi. Arxeologik buyumlar ko’proq
mozorqo’rg’onlarda bo’lganligi uchun asosiy qazishmalar o’sha joylarda olib
borildi. Bu qazishmalardan maqsad faqat topilma topish bo’lganligi uchun ham un
faqat transheya solish usuli bilan olinar, qabrlarning atrofi, ularnin yonlaridagi
qatlamlar hisobga olinmasdan, tozalanmasdan, faqat qabrga qo’yilgan topilmalar
sug’urib olinar edi. Demak, bunday holda arxeologiya tarix uchun ishlamas edi.
Etnoarxeologiya fani, boshqa fanlar singari o ziga xos tadqiqot usullari vaʼ
maxsus atamalariga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar
(metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z tadqiqotlarini ayrim fan sohalari bilan
ʼ ʼ ʼ
aloqador holda amalga oshiradi. Аyniqsa u antropologiya, arxeologiya, lingvistika,
sotsiologiya, san atshunoslik kabi fanlar yutuqlaridan keng foydalanadi.
ʼ 1
Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. Ba zan oddiy tilda bir
ʼ ʼ ʼ
to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat va millatlardan
ʼ ʼ
tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq”
so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu so z muayyan ijtimoiy
ʼ ʼ ʼ
tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida “etnos” atamasi
ʼ
qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ayrim shaxs
ʼ
yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat natijasida
ʼ
yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini,
ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki
1
Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.
6

boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini aniqlashda etnograflarʼ
paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning qaysi irqqa oid
ʼ
ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni
emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ijtimoiy birliklarni o rganadi.
ʼ ʼ
Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik birlikning jismoniy qiyofasini
tipologik asosda tadqiq qiladi.
Etnik jarayonni tadqiq qilishda turli tarixiy manbalar, arxiv hujjatlari, og zaki
ʼ
ijod namunalaridan keng foydalaniladi. Etnoslarning kelib chiqishi va etnik
qiyofasini aniqlashda tilshunoslik ma lumotlari ham yordam beradi.
ʼ 2
Ularning
moddiy madaniyat xususiyatlarini arxeologiya fani bilan hamkorlikda aniqlash
mumkin. Аholining joylashishi, o sishi, tevarak-atrofning ta siri, migratsiyasi kabi
ʼ ʼ
masalalarni o rganishda tarixiy-geografiya va demografik tadqiqot usullaridan
ʼ
foydalaniladi. Etnoslarning ma naviy madaniyati san atshunoslik,
ʼ ʼ
musiqashunoslik, dinshunoslik, fol’klor va adabiyot bilan hamkorlikda o rganiladi.
ʼ
Mazkur fanlarning o zaro bog liqligi tufayli keyingi yillarda qo shaloq ilmiy
ʼ ʼ ʼ
sohalar ham yuzaga keldi. Masalan, etnogenez va etnik tarix muammolarini tadqiq
qilishda etnik antropologiya, paleoetnografiya, etnolingvistika kabi sohalarda
samarali ish olib borilmoqda. Hozirgi davrdagi etnik jarayonlarni teran va keng
miqyosda tadqiq qilishda keyingi yillarda o tkazilayotgan sotsiologik tadqiqotlar
ʼ
yaxshi natijalar bermoqda. Natijada etnosotsiologiya, etnopsixologiya kabi yangi
ilmiy sohalar yuzaga kelishi muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari tabiiy-geog-
rafik sharoitga qarab yovvoyi o simliklarni ekib o stirish yoki yovvoyi hayvonlarni
ʼ ʼ
xonakilashtirish, urchitish kabi o ziga xos turmush xususiyatlariga ega elatlarning
ʼ
xo jalik xususiyatlarini aniqlashda etnografiya bilan hamkorlikda etnobotanika va
ʼ
etnozoologiya kabi yangi sohalar ham ish olib bormoqda. 3
Xalqlarni o rganishda etnografiya fani nihoyatda keng va xilma-xil
ʼ
manbalardan va usullardan foydalanadi. Etnoslarning ko p qirrali, rang-barang
ʼ
hayotini o rganishda ularning har kungi turmush tarzini bevosita kuzatish asosida
ʼ
2
David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York:
Cambridge University Press . pp. 9-12 .
3
Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological Interpretation". Southwestern Journal of
Anthropology . 17 (4): 217–225 .
7

joylarning o zida to plangan materiallar bosh manba hisoblanadi. Bir joyda uzoqʼ ʼ
davr yashab, kuzatish yo li bilan o tkazilgan tadqiqotlar eng samarali ekanligini
ʼ ʼ
mashhur etnograflar (L. Morgan, N. N. Mikluxo-Maklay, V. G. Bogoraz) alohida
qayd qilganlar. Bunday tadqiqotlar usuli statsionar tadqiqot deb nomlangan.
Bizning hozirgi sharoitimizda mazkur usuldan kam foydalanilmoqda. Qisqa
muddatda, yilning ma lum mavsumlarida o tkaziladigan tadqiqot ishlari
ʼ ʼ
ekspeditsiya usuli bo lib, hozir keng tarqalgan va u mavsumiy usul deyiladi.
ʼ 4

Dala ishlarida asosan axborotchilardan suhbat yo li bilan yozma yoki
ʼ
magnitofon va diktafon orqali ma lumotlar to plash, muayyan maishiy-madaniy
ʼ ʼ
turmush hodisalari, oila-nikoh munosabatlari va marosimlari, xalq sayillari va
o yinlarini kuzatish, ularda bevosita ishtirok qilish va ularni jiddiy o rganish
ʼ ʼ
(yozish, chizish, rasmga olish) kabi usullar qo llaniladi. Zamonaviy texnika
ʼ
vositasida (raqamli videokamera va raqamli fotoapparat, audio yozuvlar) va
an anaviy dala yozuvlarida xalq ma naviy hayotining ob ektlari va ko rinishlari
ʼ ʼ ʼ ʼ
(an analar, marosimlar, urf-odatlar, folklor qo shiqlar va shu kabilar) aks etadi.
ʼ ʼ
Ba zida dala tadqiqotlari jarayonida ayrim moddiy va ma naviy madaniyat
ʼ ʼ
namunalari muzeylar kollektsiyasi uchun yig iladi. Etnosotsiologik tadqiqotlar esa
ʼ
asosan maxsus anketalar tarqatish yo li bilan o tkaziladi va ular keyinchalik
ʼ ʼ
maxsus kompyuter prog-rammalari, masalan, SPSS asosida tahlil qilinadi. 5
Moddiy madaniyat manbalari asosida insoniyatning o’tmishini
o’rgatuvchi fan hisoblanadi. Arxeologik manbalar tarixiy manbalarga nisbatan
ancha qadimiydir. Uning ilk davri 2,5-3 million yilga borib taqaladi. Biz
kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23 soat-u 56
minuti yozma manbalarsiz davrga, 4 minuti yozma tarixga to’g’ri keladi.
Demak, kishilik tarixining juda katta davrini o’rganish arxeologik manbalarga
tayanib olib boriladi.
4
http://www.en.m.wikipidia.org
5
Gould, Richard; Koster, Dorothy; Sontz, Ann (1971). "The Lithic Assemblage of the Western Desert Aborigines of
Australia". American Antiquity . 36 (2): 130-131.
8

Etnoarxeologiya predmetning qanday yaratilganligini va undan nima
maqsadda foydalanilayotganini tushunishga ham yordam beradi. 6
Keyinchalik
arxeologlar qadimgi jamiyatlar o'xshash ekologik sharoitlarni hisobga olgan holda
zamonaviy hamkasblari bilan bir xil usullardan foydalangan degan xulosaga
kelishlari mumkin.
Etnoarxeologiyaning yaxshi namunalaridan biri Brayan Xeyden (1987)
bo'lib, uning jamoasi Mesoamerikan quern-toshlarini ishlab chiqarishni o'rganib,
tarixdan oldingi quern-toshlarni ishlab chiqarish bo'yicha qimmatli ma'lumotlarni
taqdim etdi. Boshqa ko'plab tadqiqotlar kulolchilik, me'morchilik, oziq-ovqat, tola
va boshqa moddiy madaniyat turlarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishga
qaratilgan. XXI asr boshiga kelib jahon aholisi soni 7 mlrd.dan oshdi. O’tgan XX
asr mobaynida dunyoning etnik qiyofasi, unda yashovchi xalqlarning taqdirida tub
o’zgarishlar ro’y berdi. Birinchi va ikkinchi jahon urushlari millatlar taqdirida
ayanchli iz qoldirdi. Hozirgi davrda jahonda fanga ma'lum ikki mingdan ortiq
xalqlar va elatlar yashaydi. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda yer ko’rrasida
etnoslarning soni 3-4 mingga yetadi. Shulardan 257 tasi bir million kishidan ortiq
aholiga ega bo’lgan xalqlardan iborat bo’lib, ular jahon aholisining 96% ini tashkil
qiladi. Eng kam sonli aholiga ega 1,5 mingga yaqin xalqlar dunyo aholisining atigi
1-2% ini tashkil qiladi. Dunyo aholisi 3 mingga yaqin tilda so’zlashadi.
Sayyoramizning Avstraliya, Afrika, Amerika qit'alarida ibtidoiy jamiyat darajasida
turgan urug’-qabilalardan tortib, katta-kichik xalq va elatlargacha mavjuddir.
Albatta, ular ham sekinlik bilan qabilaviy tuzum sharoitidan bozor munosabatlari
girdobiga tortilmoqda.
Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. Ba zan oddiy tildaʼ ʼ ʼ
bir to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat va millatlardan
ʼ ʼ
tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq”
so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu so z muayyan ijtimoiy
ʼ ʼ ʼ
tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida “etnos” atamasi
ʼ
6
Lane, Paul. Barbarous Tribes and Unrewarding Gyration? The Changing Role of Ethnographic Imagination in
African Archaeology . Blackwell.
9

qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ayrim shaxsʼ
yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat natijasida
ʼ
yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini,
ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki
boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini aniqlashda etnograflar
ʼ
paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning qaysi irqqa oid
ʼ
ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni
emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ijtimoiy birliklarni o rganadi.
ʼ ʼ
Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik birlikning jismoniy qiyofasini
tipologik asosda tadqiq qiladi. Arxeologiya tarixining tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy
fanlar orasida alohida o’rin tutadi. «Arxeologiya» termini «arxayos» - qadimgi,
«logos» - fan degan ikkita grekcha so’zning birikishidan tashkil topgan. Demak
arxeologiya qadimgi bilimlar haqidagi fan degan ma’noni bildiradi. Lekin ilgargi
vaqtda arxeologiyani fanning qaysi sohasiga qo’shish to’g’risida bahslar bo’lib,
ba’zilar uni qadimgi san’at haqidagi fan, yana boshqa birovlari singan sopol
idishlarni o’rganuvchi fan degan fikrlarni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix
fanining xizmatkori bo’lgan ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Tarix va
arxeologiya aslida o’zaro chambarchas bog’liq, bir-birini to’ldiruvchi yagona
fanning ikkita sohasidir. Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib
bo’lmas ekan. Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik
ekspeditsiyalar natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv
inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi.
Hozir O’rta Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga bo’lish
mumkin:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon
suyaklari , o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’li b ularni asosan
zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar.
10

2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari,
yarog’-aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar,
yozuv hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma
manbalarni tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy
buyumlar va yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar. O’rta Osiyo qadimgi Sharq
tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik madaniyatining ilk markazlaridan
biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim sharoiti , xilma-xil hsimlik va hayvonot
dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi
uchun juda qulaydir. Bu hol esa ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini
tortmasdan mumkin emas edi. Shu tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim
zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr
kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh asri makonlari, g’orlari, bronza davri
qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari va shaharlarning xarobalari,
qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish inshootlarining qoldiqlari, qadimiy
mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng tarqalgan. Arxeologiya qazishmalarida
topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan birga har xil yer qazish ishlarida
tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida
yotmagan moddiy manbalar ham bor. Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan
buyumlar va naqshinkor eski binolar va hokazolar ana shunday manbalardir.
Arxeologlar bularni ham o’rganadilar. Tosh, metall, sopol va yog’ochdan
yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani, tanga pullarni o’rganadigan numizmatika
fani , muhrlarni o’rganadigan sfragistika fani, gerblarni o’rganadigan geraldika fani
kabi arxeologiyaning bir qancha alohida tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid
fan bo’lib qolish bilan birga qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun
geologiya, botanika, zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va
shu bilan birga o’zi ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi. O’rta
Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX asrning
ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu yerga turli
11

kasbdagi kishilar ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy
yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi 7
.
Insoniyat qadim-qadimdan o’z davriga xos turmush tarziga, moddiy va
ma’naviy madaniyatga, ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyaga ega bo’lgan.
Davrlar o’tishi bilan insoniyat sivilizatsiyasi darajasi o’sib, rivojlanib,
takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli qanchalik
darajada moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va ko’paytirib borishi bilan
bog’liq kechgan.U yoki bu sivilizatsiya haqida so’z borganda insoniyatning
yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma’naviyat va ma’rifatga intilishi tufayli
o’zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklari – ov va mehnat qurollari,
kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish usullari, maishiy
xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma’naviy dunyosi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-
huquqiy munosabatlari darajasi bilan tavsiflanadigan ma’lum bir tarixiy davr
tushuniladi. Masalan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi,
Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi, hozirgi zamon sivilizatsiyasi kabi
tushunchalarda insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayoti, turmush tarzi,
ma’naviy qiyofasi, axloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari
mujassamlashgan bo’ladi. Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtai nazardan
ertaroq yoki kechroq, o’ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy,
ilmiy tadqiqotlar bizning Vatanimiz - O’zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining
qadimgi o’choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. XX asrning birinchi
yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin boshliq guruh Samarqand, Xorazm
va Termizda, M.E.Masson boshliq arxeologlar guruhi Ohangaron vodiysida,
A.A.Potapov Farg’ona vodiysida qidiruv va qazish ishlari olib bordilar. 30-40-
yillarda O’zbekiston va MDH olimlari hamkorligida bir necha arxeologik
ekspeditsiyalar tashkil etildi. Termiz ekspeditsiyasiga M.E.Masson, Xorazm
ekspeditsiyasiga S.P.Tolstov, Zarafshon ekspeditsiyasiga A.Yu.Yakubovskiy
rahbarlik qildilar. Bular tomonidan nafaqat O’zbekiston, butun Markaziy
7
Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.
David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York:
Cambridge University Press . pp. 9-12 .
12

Osiyoning qadimgi tarixini, ajdodlarimizning ibtidoiy jamoa tuzumi, turmush
tarziga oid qator qimmatli asarlar yaratilgan. Bular orasida V.M.Massonning
«Strana tisyachi gorodov» - M., «Nauka», 1966, A.P.Okladnikovning «Paleolit i
mezolit Sredney Azii / Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronz ы » - M.-L.,1966,
S.P.Tolstovning «Drevniy Xorezm. Op ы t istoriko-arxeologicheskogo
issledovaniya» -M., 1948, V.A.Shishkinning «Afrasiab - sokrovi щ nitsa drevney
kultur ы » - T., «Fan, 1966, «Arxetekturn ы e pamyatniki Buxar ы » -T., 1936 va
boshqa asarlar bor.Ikkinchi jahon urushidan so’ng Markaziy Osiyo xalqlarining
qadimgi tarixini o’rganish maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya guruhlari
tashkil etildi. S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi,
A.N.Bernshtam boshliq Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona ekspeditsiyasi,
Ya.G’.G’ulomov va V.A.Shishkinlar boshliq Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi
tadqiqot ishlari olib bordi. Mazkur ekspeditsiyalarda qatnashgan tadqiqotchilar
muhim asarlar yaratdilar. Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog
olimlari - A.Asqarov, O’.Islomov, A.R.Muhammadjonov, E.V.Rtveladze,
T.Shirinov va boshqalar yetakchiligidagi tadqiqotchilar O’zbekiston qadimgi
tarixining paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza davrlarini o’rgandilar.
Arxeologiya va antropologiyaga oid tadqiqot ishlari Vatanimizning barcha
vohalarida – Toshkent, Buxoro, Zarafshon, Surxondaryo bo’ylarida, Xorazm va
Farg’ona vodiysida keng olib borildi. O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda eng
qadimgi, qadimgi, hozirgi zamon odamlarining juda ko’p qazilma holdagi
qoldiqlari topilgan. Bu hududda zinjantropga zamondosh ajdodlarimiz yashagan.
Undan keyin yashagan odamzod ajdodi pitekantroplar bo’lib, ular bundan 1 mln.
yil burun yashagan. Uning zamondoshi ham O’rta Osiyo hududida hozircha
uchragani yo’q. Pitekantroplardan keyin, ya’ni bundan 500-600 ming yillar burun
yashagan odamzodning ilk izlari Xitoydan topilib, ularni olimlar sinantroplar deb
atashdi. Sinantrop topilgan makondan (ular g’orlarda yashagan) toshdan ishlangan
mehnat qurollari bilan birgalikda qalin kul qatlami ham topildi. Shuningdek, qalin
madaniy qatlam va u qatlam ichida hayvon suyaklari ham uchragan. Bu qoldiqlar
sinantroplarning g’orda uzoq vaqt (bir necha yuz ming yilliklar) yashaganligidan
13

guvohlik beradi. Sinantroplar davridan boshlab odamzod birinchi bo’lib olov bilan
tanishdi va undan o’z hayot faoliyatida foydalandi. Ana shu sinantroplarga
zamondosh ibtidoiy odam ajdodining izlari O’rta Osiyoning bir necha joylarida
uchraydi. Bu davr ajdodlari hali to’da-to’da bo’lib yashaganlar. Ular tabiat
iqlimining sovib, ayrim tumanlarni muzliklar qoplagan, ayrim tumanlarda esa
to’xtovsiz yomg’irlar yog’a boshlagan zamonda yashaganlar. Bu davr ibtidoiy
to’da davrining o’rta bosqichi – ashel davriga to’g’ri keladi. Sinantroplar davrida
ibtidoiy ajdodlarimiz asosan g’orlarda yashaganlar. Ularning kundalik tirikchiligi
yovvoyi daraxtlarning mevalari, ayrim o’simliklarning ildizlari edi. Ular
birgalashib yirik hayvonlarni ov qilganlar. Biroq ov o’ljasi hisobiga kun kechirish
sinantrop zamondoshlari uchun juda og’ir kechgan. Shuning uchun bo’lsa kerak,
ular qurt-qumursqa va mayda kemiruvchi jonivorlarni ham iste’mol qilishga
majbur bo’lganlar. Bu davr odamlarining mehnat qurollari asosan toshdan, yirik ov
hayvonlarining suyak va shoxlaridan hamda qattiq daraxt shoxlaridan yasalgan.
Afsuski, zamonning zayli bilan bizgacha u qurollardan faqat toshdan yasalgani
yetib kelgan. Bu tosh o’rganilgan va ular birinchi bor topilgan makon nomi bilan
ashel qurollari deb atalgan. Ashel tipidagi qurollar dastlab Fransiyadan topildi.
Ular yassi tuxumsimon qilib ishlangan, uchli, nayzasimon, qarama-qarshi
tomonlari esa yo’g’onroq tuxumsimon bo’lib, olimlar bu qurolga qo’l boltasi yoki
qo’l cho’qmori deb nom berishdi. Ana shu qurol yordamida ibtidoiy ajdodlarimiz
yirik hayvonlarni ov qilganlar, o’simlik ildizlarini kovlab yeyish uchun biror narsa
tayyorlaganlar, o’lja bo’lgan hayvon go’shtini maydalaganlar va terisini shilganlar,
daraxt shoxlarini kesib, ulardan qurollar yasaganlar.
Arxeolog va geologlarning hisobiga ko’ra, ashel davri bir million yil burun
boshlanib, miloddan av. 200-100 ming yillargacha davom etgan. Bu davr tabiiy-
geografik muhiti O’rta Osiyo sharoitida, geologlarning hisobiga ko’ra, tabiatning
yozi issiq va quruq, qishi sovuq, yog’ingarchilik kam bo’lgan davrga to’g’ri keladi.
Ana shu sharoitda O’rta Osiyoning hozirgi cho’l va dashtlari landshafti
rasmiylashdi hamda shu landshaftga xos hayvonot olami va o’simliklar dunyosi
shakllandi. Ashel davrining oxirgi bosqichiga kelib, havo keskin soviydi.
14

Ovro’paning shimoliy mintaqalarini muzliklar qoplaydi. 8
O’rta Osiyo esa, asosan
uning tog’li zonalarida muzliklar hosil bo’lib, daryolar oqimida o’zgarishlar yuz
beradi va yangidan-yangi daryolarni shakllanishiga olib keladi. O’rta Osiyo
muzliklari vohalarni qoplagan bo’lib, ular asosan tog’li viloyatlar darasida tarkib
topadi. O’rta Osiyo pasttekisliklarida esa yomg’irlar uzluksiz yog’ib, havoning goh
sovishi, goh ilishi kuzatiladi va ular bilan bog’liq holda o’simliklar dunyosida ham
o’zgarishlar mintaqaning bu qismida yuz beradi. Qalin o’rmonlar o’rnini cho’l
mintaqasiga xos o’simliklar egallaydi. O’rta Osiyo sharoitida ro’y bergan bu
o’zgarishlar mintaqaning ayrim tumanlarida ilk ajdodlarimizning manzilgohlari
Farg’ona vodiysining So’x rayonidagi Selung’ur g’oridan va Toshkent viloyatining
Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topib o’rganildi. Selung’ur g’ori
1958- yili akademik A.P.Okladnikov tomonidan topib o’rganilgan. Olim u yerda
arxeologik qazilmalar o’tkazib, topilgan tosh qurollarga qarab, g’or yuqori paleolit
davrida, ya’ni bundan 40-30 ming yil burun ibtidoiy odamlar tomonidan
o’zlashtirilgan degan xulosaga keladi.
Ammo 1980-yildan boshlab A.P.Okladnikovning shogirdi, o’zbek
arxeologi,O’zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi U.Ismoilov
g’orni qayta o’rgana boshladi. U.Ismoilov g’orning bir necha joyida qazilmalar
o’tkazib, toshdan ishlangan juda boy mehnat qurollari va hayvon suyaklarini topdi.
Olim Selung’urda yashagan ajdodlarimiz g’orni qadimgi tosh davrining yuqori
paleolit bosqichida emas, balki ashel davrining bosqichida o’zlashtirganliklarini
isbotladi. Seleng’ur g’ori tariximiz uchun benihoyat muhim yodgorlik. Bu
makonda ajdodlarimizning suyak qoldiqlari ham topildi. Antropolog olimlar
Seleng’ur suyak qoldiqlarining sinantroplarga zamondosh ekanligini aytmoqdalar.
Seleng’urning asosiy tadqiqotchisi U.Ismoilov esa g’or materiallarini qaytadan
o’rganib, ularning yoshi yaqin bir mln. yil atrofida bo’lishi kerak, degan xulosaga
keldi. Seleng’ur g’oridan odamning qoldiqlari Farg’ona vodiysidan topilgani
uchun, unga "Fergantrop" ya’ni "Farg’ona odami" degan shartli nom berish taklif
8
Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological Interpretation". Southwestern Journal of
Anthropology . 17 (4): 217–225.
http://www.en.m.wikipidia.org
15

qilinmoqda. Seleng’urdagi ilmiy izlanishlar va u yerdan topilgan odam yer yuzida
odamning paydo bo’lishi muammosi yechimiga qo’shilgan ulkan hissa bo’lib,
endilikda O’rta Osiyo hududida odamzod ilk bor paydo bo’lgan mintaqalar
qatoriga kirdi. Ashel davrining so’nggi bosqichida, taxminan bundan 200 ming
yillar burun qadimgi ajdodlarimiz Ko’lbuloq yaqinidan o’zlariga qarorgoh
topganlar. Ko’lbuloq qarorgohi Angren shahridan 10-12 km g’arbda bo’lib, shu
nom bilan atalgan buloq suvi yoqasida joylashgan. Yodgorlikda bir necha yuz
ming yillar davomida ibtidoiy ajdodlarimiz yashaganlar. Ko’lbuloq manzilgohi
1862- yilda topildi va 1963-yildan boshlab bu yerda o’zbek arxeologi
M.R.Qosimov izlanishlar olib bordi. Yodgorlikni qazish jarayonida uning qadimgi
tosh davrining deyarli barcha bosqichlariga (ashel, muste, yuqori paleolit) tegishli
ekanligi isbotlandi. Ko’lbuloqda odam qoldiqlari topilmagan, ammo tosh qurollar
va hayvon suyaklari behisob. M.R.Qosimovning fikriga ko’ra, Ko’lbuloqning quyi
qatlami ashel davrining so’nggi bosqichiga tegishlidir. Ushbu yodgorlik butun
O’rta Osiyo qadimgi tosh (paleolit) davri yodgorliklari uchun arxeologik davriy
tizim berdi. Yuqorida bayon etilgan dalillarga asoslangan holda quyidagi xulosaga
kelish mumkin.
O’rta Osiyo, jumladan, Farg’ona vodiysi o’zining tabiiy iqlim sharoitida va
ekologik imkoniyatlariga ko’ra, ibtidoiy to’da davrining o’rta bosqichi – ashel
davridan boshlab eng qadimgi ajdodlarimizning e’tiborini o’ziga tortgan va bu
mintaqadagi Seleng’ur g’orida sinantroplarning zamondoshlari ilk bor makon
topgan. Bu makondan odam suyak qoldiqlari topildi. Bu voqea O’rta Osiyoni
odamning paydo bo’lish mintaqalari turkumiga kiritdi. Seleng’ur topilmasi juda
yomon saqlangan. Ammo akademik V.P.Alekseev va professor T.K.Xo’jaevlar
fikriga ko’ra, bu yerdan topilgan odam bosh suyagi qopqog’ining morfologik
tuzilishi uning juda qadimiy va g’ordan topilgan boshqa kimyoviy dalillar bilan
zamondosh ekanligini inkor etmaydi. Ushbu topilma o’z ahamiyati bilan O’rta
Osiyo hamda O’rta Sharq mintaqasida tengsiz kashfiyot hisoblanadi. Shuning
uchun o’zbek arxeologlari va antropologlari uni "fergantroplar", ya’ni "Farg’ona
odamlari" deb atamoqdalar. U odamning paydo bo’lishi shajarasida pitekantrop
16

bilan neandertal odamning oralig’idagi bo’g’inni to’ldiradi. Ibtidoiy to’da
davrining so’nggi bosqichi arxeologiya fani davriy tizimida muste davriga to’g’ri
keladi. Bu davrda yashagan ajdodlarimiz esa odamning paydo bo’lishi shajarasida
neandertal odami nomi bilan fanga kirgan. Neandertallar davrida ibtidoiy
ajdodlarimiz yer yuzining qator mintaqalarini o’zlashtiradilar. Neandertallar
yashagan zamonni arxeolog va geolog olimlar bundan 100-40 ming yillar bilan
belgilaydilar. Ana shu 60 ming yil davomida neandertallarning biologik-jismoniy
tuzilishida keskin o’zgarishlar yuz berdi. Agar bundan 100 ming yil burungi
neandertallarni tasavvur etadigan bo’lsak, ular hali past bo’yli, ikki oziq tishi
bo’rtib chiqqan, qo’l panjalari kalta va yo’g’on, boldir suyaklari bir oz egri
bo’lganligi uchun tik turib yura olmagan. Bundan 40 ming yil burun yashagan
neandertallar esa ko’p jihatdan deyarli hozirgi zamon odamlariga yaqin bo’lgan.
Ularning orasida baland bo’ylilari uchraydi. Peshonasi va pastki jag’i shakllangan.
Ikki oziq tishlari boshqa tishlardan ajralib tursa-da, tashqariga bo’rtib chiqmagan.
Oyoqlari tik va beli to’g’ri. Neandertallarning biologik tuzilishidagi bu keskin
o’zgarishlar, albatta, ularning pishirilgan go’shtni ko’proq iste’mol qilishga
o’tganligi natijasidir. O’rta Osiyoda neandertallar davriga oid birinchi yodgorlik
1938-yilda A.P.Okladnikov tomonidan Boysun tog’ining Teshiktosh deb atalgan
g’oridan topib o’rganildi. Hozirgi kunda neandertal zamondoshlari yashagan
makonlar O’rta Osiyoda 50dan ortiq joydan topilgan. O’zbekistonda ular Toshkent
viloyatining Obirahmat, Xo’jakent, Paltov nomli ungur va g’orlarida, Ko’lbuloq
deb atalgan qadimgi buloq yoqasida Samarqand viloyatining Qo’tirbuloq,
Zirabuloq, Xo’jamazg’in deb nomlangan buloq yoqasida, Buxoro viloyatidagi
Qizil Nurota, Samarqanddan Kitobga olib boruvchi Taxttokaracha dovonida
joylashgan Omonqo’ton g’orida, Navoiy viloyatidagi Uchtutda topib o’rganildi. Bu
yodgorliklarda o’tkazilgan arxeologik qazilmalar vaqtida o’sha zamon
odamlarining toshdan ishlangan mehnat qurollari (qo’l-cho’qmor, hayvon terisini
shilishda ishlatiladigan tosh "pichoqlar", tosh uchuruq va tosh o’zaklar nukleos)
ko’plab topilgan. Qazilma jarayonida har xil hayvonlarning suyak parchalari va
shoxlari ham uchragan. Olimlar ana shu topilmalarni o’rganib, neandertalga
17

zamondosh ajdodlarimizni ovchilik bilan, birinchi galda yirik hayvonlar ovi bilan
shug’ullanganlari haqida xulosaga kelganlar. Neandertallarning kundalik hayoti
juda qiyin bo’lib, kundalik hayot kechirish yo’lida yirtqich hayvonlar bilan,
tabiatning izg’irin, sovuq iqlimi bilan doimo kurash olib borishiga to’g’ri kelgan.
Ajdodlarimiz hali yovvoyi hayvonlardek gala-gala bo’lib yashaganlar, jamoatchilik
kurtagi bu davrda shakllanmagan. Nikoh tizimida tartibsizliklar hukmron bo’lgan,
yirik hayvonlarni ov qilish har doim ham muvaffaqiyatli bo’lavermagan.
Neandertallar ham tez yuguruvchi kichik hayvonlarni ov qilishga odatlanmaganlar.
Chunki bu zamonda uzoqdagi tezkor hayvonlarni nishonga oluvchi qurollar kashf
etilmagan. Hatto, dara va ko’llardagi baliqlarni tutish uchun zarur tosh nayza va
tosh qarmoqlar ham yo’q edi. Ana shunday og’ir hayot kechirgan ajdodlarimiz
oldida yashash uchun yagona chora – yirik hayvonlarni ov qilish va yovvoyi
daraxtlarning mevalarini hamda ayrim o’simliklarning ildizlarini kovlab iste’mol
qilishdan iborat edi.
O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekistonda topilgan muste davri yodgorliklari
orasida Teshiktosh g’ori alohida ahamiyat kasb etadi.Teshiktoshda o’tkazilgan
arxeologik qazilmalar vaqtida ko’pgina arxeologik ashyoviy dalillar bilan
birgalikda g’or devoridan 9 yashar bolaning mozori topildi. Chuqurcha qazilib,
bola skeleti unga chalqanchasiga yotqizilgan. Bola mozorining atrofi hayvon
shoxlari bilan o’ralgan. Shoxlarning deyarli hammasi o’sha zamonda Boysun tog’i
daralarida yashagan tog’ qo’chqori va Buxoro bug’usi shoxlari bo’lib chiqdi.
G’orda qalin kul qatlami bor 9
.
Qadimdan xalqlar savdo-sotiq yoki urushlar tufayli bir-biri haqida aniqroq
ma'lumotlarga ega bo’la boshlagan. Sharqda Bobil, Ossuriya, Eron xukmdorlari
o’zlarini ulug’lash maqsadida toshga bittirgan zafarnomalarda bosib olingan va
buysundirilgan mamlakatlar xalqlari haqida ko’plab ma'lumotlar qoldirgan.
Qadimgi Gretsiya va Rim mualliflari o’z asarlarida qo’shni qabilalar va elatlarning
etnik tuzilishi, turmushi va madaniyati to’g’risida boy ma'lumotlar qoldirishgan.
9
Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун-та, 1998. - С. 71-72.
David, Nicholas; Kramer, Carol (2001 ). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York:
Cambridge University Press. pp. 6 –31.
18

Eng yaxshi hollarda, bu tadqiqotlar uzoq muddatli etnografik dala ishlarini o'z
ichiga olgan (masalan, Herbich 1987, Kramer 1997, Deal 1998, Dietler & Herbich
1998, Hinshaw 2000, Longacre & Skibo 2000, Kohn 2010).
19

1.2. Etnorxeologiya vujudga kelishi tarixi
1960-yillarga qadar arxeologiya va etnografiyaning birlashuvi, qoida
tariqasida, madaniy genezis va etnogenez jarayonlarini o rganish maqsadidaʻ
madaniy hodisalardagi o xshashlarni aniqlash maqsadida arxeologlarning
ʻ
etnografik materiallarga murojaatida ifodalangan. Ijtimoiy arxeologiya sohasida
faoliyat yuritgan arxeologlar ham jamiyat va ijtimoiy munosabatlarga oid
etnografik ma’lumotlarga asoslanib, bu yerda asosan qiyosiy tarixiy tahlil usulidan
foydalanganlar. Etnograflar, o'z navbatida, arxeologik materiallar va artefaktlar
(bu holda artefaktlar arxeologik qoldiqlardan qurilgan yoki hatto sun'iy ravishda
yaratilgan, ob’ektlar, narsalar, asboblar, hodisalarni tashkil etgan 10
yordamida
fanning muammolarini o'rganish imkoniyatlarini kengaytirdilar.
Etnoarxeologiyani arxeologiyaning haqiqiy subsiplinasi sifatida keng qabul
qilish 1950-yillarning oxiri va 1960-yillargacha paydo bo'ldi, chunki arxeologlar
uning turli xil ilmiy qo'llanilishini o'rganishni boshladilar. Bugungi kunda
etnoarxeologiya keng tan olingan tadqiqot amaliyotiga aylandi, bir necha
arxeologlar hatto oddiygina “arxeologlar” emas, balki “etnoarxeologlar” deb ta rif
ʼ
berishadi. 11

1960-1970 yillarda etnoarxeologiya Angliya-Amerika arxeologiyasida
birinchi navbatda zamonaviy arxeologiya usullari bilan bog'langan yo'nalish
sifatida rivojlana boshladi. 12

Etnoarxeologiyaga “harakat arxeologiyasi”, “tirik arxeologiya” deb ta rif
ʼ
berila boshlandi, asosiy e tibor “jonli madaniyat” arxeologiyasining
ʼ
mexanizmlarini tahlil qilishga qaratiladi. 13
G'arb tadqiqotida etnoarxeologiyaning
asosiy usulining maqsadi ijtimoiy-madaniy hodisalarni yanada kattaroq yoki hatto
deyarli to'liq qayta qurish qobiliyatiga erishish sifatida belgilangan. Va bu erda
asosiy vazifa "tirik" madaniyatning "o'lik" ga, boshqacha aytganda, etnografik
10
Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун-та, 1998. - С. 71-72.
11
David, Nicholas; Kramer, Carol (2001 ). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York:
Cambridge University Press. pp. 6 –31.
12
Шнирельман В . А . Этноархеология - 70- е годы // Советская этнография . - 1984. - № 2. - С . 112.
13
Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских
селькупов). - Сургут, 1997. - С. 3-4.
20

madaniyatning arxeologik madaniyatga aylanishining qonuniyatlari va
mexanizmlarini o'rganish edi. Ushbu qonuniyatlar va mexanizmlarni bilish teskari
harakat - arxeologik materiallarda qadimgi aholining "tirik" ijtimoiy-madaniy
qiyofasini qayta tiklash imkoniyatini keskin oshirdi.Hozirgi bosqichda rus
olimlarining etnoarxeologiyani bunday tushunishga munosabati qanday? Tom
ma'noda etnoarxeologiya sohasida faqat bir nechta rus olimlari ishlaydi.
Adabiyotlarda “...mahalliy arxeologiyada ham tarixshunoslik, ham arxeologik va
etnografik jihatdan etnoarxeologik tadqiqotlarning umumlashtirilgan tajribasi
mavjud emas”, 14
deb juda to g ri qayd etilgan. ʻ ʻ
I.G.Glushkovning yozishicha, 1950-yillarning oxiri - 1960-yillarning
boshlarida paydo bo'lgan. Anglo-amerika arxeologiyasida etnoarxeologiya
«... arxeologik rekonstruksiya maqsadida tirik madaniyatni maqsadli o'rganishga»
asoslanadi. 15
Bu allaqachon taniqli Sibir arxeologi ushbu ilmiy yo'nalishni bir xil
tushunishga moyil degan taassurot paydo bo'ladi. Va allaqachon aniq, faqat
uslubiy tomondan, A.V. Koenig, u "... "tirik" etnografik madaniyatda ushbu ilmiy
yo'nalishda olib borilgan eksperimental modellashtirish usulini tushunishni" taklif
qilganda. Biroq, u etnoarxeologiya masalalariga eng katta hissa qo‘shgan
amerikalik olimlarning “... qadimgi jamiyatlar rivojlanishining umumiy
qonuniyatlarinigina emas, balki ularni ochib berishga mo‘ljallangan” degan fikrini
ham keltirishi qiziq xususiyatlari", shuning uchun fanning ushbu sohasi ortida
nafaqat metodologiya, balki madaniyat, jamiyat va ularning dinamikasi nazariyasi
ham mustahkamlanadi.
Mahalliy etnograflar orasida V.A. Shnirelman. 1970-yillardagi xorijiy
etnoarxeologiyaning rivojlanishini yoritib, u umuman haqli ravishda, bizning
fikrimizcha, g‘arb etnoarxeologlari o‘sha bosqichda “...nazariyaning tashkiliy roli
va tuzatuvchi roli o‘rtasida zaruriy “muvozanat”ni topa olmaganiga e’tiborni
qaratadi. metodologiyaning roli". Va keyin u "... tarixiy qayta qurish tartibini
14
Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских
селькупов). - Сургут, 1997. - С. 4.
15
Глушков И.Г. Керамика как археологический источник (методика технологической диагностики лепной
посуды). - Новосибирск, 1995. - С. 1.
21

takomillashtirish yo'llarini izlayotgan, madaniy qoldiqlar va faoliyat ko'rsatayotgan
madaniyat tizimlari o'rtasidagi uzviy bog'liqlikni yaxshiroq tushunishga
intilayotgan" etnoarxeologlar ishining mohiyatini aniqroq aniqlashga intiladi. 16

II BOB. ROSSIYADA ETNOARXEOLOGIYANING RIVOJLANISH
ISTIQBOLLARI
2.1 Rossiyada etnoarxeologiya
Rossiyada arxeologik tasavvurlarni paydo bo’lishida Pyotr I ning 1718-yilda
chiqargan buyrug’i arxeologik buyumlarni to’plashda, yodgorliklarni saqlashda
katta rol o’ynadi. Unda Rossiya xududining qasridan qanday topilma topilsa, uni
olib kelib davlatga topshirish, yana keyinroq chiqarilgan buyruqda esa, topilgan
joyni holatini, sharoitini chizishni topshiradi. Bu buyruq arxeologik obidalarni
saqlash, ulardan kerak bo’lgan joyda foydalanish imkoniyati jihatidan Rossiyaning
o’z davrida Yevropa mamlakatlaridan ancha ilgarilab ketishiga sababchi bo’lgan
buyruq edi.
Rossiya xududida eng dastlabki arxeologiyani asoslagan olimlardan biri deb
Z.Ya.Xodakovskiyni (1784-1825yy.) tushunishadi. U birinchi marta arxeologik
yodgorlik avvalo tarixiy manba ekanligini, yani arxeologik yodgorlik real tarixiy
jarayon ekanligini aytgan. U Rossiya bo’ylab piyoda sayohat qilib, juda ko’p
arxeologik obidalarini topadi va ularni qazish kerakligini aytsada, bu
yodgorliklarni to’liq tushunib etmaydi. Hatto shahar harobasini u ibodatxona deb
o’ylaydi.
Xuddi shu davrdan boshlab Rossiya xududida antik arxeologiya o’z ishini
boshlaydi. Jumladan 1811-yildan boshlab, Kerch yarim orolida P.A.Dyubruks
arxeologik izlanishlar olib borib, hatto mashhur Kul-Oba yodgorligini qazishga
muvaffaq bo’ladi. Rossiyadagi keyingi arxeologlardan A.S.Uvarov (1825-1884
yy.) o’sha davrdagi arxeologlar jamiyatini aktiv ishtirokchisi P.S.Savelev bilan
birgalikda
16
Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 114.
22

1851-1854-yillari Vladimir atroflaridagi mozor-qo’rg’onlarni shu atrofdagi
xalqlarni tarixini bilish uchun qazishadi. Ammo u davrda bunday
mozorko’rg’onlarni qazish uslublarini bilmaganliklari uchun yaqin 7000 ta
mozorqo’rg’onni qazishgan bo’lishsa ham, birorta ham mozor qo’rg’on uchun
passport yaratishmagan edi.
Rus arxeologlaridan yana biri Đ.E.Zabslin bo’lib, (1820-1908), u asosan
Dneprbwyi, hamda Qoradengizbo’yi atroflaridagi skif mozor-qo’rg’onlarida
qazishmalar o’tkazib, birinchilardan bo’lib skiflarni o’zlari qadimgi
zamonlardayoq qabrga, o’likni yoniga qo’yilgan buyumlar o’g’irlanganligini
aniqlaydi. Aynan Đ.E.Zabelin mozor-qo’rg’onni qazigunga qadar
o’g’irlangan,yoki o’g’irlanmagan ekanligini aniqlash usulini topishni o’rgandi. Bu
narsa arxeologik izlanishlar olib borish uslublarini taraqqiyotida mozor-qo’rg’onni
ustki qismiga qo’yilgan tuproq uyumini holatiga qarab qadimgi davrlarda uni
o’g’irlangan, yoki o’g’irlanmagan ekanligini aniqlash uslubini aniqladi. Ya’ni
Đ.E.Zabelin arxeologik tadqiqot olib borish jarayonida arxeologik manbani
qanchalik to’g’ri, yoki noto’g’ri ekanligini aniqlash kerakligini aytdi.
Etnoarxeologiya ilmiy fan bo’lib, shu bilan birga, ba'zilar bu haqda
arxeologiya va etnografiyaga nisbatan neytral tarzda gapirib, bu yo'nalish bu ikki
fan tutashgan joyda rivojlangan yoki rivojlanayotganini ta'kidlaydilar. Boshqalar
bevosita etnoarxeologiyani arxeologiyaga, ba'zilari esa uni arxeologiya usuli deb
atashadi. Nihoyat, etnoarxeologiyani etnografiyaning kichik fanlari sifatida
tushunish mavjud. Bunday nomuvofiqlik etnoarxeologik bilimlarning paydo
bo'lishi va keyingi rivojlanishining ma'lum bir bosqichi bilan bog'liq. Dastlab,
etnoarxeologiya ko'proq arxeologiyaning yo'nalishi va hatto uning uslubiy
xususiyatga ega bo'lgan subsiplinasi sifatida tushunilgan. Biroz vaqt o'tgach,
etnoarxeologik tadqiqotlar ko'proq etnografiya an'analarida olib boriladigan
tadqiqotlardir, degan fikr paydo bo'ldi. Yangi ilmiy fanning shakllanishi uchun
muayyan shart-sharoitlar va omillar zarur. Ular orasida asosiylari: 1) yangi ilmiy
yo`nalishni bilishga bo`lgan ijtimoiy ehtiyoj; 2) ilmiy ishlanmalar, usullar,
to'plangan bilimlar va boshqalar; 3) fanni intizomli tashkil etish darajasi,
23

olimlarning o‘zaro aloqalari va boshqalar; 4) ushbu profildagi mutaxassislarni
tayyorlash (mutaxassislik, malaka oshirish kurslari, darsliklar, kafedralar va
boshqalar mavjudligi).
O’tagan qishlog‘idan 1 km janubi-sharqda joylashgan. Bu yerdan qirg‘ich,
teshgich, chopper, uchrindilar, tosh parchalari, nukleuslar, qayroq toshlar, qo‘pol
tosh chopqilari topilgan. 1947 yilda mash‘hur arxeolog olim A.P. Okladnikov
Turkmanistonning janubiy qismida, Kopetdog‘ etaklaridan ilk tosh davriga oid
yodgorliklarni tadqiq etgan. Yaganja va Qora Tanger shular jumlasidandir. Mustye
davrining o‘rganilishi O‘rta Osiyo hududida Teshiktosh g‘orining ochilishi bilan
bog‘liq. Bugungi kungacha mustye davriga oid 100 dan ortiq yodgorliklar ochib
o‘rganilgan. O‘rta Osiyoning eng mash‘hur mustye yodgorliklariga Teshiktosh,
Omonqo’ton, Obirahmat, Xo’jakent, Ko’lbuloq, Qo’tirbuloq, Uchtut, Qayroqqum,
Og’zikichik, Oqjar, Qora-Bura, Tossar va boshqalarni kiritish mumkin. Teshiktosh
g or-makoni Surxondaryo viloyati Boysuntog‘ tumanidagi Boysun tog‘ining‟
janubiy yonbag‘ridagi Turgandaryoning Zavlatashgansoy darasida, dengiz sathidan
1500 m balandda joylashgan. G‘or shimoli-sharqqa qaragan, kengligi 20 m,
chuqurligi 21 m, balandligi 9 m. Olib borilgan qazuv ishlari natijasida 5 ta
madaniy qatlam borligi aniqlangan. Madaniy qatlamlardan 2859 ta toshdan
yasalgan mehnat qurollari, gulxan izlari va kul qoldiqlari, tog‘ echkisi, bug‘u,
yovvoyi ot, ayiq, quyon, kemiruvchi va parrandalarning suyak qoldiqlari topildi.
Teshiktoshdan topilgan topilmalar orasida 25 sm chuqurlikda neandertal tipdagi
odam suyagi qoldiqlari topildi. Bu topilmani mash‘hur antropolog olim
M.Gerasimov o‘rganib chiqib, uning taxminiy qiyofasini tiklagan. Teshiktoshliklar
asosan ovchilik va qisman termachilik bilan shug‘ullanganlar. Omonqo ton g or-
‟ ‟
makoni Samarqand viloyatidagi 17
Zarafshon tog‘ tizmasining g‘arbiy yonbag‘rida
joylashgan Omonqo‘ton qishlog‘i yaqinida joylashgan. G‘orning kengligi 1,5 m,
balandligi 0,9 m, chuqurligi 25 m. G‘or-makonning madaniy qatlamlaridan
qirg‘ich, paykon, plastinkalar, nukleuslar, qo‘l chopqilari, Osiyo mufloni (arxar),
qo‘ng‘ir ayiq, tog‘ echkisi suyagi, gulxan qoldiqlari topilgan. Bu yerda yashagan
17
Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 114.
24

qadimgi odamlar asosan ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanishgan. Obirahmat
g or-makoni Toshkent shahridan 100 km shimili-sharqda, G‘arbiy TyanShan –‟
Chotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilidi joylashgan. Qazuv ishlari
jarayonida 21 ta madaniy qatlam mavjud ekanligi aniqlandi. Ko‘plab tosh qurollar,
har xil hayvonlar suyaklari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Olimlarning
farazlariga ko‘ra, bu yodgorlikda odamlar bundan 120-40 ming yil muqaddam
istiqomat qilishgan. Xo jakent manzilgohi Toshkent shahridan 80 km shimoli-
‟
sharqda, Chirchiq daryosining chap sohilidagi Xo‘jakent qishlog‘i yaqinida
joylashgan. G‘or shimoli-g‘arbga qaragan, balandligi 2,5 m, kengligi 6 m,
chuqurligi 4 m. G‘ordan ishlov berilgan nekleuslar, qo‘l chopqilari, parrakchalar,
teshgich-bigizlar topilgan bo‘lib, odamlar miloddan 100-40 ming yillar ilgari
yashaganlar va asosan termachilik hamda ovchilik bilan shug‘ullanganlar.
Ko buloq joy-makoni Ohangaron daryosining o‘ng irmog‘idan biri – Qizil olma
‟
soyining o‘rta oqimida, Angren shahridan 10-12 km g‘arbda joylashgan Obliq
qishlog‘idan 5 km shimoli-g‘arbda joylashgan. Bu yodgorlik ko‘p qatlamli bo‘lib,
unda arxantroplar, neandertallar va kramonyonlar yashashgan. Ko‘lbuloq 41 ta
qatlamdan iborat bo‘lib, 4-8 qatlamlari mustye davriga taalluqlidir. Qo tirbuloq
‟
makoni Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on tumanidagi Charxin qishlog‘idan 700-
800 m uzoqda joylashgan ochiq manzilgohdir. Bu yerdan ko‘plab paykonlar,
qirg‘ichlar, chopping, chopper, yassi nukleuslar, fil, tur, bug‘u, yovvoyi ot, Buxoro
bug‘usi suyagi qoldiqlari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Mustye davriga oid
yodgorliklarda olb borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, mustye neandertallari
g‘orlarda ham, ulkan mamont suyaklaridan qilingan turar joy – chumalarda ham
yashaganlar. Mazkur davrda odamlar olovni saqlabgina qolmay, balki yog‘ochni
bir-biriga ishqalash yo‘li bilan yoki chaqmoqtoshni bir-biriga urish natijasida olov
hosil qilishgan. O‘rta paleolit davri odamlarining asosiy mashg‘uloti mamont,
bison, bug‘u, tog‘ echkisi, arxar va boshqa hayvonlarni ovlab kun ko‘rish bo‘lib,
ovchilik ular hayotida muhim o‘rin tutgan. Ovchilar chaqmoqtosh, o‘q qadalgan
nayzalar, gavronlar bilan qurollangan edilar. Lekin termachilik ham ular xo‘jalik
hayotining asosini tashkil etgan. Mustye davri kishilari neandertallar hisoblanib,
25

hali ularning tashqi qiyofasida maymunga xos belgilar birmuncha saqlanib qolgan
edi. Ularda hozirgi qiyofadagi kishilarga o‘tish jarayoni borayotgan, ishlab
chiqarish qurollari takomillashayotgan, nutq madaniyati o‘sa borib, fikrlash ancha
oshgan, olov sun‘iy tarzda yaratila boshlangan. Mazkur davrda ibtidoiy to‘dadan
urug‘chilik tuzumiga o‘tila boshlangan. Shuningdek, bu davrda murdalarni sun‘iy
tarzda kovlangan qabrga ko‘mish birinchi bor qo‘llanilganki, bu ancha murakkab
g‘oyaviy tushunchalar paydo bo‘lganligidan dalolatdir. Olimlarning ilmiy
farazlariga ko‘ra, biz yashab turgan Yer sayyorasi 5 mlrd. yil muqaddam paydo
bo‘lib, dastlab unda hech qanday hayot bo‘lmagan. Yer tarixi geologik jihatdan
arxey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralariga bo‘linadi. Arxey erasining oxirida
Yerda juda oddiy tirik mavjudotlar, paleozoyda suvda va quruqlikda yashovchi
hayvonlar, mezozoyda sudralib yuruvchilar paydo bo‘ladi. Yer tarixining
kaynozoy erasida esa, sut emizuvchi hayvonlar tarqaladi. Bu era, o‘z navbatida,
uchlamchi va to‘rtlamchi bosqichlarga bo‘linib, uchlamchi bosqich 50-60 mln.,
to‘rtlamchi bosqich 3-3,5 mln. yilni o‘z ichiga oladi. Janubiy O‘zbekistonda
mezolit davri yodgorligi Ayritom makoni bo‘lib, u Termizdan 18 km uzoqlikda
joylashgan. Ayritom yodgorligi ko‘p qavatli madaniy qatlamidan tosh
parmalagichlar, nukleuslar, tosh uchrindilar, o‘q uchlari topilgan. Farg‘ona hudud
ochiq-past tekisliklarida mezolit makonlari mavjud bo‘lib, ular fanga «Markaziy
Farg‘ona mezolit yodgorliklari» nomi bilan kiritilgan. Markaziy Farg‘onada Ittak
qal‘a, Shurkul, Achchiq ko‘l, Yangiqadam, Bekobod, Zambar, Toypoq ko‘l,
Damko‘l, Bosqum, kabi mezolit davri joy-makonlari topilgan. Ular 80 dan ortiq
yodgorliklarni tashkil etgan bo‘lib, makonlarda retushlanmagan va retushlangan
ixcham nukleuslar ko‘plab tarqalgan. Nukleuslar siniq va mayda parraklar olish
uchun ishlatilgan. Shuningdek, qirg‘ichlar, uchrindilar, mayda geometrik shakldagi
qurollar ham (trapetsiyalar ham uchraydi) mavjud bo‘lgan. Markaziy Farg‘ona
mezolit makonlari ochiq makonlar bo‘lib, ularda madaniy qatlamlar saqlanmagan.
Bu makonlarda yashagan mezolit qabilalari termachilik, baliqchilik va ovchilik
ho‘jalik mashg‘ulotlari bilan shug‘ullangan. Markaziy Farg‘ona mezoliti 2
bosqichga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Ilk mezolit – Ittak qal‘a, Achchiq ko‘l-1,7;
26

Yangiqadam-1-2; Toypoq-I, ular miloddan avvalgi IX-VII ming yilliklar bilan
belgilanadi. 2. So‘nggi mezolit – Achchiqko‘l; Yangiqadam 2; Bekobod - 3-4;
Sho‘rko‘l-2; Madiyor11; Yangiqadam-22; Toypoq-2; Achchiqko‘l-3; Zambar-2;
Toypoq - 3,5,7, makonlari ular miloddan avvalgi VII ming yilliklar bilan
belgilanadi. Toshkent shahri va viloyati hududlarida ham arxeloglar tomonidan
mezolit davri yodgorliklari ham o‘rganilgan. Ulardan biri Bo‘zsuv makoni
hisoblanadi.
Mahalliy etnoarxeologik intizomni shakllantirishning ijtimoiy va ilmiy
shartlariga kelsak, ijobiy javob berish mumkin - bunday sharoitlar ushbu
darslikning "Kirish" qismida va quyida, ikkinchi bobda muhokama qilinganidek,
shakllangan. Uchinchi va to'rtinchi o'rinlarga kelsak, bu erda hali ham aniq
tanqislik mavjud. 18

Etnoarxeologiyaning fan sifatida intizomiy tashkil etilishi endigina vujudga
keladi. Shunday qilib, Rossiya Fanlar akademiyasining Etnologiya va
antropologiya institutida etnoarxeologiya sektori (Moskva), Sibir (Kemerovo,
Omsk, Surgut, Tomsk) va Rossiyaning boshqa mintaqalarida etnoarxeologiya
bo'yicha kichik guruhlar (hatto ular haqida ma'lumot) mavjud. hali
umumlashtirilmagan) va etnoarxeologiya sohasida deyarli yakka holda ishlaydigan
oz sonli mutaxassislar. Ya'ni, etnoarxeologiyani xususiy ilmiy fan deb hisoblash
mumkin bo'lgan etnoarxeologik bilimlar sohasida ilmiy tadqiqot institutlari yoki
ularning alohida bo'limlari yetarli emasligi aniq.
Bu yerda olimlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning chastotasi va zichligi ham etarli
emas. Etnoarxeologiya muammolari, albatta, Rossiyada o'tkaziladigan turli
xalqaro, rus va mintaqaviy ilmiy kongresslar, konferentsiyalar, seminarlar va
simpoziumlarda muhokama qilinadi. Omsk olimlari har yili mamlakatning turli
ilmiy markazlarida "Arxeologik va etnografik tadqiqotlar integratsiyasi"
umumrossiya ilmiy seminarini o'tkazib, uni xalqaro tadbir darajasiga
ko'tarishlariga umid qilmoqdalar. Bunday seminarlar ular tomonidan 1993 yildan
beri Novosibirsk, Omsk, Sankt-Peterburg, Ufada o‘tkazib kelinmoqda, ularni
18
Томилов Н.А. Проблема этнографо-археологических комплексов в исследованиях омских
этноархеологов // Этнографическое обозрение. - 1998. - № 1.- С. 3-14.
27

Moskva, Vladivostok, Yekaterinburg, Kemerovo va yana Novosibirsk va Omskda
tashkil etish rejalashtirilgan. Lekin hozircha bu soha mutaxassislarining uyushma,
ilmiy muvofiqlashtiruvchi kengash yoki boshqa tashkilot shaklida jamoat
hamkorligi mavjud emas. 19
Shuningdek, olimlarni birlashtirgan etnoarxeologiyaga oid ilmiy jurnal ham
mavjud emas. Bu boradagi ilmiy ishlar turli to‘plamlarda, etnoarxeologik
tadqiqotlar natijalari alohida monografiyalarda ham nashr etilgan. Omsk olimlari
“Etnografik va arxeologik majmualar: madaniyat va jamiyat muammolari” nomli
ko‘p jildli ilmiy turkumda kitoblar nashr ettirmoqda va mamlakatning turli ilmiy
markazlaridan kelgan ayrim olimlar tomonidan ushbu turkumda etnoarxeologik
asarlar nashr etilishiga umid bor.
Etnoarxeologiyani arxeologiyaning haqiqiy subsiplinasi sifatida keng qabul
qilish 1950-yillarning oxiri va 1960-yillargacha paydo bo'ldi, chunki arxeologlar
uning turli xil ilmiy qo'llanilishini o'rganishni boshladilar. Bugungi kunda
etnoarxeologiya keng tan olingan tadqiqot amaliyotiga aylandi, bir necha
arxeologlar hatto oddiygina “arxeologlar” emas, balki “etnoarxeologlar” deb ta rifʼ
berishadi. 20

1960-1970 yillarda etnoarxeologiya Angliya-Amerika arxeologiyasida
birinchi navbatda zamonaviy arxeologiya usullari bilan bog'langan yo'nalish
sifatida rivojlana boshladi. 21

Etnoarxeologiyaga “harakat arxeologiyasi”, “tirik arxeologiya” deb ta rif
ʼ
berila boshlandi, asosiy e tibor “jonli madaniyat” arxeologiyasining
ʼ
mexanizmlarini tahlil qilishga qaratiladi. 22
G'arb tadqiqotida etnoarxeologiyaning
asosiy usulining maqsadi ijtimoiy-madaniy hodisalarni yanada kattaroq yoki hatto
deyarli to'liq qayta qurish qobiliyatiga erishish sifatida belgilangan. Va bu erda
asosiy vazifa "tirik" madaniyatning "o'lik" ga, boshqacha aytganda, etnografik
19
Этноархеологическое направление в омской исторической науке // История и культура Сибири. - Омск,
1996. - С. 110-115.
20
David, Nicholas; Kramer, Carol (2001 ). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York:
Cambridge University Press. pp. 6 –31.
21
Шнирельман В . А . Этноархеология - 70- е годы // Советская этнография . - 1984. - № 2. - С . 112.
22
Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских
селькупов). - Сургут, 1997. - С. 3-4.
28

madaniyatning arxeologik madaniyatga aylanishining qonuniyatlari va
mexanizmlarini o'rganish edi. Ushbu qonuniyatlar va mexanizmlarni bilish teskari
harakat - arxeologik materiallarda qadimgi aholining "tirik" ijtimoiy-madaniy
qiyofasini qayta tiklash imkoniyatini keskin oshirdi.Hozirgi bosqichda rus
olimlarining etnoarxeologiyani bunday tushunishga munosabati qanday? Tom
ma'noda etnoarxeologiya sohasida faqat bir nechta rus olimlari ishlaydi.
Adabiyotlarda “...mahalliy arxeologiyada ham tarixshunoslik, ham arxeologik va
etnografik jihatdan etnoarxeologik tadqiqotlarning umumlashtirilgan tajribasi
mavjud emas”, 23
deb juda to g ri qayd etilgan. ʻ ʻ
I.G.Glushkovning yozishicha, 1950-yillarning oxiri - 1960-yillarning
boshlarida paydo bo'lgan. Anglo-amerika arxeologiyasida etnoarxeologiya
«... arxeologik rekonstruksiya maqsadida tirik madaniyatni maqsadli o'rganishga»
asoslanadi. 24
Bu allaqachon taniqli Sibir arxeologi ushbu ilmiy yo'nalishni bir xil
tushunishga moyil degan taassurot paydo bo'ladi. Va allaqachon aniq, faqat
uslubiy tomondan, A.V. Koenig, u "... "tirik" etnografik madaniyatda ushbu ilmiy
yo'nalishda olib borilgan eksperimental modellashtirish usulini tushunishni" taklif
qilganda. Biroq, u etnoarxeologiya masalalariga eng katta hissa qo‘shgan
amerikalik olimlarning “... qadimgi jamiyatlar rivojlanishining umumiy
qonuniyatlarinigina emas, balki ularni ochib berishga mo‘ljallangan” degan fikrini
ham keltirishi qiziq xususiyatlari", shuning uchun fanning ushbu sohasi ortida
nafaqat metodologiya, balki madaniyat, jamiyat va ularning dinamikasi nazariyasi
ham mustahkamlanadi.
Mahalliy etnograflar orasida V.A. Shnirelman. 1970-yillardagi xorijiy
etnoarxeologiyaning rivojlanishini yoritib, u umuman haqli ravishda, bizning
fikrimizcha, g‘arb etnoarxeologlari o‘sha bosqichda “...nazariyaning tashkiliy roli
va tuzatuvchi roli o‘rtasida zaruriy “muvozanat”ni topa olmaganiga e’tiborni
qaratadi. metodologiyaning roli". Va keyin u "... tarixiy qayta qurish tartibini
23
Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских
селькупов). - Сургут, 1997. - С. 4.
24
Глушков И.Г. Керамика как археологический источник (методика технологической диагностики лепной
посуды). - Новосибирск, 1995. - С. 1.
29

takomillashtirish yo'llarini izlayotgan, madaniy qoldiqlar va faoliyat ko'rsatayotgan
madaniyat tizimlari o'rtasidagi uzviy bog'liqlikni yaxshiroq tushunishga
intilayotgan" etnoarxeologlar ishining mohiyatini aniqroq aniqlashga intiladi. 25

Bu sohada mutaxassislar tayyorlashga kelsak, bu yerda yo arxeologiya, yo
etnografiya doirasida dastlabki qadamlar qo‘yilmoqda. Universitetlarda
etnoarxeologiyaning alohida ixtisosligi, kafedralar, aspiranturalar mavjud emas.
Va shunga qaramay, etnoarxeologiya va uning alohida bo'limlari bo'yicha o'quv
kurslari ishlab chiqilmoqda, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlanmoqda,
etnoarxeologik mavzularda birinchi dissertatsiyalar tayyorlandi va himoya qilindi.
Shu munosabat bilan, hozirgi bosqichda etnoarxeologiyaning gumanitar fanlar
tizimidagi mumkin bo'lgan o'rnini aniqlash, tadqiqot yo'nalishlari va dasturlarini
belgilash muhimdir. Etnoarxeologiya, agar shakllangan bo'lsa, ijtimoiy fanning
ilmiy intizomi - tarix, sotsiologiya, psixologiya, iqtisod va boshqalar kabi xususiy
fanlarni o'z ichiga olgan fanlar oilasi sifatida belgilanadi. Ikkinchisi an'anaviy,
klassik fanlarga tegishlidir. Ammo tarixda xususiy an'anaviy fanlar ham mavjud
bo'lib, ular orasida arxeologiya va etnografiya mavjud. Ko'rinib turibdiki,
etnoarxeologiya bir xil ilmiy fanga aylanishi mumkin. Uning maqsadi,
shuningdek, arxeologiya va etnografiya, yangi bilimlarni olishdir.
Bugungi kunda rus fanida paydo bo'lgan etnoarxeologik intizom mavzusi
masalasi munozarali. Bu, o'z navbatida, o'rganish ob'ekti haqidagi savol bilan
bog'liq - nimani o'rganish kerak: haqiqat yoki usullar yoki ikkalasi? Va unga javob
amaliy ahamiyatga ega bo'ladi. Agar etnoarxeologiya metodlarni ishlab chiqishga
qisqartirilsa, u retseptlar (loyihalar, texnologiyalar va boshqalarni yaratish) va
tadqiqot usullarini ishlab chiqish bilan bog'liq bo'lgan an'anaviy fanlar qatoriga
kiradi. Bu to'g'ri yo'nalish, bu erda nafaqat xorijiy, balki mahalliy fanda ham
ma'lum o'zgarishlar kuzatilmoqda.
Ammo etnoarxeologiyaning o'tmishdagi ijtimoiy-madaniy voqelikni
o'rganishdagi istiqbollari ham ko'zga tashlanadi. Yangi maxsus tadqiqot dasturlari
paydo bo'lmoqda va, ehtimol, paydo bo'lishda davom etadi. Arxeologiya va
25
Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 114.
30

etnografiyada o'nlab yillar davomida to'plangan va ma'lum bo'lgan bilimlarni yangi
tizimlashtirish dasturlarini yaratish imkoniyatlari mavjud. Va tadqiqot va yig'ish
dasturlarining birligi 26
etnoarxeologiyada sifat jihatidan yangi bilimlarni olish
uchun ufqlarni ochishi mumkin, bu esa tarixiy bilimlarni sezilarli darajada
to'ldiradi. Bugungi kunda etnoarxeologik yo'nalishda uslubiy tadqiqot dasturlariga
ehtiyoj bor. Albatta, etnoarxeologik ob'ektni o'rganish usullarini ishlab chiqish
dasturlariga muhim o'rin berilishi kerak.
2.2 Etnoarxeologiyaning rivojlanish istiqbollari
Etnoarxeologa arxeologiya va etnografiya chorrahasida, to g rirog i,ʻ ʻ ʻ
arxeologiya va etnografiyani birlashtirish yoki fanlarni “kesish” natijasida
shakllanadi. 27
Shu munosabat bilan arxeologiya va etnografiyaning ayrim tadqiqot
vazifalarini etnoarxeologik yo‘nalishda “qo‘lga olish” ham tabiiydir. Ilmiy
bilimlarning har qanday sohasida yangi ilmiy yo'nalishlarni ajratib ko'rsatishda bu
odatiy hodisadir. Shunday qilib, tarixda (arxeologiya, genealogiya, tarixnavislik,
manbashunoslik, etnografiya va boshqalar) ko‘plab xususiy ilmiy fanlar paydo
bo‘ldi va tabiiyki, bu fanlar tarix fani vazifalarining salmoqli qismini o‘z
zimmalariga oldilar. Shu sababli, ob'ekt-sub'ekt hududida etnoarxeologik
yo'nalishning arxeologiya va etnografiya bilan qandaydir kesishishi bor va
bo'lishida g'alati narsa yo'q. Etnoarxeologiya ob'ekti va predmetining o'ziga xos
xususiyatlarini aniqlash muhim bo'lib, bu umumiy tarixiy bilimlarni
chuqurlashtiradigan bir qator tadqiqot muammolarini belgilash imkonini
beradi.Etnoarxeologiyaning ob'ekti yuqorida taklif qilingan maqsadiga asoslanib,
arxeologik va etnografik bilimlarni integratsiyalashgan holda qurilgan yoki
rekonstruksiya qilingan murakkab tuzilishi va aloqalariga ega bo'lgan ijtimoiy-
madaniy tizimlardir. 28

26
Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских
селькупов). - Сургут, 1997. - С.19.
27
McCall, G. S. (2012). Ethnoarchaeology and the organization of lithic technology. Journal of Archaeological
Research, 20(2), 157-203.
28
Глушков И.Г. Керамика как археологический источник (методика технологической диагностики лепной
посуды). - Новосибирск, 1995. - С.23.
31

Umuman olganda, etnoarxeologiyaning tarixiy voqelik va tarixiy jarayonlarni
aks ettiruvchi ijtimoiy-madaniy hodisalarning xossalari, shuningdek, bu
hodisalarni o tmishdagi ijtimoiy-madaniy tizimlarni, ularning ichki funksionalʻ
aloqalari va munosabatlarini qurish yoki rekonstruksiya qilishga imkon beruvchi
bir tizimga birlashtirish xususiyatlaridir. boshqa tizimlar bilan. 1997 yildan beri
etnoarxeologiyaning tadqiqot ob'ekti va predmeti ta'riflari biz tomonidan shunday
hajmli va biroz uzunroq shaklda berilgan, garchi ilgari bu ta'riflarning mazmunini
ko'rsatishga urinishlar bo'lgan bo'lsa-da, ammo unchalik to'liq bo'lmagan shaklda.
Etnoarxeologiya ilmiy yo'nalishdagi nazariy va empirik darajadagi muammolar
doirasi ancha keng ekanligini ko'ramiz. Ularning yechimi, bizningcha,
insoniyatning o'z tarixi haqidagi bilimini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Ammo etnoarxeologiyani faqat o'tmish hodisalarini qayta qurish usuli bilan bog'liq
bo'lgan ilmiy yo'nalish deb hisoblasak ham, bu holda ham bu usulning uslubiy va
nazariy jihatlari paydo bo'ladi. 29

Shu bilan birga, shundan kelib chiqish kerakki, etnik va etnosotsial jarayonlar
tizimida nihoyatda muhim bo’lgan sotsial-madaniy va ularning turlaridan biri
sifatida etnomadaniy jarayonlarni o’rganishda arxeologik materiallar, shubhasiz,
dastlabki davr uchun katta ahamiyat kasb etadi. tarixiy va madaniy jamoalarning
etnik tarixining davrlari. Masalan, Sibir kabi mintaqaga kelsak, rus yozma
manbalari davrida, xususan, XVII-XVIII asrlar uchun arxeologik materiallarning
mahalliy aholi madaniyatini va umuman, tarixni o'rganishdagi roli. savodsiz
xalqlar ancha muhim bo'lib qolmoqda. 30
Albatta, yozma manbalar - arxiv
materiallari, nashr etilgan hujjatlar, sayohatchilarning eslatmalari, turli profildagi
olimlarning asarlari va boshqalar. - etnografik xususiyatga ega bo'lgan juda ko'p
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, lekin madaniy va ba'zan ijtimoiy hodisalarni
tavsiflashda ko'pincha yuzakilik va o'ziga xoslik juda ko'p bo'ladi va
madaniyatning ba'zi jihatlari ba'zan umuman ta'sir qilmaydi. ushbu turdagi
hujjatlar. Boshqa turdagi manbalarga, birinchi navbatda arxeologiya materiallariga
29
Gould, R. A.; Koster, D. A.; Sontz, H. L. (1971). "The Lithic Assemblage of the Western Desert Aborigines of
Australia". American Antiquity . 36 (2): 149–169.
30
Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological Interpretation". Southwestern Journal of
Anthropology . 17 (4): pp.317–325.
32

murojaat qilish zarurati shundan kelib chiqadi. Sibirga kelsak, adabiyotimizda o rtaʻ
asrlar va yangi davr arxeologik yodgorliklarini o rganishning ahamiyati doimiy
ʻ
ravishda yozib boriladi. 31
Aynan shu davrlar yodgorliklarini o'rganishda etnografik
materiallardan bevosita foydalanish uchun istiqbolli imkoniyat paydo bo'ladi.
Yana bir bor ta'kidlash kerakki, hozirgi kunga qadar bunday tadqiqotlar ko'pincha
arxeologlarning etnografik materiallarga, etnograflarning arxeologik ma'lumotlarga
faqat o'xshashliklarni izlash uchun bir tomonlama murojaatlarini ko'rsatdi.
Moskva tadqiqotchisi I.S. Gurvich haqli ravishda, bizning fikrimizcha,
"...etnogenezga bag'ishlangan deyarli har bir asarda e'lon qilingan, bu muammoga
kompleks yondashuv mohiyatan ezgu tilak bo'lib qolmoqda". 32
Tegishli fanning
nazariy pozitsiyalari va usullarini etarli darajada o'zlashtirmaslik ko'pincha ushbu
ikki profil mutaxassislarini noto'g'ri xulosalarga yoki shunchaki yuzaki
bayonotlarga olib keladi. Umuman olganda, arxeologik va etnografik tadqiqotlar
nazariyasi va metodologiyasini o'zaro bog'lamasdan, arxeologik majmualarni etnik
talqin qilish muammosini yanada hal qilmasdan, antik davrdagi ijtimoiy-madaniy
jarayonlarni o'rganish etarlicha istiqbolli bo'lmagan holat aniqlandi. Natijada,
fanning zamonaviy darajasida tarixiy ma'lumotlar sohasida, birinchi navbatda,
ijtimoiy-madaniy, shu jumladan etnik shakllanishlar tarixini o'rganishda nisbatan
kam miqdordagi arxeologik va etnografik ma'lumotlar ochiladi. Bu muammoni hal
qilishda arxeologiya ham, etnografiya ham birdek manfaatdor tomonlardir. 33
Ko’rinib turibdiki, bu yo‘nalishda ishlashning dastlabki vazifalaridan biri bu
ikki fan o‘rtasidagi o’ziga xos tafovutni bartaraf etishdir. Shuni ta'kidlash kerakki,
arxeologiya va etnografiya, avvalambor, keng ma'noda madaniyat va jamiyat
ularning umumiy o'rganish ob'ekti ekanligi bilan bog'liq. Demak, bu ikki fanning
umumiy masalalarining butun majmuasi: tabiiy-ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni, iqtisodiy va madaniy tiplarni, moddiy, ijtimoiy-me'yoriy va ma'naviy
madaniyat hodisalarini o'rganish, tarixiy voqealarning borishini aniqlash.
ob'ektlarning funktsiyalari, oilaviy va ijtimoiy munosabatlarni qayta qurish va
31
Fewkes, Jesse (1901). Tusayan Migration Traditions . Washington: Washington Government Printing Office.
p. 579 . Retrieved 28 September 2014.
32
Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун-та, 1998. - С. 81.
33
http://www. edu . e - history . kz .
33

boshqalar. Ushbu muammolarning ko'pchiligini hal qilishda arxeologiya va
etnografiya, qoida tariqasida, o'zlarining ilmiy usullaridan foydalanadilar va
ko'pincha bu ikki fanni bog'lamaydigan o'zlarining qat'iy belgilangan muammolar
doirasiga ega. Ammo so‘nggi yillarda mamlakatimiz ilm-fanida o‘sib borayotgan
arxeologik va etnografik tadqiqotlarning integratsiyalashuvi aynan etnoarxeologik
bilimlarni joriy etish orqali sotsial-madaniy hodisalar va tizimlarning genezisi va
dinamikasini o’rganishning sifat jihatidan yangi bosqichiga olib keladi. 34

34
Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 115.
34

XULOSA
Etnoarxeologiya – XX asrda arxeologiya va etnografiyaning
integratsiyalashuvi natijasida vujudga kelgan va rivojlangan, jamiyat va insoniyat
madaniyatining genezisi va dinamikasi bo yicha qator muammolarni hal qilishgaʻ
mo ljallangan ilmiy yo nalish (yoki hatto alohida rivojlanayotgan fan),
ʻ ʻ
shuningdek, ushbu muammolarning arxeologik va etnografik ko'rinishining
konjugasiyasiga asoslangan turli xronologik davrlarning elementlari. Va bu
yo'nalishning qisqacha ta'rifi: etnoarxeologiya - madaniyat va jamiyat haqidagi
ilmiy bilimlarning bo'limi, ularning arxeologik va etnografik bilimlarini
birlashtiradi.
Etnoarxeologiya ta'rifini ishlab chiqishga bunday yondashuvning asosi
insoniyatning umumiyligi "... o'ziga xos madaniy xilma-xillik, mozaika, lekin
tuzilish va o'zini o'zi tashkil etishga intilish, ob'ektiv mavjud bo'lganlarning
uzluksizligi" degan uslubiy pozitsiyadir. va jamiyat va madaniyatning alohida
elementlari”.
Shu nuqtai nazardan, etnoarxeologik bilimlarning ma'nosi arxeologik va
etnografik voqelikdagi sotsial-madaniy hodisalarning tuzilishi va tizimli tashkil
etilishi (tuzilishi va tizimining ko'rinishi) jarayonlarini bilishdir. Oxir oqibat,
hamma narsa sotsiallik, jamiyat, jamiyatni izlash, qayta qurish, loyihalash va
o‘rganish, ularning munosabatlarini madaniy osori-atiqalarga mos ravishda tashkil
etish, boshqacha aytganda, ijtimoiy-madaniy voqelik modellari va ularning
dinamikasini aniqlash va o‘rganishga to‘g‘ri keladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O`zbekiston,1997. b.102
2. Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and
Applications". Man . 12 (1): 87–89.
3. David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in
action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University
Press . pp. 9-12 .
4. Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological
Interpretation". Southwestern Journal of Anthropology . 17 (4): 217–225.
5. Gould, Richard; Koster, Dorothy; Sontz, Ann (1971). "The Lithic
Assemblage of the Western Desert Aborigines of Australia". American
Antiquity . 36 (2): 130-131.
6. Lane, Paul. Barbarous Tribes and Unrewarding Gyration? The Changing
Role of Ethnographic Imagination in African Archaeology . Blackwell .
7. Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун-
та, 1998. - С. 71-72.
8. Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография.
- 1984. - № 2. - С. 112.
9. Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций
(по материалам тазовских селькупов). - Сургут, 1997. - С. 3-4.
10. Глушков И.Г. Керамика как археологический источник (методика
технологической диагностики лепной посуды). - Новосибирск, 1995. -
С. 1.
11. Томилов Н.А. Проблема этнографо-археологических комплексов в
иследованиях омских этноархеологов // Этнографическое обозрение. -
1998. - № 1.- С. 3-14.
36

12. Этноархеологическое направление в омской исторической науке //
История и культура Сибири. - Омск, 1996. - С. 110-115.
13. McCall, G. S. (2012). Ethnoarchaeology and the organization of lithic
technology. Journal of Archaeological Research, 20(2), 157-203.
14. Fewkes, Jesse (1901). Tusayan Migration Traditions . Washington:
Washington Government Printing Office. p. 579 . Retrieved 28
September 2014 .
15. http://www.edu.e-history.kz .
16. http://www.en.m.wikipidia.org
37

ROSSIYADA ETNOARXEOLOGIYANING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI

Купить