Rus tarixshunosligida qadimgi Rim tarixining o‘rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	303.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Rus tarixshunosligida qadimgi Rim tarixining o‘rganilishi

Sotib olish

RUS TARIXSHUNOSLIGIDA QADIMGI RIM TARIXINING
O‘RGANILISHI
MUNDARIJA
KIRISH ...................................................... 2
I. BOB. SSSRDAGI QADIMGI RIM TARIXINI O‘RGANISH. ............... 5
I.1. Antik davrning Sovet tarixshunosligi (1930 yillarning
o‘rtalari - 1950 yillarning o‘rtalari). ........................ 5
I.2. SSSRdagi qadimgi Rim tarixini o‘rganish (1990 yilgacha)
........................................................... 18
II.1. Rus tarixshunosligida Rimning provinsiya siyosati . . . . 22
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................... 33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat
ijtimoiy siyosiy hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi.
Bu jarayon intelektual sohada ham o‘z aksini topdi.
Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi
lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet
tarixshunosligi nuqtai nazaridan o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot
sifatida o‘rganila boshlandi.
Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni
tadqiq qilish imkoniyati qo‘lga kiritildi.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki Qadimgi davlatlar to‘g‘risida
dalillarning kamligi va ko‘p ma’lumotlarni o‘z navbatida mubolag‘aligi bu
davrning o‘rganishni biroz mushkullashishiga olib keladi. Qadimgi davrning kam
o‘rganilyotganligi mavzuni dalzarbligini oshiradi. Bundan tashqari Qadimgi Rim
davlati tarixini rus tarixshunoslari tomonidan yoritilishi, bu qadimgi davlatlar
tarixini o‘rganishda eng muxim masala xisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida
mavzuning dolzarbligini oshiradi.
Mavzuninig o‘rganilish darajasi. Mavzuning o‘rganilish haqida
gapiradigan bo‘lsak, Qadimgi Rim tarixi xaqida ko‘plab maqolalar,
monografiyalar, darsliklarda berilgan ma’lumotlar, Rim hududida olib borilgan
qazishma ishlari va ularning natijalari muomalaga kiritilgan. Ko‘plab evropalik va
rossiyalik olimlar Rim tarixiga bag‘ishlangan asarlar yozishgan. Rimning qadimgi
tarixiga bo‘lgan qiziqishning yuqoriligi, bu hudud to‘g‘risida qadimgi va o‘rta
asrlarda bir necha asarlarining nashr etilishidan ham ma’lum.
Rim tarixi bilan qiziqish butun o‘rta asrlarda Vizantiyada ham, G‘arbiy
Evropa mamlakatlari va Rusda ham davom etgan edi.
Rus tarixchisi V. I. Modestov (1839-1907) Tatsit ijodini, shu bilan birga
Rim imperiyasi yashagan birinchi asrni o‘rganishga ko‘p e’tibor berdi. V. I.
Modestov “ Rim adabiyoti tarixi ” ni h am nashr kildi. “ Rim tarixiga kirish ” nomli
2

ikki tomli katta asarini nashr q ildi.
M. I. Rostovtsev o‘zining “Rim imperiyasining ijtimoiy - iqtisodiy tarixi”da
Rim imperiyasidagi ijtimoiy munosabatlarni modernlashtiradi.
1947 yili N. A. Mashkinning “Qadimgi Rim tarixi” nomli o‘quv kursi, 1948
yilda S.I.Kovalevning “Qadimgi Rim tarixi” degan o‘ q uv kursi. Obidalardagi
yozuvlar, tanga va chaqalar ham bizning bu davr to‘g‘risidagi bilimlaRimizni
aniqlashga yordam beradi.
Kurs ishining manbaviy asoslari. Kurs ishining manbaviy asoslari sifatida
N. A. Mashkinning “Qadimgi Rim tarixi” nomli o‘quv kursi, S. I. Kovalevning
“Qadimgi Rim tarixi” degan o‘kuv kursi, M. I. Rostovtsevning “Rim
imperiyasining ijtimoiy - iqtisodiy tarixi”da Rim imperiyasidagi ijtimoiy
munosabatlar, Reder G. “История древнего мира” va o‘zbek tilida nashr etilgan
“Qadimgi dunyo tarixi”, kabi bir qator asarlari mavzuni yoritishda manbaviy asos
sifatida olindi.
Kurs ishining nazariy uslubiy asoslari. Kurs ishining nazariy asosi bo‘lib,
ilmiy tadqiqodning ob’ektivlik, haqqoniylik, holislik singari tamoyillari xizmat
qiladi. Shu bilan bir qatorda mavzu istiqlolimiz ruhida va har qanday mafkuraviy
qarashlardan xoli tarzda yoritiladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti I.A.Ka r imovning hamda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev asarlari
tadqiqodni muhim metodologik asosini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi sifatida
Qadimgi Rimning Rus tarixshunoslari tomonidan o‘rganilishini o‘z oldimizga
qo‘ydik va bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilarni tadqiq qilishni
vazifasi sifatida belgilab oldik.
1. Antik davrning Sovet tarixshunosligi (1930 yillarning o‘rtalari - 1950
yillarning o‘rtalari).
2. SSSRdagi qadimgi Rim tarixini o‘rganish (1990 yilgacha).
3. Rus tarixshunosligida Rimning provinsiya siyosati.
4. M. I. Rostovtsevning Rim imperiyasining ijtimoiy- iqtisodiy tarixini
o‘rganishini yoritishni vazifa qilib belgiladik.
3

Kurs ishining ilmiy jihatdan yangiligi. Kurs ishining ilmiy jihatidan
yangiligi shundan iboratki, mavzu asosan mustaqillikkacha bo‘lgan davrda rus
olimlari tomonidan yozilgan asarlar va ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek tilidagi
tarjimalaridan iborat. Mavzuning o‘zbek tilida, mustaqillik ruhida va qarashlari
bilan yoritilishi ishning yangiligidan dalolat beradi. Bundan tashqari ishni
yoritishda bir qator yangi ma’lumotlar ham berib o‘tildi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Kurs ishining ahamiyati unda keltirilgan
dalillar, ma’lumotlar manbalarga tayangan xolda yoritiladi. Bu ish kelgusida
yoziladigan ilmiy tadqiqodlarga qisman bo‘lsada asos bo‘lib xizmat qilsa
maqsadimizga erishgan bo‘lamiz. Shuningdek, kurs ishining materiallaridan oliy
o‘quv yurtlari talabalari, o‘rta maxsus kasb hunar ta’limi va akademik litsey
o‘quvchilari, maktab o‘quvchilari uchun o‘tiladigan darslarda foydalanish mumkin.
Bundan tashqari mavzu qiziqtirganlar e’tiboriga havola etilishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragrif, xulosa va
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

I. BOB. SSSRDAGI QADIMGI RIM TARIXINI O‘RGANISH.
I .1. Antik davrning Sovet tarixshunosligi (1930 yillarning o‘rtalari - 1950
yillarning o‘rtalari) .
SSSRda sotsializmning qurilishi haqiqiy madaniy inqilob bilan birga olib
borildi, uning ajralmas qismi fan va oliy ta’limning rivojlanishi edi. Sovet
hukumati va Kommunistik partiya marksistik tarix fanining shakllanishiga katta
e’tibor berishdi. Bolsheviklar Umumittifoq Kommunistik partiyasi Markaziy
Komiteti va SSSR Xalq Komissarlari Kengashining 1934 yil 16 maydagi «SSSR
maktablarida fuqarolik tarixini o‘qitish to‘g‘risida» gi qarorida tarixiy jarayonni
tushunishda soddalashtirish va sxematiklik tanqid qilindi, to‘laqonli fuqarolik
tarixi tushunchasi tiklandi. Qarorda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida fuqarolik
tarixiga tizimli kursni joriy etish bo‘yicha ko‘rsatmalar berilgan yangi to‘laqonli
tarix darsliklarini tayyorlash taklif qilindi; 1934 yil 1 sentyabrdan boshlab Moskva
va Leningrad universitetlarida jahon va milliy tarixning barcha bo‘limlari
o‘qitiladigan tarixiy fakultetlar tashkil etildi.
Maktablarda tarixni o‘rganishga katta ahamiyat berib, Bolsheviklar
Butunittifoq Kommunistik Partiya Markaziy Komiteti 1934 yil 9 iyunda «SSSR
tarixida boshlang‘ich va o‘rta maktablarda boshlang‘ich kursni joriy etish
to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Mamlakatning ko‘plab universitetlari va pedagogika
institutlarida tarix fakultetlari ochildi. Bolsheviklar Umumittifoq Kommunistik
partiyasining Markaziy Komiteti va SSSR Xalq Komissarlari Kengashi keyingi
yillarda Sovet tarix fanining rivojlanishini diqqat bilan kuzatdilaRim Bolsheviklar
Umumittifoq Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti va SSSR Xalq
Komissarlari Sovetining 1936 yil 26 yanvardagi «Tarix darsliklari to‘g‘risida» gi
qarorida eng yaxshi tarix darsligi tanlovi uchun shartlar belgilangan va 27
yanvarda «SSSR Xalq Komissarlari Kengashi va Butunittifoq Kommunistik
Partiyasi (Bolsheviklar) da xabar e’lon qilindi. Shu bilan birga, I.V. Stalin, S.M.
Kirov va A.A. Jdanovlarning izohlari SSSR tarixi va universitetlar uchun yangi
tarix bo‘yicha darsliklarning tezislarida paydo bo‘ldi. Ushbu partiya va davlat
5

hujjatlari tarixiy manbalarni chuqur tahlil qilish, to‘laqonli dunyo tarixini yaratish,
sxemizm, iffat va dogmatizmni rad etish bilan marksistik-leninistik nazariyani
chuqur uyg‘unlashtirish zarurligini ta’kidladi. 1

Ushbu partiya hujjatlari nashr etilishi bilan Sovet tarix fanining, shu
jumladan qadimiy tarixning rivojlanishida yangi bosqich boshlandi. Yangi
ochilgan tarix fakultetlarida qadimiy tarixning tizimli kursi joriy etildi va qadimgi
dunyo tarixi kafedralari tashkil etildi. 1936 yilda SSSR Fanlar akademiyasining
Tarix instituti qadimiy tarix sektori bilan tashkil etildi. 1937 yildan boshlab nafaqat
qadimgi dunyo sovet ilmida etakchi nashr bo‘lgan, balki mamlakatimizdagi
qadimiy tarix sohasidagi ilmiy faoliyatni muvofiqlashtiruvchi markazga aylangan
«Ko‘hna tarix xabarnomasi» maxsus jurnali chiqa boshladi. Bularning barchasi
tufayli Sovet tarix fanining rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratildi.
Oliy o‘quv yurtlari uchun qadimgi dunyo tarixi bo‘yicha yangi darsliklar 30-
yillarda darsliklar yozishda tajribaga ega bo‘lgan V.S.Sergeev va S.I. Kovalyov
tomonidan ishlab chiqilgan. 1934 yilda V.S. Sergeev Qadimgi tarix bo‘yicha
darslik yaratdi. 1939 yilda qayta ko‘rib chiqilgan shaklda tarixiy fakultetlar va
pedagogika institutlari uchun darslik sifatida tasdiqlangan. N.A.Mashkin va
A.V.Mishulin tomonidan tuzatishlar va qo‘shimchalar kiritilgan ushbu darslik
1948 yilda ikkinchi nashrda chop etilgan va oliy ta’lim uchun eng yaxshi Sovet
tarixi darsliklaridan biri hisoblanadi.
30-yillarda V.S.Sergeev Rim tarixi bo‘yicha darslik yozdi, Qadimgi Rim
tarixi haqidagi insholar, keyingi o‘n yil ichida Qadimgi Rim tarixidagi eng yaxshi
darslik bo‘lgan. Kovalyov yangi darsliklarini tayyorlashga katta e’tibor qaratdi.
1937 yilda u «Qadimgi qullarga qarashli jamiyatlar tarixi» ma’ruzalar kursini nashr
etdi. Kovalyovning «Rim tarixi» (1948) mavzusidagi ma’ruzalar kursi katta
ahamiyatga ega edi. Qadimgi Rim tarixi Sovet tarixi fanining barcha yutuqlari
asosida batafsil bayon etilgan. Boshqa darsliklardan N.A.Mashkinning «Qadimgi
Rim tarixi» katta shuhrat qozondi (birinchi nashr 1947 ikkinchisi 1949 uchinchi
nashr 1956). Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi bo‘yicha qisqartirilgan o‘quv
1
Немировский А. И. Книга для чтения по истории древнего мира. Москва: Просвешение, 1986.
6

qo‘llanmalar A. V. Mishulin, K. M. Kolobova, S. Ya. Lurie tomonidan yaratilgan.
Batafsil va nisbatan qisqa bo‘lgan barcha darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari
Yunoniston va Rimning qadimgi tarixini qul ishlab chiqarish rejimiga asoslangan
quldorlik ijtimoiy-iqtisodiy shakllanish bosqichidan o‘tgan jamiyat sifatida taqdim
etishga umumiy uslubiy yondashuv bilan ajralib turardi. Qadimgi jamiyatning
harakatlantiruvchi kuchi asosan antagonist sinflar - qullar va qullar sinfi o‘rtasidagi
sinfiy kurash edi. Qadimgi jamiyatlar tarixi quldorlik munosabatlarining paydo
bo‘lishi, ularning parchalanish tarixi sifatida ko‘rib chiqilgan. Qadimgi
jamiyatning negizida yangi, feodal munosabatlar paydo bo‘ldi. 2

Qadimgi Rim tarixini o‘rganish muvaffaqiyatli davom etdi. Bu davrda ushbu
sohadagi eng yirik tadqiqotchilar: V.S.Sergeev, A.V.Mishulin, N.A. Mashkin, Rim
Yu.Vipper, A.B.Ranovich, M.E.Sergeenko, O. V. Kudryavtsev. Urushdan keyingi
yillarda Mishulin qadimgi Ispaniya tarixini o‘rgangan. Uning bu boradagi qator
asarlari «Miloddan avvalgi 197 - yilda Rim provinsiyasi tuzilgunga qadar Antik
Ispaniya» kitobining nashr etilishi bilan yakunlandi. 30-yillar ikkinchi yarmi
V.S.Sergeevning jadal ilmiy ishlari davri Imperator hokimiyatini shakllantirish
olimning alohida e’tiborini tortdi. U bu murakkab tarixiy jarayonning asosiy
muammolariga qiziqdi: Gracchus birodarlarining harakati, Sulla diktaturasi,
Katilinaning fitnasi, Yuliy Tsezarning diktaturasi, Avgust, Tiberius, Klavdiy,
Antoninov va Severovning mustamlakalari tarqalishi, Rim imperiyasining inqirozi
III asrda. Sergeyev imperator hokimiyatining rivojlanishini ijtimoiy asoslari va
ijtimoiy mohiyati nuqtai nazaridan Sovet tadqiqotchilaridan biri. Birinchidan,
hukmdor siyosatining o zidan oldingilar siyosatidan asosiy farqi imperatorningʻ
o ziga bo ysunuvchi imperiyada yangi qonunlar o rnatish va shu orqali nafaqat
ʻ ʻ ʻ
uning hokimiyati uchun mustahkam poydevor yaratish niyatida edi. o‘z
hokimiyati, balki uni merosxo‘rlariga o‘tkazish uchun ham.
Rim Senati «Vespasian hokimiyati to‘g‘risida»gi maxsus qonunni qabul
qildi, bu qonun imperatorga Avgust, Tiberiy va Klavdiy kabi Rimning buyuk
hukmdorlari ega bo‘lgan, ammo qonuniy vakolatlarni berdi. Shunday qilib,
2
Редер Г. История древнего мира. Ч. 1. Москва, 1982.
7

imperiyada qonuniy tartib o‘rnatildihukmronlik va hokimiyat vorisligida yer
egalari va qul egalari o rtasida murosaga erishildi.ʻ
Biroq, Vespasian o‘z vakolatlari chegaralari to‘g‘risida Senat bilan kelishib
olishga muvaffaq bo‘lganiga qaramay, ushbu qonun qabul qilingandan so‘ng
deyarli darhol imperator Senatni juda agressiv tozalashni amalga oshirdi va xalqni
olib keldi. u erda kerak edi. Vespasian hukmronligining o‘n yili odatda Rim
imperiyasining gullagan davrining boshlanishi deb ataladi.
30-yillarning oxiridan N.A.Mashkin Sergeyevning eng yaxshi ilmiy
an’analarini davom ettirib, faol ilmiy va pedagogik faoliyatini boshladi. Bu uning
nafaqat oliy ta’lim uchun darsliklar yozishni davom ettirishida, balki imperator
hokimiyatining ijtimoiy mohiyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishida ham namoyon
bo‘ldi. Mashkin o‘zining ilmiy ishining asosiy mavzusi Rim monarxiya tizimining
genezisini, Sezarizmning ijtimoiy mohiyatini va Avgust tamoyilini o‘rganishni
tanladi. Ushbu yo‘nalishda uning bir qator asarlari Avgustning asosiy ish
printsipining nashr etilishi bilan yakunlandi. Monografiya bir qator xorijiy tillarga
tarjima qilindi va jahon ilm-fanining rivojlanishiga qo‘shgan hissasi bo‘ldi.
Olimning e’tiborini tortgan yana bir katta ilmiy muammo bu Rim viloyatlarini,
xususan, Afrikani o‘rganish edi.
S.I.Kovalyov hayotining so‘nggi yillarida erta Rimda patrix va plebeylarning
kelib chiqishi, III-V asrlardagi Rim jamiyatidagi ijtimoiy qo‘zg‘olon mohiyati
muammolarini ishlab chiqdi. 40-50-yillarda akademik RIMYu. Vipperning ilmiy
faoliyati davom etib, butparast mafkuraning inqirozi va nasroniylikning, shu
jumladan xristian adabiyotining paydo bo‘lishining murakkab muammolariga
e’tibor qaratdi. Uning asarlarida xristian qarashlarining vujudga kelishining o‘ziga
xos kontseptsiyasi taklif qilingan, ularning qadimiy falsafa g‘oyalari doirasiga,
xususan, Seneka va Plutarxga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. 3
A.B.Ranovichning «Ilk xristian cherkovi tarixiga oid insholar» (1941)
monografik tadqiqoti ilk masihiy cherkov tashkilotining paydo bo‘lishi
muammolariga bag‘ishlangan. I-II asrlarda Rim imperiyasining sharqiy
3
Редер Г. История древнего мира. Ч. 1. Москва, 1982.
8

viloyatlariga, I-asrdagi yahudiy qo‘zg‘oloni davrida yahudiy jamiyatidagi ijtimoiy
kurashga bag‘ishlangan monografiyalarning muallifi.
30-yillarning o‘rtalarida M.E.Sergenkoning Rim qishloq xo‘jaligini chuqur
o‘rganish ishlari boshlandi. Uning faoliyati manbalarni sinchkovlik bilan
o‘rganishning namunasiga aylandi, natijada u Rim qishloq xo‘jaligining ko‘p
qirralarini yoritib, o‘ziga xosligini aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Sergeyenko
agronomik asarlarning rus tiliga tarjimalariga ega, unga batafsil izoh bergan. 40-
yillarning oxiri 50-yillarning boshlarida O.V. Kudryavtsev ilmiy faoliyatda faol
qatnashdi. Uning ilmiy qiziqishlari doirasi juda keng edi. I asrda Rimda polis
tizimidagi inqiroz. Rim sharq siyosatining asosiy yo‘nalishlari, Rim viloyatlari
tarixi. Xususan, u «Milodning ikkinchi asrida Bolqon yaRim orolining ellin
viloyatlari» (1954) monografik asarini nashr etdi.
Sovet tarixshunosligi rivojlanishining ikkinchi davrida (30-yillarning
o‘rtalari 50-yillarning o‘rtalarida), bir tomondan, 20-yillarning asarlariga xos
bo‘lgan dogmatik qoidalar qoldiqlari, shu jumladan Pokrovskiy maktabining
izdoshlari, ikkinchi tomondan, inqilobdan oldingi idealistik nazariyalar g‘olib
bo‘ldi. Burjua tarixshunosligida qadimgi tarixning xilma-xil muammolari
sinchkovlik bilan o‘rganilib, sovet tarixchilari ularning asl y echimini taklif
qilishdi. 4
Vespasian vorislikning juda shaffof qoidalarini o‘rnatganligi va Senat bilan
tinchlikda bo‘lganligi sababli, uning to‘ng‘ich o‘g‘li, uning to‘liq ismli Titus
Flaviy Vespasian, uning merosxo‘ri bo‘ldi, u tarixga Titus nomi bilan kirgan. Titus
faqat ikki yil davomida imperator bo‘lishga muvaffaq bo‘ldi, chunki qirq bir
yoshida u isitmadan vafot etdi.
Ammo bu yillar Abadiy shaharda uchta o ta noxush voqea soyasida qoldi.ʻ
Titning hukmronlik qilgan imperiyada qisqa vaqt ichida hokimiyat tepasida qolishi
davrida Vezuviy otilishi, o‘lat epidemiyasi va Rimning o‘zida katta yong‘in sodir
bo‘ldi.
Imperatorning o zi deyarli barcha Rim tarixchilari tomonidan musiqaga
ʻ
4
Машкин Н.А. История Древнего Рима. 1947 г.
9

bo lgan muhabbati va versifikatsiyasi bilan ajralib turadigan barkamol, bilimliʻ
shaxs sifatida ajralib turadi. Otasi unga yaxshi ta’lim bergan, o‘zi esa kelib chiqishi
tufayli undan mahrum bo‘lgan.
Rim respublikasining tuzilishi eramizning birinchi ming yillik boshlariga
kelib jiddiy o zgarishlarga uchradi. Ko‘pchilik tarixchilar kuchli bo‘lishga
ʻ
rozimarkazlashgan hokimiyat nisbiy siyosiy barqarorlik tufayli amalga oshishi
mumkin edi. Rim imperiyasining gullab-yashnagan davridagi aholisi 60 000 000
kishiga yetdi va shtat tarkibiga yangi provinsiyalarning qo shilishi hamda mulklar
ʻ
tartiblanishi tufayli uning tuzilishi sezilarli darajada o zgardi.
ʻ 5
Bundan tashqari, qullarga egalik qilish uchun bir qator cheklovlar qo yildi.
ʻ
Masalan, qullarni harbiy asirlar hisobiga to‘ldirish deyarli imkonsiz bo‘lib qoldi va
ularga asossiz shafqatsiz munosabatda bo‘lish taqiqlandi. Ammo odam qarzni o‘z
vaqtida to‘lamay turib, abadiy qullikka tushib qolishi mumkin edi.
Imperatorga xos bo lgan kuch miqdorini olishga birinchi bo lib prinsipial
ʻ ʻ
lavozimni egallagan, ya ni birinchi senator Oktavian Avgust yaqinlashgan. Uning
ʼ
vakolatiga xorijiy davlatlar bilan munosabatlar va davlat ahamiyatiga ega sud
qarorlari kiradi. Shu bilan birga, armiya davlat hokimiyatining tayanchiga
aylanadi, bu esa keyinchalik nafaqat oliy hukmdor hokimiyatining kuchayishiga,
balki bir qator muammolar va davlat hokimiyatining beqarorligiga ham olib keladi.
Ammo bularning barchasi keyinroq bo‘ladi va miloddan avvalgi 60-yillarda
bularning barchasi Rimdagi yutuqlarga o‘xshardidemokratiyalar asosan ortiqcha
tomonlarga ega edi.
Rim imperiyasining gullagan davri ham turli ishlar bilan shug‘ullangan Senat
va imperator o‘rtasida hokimiyat taqsimoti bilan kechgan. Senat armiya
boshqaruvini birinchi konsul ixtiyoriga qoldirib, alohida viloyatlar hukmdorlarini
tayinlash huquqini qo‘lga kiritdi.
Rim imperiyasining haqiqiy gullagan davri, ko pchilik pop madaniyatidan
ʻ
ma lumki, eramizning III-V asrlariga to g ri keladi.
ʼ ʻ ʻ Ayni paytda hukmronlik deb
atalmish institut shakllanmoqda.
5
Машкин Н.А. История Древнего Рима. 1947 г.
10

Tarixdagi birinchi dominant 284 yilda imperiyani boshqargan Diokletian edi.
Aynan Diokletianning kelishi bilan imperator birinchi senator emas, balki O‘rta er
dengizining ko‘p qismini o‘ziga bo‘ysundirgan ulkan imperiya ustidan ulkan
hokimiyat to‘plangan to‘la huquqli avtokratik hukmdor ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Imperator yigirma bir yil hokimiyat tepasida edi va shu vaqt ichida u bir
necha o zaro urushlarda g alaba qozondi, Galliyani tinchlantirdi va bir muddatʻ ʻ
imperiyaning yaxlitligini ta minladi.Qadimgi Rim
ʼ — qad. davlat. Rivoyatga ko ra, ʻ
Rim shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan miloddan avvalgi 754/753 yilda
asos solingan. Rivoyatlarda 8 — 6-asrlarda hukmronlik qilgan 7 podshoh qayd
etilgan. So nggi podshoh Tarkviniy Takabbur quvilgach, respublika tuzumi
ʻ
o rnatilgan (miloddan avvalgi 510/509 yil). Miloddan avvalgi 3-asr o rtalariga
ʻ ʻ
kelib, butun Italiya hududini tobe etgan Rim yirik davlatga aylangan. U O rta
ʻ
dengiz havzasida gegemon bo lishga intilgan, bu Rimni Karfagen bilan
ʻ
to qnashuviga sabab bo lgan.
ʻ ʻ 6
Puni urushlaritsan so ng miloddan avvalgi 146 yil
ʻ Karfagen ustidan g alaba ʻ
qozongan Rim, O rta dengiz havzasining eng yirik davlatiga aylangan. Yirik yer
ʻ
egaligi va qulchilikning rivojlanishi dehqonlar ommasini xonavayron bo lishiga,
ʻ
qishloq kambag allari, qullar qo zg olonining avj olishiga (
ʻ ʻ ʻ Spartak qo zg oloni ʻ ʻ )
sabab bo lgan; Rim shahri ko chalarida fuqarolar urushi boshlanib ketish xavfi
ʻ ʻ
tug ilgan. Rimning ijtimoiy-siyosiy hayotida miloddan avvalgi 1-asrda armiya va
ʻ
uning yo lboshchilari (
ʻ L. K. Sulla , G. Mariy, G. Pompei va boshqalar) katta rol
o ynay boshlaganlaRim 49—45 yillardagi fuqarolar urushi davrida Sezar
ʻ
davlatning mutlaq hukmdoriga aylangan; 44 yil respublika tarafdorlarining fitnasi
natijasida Sezar o ldirilgan. Fuqarolar urushining yangi davri
ʻ Oktavian g alabasi ʻ
bilan tugagan. U miloddan avvalgi 27 yil senatdan Avgust unvonini olgan. Avgust
hukmronligi davridan boshlab Rim imperiyaga aylangan. Milodiy 2-asrda Trayan
davrida imperiya sarhadlari o zining yuqori cho qqisiga yetgan. Bosib olingan
ʻ ʻ
yerlarda mahalliy aholining qo zg olonlari, ayni vaqtda varvarlarning mamlakat
ʻ ʻ
xududiga bostirib kirishlari bir qancha provinsiyalarni mustaqil bo lib ajralib
ʻ
6
Кузиҳин В.И. История Древнего Рима. Москва 1971 г.
11

chiqishiga va imperiyani Sharqiy va G arbiy qismlarga bo linib ketishiga (395)ʻ ʻ
olib kelgan. 476 yil german yollanma askarlari sardori Odoakr G arbiy Rim
ʻ
imperiyasining so nggi imperatori Romul Avgustulni taxtdan ag dargan. Sharqiy
ʻ ʻ
Rim imperiyasi Vizantiya nomi bilan yana 1000-yilga yaqin mavjud bo lgan.
ʻ
Tarbiya va maori f. Qad. davrlarda bolalar oilada tarbiyalangan. Miloddan avvalgi
5-asrda ibtidoiy maktablar vujudga kelgan. Bolalar maktabga 7 yoshdan qabul
qilinib, 4—5 yil o qitilgan. Uyda va maktabda lotin, yunon tillari, yozish, o qish,
ʻ ʻ
hisob o rganilgan. Bolalar dastlab xonadonlarda o qituvchi yollab o qitilgan,
ʻ ʻ ʻ
keyinchalik maktablarda ta lim berishning yangi tizimi shakllandi. Miloddan
ʼ
avvalgi 2-asrning 60-yillarida grammatika, ritorika maktablari vujudga keldi.
Milodiy 1-asrda qizlar uchun grammatika maktablari tashkil topdi. Ritorika
maktablarida 13—19 yoshdagi bolalar o qitildi. Bu maktablar, asosan, notiqlik
ʻ
san atini o rgatar edi. Maktablarda Huqo q, falsafa, tarix, she riyatdan ta lim
ʼ ʻ ʻ ʼ ʼ
berilar edi. 2-asrdan huquqshunoslik guruhlari tashkil topdi. Imperator Mark
Avreliy davrida (2-asr) Afinada oliy maktablar tashkil etildi. Bunday maktablar
keyinchalik Rimning g arbiy viloyatlarida ham vujudga keddi. Respublika davrida
ʻ
ta lim xususiy tarzda olib borildi, unga davlat aralashmadi, biroq imperiya davrida
ʼ
u nazorat ostiga olindi. O qituvchilar davlat xizmatchilari bo lib, maosh oladigan
ʻ ʻ
bo ldilaRim 362 yildan boshlab o qituvchilarni imperator tasdikladi. Madaniyati.
ʻ ʻ
Rim shahardavlatdan yirik O rta dengiz davlatiga aylanguncha murakkab
ʻ
taraqqiyot bosqichlarini bosib o tdi. Afina, Iskandariya, Pergam va boshqa yunon
ʻ
ilmiy va madaniy markazlar ham shu davlat tarkibiga kirib, etrusk, yunon,
shuningdek, ellinizm davri madaniyatlari ta sirida boyidi. Kds. Rimliklar juda ko p
ʼ ʻ
xudolarga e tiqod qilganlar, turli narsalarning, Mas, buloq, o rmon, daraxt,
ʼ ʻ
joylarning va ekinlarning ilohiy homiysi — ma budasi mavjud deb ishonganlaRim
ʼ
Bu ma buda va homiylar dastlab qiyofasiz, keyinchalik etrusk va yunon dinlari
ʼ
ta sirida inson qiyofasida tasvir etilgan. Ularga qurbonlik qilib turilgan (Mas,
ʼ
hosilni oshirishni so rab sigir qurbonlik qilingan). Ibtidoiy dinlarga e tiqod qilgan
ʻ ʼ
kishilar chakalakzor, tog , maydonlarda ibodat qilganlar (shu yerlarda mehroblar
ʻ
ishlangan). Ibodatxonalar qurish odati Rimliklarga etrusklardan o tgan.
ʻ
12

Mars (dastlab dala va hosil xudosi, keyinchalik — urush xudosi), Diana
(yunonLarda — Artemida; ov ma budasi), Venera (bog , hosildorlik ma budasi,ʼ ʻ ʼ
keyinchalik — Afrodita — muhabbat va go zallik ma budasi), Fortuna (kismet
ʻ ʼ
ma budasi), Feroniya (yer ma budasi) kabi xudo (ma buda)larga umumitalyan
ʼ ʼ ʼ
xalqlarining xudolari deb karalgan. AyRim xudolarga ma lum tabaqalar, ma lum
ʼ ʼ
kasb egalari ko proq e tiqod bilan qaraganlaRim Masalan, chavandozlar Neptunga,
ʻ ʼ
savdogarlar Merkuriyga, qullar Dianaga ko proq e tiqod qilishgan. Yunon
ʻ ʼ
madaniyati ta sirida ko pgina diniy urfodatlar tarqalgan.
ʼ ʻ 7

Miloddan avvalgi 3-asrda yer osti xudolari sharafiga har 100 yilda bir marta
o yinlar, har yili esa ekin xudosi Saturn sharafiga dala ishlari tugagandan so ng
ʻ ʻ
dekabrda bayram o tkazilgan. Miloddan avvalgi 2-asr oxiri
ʻ — 1-asrlarda Isida
(qad. misrliklarning hosildorlik va onalik ma budasi), Osiris (kad. misrliklarning
ʼ
o simlik, oy, Nil suvlari xudosi, shuningdek, narigi dunyoning podshosi deb ham
ʻ
e tiqod qilingan) kabi Sharq ma budalariga ham e tiqod qilina boshlandi. Miloddan
ʼ ʼ ʼ
avvalgi 1—milodiy 1-asrlardan hukmronlik qilayotgan va ilohiylashtirilgan
marhum imperatorlarga sig inish joriy qilindi. Qullar va kambag allar rasmiy
ʻ ʻ
xudolardan tashqari ko proq mehnat axli rahnamosi deb bilgan Pan (cho ponlar
ʻ ʻ
homiysi, chorvachilik xudosi), Silvan (o rmon, dala xudosi) kabi xudolarga ibodat
ʻ
qilishardi. Asta-sekin Sharq xudolariga e tiqod va ishonch kuchaydi. Shu tarzda
ʼ
Rim dinlari tushkunlikka uchrab, 4-asr oxirlarida imperator Feodosii 1, turli
ma jusiy urfodatlarni man qildi, shu bilan RIM dinlari barham topdi.
ʼ
Imperiya madaniyatining ko pgina tadqiqotchilari turli xildagi san atning
ʻ ʼ
eng katta gullab-yashnashi milodiy 1-asrda sodir bo lgan degan fikrga
ʻ
qo shiladilaRim Aynan o‘sha paytda Trayan va Mark Avreliy kabi mashhur
ʻ
imperatorlarning hukmronligi qulagan edi. RIM respublikasi davrining lotin ilmiy
adabiyoti yodgorliklari juda ham kam. Miloddan avvalgi 1-asrda Aristotel
asarlariga sharxlar yaratilgan. 1-asr oxirlarida astronomiya va matematikaga
qiziqish ortgan. Ptolemeyning mashhur „Almagest“ asarida (2-asr) olamning
geotsentrik sistemasi bayon etildi.
7
Кузиҳин В.И. История Древнего Рима. Москва 1971 г.
13

Sharqda astrologiya keng tarqalgan. Diafantning „Arifmetika“ (taxminan 3-
asr), 3—4-asrlarda Papp Aleksandriyskiyning „Matematika to plami“ asarlariʻ
mashhur bo lgan. Ilmiytexnika adabiyotlari, asosan, qishloq xo jaligi, veterinariya,
ʻ ʻ
harbiy texnikaga bagishlandi. Miloddan avvalgi 1-asr oxirida Vitruviyning
„Arxitektura haqida 10 kitob“ asari shuhrat qozondi. Harbiy texnika sohasidagi
boy tajriba: lager va qal alar qurish masalalari adabiyotlarda yoritildi. Tibbiyot
ʼ
bilan bog liq ravishda botanika rivoj topdi. Dioskoridning 600 dorivor o simlik
ʻ ʻ
haqidagi bayoni o rta asrlarda ham keng foydalaniddi. Vrach, anatom, fiziolog
ʻ
Galen butun Yevropada tibbiyot rivojida katta rol o ynadi. Ilmiy adabiyotlar
ʻ
qiziqarli qilib badiiy yozilganligi bilan ham diqqatga sazovo Rim davlatining
hududiy o sishi miloddan avvalgi 3—1-asrlarda geogRim bilimlari taraqqiyotiga
ʻ
imkon berdi. Imperator Avgust davrida jahonning katta geografik haritasi ishlandi. 8
Miloddan avvalgi 37 yilda 1jamoatkutubxonasi tashkil qilindi, imperiyaning
oxirgi asrida ularning soni 28 taga yetdi. Huquq fani. Qadimgi Rimda miloddan
avvalgi 3-asr va milodiy 3-asrlarda huquq keng rivoj topib, qonunlar yaratishda
yuristlar katta rol o ynadilaRim 1—3-asrlarda turli ijtimoiy tabaqalarning
ʻ
qarashlarini aks ettirgan 2 huquq maktabi — respublika tuzumi tarafdorlari bilan
prinsipat tarafdorlari o rtasida kurash davom etdi, bu noahillik sud ishlariga ham
ʻ
o z ta sirini ko rsatdi. Avgustdan boshlab imperatorlar yirik yuristlarni hal qiluvchi
ʻ ʼ ʻ
ovozga ega qilib, yuridik konsultatsiyalarni ularga topshirdilaRim Imperator
xizmatida bo lgan bu yuristlar o z navbatida imperatorlarning cheksiz huquklarini
ʻ ʻ
himoya qildilar (yana qarang Rim huquqi ).
Tarix fani rivoji yilningmuhim voqealari tavsiflangan annallardan
boshlanadi. Miloddan avvalgi taxminan 130-yilda annallar 80 kitobdan iborat
bo lib „Katta annallar“ nomi bilan tayyorlangan. Ilk tarixchilar annalchilar deb
ʻ
atalgan. Dastlabki yetuk tarixchi Polibiy (miloddan avvalgi 2-asr) Yunoniston,
Makedoniya, Kichik Osiyo, Suriya, Karfagen va Rimning 40 kitobdan iborat
tarixini yaratdi. Tit Liviyning „Rim tarixi“, Yuliy Sezarning Galliya urushlari,
fuqarolar urushi haqidagi kitoblari, Sallyustiy, Korneliy Nepot (miloddan avvalgi
8
Редер Д.Г, Черкасова Э.А. Қадимги дунё тарихи. И қисм. Тошкент. «Ўқитувчи» 1974.
14

1-asr) kabi sarkardalarning ko p sonli biografik asarlari ma lum. Imperiya davridaʻ ʼ
Korneliy Tatsit (1—2-asr boshlari) badiiydidaktik ruhdagi „Annallar“ va „Tarix“
(Avgustning vafotidan Domitsianning vafotigacha, 14 yildan 96 yilgacha bo lgan
ʻ
voqealar) nomli asarlarini yaratdi. 2-asr boshlarida tarixiybiografik janr rivojlandi.
Plutarx, imperator Adrianning kotibi bo lgan Svetoniylar atoqli kishilarning
ʻ
biografiyalarini yaratdilaRim Yunon tarixchilaridan Appian (2-asrning 2-yarmi)
Rimdagi fuqarolar urushi tarixini, Dion Kassiy kad. davrlardan 229 yilgacha
bo lgan RIM tarixini yaratdilaRim Antik davrning so nggi yirik tarixchisi Ammian
ʻ ʻ
Marsellin (4-asr) imperator Yulian davri tarixiga oid asarlari bilan mashhuRim
Imperiyaning so nggi davrida xristian tarixchiligi vujudga keldi.
ʻ
Rim tasviriy va amaliy bezak san ati antik badiiy madaniyatning so nggi,
ʼ ʻ
yakunlovchi davri hisoblanadi. Rimda arxitektura, haykaltaroshlik va rassomlik
san atida realizm kuchaydi, ularda Yunoniston san atidagidek afsona (mif)lar
ʼ ʼ
emas, tarixiy shaxslar, voqealar ko proqaks ettirildi. Rim san atining qad. davrida
ʻ ʼ
Etruriya san atining ta siri kuchli bo ldi. Puni urushlari va oxirgi respublika davri
ʼ ʼ ʻ
(miloddan avvalgi 31-asrlar) san atida Buyuk Yunoniston (Janubiy Italiya) va
ʼ
Rimliklar istilo qilgan sharqiy yunon shaharlari san ati bilan uyg unlikda rivoj
ʼ ʻ
topdi. Binolar ulug vor qurildi, turar joylar tabiatga yaqinlashtirilib barpo qilina
ʻ
boshladi (ayniqsa, shahardan tashqaridagi villalar), miloddan avvalgi 2-asrdan
boshlab betondan foydalanildi, bu binolarni arzon va tez qurishga, shakllari
turlituman bo lishiga imkon berdi. Miloddan avvalgi 2—1-asrlarda
ʻ
tomoshaxonalar, teatrlar takomillashtirildi, tomoshabinlar o tiradigan joylar
ʻ
galereya, zinapoyalar bilan sahnadan, tomosha ko rsatiladigan maydonidan
ʻ
ajratildi.
Tasviriy san atda miloddan avvalgi 3—1-asrlarda portret haykal rivoj topdi,
ʼ
shaharlar rasmiy kishilar va qahramonlarning haykallari bilan bezatildi. Respublika
davrida tarixiy mavzularda relyeflar ko p ishlandi, monumental bezak rassomligi,
ʻ
mozaika, qimmatbaho toshlarni badiiy ishlash san ati yuksaldi. Qadimgi RIM
ʼ
me morligining yuksak ravnaqi imperiya gullabyashnagan davrga to g ri keladi.
ʼ ʻ ʻ
Binolarning monumentalligiga (arkalar, toqli, gumbazli binolar) ahamiyat berildi,
15

imoratlar haykaltaroshlik, rassomlik san ati asarlari bilan jozibadorlashtirildi.ʼ
Arxitektura imperator shaxsiyatini ulug lashga va imperiya qudratini ko zko z
ʻ ʻ ʻ
qilishga xizmat qildi.(Rimda Avgust forumi, miloddan avvalgi 1-asr oxiri va
milodiy 1-asr boshlari). 1-asr o rtalarida saroylar o ta hashamdor qilib qurildi.
ʻ ʻ
Ulkan gumbazli Panteon kabi ulug vor binolar, yirik amfiteatrlar bunyod etildi.
ʻ
Imperatorlardan Trayan davrida haykallarda qahramonlik ko proq ifodalangan
ʻ
bo lsa, Adrian va Antoniy hukmronligi yillarida obrazlarda psixologik teranlik
ʻ
ko zga tashlandi. Bezak rassomligida yengil naqshlar, kichik syujetli rasmlar
ʻ
ishlashga ko proq ahamiyat berildi (63 yilgacha), keyin murakkab arxitektura
ʻ
kompozitsiyalari ko proq aks ettirildi. 2-asrdan oqqora tosh mozaikasi keng
ʻ
tarqaddi. Imperiya davrida amaliy bezak san atida metallni badiiy ishlash, qizil
ʼ
sirli sopol idish va buyumlar, shisha buyumlar tayyorlash avj oldi. Imperiya
tushkunlikka uchragan davr (3—4-asrlar)da viloyatlarda yangi forumlar, yirik
ibodatxonalar ko plab qurildi. Qadimgi Rim an analari Rim qurilishlarida
ʻ ʼ
rivojlantirildi. Haykaltaroshlikda shartlilik keng o rin ola boshladi. 3—4asrlarda
ʻ
miniatyura (yupqa zar qog ozga ishlab 2 qavat shisha orasiga o rnatiladigan)
ʻ ʻ
portretlar ishlash, xristian afsonalari aks ettirilgan syujetli relyeflar bilan bezatilgan
marmar sarkofaglar tayyorlash san ati rivoj topdi.
ʼ 9
Rim imperiyasining qudrati cho‘qqisida nasroniylik uning chegaralarida
paydo bo‘lib, qisqa vaqt ichida davlat dinining o‘ziga aylanadi.kuchli imperiyaga
aylandi, keyin esa butun dunyoga tarqaldi va uchta jahon dinlaridan biriga aylandi.
Rim imperiyasining so zsiz gullab-yashnashiga sabab bo lgan yangi
ʻ ʻ
davrning birinchi asrida ham mamlakatda Afina va Misrning Iskandariya kabi
muhim qadimiy madaniyat markazlari mavjud edi. Garchi bu markazlarning
ahamiyati imperiyaning barcha asosiy intellektual, moliyaviy va madaniy
resurslarini o‘ziga jalb qilgan Rimga nisbatan muttasil pasayib borardi. Ming
yilliklar bo‘yida imperiyada Strabon, Ptolemey, Kichik Pliniy kabi mutafakkirlar
faoliyat yuritadi. Apuley Rim adabiyotining eng muhim yodgorliklaridan birini -
«Oltin eshak» nomi bilan ham tanilgan «Metamorfozalarni» yaratadi.
9
Редер Д.Г, Черкасова Э.А. Қадимги дунё тарихи. И қисм. Тошкент. «Ўқитувчи» 1974.
16

Qadimgi Rimning gullab-yashnagan davrini arxitekturasiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi, ularning har biri o‘z hukmdorlarining ambitsiyalari va shon-shuhratini
qondirish uchun Abadiy shaharni o‘zlari xohlagancha qayta qurishga va imperiya
bo‘ylab shaharlarga jiddiy o‘zgarishlar kiritishga intilishdi. Shunisi e’tiborga
loyiqki, provinsiyada Rim armiyasi nafaqat vayronagarchilik, balki madaniyat -
vannalar, sirklar, forumlar va maktablarni ham olib yurgan. Beshta yaxshi
imperatorlar davri deb nomlanuvchi davrda - gullagan davr - Rim imperiyasining
hududi eng katta hajmga etadi.
II asrning o rtalariga kelib, imperiya chegaralari Buyuk Britaniyadanʻ
Zakavkazgacha, german qabilalarining yerlaridan Fors ko rfazigacha cho zilgan.
ʻ ʻ
Beshta yaxshi imperatorlar davri Antoninlar sulolasining hukmronligi deb
ataladi, unga Nerva, Trayan, Adrian, Antoninus Pius, Mark Antoniy kiradi. O‘sha
paytda edibu imperatorlardan imperiya poytaxti eng mashhur qadimiy
me’morchilik yodgorliklari bilan bezatilgan va yagona boshqaruv tizimi keng
mamlakat bo‘ylab tarqaldi. Biroq, Rim respublikasi tuzilishining asoslari xuddi shu
hukmdorlar tomonidan buzib tashlandi, bu esa keyinchalik mamlakatning Sharqiy
va G‘arbiy Rim imperiyalariga bo‘linishiga va keyinchalik vahshiylar bosimi
ostida Rimning qulashiga olib keldi. Ellinizm madaniyati ta sirida rivojlangan RIM
ʼ
musiqasida tantanavor (galaba bilan bog liq), to y, ziyofat, diniymarosim
ʻ ʻ
qo shiqlari bo lgan. Imperiya davrida poytaxtga ko p mamlakatlardan ijrochilar
ʻ ʻ ʻ
(yunon, suriya va bobillik sozandalar, aleksandriyalik ashulachi, andalusiyalik
raqqosalar va h.k.) to plangan. Rimda puflama so‘zlardan tibiya (lot. avlos),
ʻ
buksina, tuba va boshqa, torli sozlardan kifara, arfa tipidagi psalterium trigonon
(uchburchak arfa), sambika, lira turlaridan barbitos, pektis, magadis, urma
sozlardan kimvol va boshqa, shuningdek, gidravlos bo lgan. Qad. RIM cholg u
ʻ ʻ
musiqasi rivojida teatr janri — pantomima muhim rol o ynagan. Sirk va teatr
ʻ
aktyorlari katta xor ansambllari, orkestrlar jo rligida chiqishgan. Harbiy
ʻ
legionlarning puflama sozlar orkestrlari bo lgan. Shoir, ashulachi va sozandalar
ʻ
musobaqalari o tkazilgan. Teatr san atining vujudga kelishi hosil bayramlari
ʻ ʼ
tantanalari bilan bog liq.
ʻ
17

Miloddan avvalgi taxminan 33 yillarda xalq hajviy tomoshalari vujudga
kelgan. Bunday tomoshalar — atellanalar ko pincha 4 doimiy personajdan iboratʻ
bo lib, dastlabki paytlarda niqob kiygan yoshlar, keyinchalik professional artistlar
ʻ
ijrosida namoyish qilingan. Miloddan avvalgi 240 yillarda yunon originallari
asosida ilk dramalar, keyinroq yunon mualliflarining tragediya, komediyalari
sahnalashtirilgan. Miloddan avvalgi 2—1-asr boshlarida kuyi tabaqalarga mansub
RIM fuqarolarining hayoti aks ettirilgan tomoshalar ko rsatila boshladi. Ilk tosh
ʻ
teatr binosi miloddan avvalgi 55—52 yillarda kuriddi. 10

I .2. SSSRdagi qadimgi Rim tarixini o‘rganish (1990 yilgacha)
Tarix fanining rivojlanishi bir necha bosqichlardan o‘tdi. Birinchisi 20-
yillarni, 30-yillarning birinchi yarmini qamrab olgan va uni qiyin shakllanish davri
sifatida aniqlash mumkin. Inqilobdan oldingi ta’lim va ilmiy faoliyat tizimlari
parchalanib ketdi, iqtisodiy tanazzul tufayli ilmiy tadqiqotlar uchun ajratmalar
keskin qisqardi. M.I.Rostovtsev kabi rus ilmining taniqli vakillari quvg‘inda
edilaRim RIMYu. Vipper, bir qator yirik olimlar o‘zlarining ilmiy faoliyatini
to‘xtatish yoki keskin qisqartirishga majbur bo‘lishdi. Tarixchilarning ilmiy-
tadqiqot faoliyatini moddiy madaniyat, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar va jabrlangan
sinflar tarixini o‘rganishga yo‘naltirish ushbu davrda qadimgi tarix sohasidagi
mutaxassislarning ilmiy-tadqiqot ishlari tashkil etilgan shaklda davlat moddiy
madaniyat akademiyasida olib borildi.
Ilk Rim tarixining o‘ziga xos jihatlari L.A. Elnitskiy tomonidan batafsil
o‘rganilgan. Rim viloyatlari tarixi ommabop mavzu bo‘lib qolaverdi. Sharqiy va
g‘arbiy viloyatlardagi qullik tarixi bo‘yicha ishlarga qo‘shimcha ravishda, Rim
provinsiyasi tizimi ko‘proq o‘rganilgan - E.S.Golubtsova Kichik Osiyo haqida
(1962; 1972; 1977), G.M.Livshitsa Yahudiya haqida (1957), G.G. Diligenskiy
Shimoliy Afrika haqida (1961), ikki jildlik monografiyada A.G. Rokning Parfiya
bilan aloqasi to‘g‘risida (1960-1966), Yu.K. Kolosovskiy Pannonia haqida (1974)
va boshqalaRim
10
Редер Д.Г. История Древнего Мира. Москва 1979 г.
18

Rim imperiyasining kechikishiga oid asarlarida A.M.Remennikovning Rim
va III-IV asrlardagi vahshiy qabilalarning harbiy-siyosiy aloqalari bo‘yicha
izlanishlari qiziq. (1954-1957), A.RIMKorsunskiyning Rim ijtimoiy buyruqlari va
vahshiy qabila tuzilmalarining o‘zaro ta’siri va imperiyaning g‘arbiy
viloyatlaridagi quldorlikdan feodal munosabatlariga o‘tish muammolari (1963;
1969).
80-yillarda rus adabiyotida Rim madaniyatining turli tomonlariga, ayniqsa
imperiya davriga e’tibor kuchaydi. Shunday qilib, 80-yillarning ikkinchi yarmida
taniqli faylasuf va antikolog A.F.Losev o‘zining «Qadimgi estetika tarixi»
kitobining VI (1986) va VII jildlarida (1988) falsafiy tafakkur neo-Pifagorizm,
Iskandariya falsafasi falsafiy tafakkuri neo-Pifagorizm, falsafiy fikrlarni qadimgi
Rimning turli yo‘nalishlarini (muallif ularni kech ellinizm deb belgilaydi) har
tomonlama o‘rganib chiqqan. Maxsus e’tibor bilan A.F. Losev Plotinus va uning
izdoshlarining turli maktablarga tegishli bo‘lgan falsafasini (Afina, Suriya, Rim,
Pergamon, Kechki neoplatonizm va boshqalar) o‘rganadi. Muallif Rim davridagi
taniqli mutafakkirlarning falsafiy pozitsiyalarini Rim O‘rta er dengizi jamiyatining
umumiy madaniy muhiti va ijtimoiy-siyosiy hayoti bilan uzviy bog‘liq holda
tadqiq etadi, bu uning Rim madaniyati to‘g‘risidagi zamonaviy tarixshunoslikda
o‘zining ajoyib asariga alohida ahamiyat berishidiRim V. V. Bichkovning
«Kechiktirilgan antikaning estetikasi (II - III asrlar)» (1981) asari yakunlandi.
Keyingi o‘rta asrlarning badiiy madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan erta
patologiyaning estetik g‘oyalarini (ya’ni cherkov otalarining asarlari) o‘rganishga
qaratilgan. 11
Rossiya tarixshunosligining muhim hodisasi taniqli mutaxassislar guruhi
tomonidan tayyorlangan «Qadimgi Rim madaniyati» (1985 yil) yakuniy asari edi.
I.I.Staerman, M.L.Gasparov, E.S.Golubtsova, G.S.Knabe, Yu.K. Kolosovskiy,
A.I.Pavlovskaya, V.M.Smirin, G.I.Sokolov va boshqalar Rim madaniyatining
barcha tomonlarini muntazam ravishda ko‘rib chiqgan holda, ushbu fundamental
asar respublika davrida fuqaroning ma’naviy dunyosi va imperiya ostidagi mavzu,
11
Редер Д.Г. История Древнего Мира. Москва 1979 г.
19

umumiy madaniyat tizimida dinning roli, madaniy hayotning elementi sifatida Rim
huquqi, madaniy taraqqiyotning muhim muammolariga bag‘ishlangan.
Tadqiqotning juda qiziq tomoni bu Rim provinsiya madaniyatining turli
tomonlarini tarkibiy tahlil qilish, Romanizatsiya jarayonining roli va darajasi
(Dunay viloyatlari, Gol, Kichik Osiyo, Misr). Yangi yo‘nalish patriarxal g‘oyalarni
va ularning imperatorlik davriga qadar Rimning ijtimoiy ongidagi rolini, quyi
sinflarning ijtimoiy psixologiyasini o‘rganish edi.
E.M.Staerman «Qadimgi Rim dinining ijtimoiy asoslari» (1987) kitobda
dinning Rim ma’naviy qadriyatlari tizimidagi o‘rni, uning turli ijtimoiy qatlamlar
mafkurasidagi o‘rni, boshqa diniy tizimlarning Rim diniga ta’siri aks etgan. 12
90-yillarda jahon tarixi va umuman qadimgi dunyo tarixining muammolarini
o‘rganish rasmiy metodologiyani, tarixiy materializm ta’limotini, xususan,
ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishni almashtirgan metodologik plyuralizm doirasida
bo‘lib o‘tdi. 80-90-yillar oxirida uchta yangi uslubiy yondashuv shakllana
boshladi, uning asosida qadimgi, shu jumladan qadimgi Rim tarixining o‘ziga xos
muammolari o‘rganildi: tsivilizatsiya, bunda dunyo tarixi kursi ma’lum
tsivilizatsiyaning tug‘ilishi va etukligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqildi. Boshqa bir
uslubiy yondashuv tarixiy jarayon jarayonida u yoki bu xalqning ma’naviy
qadriyatlarini belgilovchi roli to‘g‘risidagi tushunchaga asoslanadi. Uchinchi
yondashuvni shakllantirish tsivilizatsiya har bir shakllanishni nafaqat ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar majmuasi sifatida, balki ko‘p tomonlama va ko‘p
funktsional tsivilizatsiya sifatida ko‘rib chiqib, shakllantirish va tsivilizatsiya
yondashuvlarining kuchli tomonlarini birlashtirishdiRim
Rossiyaning eng yirik universitetlari, ilmiy institutlari, turli ilmiy markazlari
qadimgi Rim tarixi sohasida ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanmoqdalaRim
Shunday qilib, Rossiyada antikovestial tadqiqotlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha
katta ish Rossiya antikvedigatorlari assotsiatsiyasi tomonidan amalga oshirilmoqda
(1998 yilgacha E.S. Golubtsova rahbarlik qilgan). Rossiyaning etakchi
universitetlari metodologiya, iqtisodiyot, Rimning dastlabki tarixi (MSU),
12
Редер Д.Г. История Древнего Мира. Москва 1979 г.
20

respublikadan imperiyaga o‘tish muammolari (SPSU, Saratov universiteti),
ellinistik dunyo va Rim (Qozon universiteti) kabi ilmiy yo‘nalishlarni taqdim
etadilaRim 90-yillarda rus tarixshunosligi, xususan, ijtimoiy-iqtisodiy tarix
sohasidagi an’anaviy muammolarni davom ettiradigan va kengaytirgan bir qator
tadqiqotlar nashr etildi (Staerman E.M. «Qadimgi Rimdagi dehqonchilik tarixi»,
1996; Kuzishchin V.I. «Antikiya» klassik qullik iqtisodiy tizim sifatida, 1990;
Koptev A.B «Fuqarolik huquqidan mustamlaka qonuniga qadar», 1995. Rim
huquqining genezisining murakkab muammosini o‘rganish, Rim jamiyati va
davlatchilik institutlarining shakllanishidagi ijtimoiy va huquqiy tomonlarning
o‘zaro bog‘liqligi L. Kofanov, «Arxaik Rimdagi majburiyatlar qonuni» (1994 yil)
dastlabki Rimni o‘rganishda alohida yo‘nalish bo‘ldi. 13

13
www.rodnaya- istoriya.ru
21

II. BOB. RUS TARIXSHUNOSLARINING QADIMGI RIM TARIXINI
ILMIY JIXATDAN O‘RGANISHLARI
II .1. Rus tarixshunosligida Rimning provinsiya siyosati
Rus tarix fanida asosiy yo‘nalish bo‘lgan shakllanish yondashuvining
shakllanishini izlaydi. Viloyatlar mavzusi butun davr davomida dolzarb bo‘lib
qolmoqda, ammo asosiy e’tibor Rim imperiyasi va uning viloyatlaridagi sinfiy
kurashga, ekspluatatorlarga qarshi kurashga qaratildi rus tarixshunosligida
Rimning provinsiya siyosatini yoritish muammosiga bag‘ishlangan o‘quv
adabiyotlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Ushbu bo‘limda mahalliy o‘quv
adabiyotida Rimning provintsial siyosati tushunchalari, gipotezalari, yondoshuvlari
va izohlari evolyutsiyasini kuzatish maqsadida Rimning provintsial siyosatini
ko‘rib chiqish uchun oltita mahalliy darsliklar va Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha
o‘quv qo‘llanmalarining tahlili berilgan. S.I.Kovaleva, N.A.Mashkina,
V.I.Kuzishchina, o‘quv qo‘llanma M.N.Shchetinina, darslik A.I.Nemirovskiy va
Rossiya Fanlar akademiyasi a’zolarining jamoaviy ishi V.P. Budanova, V.N.
Tokmakova, V.I. Ukolova, N.A. Chaplyginoy. Asarlar rus tarix fanining holatini,
xususan Rimning provinsiya siyosati muammolari bo‘yicha yondashuvlar,
tushunchalar va izohlardagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. Rimning ichki
tarixshunoslikdagi provintsial siyosati. Imperator Rim tarixi har doim
tadqiqotchilar diqqatini jalb qilgan. Ammo birinchi marta Rim imperatorlari
tarixiga e’tiborni Rim imperiyasini tashkil etuvchi mamlakatlar tarixiga T.
Mommsen 1885 yilda bosilgan «Rim tarixi» kitobining beshinchi jildida
ko‘chirgan. Mommsen bu masalaning dolzarbligini birinchi bo‘lib belgilab bergan
provinsiyalar tarixining umumiy hisobining yo‘qligini ta’kidladi. Tarixchi Rim
imperiyasining tarixini to‘g‘ri tushunish uchun provinsiyalarni o‘rganish
zarurligini ta’kidladi: Rim davlatining tarixi Rim shahri tarixidan butun O‘rta er
dengizi tarixiga olib boradigan yo‘l, Rim davlati jamiyatida Rim fuqarolari
imperiya fuqarolari bilan almashinadi. Shunday qilib, T. Mommsen Rim
imperiyasining qadimgi tsivilizatsiyasining evolyutsiyasini viloyatlarda Rim
22

sivilizatsiyasining tarqalishi asosida, ya’ni Romanizatsiya jarayoni asosida aniq
sodir bo‘ldi. T.Mommsen imperatorning provintsial siyosatini tahlil qilishni
o‘zining shaxsiy vazifasi qilib qo‘ymadi. Birinchidan, Mommsen tomonidan
belgilab qo‘yilgan provinsiya siyosati qator ma’muriy islohotlarni boshlaydi.
Viloyat siyosatini tavsiflashda imperiya tizimining yaratuvchisi sifatida
Avgustning siymosi alohida o‘rin egallaydi. Augustusning kashfiyotlari orasida
Mommsen provinsional konsiliyani yaratishga alohida e’tibor qaratadi, unga
tarixchi imperial boshqaruv tizimida va Rim imperiyasining siyosiy boshqaruv va
integratsiya tizimlarida muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, T. Mommsen Rim
imperiyasining provinsiyalarini o‘rganish dolzarbligini ta’kidlab, birinchi
navbatda, integratsiya jarayonlari va imperiya davridagi qadimgi Rim tarixini
ko‘plab tadqiqotchilar ishiga yo‘naltiradigan provintsiya siyosatining integratsion
harakatlariga e’tibor qaratdi. Yu.A. Kulakovskiy, Rim imperiyasi provinsiyasida
veteranlar koloniyalarini ko‘paytirishga bag‘ishlangan keyinchalik tadqiqotchilar
uchun mavjud bo‘lgan epigrafik materialni o‘rganishga kirishgan. Yu.A.
Kulakovskiy Avgust va Yuliyev-Klavdievning mustamlakachilik siyosati xususida
qiziqarli xulosalarga keldi. Xususan, tadqiqotchi, hatto Avgust davrida ham
mustamlaka siyosati birinchi navbatda strategik maqsadlar uchun faxriy
koloniyalarni olib tashlanishiga olib kelgan deb hisoblaydi, shu bilan birga agrar
masalani hal qilish fonda qolmoqda. Yu.A. Kulakovskiy Tiberius va Neron
viloyatlaridagi mustamlakalarni yo‘q qilish to‘g‘risida ma’lumotlarning yo‘qligini
ta’kidlab, bu hodisa tasodifiy emas, balki bu imperatorlarning ma’lum bir siyosiy
yo‘nalishi bilan bog‘liq degan xulosaga keldi. T.Mommsen tomonidan provintsial
yig‘ilishlarning tashkil etilishi va faoliyati bilan bog‘liq muammo rus
tarixshunosligida tezda javob topdi. Kul printsipni o‘rnatish va provintsial
yig‘ilishlarni tashkil etish o‘rtasidagi aniq bog‘liqlikni ta’kidladi: bu yig‘ilishlar
imperatorlarning provinsiyalar o‘rtasida ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan
siyosatining aksi edi. U, shuningdek, T.Mommsenning tezislarini tasdiqladiki,
printsipial yillar davomida viloyatni tashkil etish doimo unda provinsiya majlisini
tashkil etish bilan birga bo‘lgan. Biroq, bu ishlarning barchasi alohida viloyatlar
23

tarixiga bag‘ishlangan, ammo bu viloyatlar ma’muriyatining tarixiga va ushbu
boshqaruvning tamoyillariga asoslanmagan. XIX asrning birinchi yarmida Rim
tarixini o‘rganishga rus olimlari katta hissa qo‘shdi. Moskva universiteti
professorlari D.L.Kryukov, T.N.Granovskiy va S.V. Yeshevskiy,
T.N.Granovskiy ning progressiv tarixiy-tanqidiy usulining qizg‘in tarafdor lar i
bo‘lgan. Rim dunyosining ijtimoiy-siyosiy buyurtmalari va ma’naviy
qadriyatlarining parchalanish sabablarini ko‘rsatib, T.N. Granovskiy bunday
parchalanishning ichki sabablari, turli xil ijtimoiy kuchlar va manfaatlar
kurashining ahamiyatini ta’kidlaydi. 14
T.N. Granovskiy muhim tarixiy hodisalarni
ko‘p tomonlama baholash tarafdori bo‘lgan. Masalan, Rim imperatorlarining
barcha mustabidliklari bilan u Rimdagi «ma’muriy monarxiya» ning ijobiy
tomonlarini ko‘radi, uning Rim jamiyati va madaniyati tarixidagi xristianlikning
rolini baholashi noaniq. T.N. Granovskiy, dunyo tarixining aspektida antik va o‘rta
asr voqealarini ko‘rib chiqdi. U imperiyaga o‘tishni muqarrar deb biladi. Buning
sabablaridan biri provinsiyalarning tanazzulga uchrashi edi, ularning sabr-toqati
zulm, konsullik vakolatlarini suiiste’mol qilish bilan tugadi. Rim imperiyasining
ijtimoiy-iqtisodiy tarixiga, shu jumladan Rossiya uchun agrar munosabatlarning
dolzarb muammosiga rus olimlarining qiziqishi (Rim yer egalik tarixini o‘rganish
P.M.Leontyev, P.I.Sinaisk i y, G.M. Prigorovskiy, M.I.Rostovtsev) Rimning
ijtimoiy tarixi D.M. Petrushevskiy asarlarida kengroq yoritilgan. Rim tarixining
ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga va birinchi navbatda, 1861 yilda dehqonlarning
urf-odatlardan yaRim ozod qilinishi natijasida yuzaga kelgan agrar masalaga
qiziqish katta. P.M.Leont’ev «Rimdagi qishloq xo‘jalik sinflarining taqdiri
to‘g‘risida» (1861), monografiyada L.A.Komarovskiyning «Rim haqidagi iqtisodiy
va iqtisodiy munosabatlardagi insholar» (1869) asarning asosiy yo‘nalishi
provinsiyaning Rim iqtisodiy siyosatiga bag‘ishlangan. Kapitalistik mamlakatlarda
yangi jihatlar o‘rganildi. Natijada reaktsion falsafiy tizimlar, shu jumladan neo-
kantianizm tarqaldi. XIX asr oxiri - XX asr boshidagi tarixshunoslik uchun
ijtimoiy-iqtisodiy tarixga ko‘proq e’tibor XIX asr mutaxassislariga qaraganda
14
www.rodnaya- istoriya.ru
24

o‘ziga xosdiRim Qadimgi Rimda ijtimoiy munosabatlarga qiziqish tobora ortib
bormoqda.
Rossiya tarix fanida ijtimoiy-iqtisodiy va, avvalambor, agrar munosabatlarga
e’tibor juda katta edi. Rim viloyatlari rivojlanishining dolzarb mavzusi bo‘yicha
tadqiqotchilar tomonidan to‘plangan materiallar Rim imperiyasi rivojlanishining
yangi umumlashmalarini amalga oshirishga, uning asosiy yo‘nalishlarini
ko‘rsatishga va yangi tadqiqot vazifalarini shakllantirishga imkon berdi. Rim
imperiyasi viloyatlarida tadqiqot tajribasining yangi sintezi M.I.Rostovtsev 1918
yil boshida uning printsipga aylanish jarayoni haqidagi inshosi nashr etildi.
Universitetlardagi tarixiy fakultetlarni qayta tiklash talabalar uchun yangi ilmiy
darsliklar yaratishni talab qildi. Miloddan avvalgi 1-asrda Aristotel asarlariga
sharxlar yaratilgan. 1-asr oxirlarida astronomiya va matematikaga qiziqish ortgan.
Ptolemeyning mashhur „Almagest“ asarida (2-asr) olamning geotsentrik sistemasi
bayon etildi. Sharqda astrologiya keng tarqalgan. Diafantning „Arifmetika“
(taxminan 3-asr), 3—4-asrlarda Papp Aleksandriyskiyning „Matematika to plami“ʻ
asarlari mashhur bo lgan. Ilmiytexnika adabiyotlari, asosan, qishloq xo jaligi,
ʻ ʻ
veterinariya, harbiy texnikaga bagishlandi. Miloddan avvalgi 1-asr oxirida
Vitruviyning „Arxitektura haqida 10 kitob“ asari shuhrat qozondi. Harbiy texnika
sohasidagi boy tajriba: lager va qal alar qurish masalalari adabiyotlarda yoritildi.
ʼ
Tibbiyot bilan bog liq ravishda botanika rivoj topdi. Dioskoridning 600 dorivor
ʻ
o simlik haqidagi bayoni o rta asrlarda ham keng foydalaniddi. Vrach, anatom,
ʻ ʻ
fiziolog Galen butun Yevropada tibbiyot rivojida katta rol o ynadi. Ilmiy
ʻ
adabiyotlar qiziqarli qilib badiiy yozilganligi bilan ham diqqatga sazovoRim RIM
davlatining hududiy o sishi miloddan avvalgi 3—1-asrlarda geogRim bilimlari
ʻ
taraqqiyotiga imkon berdi. Imperator Avgust davrida jahonning katta geografik
haritasi ishlandi. Miloddan avvalgi 37 yilda 1jamoatkutubxonasi tashkil qilindi,
imperiyaning oxirgi asrida ularning soni 28 taga yetdi. 15

15
www.cyberleninka.ru
25

II.2. M. I. Rostovtsevning Rim imperiyasining ijtimoiy- iqtisodiy tarixini
o‘rganishi
Rossiyadagi tadqiqotlarga qarshi tadqiqotlar tarixiy rivojlanishning barcha
vektorlari bo‘yicha faol ravishda olib borilganiga qaramasdan, ularning oxirgisi
juda dolzarb bo‘lib qoldi. A.I.Nemirovskiy ta’kidlashicha, ushbu davrda ijtimoiy-
iqtisodiy tarix Evropa ilmiy tafakkurining butun intellektual makonida etakchi
mavqeni egallaydi va ushbu masalalarga bo‘lgan qiziqishning oshishi ilmiy
jamoatchilikning marksizm doirasida ishlab chiqilgan g‘oyalar to‘plamiga
munosabatini izohlaydi. Tarixchilar, shu jumladan ijtimoiy-iqtisodiy mavzularda
yozgan aksilshunos olimlar ushbu nazariyaning asosiy qoidalarini rad etish yoki
o‘zgartirish istagi bilan harakat qildilaRim O‘sha paytda o‘zlarini tashqi
kuzatuvchilar deb hisoblamagan rus ilm-fan vakillari bu tendentsiyani e’tiborsiz
qoldirolmaydilar - ular o‘zlarida Evropaning intellektual jarayonlarida faol ishtirok
etish uchun etarlicha kuch his qildilaRim V.I. Kuzishchin, ta’kidlangan E.D.
Frolovga qo‘shimcha ravishda ko‘rib chiqilayotgan masalalarni o‘rganishga
astoydil harakat qilgan olimlarni chaqiradi. D.M. Petrushevskiy, M. Belarusiya, F.
Nachman, G. Prigorovskiy, V.I. Sinay. Biroq, bu anti olimlarning hech biri M.I.
Rostovtsev tomonidan tarixiy sintez darajasiga ko‘tarila olmadi. Ularning asarlari
tor doiradagi, aniq mavzularga bag‘ishlangan va yirik umumlashtiruvchi
nazariyalarni ishlab chiqishga da’vo qilmagan.
M.I. Rostovtsevning ko‘p qirrali asarida qadimgi Rim tarixini o‘rganish
alohida o‘rin tutadi. Aslida, olimning dunyo anti ilm-fan sohasidagi eng yuqori
mavqei, asosan uning provokatsion asari - «Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy
tarixi» ning nashr etilishi bilan bog‘liq edi. Tarixshunoslik munozarasi, shu kunga
qadar to‘xtamagan. Rus tarixiga qarshi tarixchi monografiyasining dastlabki
sharhlovchilardan biri vaqt o‘tishi bilan ilm-fan sohasida M.I. Rostovtsev
tomonidan ilgari surilgan qadimgi Rim hokimiyatining pasayishi va keyinchalik
parchalanish nazariyasi paydo bo‘ldi. Rostovtsev o‘zining fojiali hayotiy tajribasi,
birinchi navbatda, Rossiya imperiyasining qulashi va olimning majburan ko‘chib
ketishiga olib kelgan inqilobiy voqealar samarasi edi. Ayni paytda, tarixchilar
26

tomonidan yaratilgan bunday to‘g‘ri tushuntirish modelini aniq bir tomonli
bo‘lganligi sababli qoniqarli deb bo‘lmaydi, ayniqsa jahon miqyosidagi antikolog
haqida.
Shubhasiz, ushbu katta asarning nashr etilishi M.I.Rostovtsevning
ehtiyojidan kelib chiqqan. Rostovtsev G‘arb va ayniqsa Amerikaning ilmiy
salohiyatini ommaga namoyish etmoqda. Unda ko‘tarilgan muammolar shunchalik
keng tarqalganki, M.I. Rostovtsev o‘z rivojlanishini faqat AQShga kelganida
boshlagan, o‘sha paytda u erda Evropa darajasidagi kutubxonalar ham, qadimiy
topilmalar katta to‘plamlari bo‘lgan muzeylar va aniq sabablarga ko‘ra arxeologik
qazishmalar olib borilmagan. Bu, o‘z navbatida, rus tarixchisi tomonidan
shakllantirilgan Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kontseptsiyasi uning
Sovet Rossiyasidan hijrat qilish va AQShga ko‘chib o‘tishidan oldin ishlab
chiqilgan deb taxmin qilishga asos beradi.
Ijodiy yo‘lning rus bosqichini ko‘rib chiqish M.I.Rostovtsev
tarixshunoslikda hali ham etarlicha e’tibor berilmagan bo‘lsada, magistrlik
dissertatsiyasini «Rim imperiyasida davlatni ozod qilish tarixi (Avgustdan
Diokletiangacha)» bilan boshlash mantiqan to‘g‘ri. Gap shundaki, bu uning
birinchi malakaviy o‘qishi emas, balki unga Sankt-Peterburg universitetining
xususiy professori-dotsenti maqomini olish uchun rasmiy asoslarni taqdim etish
edi. Ilgari olimning bizni qiziqtirgan mavzudagi asarlari asosan o‘sha davrning
arxeologik tadqiqotlariga, asosan Italiyada - Rimda va ayniqsa Pompeyda, yosh
M.I. Rostovtsev bu qadimiy shaharning eng buyuk bilimdoni Avu Mau bilan,
hatto 1893 yildagi talabalik safari chog‘ida, shuningdek, 1895–98 yillarda chet
elga ikkinchi safari paytida ham hamkorlik qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Shu
sababli uning bu yillar davomida yozgan bir qator asarlari yosh tarixchining u
ko‘rgan narsaga bo‘lgan munosabatini aks ettirdi va unda bevosita qatnashish
imkoni paydo bo‘ldi. Biroq, ushbu kichik maqola va eslatmalar bilan bir qatorda, u
o‘sha davrda Rim tarixi uchun «kesishgan» muammoga qadimgi Rim
imperiyasining davridagi soliq tizimini o‘zgartirish muammosiga bag‘ishlangan
27

asosiy matnining matni ustida jadal ishladi. 16
1899 yil 19-fevralda dissertatsiya matbuotga topshirildi va 21-aprelda uning
mudofaasi Peterburg universitetida ajoyib tarzda o‘tdi. Ushbu asarda ilmiy doirada
keskin salbiy reaktsiyaga olib keladigan hech narsa yo‘q. M.I. Rostovtsev bu
holatda juda oqlangan malakaviy o‘rganish va nazariy va uslubiy yondashuvda
kutilmagan yangiliklarni anglatmaydi. Ilmiy bilimlarning pozitivistik paradigmasi
haqida gap ketganda, bu yanada to‘g‘ri. Shuning uchun, ish juda cheklangan,
maksimal darajada quruq tilda yozilgan va juda aniq bir muammoni Rim davlatida
qaytariladigan tizim evolyutsiyasini kuzatish uchun hal qiladi. O‘z tadqiqotida
muallif ko‘pgina hollarda lotin transkripsiyasini saqlab qolgan holda to‘g‘ridan-
to‘g‘ri Rim tushunchalarini ishlatishga majbur qiladigan qat’iy atamalarga rioya
qiladi. Masalan, u o‘zining ishida alohida bo‘limni «publicanus, manceps, dirijyor,
qaytarib beruvchi» atamalari bilan tanishtiradi, bu tushunchalar o‘rtasidagi farqni
aniqlashga bag‘ishlangan bo‘lib, ularning har biri qadimgi Rimda faoliyat yuritgan
soliq yig‘uvchilarning muayyan turini tavsiflaydi. Bundan tashqari, u o‘z
monografiyasida imperiyaning turli davrlarida mavjud bo‘lgan soliqlarning barcha
turlarini sinchkovlik bilan o‘rganib, ularni to‘plash usulida uning tarixining
ma’lum bir davrini tavsiflovchi o‘zgarishlarni aniqlashga harakat qilgan. Ko‘rinib
turibdiki, magistrlik dissertatsiyasi M.I.Rostovtsev, keyingi ko‘plab asarlaridan
farqli o‘laroq, uning ilmiy atamalarni bemalol ishlatishi haqida tanqid qilish uchun
jiddiy asos yaratmaydi bu erda hamma narsa juda aniq va tasdiqlangan.
Asar muallifi tomonidan qo‘yilgan vazifalar pozitivist paradigma doirasiga
ham mos keladi. Yosh olimning ta’kidlashicha, fanning ushbu davrida Rim
Imperiyasining moliyaviy boshqaruvini o‘rganishda ma’lum bir bo‘shliq mavjud
bo‘lib, uning tarixi uch asrni o‘z ichiga oladi, bu esa soliq yig‘ish tizimini
lizingdan byurokratiyaga o‘tkazish jarayoni qanday bo‘lganligi haqidagi savolni
ko‘tarishga imkon beradi. Unda aniq ko‘rinib turibdiki, birinchisi bir kechada
o‘lishi mumkin emas, ikkinchisi darhol tayyor shaklda tug‘ilishi mumkin emas,
ya’ni bitta tizimni boshqasiga o‘zgartirish jarayoni asta-sekin o‘tishi va
16
www.cyberleninka.ru
28

manbalarda ma’lum izlar qoldirishi kerak edi. Shunga ko‘ra, tadqiqotning asosiy
vazifalaridan biri bu «tarqoq izlarni to‘plash, ularni taqqoslash, bosqichma-bosqich
rivojlanishning turli bosqichlarini o‘rganish». Xuddi shu tomirda ishning ikkinchi
vazifasi yotadi. Chunki, M.I. Rostovtsev, Rim imperiyasi yagona davlat sifatida
ko‘plab nomutanosib elementlarni birlashtirganligi natijasida «biz o‘tmishni,
Rimgacha bo‘lgan davr davlat donoligining elementlarini izlashimiz va topishimiz
kerak». O‘z navbatida, bu faqat keyingi mafkuraviy va siyosiy qatlamlarni yo‘q
qilish orqali amalga oshiriladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, Rim imperiyasi ko‘plab turli xil qismlardan
yaratilgan bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos siyosiy tashkilot bilan ajralib turardi.
Ammo qadimgi Rim asos solgan qadimgi davlatchilikning asosiy shakllari Yunon
politeiyasi va Yunoniston monarxiyasi edi, ikkinchisi esa o‘sha politning sharqiy
hududiy avtokratiyasi bilan birlashishi natijasida yuzaga kelgan. Shunga ko‘ra,
Rim respublikasi, olimning fikriga ko‘ra, «Yunoniston siyosatining eng yuqori
rivojlanishi» va Rim imperiyasi «Yunoniston monarxiyasining tamoyillarini butun
Yunon, Italiya va vahshiy olamga tarqatish» bo‘ldi (vahshiy dunyo deganda ham
Sharq, ham mintaqa yashagan degan ma’noni anglatadi). Shunday qilib, muallif
o‘z tadqiqotlari davomida ellin siyosati va ellinistik monarxiya elementlarini sof
Rim davlat donoligining mahsuli bo‘lgan narsadan ajratishni rejalashtirmoqda, bu
elementlar qanday qilib Rim davlati biz imperiya davrining tugatilishini
yaratganligini ko‘rsatmoqda.
Shunday qilib, biz bu erda M.I. Rostovtsevning sodiqligini aniq ko‘rib
turibmiz. Rostovtsevning tarixiy rivojlanishning bosqichma-bosqich va bosqichli
tabiati haqidagi g‘oyasi. Ikkinchisini, yosh tarixga qarshi tarixchi, jamiyat nafaqat
izchil, balki progressiv ravishda, aniq bir ideal maqsad sari rivojlanib borganda,
tarixdagi ba’zi bir taraqqiyot to‘g‘risida o‘ylashga moyil bo‘lganligi bilan izohlash
mumkin. U ushbu rivojlanishdagi bo‘shliqlarni, ma’lum «tasodifiy» sharoitlar
tufayli yuzaga kelgan tuban yoriqlarni aniqlash mumkin deb hisoblamaydi. U
ushbu masala bo‘yicha munozaralarini quyidagi ravshan so‘zlar bilan yakunlaydi:
«Natijada biz tarixiy rivojlanish jarayoni to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘ldik
29

va shu erda va turli xil tarkibiy qismlarning birligi va qaramligini o‘rnatishga
muvaffaq bo‘ldik».
Shuni ta’kidlash kerakki, M.I. Rostovtsev nafaqat Diokletian hukmronligi
davrida Rim imperiyasida rivojlangan soliq yig‘ish tizimining kelib chiqishini
aniqlashga harakat qilmoqda, balki ushbu tizimning qadimgi dunyoda sodir
bo‘lgan ma’lum davlatchilik shakllariga xos bo‘lgan turli xil variantlarini
aniqlashga harakat qilmoqda. Bunda biz taniqli frantsuz olimi M.Fukoning keyingi
tadqiqotlarini esga soladigan biron narsani ko‘rmoqdamiz. U o‘zining Arxeologiya
bilimlarida tarixchilar ba’zi zamonaviy tushunchalarni mayda-chuyda qismlarga
ajratish uchun, aksincha emas, balki hozirgi zamondan o‘tmishga o‘tishni taklif
qilgan tarixiy rivojlanish jarayonida ular yaratgan intellektual konstruktsiyalar va
shu orqali ushbu tushunchalarning ma’nosini yaxshiroq tushunish. Albatta, M.I.
Rostovtsev o‘ziga zamonaviy bo‘lgan har qanday tushunchaning ma’nosini shu
tarzda oydinlashtirish vazifasini qo‘ymagan. Ammo Rim davlati ba’zi bir
nomutanosib elementlardan tashkil topganligi haqidagi g‘oya va shuning uchun har
bir elementni alohida o‘rganish kerak (va u buni qadimgi Yunoniston va
Yunoniston Sharqida soliq yig‘ish tarixiga ekskursiyalardan boshlab, aniq tanlash
bilan yakunlanadi). Keyinchalik murakkab imperial soliq tizimi bilan to‘ldirilgan
Rim elementlari bizga o‘z davri uchun juda rivojlangan ko‘rinadi.
M.I.Rostovtsevning ta’kidlashicha, allaqachon IV asrda Rim iqtisodiyotida biz
oldingi davrda kuzatgan narsalar bilan solishtirganda ochiq-oydin inqiroz mavjud.
Buning ajablanarli joyi yo‘q, bu holatda uning asosiy ko‘rsatkichi yana soliqlar va
yig‘imlardir (bu davrda viloyatlar o‘rtasidagi savdo uchun bojxona to‘lovlari
yo‘qoladi va umumiy tarif 12,5% ga almashtiriladi), bu esa imperiya moliya
tizimining umumiy tanazzulidan dalolat beradi. Uning fikriga ko‘ra, hukmronlik
davri hukumati biron sababga ko‘ra etarli miqdordagi daromadni olishga qodir
emas va shuning uchun Rim imperiyasining butun iqtisodiyotiga zarar etkazuvchi
vosita ustunlarni erga bog‘lash, aslida qul dehqonchilikni qayta jonlantirishni
anglatadi va turtki bo‘lib xizmat qiladi. Biz ushbu asar haqida M.I. Rostovtsev,
chunki qadimgi dunyoning iqtisodiy evolyutsiyasi haqidagi umumiy qarashlarini
30

to‘liq aks ettiradigan asarlar juda kam (chunki u Rossiya ilmiy faoliyati davrida
yozgan edi). Asarlari asosan shaxsiy muammolarga bag‘ishlangan, garchi ular
tegishli muammolar bilan bevosita bog‘liqdiRim Biroq, umumiy sxemadan
tashqari, biz uning maqolasida uning nazariy va uslubiy tamoyillarini tushunish
uchun juda muhim bo‘lgan bir qator muhim jihatlarni ta’kidlashimiz mumkin. 17
Ulardan birinchisi, M.I. Rostovtsevga qadimgi zamonlarda yuz bergan
shunga o‘xshash hodisalarga zamonaviy teglarni yopishtirish oson emas. Biz har
safar u har qanday taqqoslashlarni amalga oshirganda, taqqoslashning maqbul
chegaralarini ko‘rsatishga harakat qilishiga va kamdan-kam hollarda u keltirgan
analogiyalarning to‘liq kimligini talab qilishiga ishonch hosil qilish imkoniyatiga
ega bo‘ldik. Olim o‘xshashlikni faqat tipologik darajada ta’kidlashga intiladi. Ha, u
haqiqatan ham u ko‘rib chiqayotgan davrda va bugungi kunda dunyoda hukmron
iqtisodiy tur deb ataladigan milliy yoki hatto jahon iqtisodiyoti ekanligini
ta’kidlaydi, ammo shunga qaramay, ellinizm uchun u faqat XVIII asr Frantsiya va
Rimga ega. Kapitalizm uchun ham respublika davri uchun ham, imperiya davri
uchun ham u zamonaviy o‘xshashlikni umuman topa olmaydi, chunki bu erda,
yashash dehqonchilik hech qachon o‘lmagan, faqat ma’lum bir davrda muzlab
qolgan, zavod mahsulotlari hech qachon keng iste’molchiga etib bormagan antiqa
ishlab chiqarish texnikasining orqada qolishi tufayli har doim qimmatbaho
lazzatlanish bilan ovqatlanish. Shu sababli, dunyo iqtisodiyoti vaqtincha qamrab
olingan uy xo‘jaliklari IV asrda Rim imperiyasining hayotiga tantanali ravishda
qaytdi.
Shuni ta’kidlash kerakki, uning ishining ushbu bosqichida M.I.Rostovtsev
printsipial jihatdan insoniyat iqtisodiy rivojlanishining birinchi tsiklining
ko‘tarilayotgan qismini ko‘rib chiqish mumkin deb hisoblaydi. Buning sababi
shundaki, zamonaviylik bizga tsiklning tushadigan qismini qanday qurish
mumkinligi haqida tipologik misol ham keltirmaydi. Rimning tarixiy tanazzuli,
zamonaviy tarix fani, uning fikricha, tushuntirishga qodir emas, chunki bironta
ham davlat kapitalistik tuzum qulashidan omon qolmagan. Ilgari, XVIII asrda
17
www.widow.edu.ru
31

olimlar qadimgi Rimliklarning almashinuv jargonini anglay olmaganliklarini
eslaydilar va endi bu zamonaviy hayotda shunga o‘xshash hodisalarning paydo
bo‘lishi tufayli mumkin bo‘ldi, u Rim davlatining qulashi sabablari aniq bo‘lishiga
umid bildirdi. «Bizning avlodlaRimizga». Bu qimmatli fikr M.I. Rostovtsev,
bizning fikRimizcha, Oktyabr inqilobi va fuqarolik urushi fojiali voqealaridan
keyin Rossiyadan hijrat qilguniga qadar olim qadimgi Rimning tanazzul
mavzusiga deyarli murojaat qilmagan. Uning ongli munosabati shunday edi o‘sha
paytda u Rimning iqtisodiy gullab-yashnashiga qanday borganligini o‘rganishga
o‘zining kuchi va ijodiy kuchini bergan. Uning yo‘q qilinishini o‘rganish hatto
tarixchining rejalariga ham kiritilmagan, chunki na Rossiya, na butun dunyo
bunday misollar ko‘rmagan 18
.
18
www.sno.pro1.ru
32

XULOSA
Xulosa qilish mumkinki, Sovet Ittifoqi davrida rus tarixshunosligida
Rimning gubernatorlik va provintsiya siyosati mavzusi o‘z ahamiyatini
yo‘qotmadi. Rim imperiyasining rasmiy siyosatini targ‘ib qilish vositasi sifatida
Rimning provintsial siyosatiga tushunchalar, farazlar, yondashuvlar o‘zgarib ketdi.
Sovet tarix fanining har o‘n yilligi bilan viloyatlar mavzusidagi asarlar soni oshib
bordi. Bu ish alohida viloyatlarni va umuman boshqaruv tizimini qamrab oldi.
Inqilobdan oldingi Rossiyaning oldingi tarixchilarining yutuqlari chetga surilmadi,
ammo sovet tarixshunosligi marksistik-leninistik kontseptsiya doirasida
rivojlangan bo‘lsa ham, provinsiya hukumati muammolarining rivojlanishida
boshlang‘ich nuqta bo‘ldi. Sovet Ittifoqidan keyingi davrda tarixchilarning
Rimdagi provinsional siyosat muammosi bo‘yicha faoliyati SSSR parchalanishi
munosabati bilan bir muncha qisqargan. Sharqiy Evropadagi provintsiyalar
bo‘yicha ishlarga kam e’tibor berildi. Qora dengiz va g‘arbiy mintaqalarni,
ularning yagona O‘rta er dengizi kuchini shakllantirishdagi rolini o‘rganishga
qaratildi. Tarixchilar tarixni o‘rganish bo‘yicha marksistik - leninistik
kontseptsiyadan uzoqlashishlari kerak edi, ammo shu bilan birga ular uchun tarixni
o‘rganishga yangi yondashuvlar sivilizatsiya va modernizatsiya ochildi, bu esa
tadqiqot doirasini kengaytirishga imkon berdi. Chet el tarixchilarining asarlarini
o‘rganish, G‘arbda olingan tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanish imkoniyati
paydo bo‘ldi. G‘arb mutaxassislari bilan aloqalar kengaydi, bu rus tarixiy fikrining
samarali rivojlanishiga xizmat qildi.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
33

1. Немировский А. И. Книга для чтения по истории древнего мира.
Москва: Просвешение, 1986.
2. Редер Г. История древнего мира. Ч. 1. Москва, 1982.
3. Машкин Н.А. История Древнего Рима. 1947 г.
4. Кузиҳин В.И. История Древнего Рима. Москва 1971 г.
5. Редер Д.Г, Черкасова Э.А. Қадимги дунё тарихи. И қисм. Тошкент.
«Ўқитувчи» 1974.
6. Редер Д.Г. История Древнего Мира. Москва 1979 г.
7. www.rodnaya- istoriya.ru
8. www.cyberleninka.ru
9. www.widow.edu.ru
10. www.sno.pro1.ru
34

RUS TARIXSHUNOSLIGIDA QADIMGI RIM TARIXINING O‘RGANILISHI

Sotib olish