Sak massagetlar tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	72.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

0 Sotish

Sak massagetlar tarixi

Sotib olish

MAVZU : “ SAK MASSAGETLAR TARIXI ”
MUNDARIJA:
KIRISH.................................................................................................................3
I BOB. SAK MASSAGETLARNING SHAKLLANISHI VA IJTIMOIY
HAYOTI
1.1.Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezi............................................5
1.2.Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi va boshqaruv tizimi.....15
II BOB. SAK MASSAGETLAR MADANIYATI VA DUNYO TARIXIDAGI
O‘RNI.
2.1.Sak massagetlarning madaniyati va merosi.....................................................21
2.2.Sak va massagetlarning dunyo tarixidagi ahamiyati........................................25
XULOSA...............................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................31
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi tarixda sak va massaget xalqlari o‘ziga
xos o‘ringa ega bo‘lgan. Ular Markaziy Osiyo hududida yashagan ko‘chmanchi
qabilalar bo‘lib, nafaqat o‘z hududlarini, balki dunyoning turli davlatlari bilan
aloqalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Bugungi kunda ushbu xalqlarning
tarixi va madaniyatini o‘rganish ilmiy jihatdan dolzarbdir, chunki ular Yevroosiyo
tarixining ajralmas qismi bo‘lib, o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy va madaniy
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan.
Mazkur mavzuning dolzarbligi, birinchidan, sak massagetlarning qadimgi
tarixdagi o‘rnini chuqurroq anglash zaruratida namoyon bo‘ladi. Ularning
boshqaruv tizimi, harbiy salohiyati va madaniy merosi bugungi kunda ham ko‘plab
tadqiqotchilarni qiziqtiradi. Ikkinchidan, sak va massagetlar tarixi o‘zbek xalqi va
umuman Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va etnogenezini o‘rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Sak massagetlar - qadimgi Markaziy Osiyo hududida yashagan ko‘chmanchi
va yarim ko‘chmanchi qabilalar ittifoqi bo‘lib, ular eramizdan avvalgi I ming
yillikda tarixiy manbalarda tilga olinadi. Ular asosan hozirgi Qozog‘iston,
O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston hududlarida joylashgan bo‘lib, o‘z
davrida qudratli jangovar qabilalar sifatida mashhur bo‘lgan. 1
Sak massagetlar qadimgi fors va yunon manbalarida turli nomlar bilan qayd
etilgan. Masalan, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot ularni "massagetlar" deb atab,
ularning qudratli jangchilar ekanini alohida ta’kidlaydi. Fors shohlari Doro I va Kir
II davridagi yozuvlarda esa ular "saklar" deb atalgan va turli hududiy
bo‘linmalarga ega bo‘lganligi qayd etilgan.
Sak massagetlarning asosiy iqtisodiy faoliyati chorvachilik bo‘lib, ular ot,
qo‘y va tuya boqish bilan shug‘ullangan. Shu bilan birga, ular savdo va
dehqonchilikka ham e’tibor qaratgan. Ularning harbiy qudrati ko‘chmanchi hayot
1
Матниёзов М., Сотлиқов А. Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм. – Урганч, 1999.Б. 5.
2

tarziga asoslangan bo‘lib, otliq askarlarining harakatchanligi va jangovar
strategiyalari ularni boshqa davlatlar uchun jiddiy raqibga aylantirgan.
Madaniyat va e’tiqod nuqtai nazaridan, sak massagetlar o‘ziga xos urf-
odatlarga ega bo‘lgan. Ular tabiat kuchlariga sig‘ingan, ayniqsa quyosh va olovga
alohida hurmat bilan qarashgan. Arxeologik topilmalar, masalan, oltin va
bronzadan ishlangan bezaklar, ularning san’atga bo‘lgan yuksak qiziqishini va
o‘ziga xos didini aks ettiradi.
Sak massagetlar qadimgi dunyo tarixida, ayniqsa, Ahamoniylar davlati va
boshqa ko‘plab xalqlar bilan o‘zaro aloqalarida muhim rol o‘ynagan. Ularning
madaniyati va harbiy qudrati Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi sifatida
muhim o‘rinni egallaydi.
Kurs ishining maqsadi - sak massagetlar tarixini, ularning kelib chiqishini,
ijtimoiy-siyosiy hayotini va madaniyatini o‘rganish orqali qadimgi davr tarixi
haqidagi tasavvurlarni boyitishdir. Tadqiqot davomida ular ishtirok etgan muhim
tarixiy voqealar, arxeologik topilmalar va ularning bugungi madaniyatga ta’siri
tahlil qilinadi. Shu orqali sak massagetlarning qadimgi dunyo tarixidagi o‘rni
yanada aniqroq yoritiladi.
Kurs ishida quyidagi asosiy vazifalar belgilangan:
1. Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezini o‘rganish;
2. Ijtimoiy-siyosiy tuzilishini o‘rganish;
3. Tarixiy voqealardagi rolini aniqlash;
4. Arxeologik topilmalar asosida ularning san’ati, urf-odatlari va diniy qarashlarini
yoritish.
5. Sak massagetlar madaniyatining hozirgi zamon madaniyati va tarixiy
tadqiqotlarga ta’sirini aniqlash.
Kurs ishining predmeti Sak massagetlar tarixi, ijtimoiy-siyosiy tuzilishi,
madaniyati va qadimgi dunyo tarixidagi o‘rnini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Kurs ishining obyekti sifatida sak massagetlar qabilalarining hayoti,
ularning tarixiy voqealarda tutgan roli va madaniy merosi ko‘rib chiqiladi.
3

Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 ta reja, 4 xulosa, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. SAK MASSAGETLARNING SHAKLLANISHI VA IJTIMOIY
HAYOTI
1.1.Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezi
Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari bo‘lib, ular asosan
ko‘chmanchi chorvadorlik bilan shug‘ullangan. Ularning kelib chiqishi va
etnogenezi haqida turli tarixiy, arxeologik va lingvistik manbalar mavjud.
Saklar Eron tilli ko‘chmanchi qabilalar bo‘lib, asosan miloddan avvalgi 1-
ming yillikda Yevrosiyo dashtlarida yashagan. Ular haqida birinchi marta qadimgi
fors yozuvlarida "Saka" deb tilga olingan. Shuningdek, Gerodot ularni "skiflar"
bilan bir guruhga kiritadi. Saklar hozirgi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va
Turkmaniston hududlarida yashagan. Ularning ayrim guruhlari Sirdaryo, Orolbo‘yi
va Pomir tog‘lari atrofida ko‘chib yurgan. Saklarning etnik tarkibi turli xalqlarning
qo‘shilishidan shakllangan. Ular Eron tilli bo‘lsa-da, keyinchalik turkiy xalqlar
bilan aralashib, turkiylashgan. Massagetlar ham Eron tilli xalqlar guruhiga kiradi.
Ular miloddan avvalgi 6-5 asrlarda yashagan va asosan Xorazm, Sirdaryo va
Amudaryo hududlarida joylashgan. Massagetlar ko‘pincha Orol dengizi va Kaspiy
dengizi atrofida yashagan. Qadimgi yunon manbalarida ularning jangovar
qobiliyati va ko‘chmanchi hayoti haqida ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan.
Massagetlar tarixida To’maris ismli qahramon ayol qirolichasi mashhur. U Fors
shohi Kir II ga qarshi kurash olib borgan va uni mag‘lub qilganligi haqida
afsonaviy hikoyalar mavjud.
Ikkala xalq ham ko‘chmanchi hayot tarzini olib borgan va chorvachilik bilan
shug‘ullangan. Saklar va massagetlar o‘z jangchilik qobiliyatlari bilan mashhur
bo‘lgan. Ular otliq qo‘shinlarni mohirlik bilan boshqargan. Asosan Eron tillarida
gaplashgan, ammo keyinchalik turkiy xalqlar bilan aralashgan. Saklar haqida
Ahamoniylar sulolasining Behistun bitiklarida, Gerodotning "Tarix" asarida va
4

boshqa qadimgi yunon manbalarida ma’lumotlar uchraydi. Massagetlar esa asosan
yunon va fors tarixchilarining asarlarida tilga olinadi.
Saklar va massagetlar qadimgi dunyoning ko‘chmanchi xalqlari bo‘lib,
ularning tarixi Markaziy Osiyo xalqlarining etnogenezida muhim rol o‘ynagan.
Ular Eron tilli bo‘lishiga qaramay, keyinchalik turkiy xalqlar bilan yaqin aloqada
bo‘lib, madaniy va etnik jihatdan aralashib ketgan.
Saklar va massagetlarning turkiy xalqlar bilan bog‘liqligi haqidagi
nazariyalar ilmiy muhokamalar va tadqiqotlar mavzusi bo‘lib kelmoqda. Bu
masala asosan tarixiy, lingvistik va arxeologik dalillarga asoslanadi. Quyida bu
bog‘liqlik haqidagi asosiy nazariyalar va ularni qo‘llab-quvvatlovchi omillarni
ko‘rib chiqamiz:
Eron tilli kelib chiqish nazariyasi: Saklar dastlab eron tilli bo‘lgan
ko‘chmanchi xalq sifatida qaraladi. Ular Eron tillarida gaplashgan va Zardushtiylik
kabi eroniy madaniy elementlarga ega bo‘lgan. Saklar va turkiy xalqlar geografik
yaqinlikda yashagani sababli, turkiy xalqlar bilan aralashuv natijasida saklarning
ayrim guruhlari turkiylashgan. 2
Miloddan avvalgi oxirgi asrlar va milodiy dastlabki asrlarda turkiy
qabilalarning Yevrosiyo dashtlariga keng tarqalishi natijasida saklar madaniy va
lingvistik jihatdan turkiy ta’sirga uchragan. Ba’zi arxeologik qazishmalarda
saklarning qoldiqlarida turkiy xalqlarga xos bo‘lgan antropologik xususiyatlar
aniqlangan. Saklar yashagan hududlarda turkiy tillarning keng tarqalganligi ular
bilan turkiy xalqlar o‘rtasidagi aloqa bo‘lganini ko‘rsatadi. Saklarning ayrim
qabilalari turkiy tilda so‘zlashgan yoki ikki tillilik holati bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Massagetlar eron tilli xalq sifatida tanilgan bo‘lsa-da, ular yashagan
hududlar (Sirdaryo, Orolbo‘yi, Kaspiy dengizi atrofidagi hududlar) turkiy
qabilalarning ko‘chish yo‘nalishida joylashgan edi. Qadimgi tarixiy manbalarda
massagetlar ko‘pincha boshqa turkiy yoki turkiy tillarga yaqin bo‘lgan qabilalar
bilan bog‘liq holda tasvirlanadi.
2
Бойназаров Ф. Средная Азия в античном периоде. – Т., 1991.С.242.
5

Massagetlar tarkibidagi ayrim qabilalar nomlari turkiy kelib chiqishga ega
bo‘lishi mumkinligi haqida taxminlar mavjud. Bu, ayniqsa, ularning keyinchalik
turkiy xalqlarning umumiy tarkibiga singib ketganini ko‘rsatadi. Saklar va
massagetlarning turar-joylari, qurol-aslahalari va bezak buyumlari turkiy xalqlar
madaniyati bilan ayrim o‘xshashliklarga ega. Ko‘chmanchi turmush tarzi, otliq
jangchiligi va hunarmandchilik uslublaridagi o‘xshashliklar ularning bir-biriga
ta’sir qilganini ko‘rsatadi. Ba’zi hududlarda eroniy va turkiy madaniyatlarning
birlashuvi aniqlangan. Bu jarayonlar ayniqsa milodiy dastlabki asrlarda tezlashgan.
U saklar va boshqa eroniy qabilalar turkiy xalqlar bilan yaqin madaniy va etnik
aloqada bo‘lganini ta’kidlagan. Uning fikricha, saklarning ayrim qabilalari
keyinchalik turkiy xalqlar tarkibiga singib ketgan.
"Devonu lug‘otit turk" asarida turkiy xalqlar tarixi haqida gapirarkan, ayrim
qadimgi qabilalarning turkiylar bilan aloqasini tilga oladi. Bartoldning fikricha,
Markaziy Osiyo xalqlarining ko‘pchiligi, jumladan saklar va massagetlar, turkiy va
eroniy unsurlar uyg‘unligidan shakllangan.
Ba’zi olimlar saklar va massagetlarning eron tilli kelib chiqishini qat’iy
ta’kidlab, ularni turkiy xalqlar bilan bog‘lashni ilmiy asosga ega emas deb
hisoblashadi.
Qadimgi yozma manbalarda saklar va massagetlarning tili va madaniyati
eroniy ekanligi aniq ko‘rsatilgan. Saklar va massagetlarning turkiy xalqlar bilan
bog‘liqligi murakkab va ko‘p qirrali masala. Ko‘plab dalillar ularning dastlab eron
tilli bo‘lganini ko‘rsatsa-da, keyinchalik turkiy xalqlar bilan uzoq muddatli aloqa
natijasida madaniy va etnik jihatdan turkiylashganini ko‘rsatadi. Ushbu jarayon
ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlarining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan ko‘chmanchi
qabilalar bo‘lib, ularning geografik joylashuvi hududiy jihatdan bir-biriga yaqin
bo‘lgan. Ular asosan keng dashtlar, daryo vodiylari va tog‘ etaklarida ko‘chmanchi
chorvachilik bilan shug‘ullangan. Quyida ularning yashash hududlari haqida
batafsil ma’lumot berilgan:
6

Qozog‘istonning janubi va markazi: Saklar Sirdaryo, Irtish, Chu va Ili
daryolari bo‘ylab joylashgan. Ularning asosiy qismi Qozog‘istonning dasht
hududlarida yashagan. Orol dengizi atrofidagi cho‘l va yarim cho‘l hududlari
saklarning ko‘chish hududlari bo‘lgan. Ba’zi sak qabilalari tog‘li hududlarda
joylashgan.
Qadimgi fors manbalarida saklar bir necha guruhlarga bo‘lingan:
Saka Tigraxauda (shoxli qalpoq kiygan saklar): Ular O‘rta Osiyo tog‘li
hududlarida yashagan.
Saka Haumovarka (Haoma tayyorlovchi saklar): Ular Amudaryo va Sirdaryo
vodiysida yashagan.
Saka Tiay taradarayya (daryodan narigi tomondagi saklar): Bu guruh Kaspiy
dengizining sharqiy va janubiy qismida joylashgan.
Saklar keng dashtlar va cho‘l hududlarida yashab, chorvachilik uchun qulay
joylarni tanlagan. Ularning yashash joylari uzoq masofalarga ko‘chib yurishga
moslashgan edi.
Massagetlar bu daryolar bo‘ylab yashagan. Ayniqsa, Orol dengizi va
Amudaryoning quyi oqimlari ularning asosiy joylashuv hududlari edi. Kaspiy
dengizining sharqiy qirg‘oqlari: Massagetlarning katta qismi Kaspiy dengizining
atrofida, ayniqsa, uning shimoliy va sharqiy qirg‘oqlarida yashagan. Bu hududlar
massagetlarning siyosiy va iqtisodiy markazlari bo‘lgan. Massagetlar Kaspiy
dengizining shimolida yashagan skif qabilalari bilan qo‘shni bo‘lgan. Janubiy
hududlarda massagetlar eroniy qabilalar va madaniy markazlar bilan aloqa qilgan.
Saklar va massagetlar yashagan hududlar bugungi Markaziy Osiyo
mamlakatlarining (Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston) keng
hududlarini qamrab olgan. Ular asosan cho‘l va yarim cho‘l hududlarda
ko‘chmanchi hayot tarzini olib borgan va daryo vodiylari atrofida joylashgan.
Ushbu hududlarning tabiiy resurslari va strategik joylashuvi ularning iqtisodiy va
siyosiy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 3
3
Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Т., 1996. Б. 27.
7

Massagetlarning eroniylar ustidan qozonilgan g‘alabasi ularning
jangovorligini yana bir bor isbotladi. Tashqi xavf-xatar, bosqinchilarning ayovsiz
hujumi O‘rta Osiyo siyosiy maydonida ko‘chmanchi qabilalarning yagona ittifoqqa
jipslashishini taqozo etgan. Muarrix Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar,
xususan, massagetlar Quyoshga, Yerga sajda qilganlar.Gerodot massagetlarning
vatanparvarlik jihatlari ustun darajada tasvirlangan. Ularda yana o‘zaro hamjihatlik
ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki bu kurashda massagetlarning yolg‘iz o‘zi
xarakat qilmagan, ularga shu ittifoqqa kirgan saklar va derbiklar tezda kelib
qo‘shilganlar. Yunon mualliflari ma’lumotlarida saklar podshosi Amorg 20 ming
kishilik otliq qo‘shin bilan yordamga kelganligi to‘g‘risidagi qaydlar mavjud.
Strabonning ma’lumot berishicha, skiflarning asosiy qabilalaridan biri doy
(dax)lar bo‘lib, Janubiy Turkmaniston hududida, Kaspiy dengizining sharqiy
qismida yashaganlar. Demak, miloddan avvalgi VII-V asrlarda ularning shimoliy
sharqida, Orol dengizining janubiy sohillarida sak-massaget qabilaviy ittifoqi
harbiy siyosiy boshqaruv asosida kun kechirmoqda edi. Ya’ni, Xorazm xududida
atasiylar, derbiklar, alanlar, saklar, xarasmiylar, qang‘lilardan iborat sak-massaget
qabilalar ittifoqi (konfederatsiya) mavjud bo‘lib turgan. Bu ittifoqqa kirgan har bir
qabila o‘z dohiysiga ega bo‘lgan. Xorazm vohasida istiqomat qiluvchi sak-
massagetlarning ittifoqini Xorasmiylar boshqargan. Mana shu etnik guruhlar
Xorazm vohasi aholisining qadimgi ildizlarini tashkil etgan. Xorazm xalqining
etnogenezida asosan ikki etnik element – turkiy va forsiy-tojik elementlari
qatnashgan. Abu Rayxon Beruniyning ta’kidlashicha, turkiy qabilalar Xorazmning
eng qadimiy etnik guruhlardan bo‘lib, Xorazm xalqi o‘sha etnosdan kelib chiqqan.
Shuning uchun ham ular qadimgi turkiy qabilalarni o‘zlarining ajdodlari deb
hisoblaydilar. Vaholangki, cho‘l-qum zonasida yashagan aholi yarim, ko‘chmanchi,
yarim o‘troq bo‘lib, chorvachilik, ovchilik ishlari bilan shug‘ullanishgan.
Sak ittifoqiga mansub aholi esa Iskandar Zulqarnayn istilosigacha
Sirdaryoning quyi oqimida yashagan bo‘lsa, keyinchalik Karki Xalif, Shimoliy
Afg‘oniston yerlariga ko‘chib o‘tganlar. Strabon ularni, yuqorida qayd qilib
o‘tganimizdek, “dax”, “day”, “dev” nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy
8

manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi “daxa” nomi bilan atalgani
aytiladi. Qadimgi yunon va Eron manbalarida Parfiya, Marg‘iyona va So‘g‘diyona
saklarining ahamoniylar davlatiga boj to‘lab turganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi
Qozog‘iston va Sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo shimolidan tortib to
Janubiy Sibir yerlarigacha bo‘lgan tog‘lar, cho‘llar va dashtlarda ko‘chmanchi
holda yashaganlar. O‘troqlashganlari So‘g‘d, Baktriya va Parkana xalqlari
tarkibiga singib ketganlar. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ko‘chmanchi qadimgi
qabilalar tarixi Eron davlati tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Ahamoniy
podsho Doro I (mil.avv. 522-486 yillar) o‘z davrining tanilgan davlat arbobi va
harbiy sarkardasi edi. U mahalliy hukmdorlarning mustaqil harakatlarini barham
toptirdi. Tashqi siyosatda qo‘shni hududlarga istilochilik yurishlari uyushtirib,
imperiya chegarasini yanada kengaytirish yo‘lini tutdi.
O‘z shohligining uchinchi yili (mil.avv.519-yil) Doro I saka-tigrauxadalar
ustiga qo‘shin tortadi.Doro I ning saklarga qarshi yurishi haqida Behistun
yozuvlarida Shunday deyiladi: “SHoh Doro ayturki: ...keyin qo‘shin bilan saklar
mamlakatiga yurish qildim. Keyin uchli o‘tkir kuloh kiyib yuruvchi saklar jangga
kirishdilar. Men daryodan o‘tgach, saklarni tamoman tor-mor keltirdim, qolgan
qismini asirga oldim.... Ularning Skunxa degan boshlig‘ini qo‘lga tushurib,
huzurimga keltirdilar... Shunda men ularga boshqa boshliq tayinladim. Men
shunday bo‘lishini xohladim.”
Demak, Doroning O‘rta Osiyodagi istilochilik yurishlari oson kechmagan.
Bu gal ham eroniylar hamma joyda erksevar xalqining kuchli qarshiligiga
uchraydi. Lekin shunga qaramasdan Doro I qo‘shinlari O‘rta Osiyoning janubiy va
markaziy viloyatlarini, Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi ayrim joylarni –
Parfiya, Baktriya, Ariana va So‘g‘diyonani hamda saklarni, Xorazmning bir
qismini bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo jangovor sak qabilalarining
ko‘pchilik qismi va Xorazm davlati bu gal ham o‘z mustaqilligini saqlab qola
olgan. Ular o‘z hukmdorlari tomonidan boshqarilgan. 4
4
Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник таризи. – Т., 2007. Б. 139.
9

Forslarning saka-tigrauxadamalar ustiga yurishi haqida tarixchi Polien
(mil.avv. II asr) “Harbiy hiylalar” asarida to‘xtalib o‘tdi. Bu asarda yana O‘rta
Osiyoda yashagan skiflar va sak qabilalarining tadbirkor bo‘lganligi haqida ham
ma’lumotlar bor. SHuningdek, asardagi ma’lumotlar qaralsa, Doro birinchi bo‘lib,
qo‘l ostidagi xalqlarga o‘zini yomon ko‘rsatmaslik uchun soliq hajmini aniqlash va
uni yig‘ishnixokimlarga topshirganligini guvohi bo‘lamiz. Doro saklarni darhol
yengishiga ko‘zi yetmagan. Ularni aldash uchun qarorgohini o‘z joyidan
ko‘chirmaydi. Qarorgohda necha jangchini qoldirib, ularga kechasi bir-necha joyga
gulxan yoqishni buyurib, o‘zi asosiy qo‘shin bilan chekinadi. Keyinchalik sak
qabilalari bu Doroning hiylasi ekanligini sezishadi. Biroq endi Doroni quvib yetish
qiyin edi.
Saklarning bir otryadini qo‘lga olgan Doro o‘z jangchilariga ularning
kiyimlarini kiydirib, saklar oldiga jo‘natadi. Bularni saklar yordamga kelgan
do‘stlarimiz deb kutib oladilar. Shunday qilib, saklarning qolgan otryadi hamtor-
mor qilinadi.
O‘zbek xalqi og‘zaki ijodida afsona deb nomlanadigan “SHiroq” hikoyati
ham Polien asari orqali bizgacha yetib kelgan. Unda hikoya qilinishicha, Doro
saklarni o‘ra bolganida, ularning sarkardalari Sak esfar, Omarga va Famirn so‘z aro
maslaxatga to‘planishadi. Shu daularga Shiroq degan otboqar kelib, agar mening
balalarimga uy va ko‘p pul bersalaring Men Doro qo‘shinlarini yolg‘iz o‘zim yo‘q
qilaman, deydi. Saklar bunga rozi bo‘lishadi. Shiroq shu yerda yoqpichoq bilan
burnini, qulog‘ini va boshqa joylarini kesib, yo‘lga tushadi va Doro huzuriga
achinarli ahvolda kirib kelib, meni shu ahvolga solgani uchun saklardan o‘ch
olishim kerak, buning uchun sizlarga yordam beraman, deydi. Doro uning gapiga
ishonadi.Shunday qilib, Doro qo‘shiniga yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib, ularni uzoq bir
cho‘lga boshlab boradi. U yerda na bir suv, na bir daraxt bor edi. Harbiy boshliq
Ranosbat SHiroqdan “Bizni qaerga olib kelding?”- deb so‘raydi. Shunda Shiroq
kulib deydi: “Men sizlarni yengdim. Bu bilan ham yurtlarim saklarga yordam
berdim.” Buni eshitgan Ranasbat darhol Shiroqning boshini tanidan judo qiladi.
Shunda Doro Apollonga: “suv yetkaz”, -deb iltimos qiladi. Shundan so‘ng, cho‘lga
10

yomg‘ir yog‘adi va ko‘p jangchilar o‘limdan qutqariladi. Shu bilan Baktriya
daryosiga yetib oladilar.
Doroning skiflar yurtiga yurishi haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud. Ularning
deyarli barchasida Doroning skiflardan yengilgani haqida hikoya qilinadi, Polien
keltirgan “SHiroq” hikoyatida Doro qo‘shinlarning skiflar tomonidan tor-mor
etilgani bayon qilinsa, Gerodot asarida esa skiflar bilan jangda Doroning bevosita
o‘zi qatnashadi. Gerodot (Gerodot, Tarix, 1, 215) va Strabon (Strabon, Geografiya,
x 1, -8) xorazmliklarni massagetlar tarkibiga kiritadilar; Doro va Kir yozuvlarida
esa xorazmliklar haqidaga pirib, ular sak va so‘g‘diylar qatorida o‘lpon to‘lovchilar
edi, deb aytiladi. Aftidan, massagetlar ittifoqi ko‘chmanchi ittifoq bo‘lmay, ular
Xorazm podsholari hokimiyati qo‘li ostida birlashtirilgan bo‘lganlar. Bu podsholar
Farasmanning avlodajdodlari bo‘lib, ular ahamoniylar yerlarining
kengaytirilishidan ilgari Baktriya va Midiya bilan qo‘shni bo‘lgan Janubiy
Turkmaniston vohalariga egalik qilganlar.68
Farasman elchilari Zariaspga Iskandar huzuriga ahamoniylar noibligi
sifatida emas, balki o‘z mustaqilligini saqlab qolgan Xorazm siyosiy vakillari
sifatida borganlar. Xorazm podsholigi mil.avva. IV asrda, podsho Farasmanning
so‘zlariga qaraganda (Arrian, Iskandar Zulqarnayn Anabasisi, IV, 15), qudratli
Ahamoniy davlati bilan chegaradosh bo‘lgan va chamasi o‘z chegaralarini
Volgabo‘yi, shimoliy Kaspiybo‘yi hududlari tomon ham kengaytirgan.
Yuqorida aytilganidek, janubiy-sharqiy Yevropa yerlarida massagetlar
tomonidan skiflarning kimmeriy yerlariga siqib chiqarilishi Xorazm – massaget
ittifoqining Gerodot yashagan davrgacha birlashginidan guvohlik beradi. Bu
siyosiy ittifoqda, aftidan, Xorazm boshchilik qilgan. Shuning uchun ham bu yerda
so‘g‘dlar va baktriyaliklarning “qoyalar” deb ataladigan istehkomlarga o‘xshash
rol o‘ynagan katta magistral kanallar, katta-katta qal’alar va dehqonchilik vohalari
ichida qurilgan molqo‘ra uslubidagi shaharlar vujudga kelgan. Dastlab bu tip
shaharlar ikki qator qilib solingan qalindevorlar bilan o‘rab olingan katta
to‘rtburchak shaklda bo‘lib, devorlar vohaga tez-tez hujum qilib turadigan
ko‘chmanchilardan aholini himoya qilgan, harbiy xarakatlar vaqtida ham aholi
11

mana shu devorlar ichkarisida o‘zini saqlagan. Ko‘chmanchilarning madaniy
an’analari va urf-odatlari, ularning xo‘jaligi va yashash sharoitidan kelib chiqib,
bir-biridan uncha farq qilmagan. Ma’lumki, “Avesto”da O‘rta Osiyoning eng
qadimgi chorvador va ko‘chmanchi qabilalari “tur”, “danu”, “xyaono” nomlari
bilan atalgan. Ular ko‘chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari
vujudga kelgan davrlarda yashaganlar. Shudavr “Avesto”da tilga olingan
bahodirlar va podsholarning ishharakatlari, harbiy yurishlari davriga to‘g‘ri keladi.
Ya’ni Kavi Vishtaspning g‘olibona jangida “xyaona yozuvi Ashtarvant “devlarnin
qadrlagan” Darshin ustidan g‘olib chiqishi shunga mos keladi.
Tarixdan ma’lumki, mil.avv. II mingiyllikdan boshlab chorvador
ko‘chmanchi qabilalar dehqonchilik vohalari chegaralarida joylashib, yangi etnik
madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarga asos solganlar.Keyingi
davrlarda sak-massagetlarning yerlariga boshqa ko‘chmanchilar kelib
o‘rnashganlar. Ular yana O‘rta Osiyoning o‘troq xo‘jaliklariga ega joylar
(So‘g‘diyona, Xorazm, Baktriya va Parfiya) chegaralariga ham joylashganlar.
Dastlabki ko‘chmanchilar tarixini o‘rganishda Quyi Sirdaryodagi mil.avv.
VII asrlarga oid Pogispen maqbaralariga e’tibor berish lozim. Ular xom g‘ishtdan
bino qilingan, to‘rtburchak, xalqasimon maqbaralardir. Unda ko‘chmanchilarning
sardorlari, jamoa oqsaqollari dafn etilgan.Saklarning mazor-qo‘rg‘onlari Baktriya
yerlariga yaqin bo‘lgan Pomir tog‘larida, So‘g‘diyona chegaralarida, Quyi
Zarafshonda, Xorazm atrofida, quyi Sirdaryoda topib tekshirilgan.Chorvador
qabilalarning va dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholining tarixi uzviy bog‘liq
bo‘lib, O‘rta Osiyoxalqlarining tarixi va madaniyati yangi asosda rivojlanib
borgan.Tarixiy manbalarda Eron shohlari O‘rta Osiyo hududidagi yerli aholini turli
majburiyatlarini bajarishga, kanal va to‘g‘onlar, qal’a va qasrlar qurilishiga ham
safarbar etganlar. Sug‘orish tarimoqlaridan qo‘shimcha daromad olishda ustalik
bilan foydalanib kelganlar. Gerodot o‘z asarlarida Doroning buyrug‘I bilan Atrek
daryosidan (Tajan) beshta ulkan to‘g‘on qurilganini, yerli aholi suvsiz
qoldirilganligini, fuqarolar suv so‘rab, iltijo qilganligini yozib qoldirgan. So‘ngra
to‘g‘onlar navbatma-navbatochishga ruxsat etiladi. Buning evaziga aholidan
12

qo‘shimcha ravishda yig‘im undiri bolinadi. Ahamoniylar davrida viloyatlarni
boshqarish – qabila boshliqlari va mahalliy hukmdorlarning bevosita o‘zlariga
topshirilgan. Eron shohlari ularni mumkin qadar o‘z ta’siriga olishga harakat
qiladilar. Shu maqsadda mahalliy hukmdorlarga katta imtiyozlar berilgan edi.
Ma’lumki, saklar va xorasmiylar alohida satraplik asosida Eron davlatiga
soliqlar to‘lab turgan. Doro I Xorazm va saklarning yuzaki qaram ekanligini
hisobga olib, miloddan avvalgi 512 yilda Shimoliy Qora dengiz bo‘yidagi skiflar
ustiga yurish uyushtiradi. Bundan maqsad skiflarning orqa tomoniga o‘tib olib,
so‘ngra Kaspiy va Orol dengizi orqali Xorazmga, Saklar va derbeklarga zarba
berish va shu yo‘l bilan imperiya chegarasini Orol, Kaspiy va Shimoliy Qora
dengiz sohillarigacha kengaytirish edi. Bizga yuqorida keltirib o‘tganimizdek,
Doroning skiflar ustiga yurishi natija bermaydi.Demak, yuqorida keltirilgan
ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, sak-massaget ittifoqiga kirgan qabilalarning
yashash tarzi, kundalik mashg‘ulotning o‘ziga xosligi hududining geografik
jihatdan joylashuviga, tabiiy iqlim sharoitiga bog‘liq holda yuzaga kelgan. Ishlab
chiqaruvchi xo‘jalikning mavjudligi taraqqiy qilib borishi samarasida dastlabki
siyosiy birlashmalar ko‘rinishi shakllana boshlagan. O‘rta Osiyo ko‘chmanchi
qabilalarida qabilaviy uyushmalarning vujudga kelishi yoki ilk davlatchilik
muammosining o‘rganilishi natijalari yuzasidan quyidagicha xulosalarga kelish
mumkin:
– XX asrning 30-yillariga qadar G‘arb tarixshunosligida asosan Baqtriya va
Xorazm davlati masalasi tahlil topib, ko‘chmanchi qabilalarida qabilaviy
uyushmalarning vujudga kelishi yoki ilk davlatchilik muammosiga deyarli e’tibor
qaratilmagan;
– sovet davri tarixshunosligida ushbu masala yozma va arxeologiya
ma’lumotlarining qiyosiy tahlili asosida o‘rganilgan bo‘lib, bir guruh olimlar
tomonidan Ahamoniylar davriga qadar O‘rta Osiyoning keng dasht va cho‘l
zo‘nalarida ko‘chmanchi qabilaviy konfederatsiya tipidagi davlatining
rivojlanganligi tan olingan; – XX asrning 60-80-yillarida nashr etilgan turli
adabiyotlarda “Avesto”da tilga olingan Franrasyon, Ashtarvant, Arjatasp boshliq
13

ko‘chmanchi “tur” qabilalarning siyosiy birlashmasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar
keng yoritilgan, ammo bu masala hozirgi kunga qadar bahsli bo‘lib, o‘z yechimini
topmagan;
– sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyo hududlaridagi
ko‘chmanchilarning ilk davlatlari Qadimgi SHarq tsivilizatsiyalari ta’sirida paydo
bo‘lgan degan fikrni bildirib, ularning shakllanishida bir – biriga bo‘lgan
dushmanlik, qarama - qarshilik boshqaruv va davlatning vujudga kelishini taqozo
qilganligi qayd etilgan. Ammo, Qadimgi SHarqda sodir bo‘lgan tarixiy
jarayonlarni qiyoslash, to‘g‘ridan-to‘g‘ri O‘rta Osiyo sharoitiga ko‘chirish tarixiy
nuqtai nazardan bahsli masala hisoblanadi;
– XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib, O‘rta Osiyoning ko‘chmanchi
chorvadorlar hududlarida davlatchilikning shakllanishi jarayoni mintaqaning
shimoliy viloyatlarida ilk temir davrida boshlandi, deb ta’kidlandi va ilk davlatlar
rivojlanishining davrlashtirilishi yangi ma’lumotlar asosida ko‘rib
chiqildi.Umuman olganda, mintaqa, jumladan, O‘zbekistonning zamonaviy
tarixshunosligida qadimgi ko‘chmanchilarning boshqaruv tizimi va ilk davlatchilik
muammolari bilan maxsus shug‘ullanayotgan mutaxassis olimlarning miqdori
yetarli emas.
1.2.Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi va boshqaruv
tizimi.
Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan ko‘chmanchi
xalqlar sifatida o‘ziga xos ijtimoiy-siyosiy tuzilishga ega bo‘lgan. Ularning
boshqaruv tizimi ko‘chmanchi chorvachilikka moslashgan bo‘lib, urug‘-qabila
asosida shakllangan. Quyida ularning ijtimoiy hayoti va siyosiy boshqaruv tizimi
haqida batafsil ma’lumot keltiriladi.
Massagetlar yashagan hududlar asosan yarim cho‘l va dasht bo‘lib, ular
chorvachilik va ovchilik uchun qulay edi. Amudaryo va Sirdaryo vodiysidagi suv
manbalari ularning ko‘chmanchi hayot tarzini qo‘llab-quvvatlagan. Saklar va
massagetlar yashash joylarining bir qismi bir-biriga tutash edi. Ikkala xalq ham
Orol dengizi va Kaspiy dengizi atrofida joylashgan keng hududlarni egallagan. Bu
14

daryo vodiylari ikkala xalq uchun ham muhim strategik hudud bo‘lib, ko‘chmanchi
chorvachilik va savdo uchun qulay imkoniyat yaratgan. 5
Saklar va massagetlarning jamiyati urug‘-qabila asosida tashkil topgan edi.
Har bir urug‘ o‘zining boshlig‘i yoki sardori tomonidan boshqarilgan. Urug‘lar
ko‘pincha birlashib, qabilalar ittifoqini tashkil qilgan. Ushbu ittifoqlar turli siyosiy
va harbiy maqsadlarda shakllangan.
Jamiyat uch asosiy tabaqaga bo‘lingan:
Jangchilar: Jangchilar qatlami eng yuqori mavqega ega bo‘lgan. Ular
jamiyatni himoya qilish va dushmanlarga qarshi janglarda qatnashgan.
Chorvadorlar va dehqonlar: Bu qatlam jamiyatning iqtisodiy asosini tashkil
etgan. Ular chorva boqish va ba’zan dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Hunarmandlar va savdogarlar: Jamiyatda qurol-aslaha, zeb-ziynat buyumlari
ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar ham muhim o‘rin tutgan
Saklar va massagetlar jamiyatida ayollar muhim mavqega ega bo‘lgan.
Ayniqsa, qirolicha To’maris kabi tarixiy shaxslar ayollarning siyosiy va harbiy
sohalarda faol ishtirok etganini ko‘rsatadi. Ayollar nafaqat uy-ro‘zg‘or ishlari, balki
janglarda ham qatnashgan.
Har bir qabila yoki urug‘ o‘zining sardori tomonidan boshqarilgan. Sardorlar
harbiy qobiliyati, jasorati va tajribasi bilan ajralib turgan. Qabila sardorlari
qabilaning ichki ishlarini boshqarish va boshqa qabilalar bilan munosabatlarni
yo‘lga qo‘yishda muhim rol o‘ynagan. Saklar va massagetlar bir necha qabila
ittifoqlarini tuzib, kuchli harbiy-siyosiy tuzilma yaratgan. Ushbu ittifoqlar asosan
tashqi dushmanlarga qarshi himoyalanish yoki hujum qilish uchun shakllangan.
Massagetlar tarixida To’maris qirolichasi kabi kuchli siyosiy rahbarlar paydo
bo‘lgan. Ular faqat ichki boshqaruvni emas, balki xalqni birlashtirish va
dushmanlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishda muhim rol o‘ynagan.
Saklar orasida ham kuchli rahbarlar mavjud bo‘lib, ular qabilalar ittifoqini
boshqarib, siyosiy va harbiy masalalarni hal qilgan. Qabila sardorlari va rahbarlari
ko‘pincha qabila oqsoqollari va boshqa nufuzli shaxslar bilan maslahatlashib ish
5
Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 1-жилд.- Т.: Ўқитувчи, 1987. 5-14, 28-30, 31-38 б.
15

tutgan. Muhim qarorlar, jumladan, urush yoki tinchlik masalalari umumiy
kengashda hal qilingan.
Saklar va massagetlar harbiylashgan jamiyat bo‘lib, ularning har bir a’zosi
jangchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan. Harbiy qo‘shin asosan otliq askarlardan iborat
bo‘lgan. Ular kamon, nayza, qilich va qalqon bilan qurollangan. Ular dushmanni
yengish uchun tezkorlik va harakatchanlikdan foydalangan. Ko‘chmanchi hayot
tarziga mos jang uslublari (masalan, hujum va tezda chekinish) keng qo‘llanilgan.
Massagetlar Kir II (Ahamoniylar shohi) bilan bo‘lgan jangda ana shu
taktikalardan foydalangan. Qabila ittifoqlari shakllantirilganida harbiy kuchlar
birlashtirilgan va ular katta hududlarni nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Saklar va massagetlar asosan ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullangan.
Chorva mollari (otlar, qo‘ylar, tuyalar) ularning asosiy boyligi hisoblangan.
Chorvachilik iqtisodiyotning asosiy tayanchi bo‘lib, jamiyatni oziq-ovqat va
boshqa zaruriy ehtiyojlar bilan ta’minlagan. Saklar va massagetlar savdo yo‘llarida
muhim o‘rin tutgan. Ayniqsa, Ipak yo‘lining dastlabki shakllanishida ular
vositachilik qilgan. Ular boshqa xalqlar bilan chorva mollari, terilar, qurol-
aslahalar va zeb-ziynat buyumlarini almashgan. Harbiy yurishlar va talon-taroj
o‘lja olish orqali iqtisodiy daromad keltirgan. Bu esa jamiyatni boyitishda muhim
omil bo‘lgan.
Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi ko‘chmanchi hayot
tarziga moslashgan edi. Ularning jamiyati urug‘-qabila tizimiga asoslangan bo‘lib,
boshqaruv sardorlar, qabila rahbarlari va ba’zan qirolichalar tomonidan amalga
oshirilgan. Siyosiy tizim asosan harbiy kuchga tayanib, tashqi tahdidlarga qarshi
samarali boshqaruvni ta’minlagan. Ushbu tuzilma ularning uzoq vaqt davomida
mustaqil bo‘lib qolishlariga yordam bergan. 6
Saklar va massagetlar ko‘chmanchi qabilalar sifatida kuchli harbiy
salohiyatga ega bo‘lgan. Ularning hayot tarzi, geografik sharoit va iqtisodiy
faoliyati jangovar tayyorgarlikni ustuvor sohalardan biriga aylantirgan. Quyida
ularning harbiy qudrati va jangovar taktikasi haqida batafsil ma’lumot berilgan:
6
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. –М.: Искусство, 1982.
16

Saklar va massagetlar jamiyatida har bir erkak jangchi sifatida tayyorlangan.
Yosh bolalikdan ot minish, kamondan otish va jangovar harakatlarga o‘rgatilgan.
Jangchilarning ko‘pchiligi oilaviy va qabila tuzilmasida harbiy mas’uliyatga ega
bo‘lgan. Ularning harbiy kuchining asosi otliq askarlardan iborat edi. Bu
jangchilarning tezkorligi va harakatchanligi ularga dushmanlarni yengishda katta
ustunlik bergan. Otliq askarlar uzoq masofadan kamon otish va tezkor hujumlarni
amalga oshirishda ustun bo‘lgan. Sak va massaget jangchilari kamon bilan
mohirona ishlagan. Ularning o‘q-yoylari yengil va uzoq masofaga otish uchun
moslashtirilgan edi. Jangchilarning asosiy qurollaridan biri qisqa qilich va nayza
bo‘lgan. Bu qurollar yaqin janglarda samarali ishlatilgan. Himoya vositalari
sifatida yog‘och, teri yoki bronzadan yasalgan qalqonlar, shuningdek, metall yoki
teridan yasalgan sovutlardan foydalanganlar
Saklar va massagetlar muntazam harbiy mashqlar o‘tkazib, jangchilarning
jangovar qobiliyatini doimiy ravishda oshirib borgan. Geografik sharoitlarga
moslashgan holda tog‘li hududlarda ham, keng dashtlarda ham jang qilishga qodir
edilar
Saklar va massagetlar dushmanlarni charchatish va o‘zlariga qulay sharoitda
jang qilish uchun tezkor hujum va chekinish taktikasidan foydalangan. Ular keng
hududlarda harakatlanib, dushmanni o‘z hududiga chuqur kirishga majbur qilgan,
so‘ng esa to‘satdan hujum qilgan. Ular tezkor reydlar o‘tkazib, dushmanni
kutilmaganda zarba bilan yo‘q qilgan. Bu taktika ayniqsa ko‘chmanchi xalqlar
o‘rtasidagi janglarda samarali bo‘lgan. Dushmanni aldash maqsadida ataylab
chekinish taktikasini qo‘llaganlar. Bu usulda dushman sak va massaget
jangchilarining ortidan quvib, qopqonga tushgan. Otliq askarlar tez harakatlanib,
dushman saflariga bir vaqtning o‘zida ko‘plab o‘q otib, ularni parokanda qilgan.
Bu taktika katta qo‘shinlarni mag‘lub etishda muhim rol o‘ynagan. Saklar va
massagetlar jangni o‘zlariga qulay hududlarda o‘tkazishga intilgan. Tog‘li yoki
cho‘l hududlarida ular tabiiy sharoitlardan ustalik bilan foydalangan. Massagetlar
17

qirolichasi To’maris fors shohi Kir II bilan bo‘lgan jangda o‘z xalqining harbiy
kuchini namoyish qilgan. 7
To’marisning qo‘shinlari Kirning armiyasini aldov va to‘satdan hujum
taktikalari yordamida mag‘lub qilgan. Bu jangda massagetlar o‘zining jasorati va
jangovar mahoratini ko‘rsatgan. Saklar Ahamoniylar imperiyasiga qarshi bir necha
marta muvaffaqiyatli janglar olib borgan. Doro I davrida saklarning qarshiligi
ularning harbiy kuchi va mustaqillik uchun kurashuvchanligini ko‘rsatadi. Saklar
va massagetlar skiflar bilan madaniy va harbiy aloqada bo‘lib, ko‘pincha ittifoq
tuzgan yoki raqobatlashgan. Bu ularning harbiy tajribasini boyitgan.
Saklar va massagetlarning ijtimoiy tuzilmasida harbiy xizmat jamiyatdagi
eng yuqori maqomlardan biri bo‘lgan. Jangchilar o‘z qabilasining himoyachisi
sifatida e’tirof etilgan. Jangda muvaffaqiyat qozongan sardorlar va jangchilar
qabila boshqaruvida muhim o‘rin tutgan. Harbiy yurishlar natijasida o‘lja olish
iqtisodiy faoliyatning muhim qismiga aylangan. O‘ljalar chorva, qurol-aslaha va
boshqa boyliklardan iborat bo‘lgan. Harbiy yurishlar va qo‘shni xalqlar bilan
janglar sak va massagetlar madaniyatiga turli elementlarni olib kirgan.
Saklar va massagetlar kuchli harbiy salohiyatga ega bo‘lgan jangovar
qabilalar edi. Ularning otliq askarlari, o‘q-yoy ustalari va tezkor hujum taktikalari
ko‘chmanchi xalqlar orasida ularga alohida mavqe bergan. To‘satdan hujum,
yolg‘on chekinish va o‘q yomg‘iri kabi taktikalar ularning dushmanlari ustidan
g‘alaba qozonishida muhim omil bo‘lgan. To’maris va Kir II o‘rtasidagi jang kabi
tarixiy voqealar esa ularning jangovar mahoratini dunyoga namoyish qilgan. 8
Saklar va massagetlarning ijtimoiy hayoti urug‘-qabila tizimiga asoslangan
bo‘lib, ijtimoiy qatlamlar o‘zaro aniq chegaralangan. Ularning madaniy hayoti esa
ko‘chmanchi turmush tarziga, diniy e’tiqodlarga va san’atga boy bo‘lgan. Quyida
bu xalqlarning ijtimoiy qatlamlari va madaniy hayoti haqida batafsil ma’lumot
beriladi.
7
Ahmedov Bo‘nboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlar tanx fakultetlari uchun qo‘llanma-Mas
ul muharrir H.Ziyoev - T: O‘qituvchi, 2023, -432 bet
8
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari Tarix mualimlar, das (Qadingi zamon va o‘rta talabalar va yuqori sinf
o‘quvchilan uchun qo‘llanma. -TO‘qituvchil, 2021, 352 bet.
18

Saklar va massagetlar jamiyatida ijtimoiy tabaqalanish aniq ko‘rinib turgan.
Jamiyat quyidagi asosiy qatlamlardan iborat edi:
Jangchilar (aristokratiya)
Jangchilar jamiyatning eng yuqori qatlamini tashkil etgan. Ular jamiyatni
himoya qilish va dushmanlarga qarshi jang qilish vazifasini bajargan. Jangchilar
o‘z boyligi va ijtimoiy mavqeiga qarab qabila sardorlari, shohlar yoki qirolichalar
qatorida bo‘lgan. Harbiy muvaffaqiyat jangchilarni nufuzli shaxsga aylantirgan.
Chorvadorlar va dehqonlar
Bu qatlam jamiyatning asosiy iqtisodiy poydevorini tashkil qilgan. Ular
ko‘chmanchi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Chorvadorlar
nafaqat jamiyatni oziq-ovqat bilan ta’minlagan, balki harbiy yurishlar uchun zarur
bo‘lgan otlarni yetishtirgan. Ayrim hududlarda, ayniqsa daryo vodiysida yashagan
qabilalar dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Hunarmandlar va savdogarlar
Hunarmandlar asosan qurol-aslaha, zeb-ziynat buyumlari va maishiy
anjomlar ishlab chiqargan. Savdogarlar boshqa xalqlar bilan iqtisodiy aloqalar
o‘rnatgan. Ayniqsa, Ipak yo‘li orqali ular turli xil mahsulotlarni almashtirgan.
Diniy rahbarlar
Diniy marosimlarni boshqaruvchi ruhoniylar jamiyatda muhim o‘rin tutgan.
Ular diniy e’tiqod va madaniy an’analarni saqlash va targ‘ib qilish bilan
shug‘ullangan. Ruhoniylar qabilaning ijtimoiy va ma’naviy hayotini boshqarishda
katta rol o‘ynagan.
Saklar va massagetlarning madaniy hayoti ularning ijtimoiy-iqtisodiy
sharoiti va diniy e’tiqodlari bilan chambarchas bog‘liq edi. Sak va massagetlarning
san’ati asosan hayvonot dunyosini tasvirlashga qaratilgan. Bu uslubda turli
hayvonlar – bo‘rilar, qushlar, otlar va yo‘lbarslar tasvirlangan. Ular oltin, kumush
va bronzadan turli buyumlar yasagan. Bu buyumlar jangchilar qurollarini, zeb-
ziynat buyumlarini va marosim anjomlarini o‘z ichiga olgan. Kulolchilik
mahsulotlari, xususan, turli naqshlar bilan bezatilgan sopol idishlar keng tarqalgan.
Saklar va massagetlar quyosh, oy, yer va suv kabi tabiat kuchlariga sig‘ingan. Bu
19

ularning diniy e’tiqodida muhim o‘rin tutgan. Jangchilarning jasorati va
qahramonliklari ular orasida alohida hurmat qilingan. Ayrim sardorlar va
qirolichalar ilohiylashtirilgan. Diniy marosimlar hayotning turli jabhalariga
bag‘ishlangan bo‘lib, ular orasida jangchilarning qasamyod qilishlari va o‘liklarni
ko‘mish marosimlari alohida o‘rin tutgan. Saklar va massagetlar asosan
ko‘chmanchi bo‘lganlari sababli yengil ko‘chiriladigan chodirlarda yashagan. Bu
chodirlar mato yoki teridan yasalgan.
Ularning kiyimlari iqlim va hayot tarziga moslashgan. Erkaklar jangovar
liboslar kiygan bo‘lsa, ayollar bejirim naqshli kiyimlar kiygan. Ko‘chmanchi hayot
tarziga mos ravishda ular asosan go‘sht, sut mahsulotlari va bug‘doydan
tayyorlangan ovqatlar iste’mol qilgan. Sak va massagetlar turli musiqa asboblarini
ishlatgan, jumladan, kamonli cholg‘ular va do‘mbira singari asboblar. Ularning
folklorida qahramonlik eposlari, jangchilarning jasorati va tabiiy kuchlar bilan
bog‘liq afsonalar keng tarqalgan. Saklar va massagetlar o‘z jangchilarini alohida
hurmat bilan ko‘mgan. Ko‘pincha ular jangchilarni qurollari va otlari bilan birga
dafn etgan. Ular tabiat va hosil bayramlarini nishonlagan. Bunday bayramlar turli
diniy marosimlar bilan boyitilgan.
Saklar va massagetlarning ijtimoiy hayoti qat’iy tabaqalanish asosida tashkil
etilgan bo‘lib, jangchilar, chorvadorlar, hunarmandlar va diniy rahbarlar muhim
qatlamlarni tashkil qilgan. Ularning madaniy hayoti esa ko‘chmanchi turmush
tarziga, tabiatga sig‘inish e’tiqodlariga va boy san’at an’analariga asoslangan.
Hayvonot olamini tasvirlashga yo‘naltirilgan san’at uslubi va jangchilarga alohida
hurmat madaniy hayotining muhim jihatlaridan biri bo‘lgan.
II BOB. SAK MASSAGETLAR MADANIYATI VA DUNYO
TARIXIDAGI O‘RNI.
2.1.Sak massagetlarning madaniyati va merosi.
Saklar va massagetlar o‘zlarining boy madaniyati va moddiy merosi bilan
qadimiy dunyo xalqlari orasida alohida o‘rin egallaydi. Ularning madaniyati
ko‘chmanchi hayot tarzi, diniy e’tiqodlari va san’at uslublari bilan chambarchas
20

bog‘liq bo‘lgan. Bugungi kunda arxeologik topilmalar orqali bu xalqlarning hayoti
va madaniyati haqida ko‘plab ma’lumotlar olinmoqda.
Arxeologik qazishmalar davomida saklar va massagetlarga oid turli
yodgorliklar topilgan. Ushbu topilmalar ularning kundalik hayoti, diniy e’tiqodlari
va san’ati haqida muhim ma’lumot beradi.
Sak va massagetlarning dafn marosimlari bilan bog‘liq kurqanlar (qabr
tepaliklari) eng muhim arxeologik topilmalardan biridir. Bu kurqanlar ko‘pincha
zodagonlar yoki jangchilar uchun barpo etilgan.
Issiqqo‘l kurqani (Qozog‘iston): Bu yodgorlikda topilgan oltin buyumlar va
zeb-ziynatlar saklarning boy madaniyatini aks ettiradi. Ayniqsa, "Oltin odam"
topilmasi saklar san’ati va ijtimoiy hayotining yorqin namunasidir. Ushbu hududda
topilgan kurqanlarda zodagonlarning jasadlari bilan birga qurol-yarog‘lar, zeb-
ziynatlar va uy hayvonlari qoldiqlari aniqlangan.Qabrlarda ko‘pincha
jangchilarning qurollari, otlarining suyaklari va marosim buyumlari topilgan. Bu
topilmalar sak va massagetlarning o‘likdan keyingi hayotga ishonchlarini aks
ettiradi. 9
Saklar va massagetlar metallga ishlov berish bo‘yicha yuqori mahoratga ega
bo‘lgan. Oltindan yasalgan hayvon tasvirlari (zoomorf uslub) ular orasida keng
tarqalgan. Poyafzal bezaklari, qo‘l soatlari, va qurol buyumlari saklarning san’atga
bo‘lgan yuksak qiziqishini ko‘rsatadi. Qozog‘istonda topilgan Tilla kiyim (Oltin
odam) bu madaniyatning yorqin namunasi hisoblanadi.
Ko‘chmanchi hayotga mos ravishda oddiy, ammo mustahkam sopol idishlar
keng tarqalgan. Idishlar ustiga chizilgan naqshlar ularning estetik didini va diniy
tasavvurlarini aks ettirgan. Ba’zi sopol buyumlarda tabiat va hayvonot olamining
tasvirlari uchraydi.
Sak va massagetlarning jangovar qurollari, jumladan, kamonlar, nayzalar,
qilichlar va qalqonlar topilgan. Ular nafaqat harbiy kuch, balki badiiy ishlov berish
jihatidan ham yuqori darajada bo‘lgan. Metall sovutlar va dubulg‘alar
jangchilarning o‘z himoyasiga qanchalik e’tibor berganini ko‘rsatadi. Saklar va
9
Amir Temur Ko‘ragon Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B. Ahmedov - T: Nur, 2022, -40 bet.
21

massagetlarning moddiy madaniyati ko‘chmanchi turmush tarziga moslashgan
bo‘lib, ularning san’at, me’morchilik va kundalik hayot buyumlarida aks etgan.
Saklar va massagetlarning san’atida hayvonlar tasviri muhim o‘rin tutgan.
Ular hayvonlarni ramziy ma’noda ishlatib, qudrat va kuchni ifodalagan. Qoplon,
bo‘ri, ot va burgut kabi hayvonlarning tasvirlari oltin va bronzadan yasalgan
buyumlarda ko‘plab uchraydi. Liboslarda turli naqshlar va bezaklar qo‘llangan.
Ayniqsa, zodagonlar oltin va kumushdan yasalgan buyumlar bilan bezangan. Tilla
va kumush bilakuzuklar, soch taqinchoqlari, va bo‘yin tasmalar keng tarqalgan.
Ko‘chmanchi turmush tarzi tufayli doimiy inshootlar kam uchraydi, ammo
vaqtinchalik qo‘rg‘onlar va diniy marosim joylari arxeologlar tomonidan
aniqlangan. O‘tovlar (chodirlar) ularning yashash joylari bo‘lib, ular o‘zining
qulayligi va ixchamligi bilan ajralib turgan. Saklar va massagetlarning moddiy
madaniyati bugungi kunda Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va san’atining
ajralmas qismidir. Ularning zoomorf uslubi bugungi kungacha saqlanib qolgan.
Markaziy Osiyo xalqlari san’atida hayvon tasvirlari hanuz dolzarbdir. Saklar va
massagetlar qoldirgan yodgorliklar ularning turmush tarzi, ijtimoiy hayoti va diniy
e’tiqodlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Ularning madaniyati
Markaziy Osiyodagi boshqa qadimiy davlatlar va xalqlar bilan aloqador bo‘lib,
tarixiy integratsiyaning ko‘rinishi sifatida baholanadi.
Saklar va massagetlarning madaniyati boy va rang-barang bo‘lib, ularning
san’ati, urf-odatlari va moddiy yodgorliklari orqali namoyon bo‘ladi. Arxeologik
topilmalar, jumladan, kurqanlar, oltin buyumlar, sopol idishlar va jangovar
qurollar, ularning yuqori badiiy mahorati va rivojlangan madaniyatidan dalolat
beradi. Bugungi kunda ularning moddiy madaniy merosi nafaqat tarixiy, balki
madaniy jihatdan ham qimmatli hisoblanadi.
Saklar va massagetlar o‘zlarining diniy e’tiqodlari va urf-odatlarida tabiat
bilan uyg‘unlikda yashagan, tabiat kuchlariga sig‘ingan va o‘z e’tiqodlarini
marosimlar orqali namoyon qilgan. Ularning diniy qarashlari va urf-odatlari
22

ko‘chmanchi hayot tarzi va jangovar ruhiyat bilan bog‘liq bo‘lib, jamiyat
hayotining ajralmas qismi edi. 10
Saklar va massagetlar osmon jismlarini muqaddas deb bilishgan. Quyosh
hayot va qudratning ramzi sifatida alohida o‘rin tutgan. Yer (ona zamin) hosildorlik
va baraka manbai deb hisoblangan. Daryolar va buloqlar muqaddas sanalib, ularga
qurbonliklar keltirilgan. Hayvonlar saklar va massagetlarning diniy qarashlarida
muhim o‘rin tutgan.
Saklar va massagetlar o‘likdan keyingi hayotga ishonishgan va bu e’tiqod
ularning dafn marosimlarida aks etgan. Ular o‘liklarni qurollar, oziq-ovqat va hatto
otlari bilan birga dafn etgan, bu esa o‘liklarning narigi dunyoda ham jangovar va
qudratli bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan. Diniy marosimlarni boshqaruvchi
shomonlar yoki ruhoniylar jamiyatda muhim o‘rin tutgan. Ular tabiat kuchlari
bilan bog‘lanish va ilohiy marosimlarni amalga oshirish vazifasini bajargan. Tabiat
kuchlarini rozi qilish yoki muhim voqealar oldidan muvaffaqiyat tilash maqsadida
hayvonlar, ko‘pincha otlar yoki qo‘ylar qurbonlik qilinardi.
Sak va massagetlarning dafn marosimlari ulug‘vorligi bilan ajralib turgan.
Zodagonlar va jangchilar alohida tantana bilan dafn qilingan. Dafn etilgan shaxs
uchun baland tepalik (kurqan) barpo etilgan. Bu tepalik o‘likning jamiyatdagi
o‘rnini va nufuzini ifodalagan. Ko‘plab kurqanlarda marhum bilan birga otlarning
suyaklari topilgan. Bu, otning narigi dunyoda ham xizmat qilishiga ishonch bilan
bog‘liq. Sak va massagetlar bahor kelishini yangi hayot va hosildorlikning
boshlanishi sifatida nishonlashgan. Bu bayramlarda tabiat kuchlariga qurbonliklar
keltirilgan. Jangchilar o‘z jangovar qurollarini va kuch-qudratini namoyish qilish
uchun maxsus marosimlar o‘tkazgan. Bu marosimlar jamoaning birdamligini
mustahkamlashga xizmat qilgan. Nikoh marosimlari tabiat va urug‘-qabila
an’analari bilan uyg‘unlashgan bo‘lib, oilaning barqarorligi va farovonligi uchun
maxsus marosimlar o‘tkazilgan.
10
www.pedagog.uz
23

Saklar va massagetlarning diniy e’tiqodlari va urf-odatlari tabiatga sig‘inish,
hayvonlar kulti va o‘likdan keyingi hayotga ishonch asosida shakllangan. Ularning
diniy marosimlari jamiyatni birlashtirish, tabiat kuchlariga hurmat ko‘rsatish va
hayotning muqaddasligini ulug‘lashga qaratilgan edi. Bugungi kunda bu qadimiy
e’tiqodlar va urf-odatlarning izlari mintaqaning madaniy va diniy merosida
saqlanib qolgan.
Sak va massagetlarning boy madaniyati, urf-odatlari va san’ati bugungi
Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatida sezilarli iz qoldirgan. Ularning
e’tiqodlari, turmush tarzi va estetik qadriyatlari zamonaviy jamiyatda turli
ko‘rinishlarda aks etmoqda. Sak va massagetlarning tabiatga sig‘inish an’analari
bugungi zamon madaniyatida saqlanib qolgan. Bahor va yangi hayot boshlanishi
nishonlanadigan bu bayram sak va massagetlarning bahor marosimlariga borib
taqaladi. Hozirgi jamiyatda daraxt ekish, hayvonlarni himoya qilish kabi odatlar
qadimiy e’tiqodlarning davomidir.
Dafn marosimlaridagi ayrim an’analar, masalan, o‘lik bilan birga muhim
buyumlarni qo‘yish, qadimiy kurqan madaniyatining zamonaviy ko‘rinishlaridan
biridir. Sak va massagetlarning hayvonlar tasviridan foydalanish san’ati zamonaviy
xalq amaliy san’atida keng tarqalgan. Hayvonlar shakllaridagi zeb-ziynatlar,
bilakuzuk va tumorlar qadimiy sak san’atining davomidir. Gilamlar, matolar va
sopol idishlardagi naqshlar hayvon va tabiat tasvirlariga asoslangan. Saklarning
oltin buyumlari va zargarlik san’ati zamonaviy zargarlik mahsulotlarida o‘z aksini
topgan. Ayniqsa, "Oltin odam" topilmasi bugungi kunda milliy o‘zlikni ifodalovchi
ramz sifatida talqin qilinadi.
Sak va massagetlar dunyo tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
ko‘chmanchi xalqlardir. Ularning harbiy qudrati, madaniyati va savdo aloqalari
boshqa sivilizatsiyalar rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ular Sharq va G‘arb
o‘rtasidagi aloqalarni shakllantirgan, ko‘chmanchi madaniyatni rivojlantirgan va
tarixda o‘z nomlarini abadiylashtirgan xalqlardan biridir.
2.2.Sak va massagetlarning dunyo tarixidagi ahamiyati.
24

Sak va massagetlar Markaziy Osiyo tarixi va dunyo sivilizatsiyasida muhim
o‘rin tutgan. Ularning harbiy qudrati, madaniyati va turmush tarzi boshqa xalqlar
va davlatlarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatib, tarixda chuqur iz qoldirgan. Ular
nafaqat ko‘chmanchi xalqlar hayot tarzining timsoli, balki Yevroosiyo hududida
madaniy va siyosiy jarayonlarni shakllantirgan muhim omil bo‘lishgan.
Saklar va massagetlar qadimgi Eron tarixida katta o‘rin tutgan. Axomaniylar
hukmdori Kir II (Kambis) massagetlar bilan jang qilgan va bu jangda halok
bo‘lgan. Bu voqea dunyo tarixidagi muhim harbiy to‘qnashuvlardan biri sifatida
e’tirof etiladi. Saklar skiflar bilan o‘zaro yaqin aloqalarda bo‘lib, ular orqali
Yevropa va Osiyo hududlariga ta’sir o‘tkazgan.
Sak va massagetlarning harbiy uslublari (otliq qo‘shin, o‘q-yoy va chaqmoq
kabi qurollardan foydalanish) boshqa xalqlar tomonidan o‘rganilgan. Ularning
taktikasi keyinchalik ko‘plab jangovar xalqlarning strategiyalariga asos bo‘lgan.
Sak va massagetlar Markaziy Osiyodagi savdo yo‘llarini, jumladan, qadimgi
Ipak yo‘lini nazorat qilishgan. Bu yo‘llar orqali madaniyatlar, texnologiyalar va
savdo mahsulotlari almashinuvi yuz bergan.
Saklar va massagetlar ko‘chmanchi madaniyatning rivojlanishida asosiy
o‘rin tutib, Yevroosiyo bo‘ylab hayot tarzi, san’at va urf-odatlarini tarqatgan.
Ularning san’ati (masalan, oltin odam) boshqa xalqlarning zargarlik va san’at
uslublariga ta’sir qilgan.
Sak va massagetlarning tillari va etnik merosi keyinchalik turkiy va boshqa
ko‘chmanchi xalqlarning shakllanishiga ta’sir qilgan. Ularning ayrim so‘zlari va
madaniy elementlari zamonaviy turkiy xalqlarda uchraydi.
Sak va massagetlar o‘z davrida Markaziy Osiyoning qudratli qabilalari
sifatida tanilgan. Ular hududni himoya qilish va qo‘shni davlatlarga qarshi
kurashish orqali bu mintaqada siyosiy barqarorlikni saqlashga yordam bergan.
Ular Sharq va G‘arb o‘rtasida madaniy va savdo aloqalarini yo‘lga
qo‘yishda ko‘prik vazifasini bajargan. Bu hudud Yevropa, Eron, Xitoy va
Hindiston madaniyatlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni ta’minlagan.
25

Massagetlarning malikasi To’maris Axomaniylar imperiyasining asoschisi
Kir II ustidan qozongan g‘alabasi dunyo tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu voqea
massagetlarning harbiy qudrati va malika To’marisning jasorati haqida ko‘plab
afsonalarning yaratilishiga sabab bo‘lgan.
Aleksandr Makedonskiy Saklar yashagan hududlarni zabt etishga harakat
qilgan. Bu hududda yashovchi qabilalar Aleksandrning istilolariga qarshi kuchli
qarshilik ko‘rsatgan. Ipak yo‘li orqali Saklar va massagetlar Xitoy, Hindiston, Eron
va Yevropa o‘rtasida savdo va madaniy aloqalarning rivojlanishiga hissa qo‘shgan.
Ular metallga ishlov berish, jangovar qurollarni takomillashtirish va
ko‘chmanchi iqtisodiyotning samaradorligini oshirish borasida katta hissa
qo‘shgan. Sak va massagetlarning tabiatga sig‘inish falsafasi boshqa xalqlarning
diniy qarashlariga ta’sir qilgan. Ularning tabiatni muqaddas bilish an’analari
zamonaviy ekologik ongni shakllantirishga ham ta’sir ko‘rsatgan. Kurqanlar
(qabrtepaliklar) boshqa ko‘chmanchi xalqlarning dafn marosimlariga ham ta’sir
qilgan va keng tarqalgan madaniy fenomen bo‘lgan.
Ma’lumki, O‘rta Osiyoda yashagan qadimgi aholi folklori, xususan, sak-
massaget eposi namunalarining qadimgi yunon manbalaridan, xususan,
Gerodotning “Tarix” asaridan o‘rin olgan. Gerodot skiflar diyori bo‘ylab qilgan
sayohatlari chog‘ida o‘zining mahalliy aholining boy og‘zaki ijodi, ayniqsa,
qahramonlik va jasoratni tasvirlovchi epik asarlari bilan tanishgan. SHuning uchun
ham u uz “Tarix”ida skif qabilalari hayoti bilan bog‘liq u yoki bu rivoyatni
keltirishdan avval so‘zni “aytishlaricha”, “menga aytib berishlaricha”, “hikoya
qilishlaricha” kabi birikmalar bilan boshlaydi. Bu esa Gerodot asarida keltirilgan
skif folklori namunalari bevosita og‘zaki an’anaga borib taqalishidan darak beradi.
Gerodotning “Tarix” asarida keltirilgan “skif hikoyalari”ning negizi folklorga borib
bog‘lanishini D.S.Raevskiy va L.A.Lelekovlar ham qayd etishgan.
O‘zbek xalq ijodidagi epik syujetlar va an’anaviy motivlarning tarixiy
asoslarini aniqlashda qadimgi yozma manbalar orqali saqlanib qolgan arxaik
folklor namunalari yoki ularning qoldiq holidagi ko‘rinishlarini qiyosiy tahlil qilish
substrat hodisalarning ham ahamiyati kattadir. Sak-massaget qabilalari eposining
26

reliktlari O‘rta Osiyo hududida istiqomat qilgan ko‘pgina xalqlar va elatlarning
folklor an’analari rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatganligiga ilmiy adabiyotlarda
ko‘plab dalillar mavjud. Xususan, osetin tili va folklorining tadqiqotchisi
V.I.Abaev qadimgi skiflar folklorining epik transformasiyasi haqida fikr yuritar
ekan, shunday yozadi: “Osetin xalq qahramonlik eposining yetakchi
personajlaridan biri Satani obrazining genezisini aniqlash nartshunoslikning asosiy
masalalaridan sanaladi. Bunday g‘aroyib obraz faqatgina ijtimoiy hayotda
ayollarning roli ustuvorlik qilgan jamiyat og‘zaki ijodidagina yuzaga kelishi
mumkin. SHunda beixtiyor skif (sak, massaget) eposida tasvirlangan ayollar obrazi
yodga tushadi: yengilmas Kirga qaqshatgich zarba bergan jasur To‘maris
(Gerodot), Amagi (Polien), Zarina (Ktesiy). SHuningdek, qadimgi dunyo
muarrixlari asarlaridagi “ayollar hukmronlik qiladigan” sarmat qabilalari
to‘g‘risidagi qaydnomalarni ham eslaymiz. Bu kabi boshqa parallelliklar va
qiyosiy tahlillar asosida shuni ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, osetin xalq
qahramonlik dostonining tarixiy asoslari sarmat va skif (sak, massaget) eposiga
borib taqaladi, binobarin, osetin epik kuychilari ana shu qadimgi qavmlarning epik
an’analarini izchil davom ettirib kelishmoqda”.
Bugungi kunda Kavkazda istiqomat qiluvchi osetinlarning qadim ajdodlari –
os va alanlar bir zamonlar O‘rta Osiyoda, aniqrog‘i, Xorazm vohasi va Amudaryo
bo‘ylarida istiqomat qilganligini, Abu Rayhon Beruniyning Amudaryo suvining
kamayishi natijasida Uzboy sohillarida yashagan os va alan urug‘i vakillari Hazar
(ya’ni Kaspiy) degizi ortiga ko‘chib o‘tganligi, bu qavmlarnig tili xorazm va
bijnoq (qipchoq) tilining aralashmasidan iborat bo‘lganligi to‘g‘risidagi dalillarga
suyanadigan bo‘lsak, osetin qahramonlik eposida qadimgi sak-massagetlar folklori
epik syujetlari va motivlari saqlanib qolganligini tarixiy-vorisiy aloqador mahsuli
deb baholash mumkin bo‘ladi. 11
Ma’lumki, asosan Sirdaryo, Zarafshon va Amudaryo havzasidagi ulkan
hududda istiqomat qilgan sak, massaget qabilalari O‘rta Osiyo turkiy xalqlari,
11
www.ziyonet.uz
27

xususan, o‘zbek xalqining qadimgi ajdodlari hisoblanadi. Asosan, ko‘chmanchi
chorvadorlik, yarim o‘troq va o‘troq dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan sak va
massaget qabilalari uyushmasiga kiruvchi aholi o‘z ona yurti, oilasi va
qadriyatlarini bosqinchi dushmanlardan mardonavor himoya qilgan. Qadimgi
yunon yozma manbalari orqali saqlanib qolgan ma’lumotlarga qaraganda, saklar
juda mard, tanti va jasur bo‘lib, dushmanlariga qarshi otda ham, piyoda ham jang
qila olishgan. Ularning og‘zaki ijodida yaratilgan ko‘pgina folklor asarlari asosan
qahramonlik xarakterida ekanligining sababi ham ana shunda.
Yuqorida keltirilgan iqtibosda O‘rta Osiyo xalqlari hayoti bilan bog‘liq
folklor asarlarining qadimgi yunon manbalari orqali yetib kelgan relikt, ya’ni
qoldiqlarini “sak xalq eposi namunalari” tarzida talqin qilish o‘zini to‘la oqlaydi.
Ammo bu materiallar folklorning qaysi janriga mansubligini belgilashda muallif
fikrlari biroz bahstalabligi ham ko‘zga tashlanadi. Bu o‘rinda To‘maris, SHiroq,
Amorg va Sparetta to‘g‘risidagi folklor namunalarining janri ikki xil tarzda, ya’ni
“afsona” va “qissa” deb belgilangan. Agar afsona xalqning qadimiy e’tiqodlari va
mifologiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, voqelikni xayoliy uydirmalar vositasida
fantastik talqin asosida ifoda etuvchi folklor janri ekanligini hisobga olsak,
qadimgi yunon mualliflarining To‘maris, SHiroq, Amorg va Sparetta haqidagi
hikoyalari janr nuqtai nazaridan rivoyat ekanligi ma’lum bo‘ladi. Qadimgi sak-
massagetlar folklorida To‘maris va SHiroq kabi xalqparvar, yurtparvar
qahramonlarning jasoratini tarannum etuvchi qahramonlik eposi namunalari,
shuningdek, Amorg va Sparetta, Zariadr va Odatida, Strangey va Zarineya
to‘g‘risidagi ishqiy-romanik dostonlar yaratilgan va xalq orasida keng tarqalgan
bo‘lishi tabiiydir. Agar sak-massaget epik an’anasida bu kabi yirik epos namunalari
mavjud bo‘lmaganida bu etnoslar to‘g‘risida so‘z yuritgan antiq davr mualliflari
yuqorida nomlari zikr etilgan epik obrazlar va ularning sarguzashtlari bayon
etilgan rivoyatlarni keltirib o‘tmagan bo‘lishar edi.
Sak-massagetlar folklorida tarixiy qo‘shiq, tarixiy afsona va rivoyat janrlari
bildan bir qatorda qahramonlik dostonlari muhim o‘rin tutgan. O‘zbek xalq
dostonchiligi an’analarining arxaik davrini tashkil etadigan sak-massaget eposi o‘z
28

mohiyati va xarakteriga ko‘ra qahramonlik dostonlaridan iborat bo‘lganligini
T.Mirzaev va B.Sarimsoqovlarning “qadimgi massaget va sak qabilalarining eposi
qahramonlik eposi xarakterida bo‘lib, ularda vatanparvarlik, mardlik, vafodorlik
kabi xislatlar ulug‘langan”, degan fikri ham tasdiqlaydi. Folklorshunos‒
M.Qo‘shmoqov ham “Gerodot “Tarix”ida ham qahramonlik eposining toji – alp
xotun xarakteri balqib turadi”, deb yozadi. Darhaqiqat, qadimgi O‘rta Osiyoning
‒
jo‘g‘rofiy tuzilishiga nazar tashlasak, juda sersuv bo‘lgan Amudaryo hozirgi
Uzboy sho‘rxokligi orqali Kaspiy dengiziga quyilgan paytda uning o‘ng sohilidagi
hudud Turon, chap qirg‘og‘idan boshlanadigan yerlar esa Eron deb atalganligini
ko‘ramiz. YUnon mualliflarining tarixiy asarlarida ham qadimgi turonliklar, shu
jumladan, sak, massaget qabilalarining bosqinchilik maqsadida qo‘shin tortib
kelgan Eron shohi Kirga qarshi olib borgan mardonavor kurashi bayon qilingan
lavhalar ko‘p keltirilgan. Demak, o‘z yurtining ozodligi va hurligini hamma
narsadan ustun qo‘ygan sak va massaget qabilalarining turmush tarzi, orzu-
intilishlari, vatanparvar o‘g‘il-qizlarining mardligi tasvirlangan epik asarlar ham
qahramonlik eposi tarzida kuylangan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.
Sak eposi o‘zining mohiyati qahramonlik xarakteriga ega bo‘lgan, degan
ilmiy farazni ilgari surgan o‘zbek folklorshunoslari T.Mirzaev va B.Sarimsoqovlar
“ana shu qahramonlik xarakterining haqqoniyligini tasdiqlovchi bironta epos
namunasi bizga qadar yetib kelganmi?” degan savolga shunday javob berar
ekanlar, “Ha, yetib kelgan. Lekin eposga xos u relikt ham aynan epos shaklida
emas, balki mazmunan yetib kelgan”, deb yozadilar hamda o‘zbek folklorida
mavjud bo‘lgan “Oysuluv” garchi doston shaklida keyinroq yuzaga kelgan bo‘lsa-
da, biroq o‘zining hayotiy-tarixiy asoslari bilan To‘maris afsonasiga borib
taqalishini” qayd etadilar.
Darhaqiqat, sak-massagetlar mifologiyasi va epik an’analarining izlari turkiy
xalqlar, shu jumladan, o‘zbek folklorida ham ko‘p uchraydi. “Go‘ro‘g‘li”
turkumiga mansub o‘zbek xalq dostonlarida qahramon o‘zining qirq yigitlarida
birortasini u yoki bu yumush bilan safarga jo‘natishdan avval ularga bir kosa may
tutadi. SHunda yigitlar orasidan chiqqan eng botir va jasuri ana shu kosani olib
29

ichadi va safarga jo‘naydi. Bu o‘rinda may to‘la kosa qahramon tushida yoki ovga
borganida ko‘rib, oshiq bo‘lib qolgan parini olib kelishga qodir bo‘lgan bahodirni
aiqlashnig timsoliy vositasi vazifasini bajaradi. Bu motiving tarixiy asoslari esa
bevosita qadimgi sak-massaget eposiga borib taqaladi.
XULOSA
Sak massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan eng qudratli va o‘ziga
xos qabilalar ittifoqi sifatida dunyo tarixida alohida o‘rin tutadi. Ularning siyosiy
va harbiy salohiyati, iqtisodiy faoliyati hamda madaniyati qadimgi dunyo
rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa, ularning Ahamoniylar davlati va
boshqa yirik davlatlar bilan bo‘lgan ziddiyatlari tarixiy voqealarning rivojlanishida
muhim rol o‘ynagan.
Ushbu kurs ishida sak massagetlarning kelib chiqishi, ijtimoiy-siyosiy
tuzilishi, tarixiy voqealardagi ishtiroki va madaniyati chuqur o‘rganildi. Ularning
boshqaruv tizimi va jangovar strategiyalari ko‘chmanchi xalqlar hayot tarzining
mukammal namunasi bo‘lib, o‘z davrida raqib davlatlar uchun katta tahdid
bo‘lgan. Shuningdek, arxeologik topilmalar va madaniy meros sak massagetlarning
boy madaniyat va san’atga ega bo‘lganini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda sak massagetlarning tarixi va madaniyati faqat tarixiy
o‘tmishni emas, balki zamonaviy Markaziy Osiyo xalqlarining etnik va madaniy
shakllanish jarayonlarini o‘rganishda ham muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Ushbu mavzuda tadqiqotlarni davom ettirish orqali sak massagetlar haqidagi
tasavvurlarni yanada boyitish va ularning tarixdagi o‘rnini chuqurroq anglash
mumkin.
Mazkur tadqiqot sak massagetlar tarixining dolzarbligini ko‘rsatib, ularning
qadimgi dunyo tarixidagi muhim ahamiyatini yoritishga xizmat qiladi. Shu bilan
birga, bu mavzu bo‘yicha yanada keng qamrovli ilmiy ishlarni amalga oshirish
zarurligini ta’kidlaydi.Sak va massagetlarning qahramonlik afsonalari zamonaviy
adabiyot, teatr va kinematografiyada aks etgan. Ularning qahramonlari milliy
30

iftixor manbai bo‘lib, ko‘plab asarlarga ilhom bergan. Sak va massagetlar
zamonaviy Markaziy Osiyo xalqlari uchun milliy tarix va madaniyatning ajralmas
qismidir. Qozog‘istonning milliy ramzlaridan biri bo‘lib, saklarning madaniy
merosini ifodalaydi. Qozog‘iston va boshqa davlatlarning gerb va bayroqlarida
burgut tasviri mavjud bo‘lib, u kuch va erkinlik ramzi sifatida qadimiy sak
e’tiqodlaridan kelib chiqqan. Sak va massagetlarning qahramonlik tarixlari
zamonaviy milliy g‘urur va mustaqillik ruhini qo‘llab-quvvatlovchi asosiy
omillardan biridir. Bahor bayramlari, hosil yig‘imlari va boshqa an’analar sak va
massagetlarning tabiatga sig‘inish va mavsumiy hayot tarziga asoslangan. Bu
bayramning ildizlari sak va massagetlarning tabiat sikllariga bo‘lgan hurmatida
yotadi.
Zamonaviy xotira marosimlari, jumladan, qabrga atir-chechaklar qo‘yish
yoki alohida xotira kunlarini o‘tkazish qadimiy an’analar izidir. Markaziy
Osiyodagi ba’zi joy nomlari sak va massagetlar davri bilan bog‘liq. Masalan,
Sirdaryo daryosi saklarning yashash hududlaridan biri sifatida tanilgan. Sak va
massagetlar madaniyatiga oid arxeologik yodgorliklar bugungi kunda turizm va
madaniy merosning ajralmas qismi hisoblanadi.
Sak va massagetlarning madaniyati hozirgi zamon madaniyatiga chuqur
ta’sir ko‘rsatib, ularning izlari san’at, e’tiqod, folklor, urf-odatlar va milliy
identifikatsiyada saqlanib qolgan. Ularning tabiatga sig‘inish, jangovar ruhiyat va
boy san’at an’analari bugungi jamiyatda nafaqat tarixiy meros sifatida, balki
zamonaviy madaniyatning ajralmas qismi sifatida yashab kelmoqda.
Gerodotning yozishicha, skiflarda muqaddas qadah bo‘lib, unda bir yil
davomida jangda dushmanlarni mahf etgan kishigina may ichish huquqiga ega
bo‘lgan. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek folklori epik syujetlarining arxaik qatlamini
qadimda Tog‘li Oltoydan Kavkazortigacha bo‘lgan ulkan hududda, shu jumladan,
mamlakatimizning Zarafshon vohasi, hozirgi Toshkent viloyati hamda Farg‘ona
vodiysida istiqomat qilgan sak va massaget qabilalari eposi tashkil etadi. Jo‘g‘rofiy
jihatdan bunday ulkan hududda yashagan sak-massaget qabilalari nomoddiy
madaniyatining umumiy jihati ularning rivojlangan mifologik tasavvurlar tizimi,
31

fanda “hayvon uslubi” deb nom olgan mifopoetik tasviriy san’at usulini
yaratganligi hamda qahramonlik, mardlik va jasoratni kuylovchi yirik epik
asarlarni o‘z ichiga olgan eposlar silsiga ega bo‘lganligi bilan belgilanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Матниёзов М., Сотлиқов А. Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм. –
Урганч, 1999.Б. 5.
2.Бойназаров Ф. Средная Азия в античном периоде. – Т., 1991.С.242.
3.Толстов С.П. Древный Хорезм. – М., 1948.С.42.
4.Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Т., 1996. Б. 27.
5.Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник таризи. – Т., 2007. Б. 139.
6. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikası Prezidentining farmoni O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
7. Mirziyoyev Sh.M. "Qonun ustuvorligi inson manfaatlarini ta'minlash taraqqiyoti
va xalq farovonligining garovi. "O‘zbekiston", 2017-yil.
8. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 1-жилд.- Т.: Ўқитувчи, 1987. 5-14, 28-30, 31-
38 б.
9. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. –М.:
Искусство, 1982.
10. Культура и искусства народов Средней Азии в древности и
средневековье.-Т., 1978.
11. Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века
долины Зарафшан. – Т., 1980.
12. Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый путь. Энциклопедический
справочиник. Древность и ранее средневековье. -Т.: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 1999. -280 с.
13. Пидаев Ш. Сирли Кушонлар салтанати. –Т., 1991.
14. Ahmedov Bo‘nboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlar tanx
fakultetlari uchun qo‘llanma-Mas ul muharrir H.Ziyoev - T: O‘qituvchi, 2023, -
432 bet
15. Amir Temur Ko‘ragon Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B. Ahmedov - T: Nur,
2022, -40 bet.
32

16. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari Tarix mualimlar, das (Qadingi
zamon va o‘rta talabalar va yuqori sinf o‘quvchilan uchun qo‘llanma. -
TO‘qituvchil, 2021, 352 bet.
17. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. В 3-х томах. М-Л.: 2015-1953.
18. www.pedagog.uz
19. www.ziyonet.uz
33

Kirish,2ta bob, 4reja, xulosa , adabiyotlar

Sotib olish