Saljuqiylar davlati boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	209.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Saljuqiylar davlati boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
KIRISH…………………………………………………………………..2-4
I .BOB. Saljuqiylar davlati haqida umumiy ma'lumot.
1.1. Saljuqiylar davlatining hukumronligining boshlanishi.......................5-11
1.2. Saljuqiylar davlatining boshqaruvi....................................................12-16
II BOB . Saljuqiylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
2.1. Saljuqiylar hukumroligi davrida siyosiy ahvol…………………….16-31
2.2. Dandanakon jangining ahamiyati.....................................................32-33
2.2. Saljuqiylar davlatining tugatilishi ....................................................34-35
Xulosa. ......................................................................................................36
Foydalanilgan adabiyotlar ......................................................................37
Ilovalar…………………………………………………………………..38

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida bo‘lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo‘nalishlarda ham milliy
o‘zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan
o‘rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog‘liq
izlanishlarga keng yo‘l ochildi. Ta’kidlash joizki, o‘zbek xalqining tarixiy-madaniy
merosida davlat va huquq masalalariga bag‘ishlangan asarlar salmoqli o‘rinni
egallaydi. Ushbu merosni o‘rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biridir. Bu masalada birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb
ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o’lkaning o’ziga xos noyob
xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini
bosib-yanchib, qing’ir o’zanga solishga kirishdilar” 1
.
Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-
nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda.
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O‘zlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat
siyosati darajasiga ko‘tarilishi zarur”. O‘zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega
bo‘lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy tajribalarini zamonaviy,
demokratik qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish va jamiyatimiz turmushida ulardan
yanada kengroq va samaraliroq foydalanish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan
biridir. Saljuqiylar saltanatini tutgan o’rnini o’rganishni milliy istiqlol mafkurasi
talablaridan kelib chiqqan holda o‘rganishga, hozirgi kunda O‘zbekiston tarixi fani
oldida turgan eng muhim masalalaridan biri sifatida qaralmoqda.
Saljuqiylar - Xuroson, Yaqin va O rta Sharq, Kichik Osiyo, qismanʻ
1
Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т. Ўзбекистон. 2011. Б.172.
2

Movarounnahrdagi bir necha davlatlarda hukmronlik qilgan turkiy sulola (1038—
1308). Sulola nomi chorvador turkiy qavm —o g uzlar boshlig i Saljufek ibnʻ ʻ ʻ
Do kak nomidan olingan. Sulolaga Saljuqning nevarasi sulton To g rulbek asos
ʻ ʻ ʻ
solgan. Tarixda yuz bergan har bir voqea hayotimizda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarixiy voqealarni ko'proq o'ganish bizga ozimizning tariximizni ham chuqurroq
o'rganizcha yordam beradi Saljuqiylar davlati bilan tanishib yurtimizning tarixini
yanada teranroq anglab olishimizda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki,
Saljuqiylar qachon tashkil topganligi ular bilan bog'liq voqealar va mana shu
voqealar tariximizda qanchalik ahamiyat kasb etadi shu kabi muhim voqealardan
bizni xabardor qiladi.
Kurs ishining vaziafsi
- Saljuqiylar davlatining hukumronligining boshlanishini o’rganish;
- Saljuqiylar davlatining boshqaruv tartibi tuzilishini tahlil qilish;
- Saljuqiylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot ni yoritib berish;
- Dandanakon jangini tahlil qilish;
- Saljuqiylar davlatining inqirozga yuz tutishini
o’rganishdir. Kurs ishining ishining ob'ekti va predmet. Kurs
ishining predmeti Saljuqiylar davlati qachon tashlil topgan hulumdorlari,
boshqaruv tizmi, madaniyati, siyosati va ularning bpshqa xalqlar bilan aloqalari va
qilgan yurishlari yiqoridagilar ushbu kirs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyat. Ushbu kurs ishi
materiallaridan Saljuqiylar davlati tarixiga oid O'zbekiston tarixi fanidan,
tarixshunoslik o'quv fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, Ikki
bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3

I.BOB. Saljuqiylar davlati haqida umumiy ma'lumot
1.1.Saljuqiylar kelib chiqishi
4

XI asr oxirlaridan boshlab, Saljuqiylar davlati parchalana boshlaydi. Chunki
1-salib yurishi natijasida Saljuqiylar davlati Gruziya, Shirvon hamda Kichik
Osiyoning sohil bo yi hududlaridan, Suriya va Falastinning bir qismidan ajralganʻ
(1096—9). Saljuqiylar davlatidan bir necha mustaqil sultonliklar ajralib chiqqan.
Mas, Kermon sultonligi (1041 — 1187), Shom (Suriya) sultonligi (1074—1117),
Ko niya sultonligi va boshqa saljuqiy sultonlar o g uz va boshqa turkiy urug lar
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshliqlari, jasur jangchilarga iqto in om qilganlar
ʼ 2
. Masalan, Malikshoh saltanatni
12 ta viloyat — mulkka ajratib, ularni amirlar va lashkarboshilarga iqto tariqasida
bergan. Katta-katta mulklarga ega bo lgan iqtodorlar esa mustaqil bo lishga
ʻ ʻ
harakat qilganlar. Malikshoh vafoti (1092)dan so ng uning o g illari o rtasida taxt
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun kurash avj oldi. Aka-uka sultonlar Mahmud (hukmronlik davri: 1092—94),
Barqiyoruq, Malikshoh II (hukmronlik davri: 1104— 25), G iyosiddin Muhammad
ʻ
(hukmronlik davri: 1105—18) ayrim hokimlarning isyonlarini bostirish bilan birga
ismoiliylar harakati, xususan, hashshoshiylarga qarshi kurash olib borishga majbur
bo lganlar
ʻ 3
.
Buyuk Saljuqiylar davlati taxt uchun kurashlar oqibatida sharqiy va g arbiy
ʻ
qismlarga bo lingan. G arbiy qismga kirgan G arbiy Eron, Iroq va Ozarbayjonni
ʻ ʻ ʻ
Iroq sultonligi (1118—94) nomi bilan sulton G iyosiddin Muhammadning o g li
ʻ ʻ ʻ
sulton Mahmud (hukmronlik davri: 1118—31) boshqarishni boshlagan. U
Hamadonni o ziga poytaxt qilgan. Sharqiy qism, asosan, Xuroson, Seyiston,
ʻ
Xorazm va Movarounnahrdan iborat bo lib, unga sulton Malikshohning kenja
ʻ
o g li sulton Sanjar hukmronlik qilgan va poytaxti Marv bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Sanjarning qudrati avjga chiqqan davrlarda g arbiy saljuqiylar ham uning
ʻ
siyosiy ta siri ostida bo lishgan, G aznaviylar davlati esa unga 1117-yildan tobe
ʼ ʻ ʻ
bo lgan. Biroq Sharqdan qoraxitoylarning Movarounnahrga bostirib kirishi,
ʻ
2
Агаджанов С. Г. Государство селджукидов в Средней Азии в ХИ—ХИИ вв. М . 191. C. 56.
3
Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T. 2004. B. 67.
5

Samarqand yaqinida bo lgan mashhur Qatvon jangi (1141-yil 9 sent.) da ularʻ
qarluqlar bilan birgalikda saljuqiylar va qoraxoniylarning birlashgan qo shinini tor-
ʻ
mor qilishi natijasida Sanjarning kuch-qudrati zaiflashai boradi. U avval
Movarounnahr, keyinchalik Xurosonning asosiy qismidan ajraladi.
Anushteginiylardan Qutbiddin Muhammad, xususan, Otsiz davrlarida Xorazm ham
Saljuqiylar davlatidan ajralib chiqib, o z mustaqilligini tiklagan.
ʻ
Otsiz, hatto saljuqiylar poytaxti Marvni egallab, Nishopurni qamal
qilgan (1141—42). Sanjarning vafoti (1157)dan so ng saljuqiylarning Xurosondagi
ʻ
hokimligi tugagan. Xuroson g uzlar (o g uzlar) tasarrufiga kirgan. 1117-yil
ʻ ʻ ʻ
saljuqiylarning Shom (Suriya) sultonligi, 1187-yil Kermon sultonligi ham
tugatilgan. Xorazmshohlar XII asr 2-yarmidan boshlab g arbiy saljuqiylarning Iroq
ʻ
sultonligiga kuchli zarbalar berishgan 4
. Xorazmshoh Takash Iroq sultonligini ham
tor-mor qilib, o z davlatiga qo shib olgan (1194). Faqat Kichik Osiyodagi Ko niya
ʻ ʻ ʻ
(Anadolu yoxud Rum) sultonligi XIV asr boshlarigacha hukm surgan.Saljuqiylar
davlati tepasida oliy hukmdor — sulton (sulton ula zam) turgan. Uning nomidan
ʼ
xutba o qilib, tanga zarb etilgan. Taxt otadan bolaga meros sifatida o tgan.
ʻ ʻ
Mulk, yersuv taqsimlash, muhim davlat va boshqaruv mansablariga
tayinlash, amaldorlar ishini nazorat qilish va boshqa sultonning vakolatlari
doirasiga kirgan. Saljuqiylarning boshqaruv tizimi somoniylar, qoraxoniylar,
g aznaviylarniki singari ikkiga: dargoh va devonlarga bo lingan. Ulug hojib, horis
ʻ ʻ ʻ
amiri (amiri horis), saloxdor, xos vakil, alamdor, jondor, tashtdor, sarhang, miroxur
dargoxdagi asosiy lavozimlar sanalgan. Bosh vazir devoni a lo — markaziy
ʼ
boshqaruv tepasida turgan. Devoni tug ro, devoni istifo (moliya devoni), devoni
ʻ
ishraf (nazorat devoni), devoni arz (harbiy vazirlik) kabi rasmiy devonlar bo lgan.
ʻ
Viloyat boshliklari (voliylar) ham o z devonlariga ega bo lishgan. Voliylar sulton
ʻ ʻ
4
Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T. 2000. B. 124.
ʻ
6

tomonidan tayinlangan bo lib, ular viloyat hayoti bilan bog liq barcha sohalar:ʻ ʻ
moliya, soliq, sud, harbiy ishlar, jazo idoralariga rahbarlik qilgan. Tuman va shahar
miqyosidagi boshqaruv tizimi ham deyarli shunday bo lgan.
ʻ
Saljuqiylar davlatida, ayniqsa, Buyuk saljuqiylardan To g rulbek, Alp
ʻ ʻ
Arslon, Malikshoh, Sanjar davrlarida iqtisodiy va madaniy hayotda katta
ko tarilish yuz bergan. Hunarmandchilik taraqqiy qilgan: to qimachilik, kulollik,
ʻ ʻ
zargarlik, oynasozlik, temirchilik, ko nchilik va gilam to qish rivojlangan. Buyuk
ʻ ʻ
ipak puli ulkan saltanatning markaziy shaharlari orqali o tgan. Sharqiy Yevropa,
ʻ
Vizantiya, Hindiston, Xitoy mamlakatlari bilan savdo aloqalari gurkirab
rivojlangan. Malikshoh Sharq va G arb o rtasidagi savdoni jonlantirish uchun
ʻ ʻ
Xuroson va Iroq savdogarlarini boj to lovidan ozod qilgan. Kaspiy dengizi orqali
ʻ
Turkistonga neft mahsulotlari keltirilgan. Ichki savdo ham rivojlangan.
Mamlakatda sof oltindan zarb etilgan dinor (kizil dinor) joriy etilgan. Bundan
tashqari, mahalliy dinor (rukniy) va mis dirhamlar ham bo lgan.Saljuqiylar
ʻ
davlatida ilm-fan va madaniyat rivojlangan. Ayniqsa, Eron, Iroq va
Movarounnahrda madaniy yuksalish yuqori bo lgan.
ʻ
Nishopur, Isfahon, Basra, Hirot, Marv, Buxoro, Samarqandda madrasalar
bunyod qilingan. Xususan, buyuk vazir Nizomulmulk qurdirgan Bag doddagi
ʻ
Nizomiya madrasasi (1067) butun jahonga mashhur bo lgan. Nizomulmulk
ʻ
davlatni boshqarish asoslari haqida „Siyosatnoma“ asarini yaratgan. Munajjim va
riyoziyotchi olim Umar Xayyom loyihasiga ko ra, Isfahonda rasadxona qurilgan. U
ʻ
Malikshoh topshirig iga ko ra, rasadxonada kuzatuv ishlarini olib borgan va
ʻ ʻ
sosoniylarning shamsiy taqvimini isloh etib, Yangi taqvim (Malikshoh taqvimi
yoxud Jalol erasi) ni tuzgan (1079). Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa diy
ʼ
Sheroziy, Umar Xayyom fors she riyatining so nmas durdonalarini yaratishgan.
ʼ ʻ
Muhammad G azoliy, Farididdin Attor, Xoja Yusuf Hamadoniy kabi islom
ʻ
7

ulamolari va so fiylar ijod qilishgan. ʻ
Saljuqiylar davlatida riyoziyot va ilmi nujum (Bahovuddin Abubakr
Marvaziy, Sharafiddin Tusiy, Abulhasan Ali Marvaziy, Abulhotam Muzaffar
Isfizoriy, Zahiriddin G aznaviy), tibbiyot va kimyo (Ismoil Jurjoniy, Faxriddin
ʻ
Roziy), tarix (Zahriddin Nishopuriy, Sadriddin Husayniy, Anushirvon Koshoniy,
Abu Bakr Ravondiy), adabiyot (adib Sobir Termiziy, Nosir Xusrav, Anvariy,
Asiriddin Axsikatiy, Raf iy Marvaziy va boshqalar) sohalariga oid ko plab bebaho
ʼ ʻ
asarlar yaratilgan. Bu davrda Nishopur, Marv, Isfahon, Ray, Hamadon kabi poytaxt
shaharlar, shuningdek, Buxoro, Samarqand, Termizda ko plab me moriy
ʻ ʼ
yodgorliklar qurilgan. Marv gullab yashnagan, u “Marvi Shohijahon” —
“Shaharlar shohi” deb ulug langan. Tarixchi va sayyoh Yoqut Hamaviy Marvda
ʻ
bo lganida bu yerda 10 ta yirik kutubxona borligini ko rgan va ulardan
ʻ ʻ
foydalangan. Termiz yaqinidagi Payg ambarorolda Zulkifl majmuasi (XI—XII
ʻ
asrlar), Sulton Saodat me moriy majmui (XI — XVIII asrlar), Jarqo rg on
ʼ ʻ ʻ
minorasi (1109), Marvda Sulton Sanjar maqbarasi (XII asr) va boshqa me moriy
ʼ
obidalar qurilgan.
Saljuqiylarning Ko niya sultonligida ham madaniyat taraqqiy etgan. Kichik
ʻ
Osiyoning islomlashish jarayoni kuchayib, tasavvufning mavlaviylik, bektoshiya
kabi tariqatlari shakllangan, axiylik (javonmardlik) va qalandarlik kuchaygan.
Jaloliddin Rumiy, Yunus Emro (1240—1320), Xoja Bektosh Vali (1248—1338),
Sadriddin Ko nyoviy, Shahobiddin Suhravardiy singari mashhur mutasavviflar
ʻ
yetishib chiqqan. Ko niya (Ikoniy), Sivas, Qaysariya, Nikeya sh.lari yirik madaniy
ʻ
markazlar hisoblangan. Bu paytda “O g uznoma” dostonining yozma varianti
ʻ ʻ
shakllangan, latifaaa Xo ja Nasriddin (Afandi) obrazi (Turkiston va Anadoluda)
ʻ
yaratilgan.O'rta Osiyoda Saljuqbek asos solgan sulola boshchiligidagi o'g'uz
qabilalarining Old Osiyoga yirik harbiy yurishlari XI asrdan keyin kuchayadi.
8

Ichki ziddiyatlardan zaiflashgan Sharqiy Rim imperiyasi ko chmanchi turkʻ
qabilalari hujumlariga qarshilik ko rsata olmaydi.
ʻ
Vizantiyaning yollanma qo'shini esa Saljuqi-lar sultoni Alp Arslon
lashkari 1071-yilda Mansikert jangida tor-mor qiladi. Imperator Roman IV Diogen
jangda asir. Bu mag lubdan so'ng vizantiyalar qarshilik oladi ko rsata olmaganligi
ʻ ʻ
tufayli ko p sonli turkiy qabilalar Kichik Osiyoga yo l. O Saljuqiylar davlati -
ʻ ʻ
Saljuqiylar sulolasi boshqargan davlat (1038-1308). Unga Saljuqning nevarasi Sul-
ton To g rulbek asos solgan. Ijtimoiy tuzum. O g uzlar bu davrda urug'-
ʻ ʻ ʻ ʻ
jamoachilik- ning ishlab chiqarishi va mulkiy tabaqalarning bosqichida
yashaganlar 5
. XI asr kichik Osiyoni keyin to liq bo lgan o g uzlar unda o zlarining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qator amirliklarini tuzadilar. Amirlar rasman Saljuqiylar sulolasi hukmronli- gini
tan olsalar-da, amalda o'z mulklarini mustaqil bosh- qarganlar. Ayni shu paytda
ko chmanchi turkiy qabilalarning o troq turmushga o tishi gan turklar o lkaning
ʻ ʻ ʻ ʻ
tub aholisi kabi dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug ullanadi. Bu
ʻ
jarayonlar XII-XIII asrlarda saljuqiylarda ham yer egaligiga asoslangan uzil-kesil
davlatga olib keladi. Mamlakatda shakllangan yer egaligi va soliqlar
tizimi Sharqdagi islom davlatlaridan farq qilmagan. Ahamiyatli jihati, saljuqiylarda
davlatlarining yer boshlanadi. O'troqlashayotgan davlatning uzil-kesil
shakllanishiga olib keladi. Mamlakatda shakllangan yer egaligi va soliqlar tizimi
Sharqdagi islom davlatlaridan farq qilmagan. Ahamiyatli jihati, saljuqiylarda
davlatlarining yer xususiy yerlarga nisbatan ko'p bo'lishi edi. Davlat yerlarining
katta qismi iqto' tarzida harbiylar va amaldorlarga xizmatlari evaziga in'om
qilingan. Iqto'masdan merosiy mulk bo l, faqat xizmat muddati davomida foy-
ʻ
dalanish sharti bilan berilgan. Asta-sekin turkiy qabilalarning yashash aholisi bilan
ara yangi etnos asos bo ladi. Jarayon XIII asrning 20-30-yillarida kuchayadi. Lekin
ʻ
5
Nizomulmulk, Siyosatnoma yoki siyar ulmuluk, T. 17. B. 58.
9

1243-yildagi mo g ullar bosqini davlat-ning keyingi taraqqiyotiga ta sirʻ ʻ ʼ
ko rsatmoqda. XIV asr boshlariga kelib, Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlati
ʻ
parchalanib ketadi. Sulton Muiz addunyo vaddin Abul Xoris Sanjar ibn
Malikshoh, Jazira viloyati Sanjar sh. — 1157.26.4(7.5), Marv — Saljuqiylar
davlati sultoni (1118—57). Malikshohning kenja o g li. Akasi sulton G iyosiddin
ʻ ʻ ʻ
Muhammad vafoti (1118-yil)dan so ng taxtga o tirgan.S. Saljuqiylar davlatining
ʻ ʻ
sharqiy qismi tarkibiga dastlab Mozandaron, Tabariston, Seyiston, Kumis, Ray va
Damg onni qo shib olgan va poytaxtni Marvga ko chirgan. Movarounnahr va
ʻ ʻ ʻ
Xorazmni ham o z saltanatiga birlashtirgan. S.ning qudrati avjiga chiqqan
ʻ
vaqtlarda G arbiy saljuqiylar sultonligi (G arbiy Eron, Iroq, Ozarbayjon) va
ʻ ʻ
Qoraxoniylar davlati uning siyosiy ta siri ostida bo lgan. S.ning nomi Qashqardan
ʼ ʻ
Yamangacha, G aznadan Ummongacha, Kavkaz va Anatoliyadan Makka va
ʻ
Madinagacha xutbaga qushib o qilgan. XII asrning 40-yilaridan boshlab S.ning
ʻ
kuchqudrati zaiflasha boshlagan. 1141 yilda Movarounnahrga sharkdan
qoraxitoylarniyat bostirib kirishi bilan S.ning ham kuchi qirqilgan.
Qatvon jangiaya saljuqiylar va qoraxoniylar Sanjar
boshchiligida o zaro birlashib qoraxitoylar va qarluklarga qarshi kurashsalarda,
ʻ
jiddiy mag lubiyatga uchrashgan. Jang maydonidan atigi 6 ta otliq bilan zo rg a
ʻ ʻ ʻ
qochib qutulgan. Marvga yetib borgan. Sanjar Movarounnahrdan ajralgan. Balx va
Xuttalon atroflarida ko chib yuruvchi g uzlar (o g uzlar) Sanjarga navbatdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
jiddiy zarbani berishgan. Aslida bu mag lubiyatga Sanjarning ochko z amirlari va
ʻ ʻ
lashkarboshilari sabab bo lgan. Balx hokimi amir — sipohsolor Ko mach 10 ming
ʻ ʻ
kishilik qo shin bilan soliqlarning ko payganligiga qarshi qo zg olon kutargan
ʻ ʻ ʻ ʻ
g uzlarga qarshi yurish qilib, mag lubiyatga uchraydi. Amir Ko mach va uning
ʻ ʻ ʻ
tarafdorlari Sanjarni g uzlarga qarshi yurish qilishga ko ndirishgan. 100 ming
ʻ ʻ
kishilik ulkan lashkar to plagan Saljuqiy o’g uzlarning uzri va tovon tariqasida 50
ʻ ʻ
10

ming ot va tuya, 200 ming qo y, 200 dinor va bir yillik xiroj to lash taklifiga roziʻ ʻ
bo layotganda, urushqoq amirlar jang boshlashni talab qilganlar. Balx atrofida
ʻ
bo lgan katta jangda sulton Saljuqiylar lashkarlari mag lubiyatga uchrab (jangda
ʻ ʻ
amir Ko mach ham halok bo ladi), uning o zi asirga olingan (1153 y. iyul). G uzlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xurosonni egallab, Marv, Nishopur, Mashhad, Tuye va boshqa shaharlarni
talashgan. Birok, g uzlar S.ga katta izzathurmat ko rsatib, uni Balxda sulton
ʻ ʻ
sifatida faxriy tutqunlikda ushlab turishgan.
Juvayniyning yozishicha, Termiz hukmdori Ahmad ibn Abu Bakr (amir
Ko machning nevarasi) ming kishilik maxsus chavandozlar guruhini jo natib,
ʻ ʻ
Sanjarni g uzlar qo lidan qutqargan va Termizga olib kelgan (1156 y. okt.).
ʻ ʻ
Movarounnaxr, Xorazm va Xurosonning asosiy qismi qo ldan ketganligini ko rgan
ʻ ʻ
Sanjar avvalgi qudratini tiklashga behuda uringan. 1156-yil noyabrda u Termizdan
Marvga kelgan va poytaxt yaqinidagi Andarobod qal asida yashagan. Sanjar
ʼ
saroyida o z davrining mashhur shoir va ulamolari to plangan. Sanjar Marv va
ʻ ʻ
boshqa shaharlarda ko plab me moriy obidalar qurdirgan. Sanjar xastalanib, vafot
ʻ ʼ
etgan. Qabri ustiga maqbara qurilgan.

1.2. Saljuqiylar davlatining boshqaruvi
11

Azaldan turkiy xalqlarda ayollarning o’rni kuchli bo’lgan. Xususan, Turk
xoqonligida hujjatlar va boshqa yozma manbalarda so’z boshi “Xoqon va xotun
buyrug’i” deb boshlanishi bilan yoki Turk xoqonligi davriga oid tangalarda xoqon
bilan birgalikda malika(turklarda hukmdor ayoli xotun deb yuritilgan)ni ham
tasviri tushirilgani ularning davlatdagi roli muhimligini ko’rsatib beradi.Saljuqiylar
davlatida ham ayollarning roli va o’rni katta bo’lgan. Xususan, Sulton To’g’rulbek
muhim masalalarda xotini Oltunjon xotun bilan maslahatlashardi.Saljuqiylar
tomonidan ayollarga ko’rsatilgan hurmat misolida: To’g’rulbek xalifaning qiziga
uylangach, xalifa ziyorat uchun sulton huzuriga kelganida xalifaning qizi sulton
yoniga o’tiradi. Bu ishi uchun xalifa qizini jazolamoqchi bo’lganida, sulton
xotinini yonida o’tirishini buyurib masalini o’zi hal qilganini ko’rsatish mumkin 6
.
Bundan tashqari xotunlar (sulton ayollari) sulton bilan birga bir shaharda
yashaydimi yoki yo’qmi ularning tasarrufida kichik xarbiy va boshqaruv tashkiloti,
maxsus xazina,alohida vaziri va amaldorlari bo’lgan. Bulardan shunday xulosaga
kelishimiz mumkinki, turkiy hukmdorlar, ayniqsa saljuqiy sultonlar ayollarga
alohida ehtirom ko’rsatib, davlatni boshqarishda ularga suyanganlar 7
.
Saljuqiylar davlatining siyosiy hayoti va tarixi uchun juda katta ahamiyatga
ega bo’lgan Oltunjon xotunning To’g’rulbek bilan turmush qurishdan oldingi
hayoti haqida bizda juda kam ma’lumot bor. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, u
avval Xorazmshoh bilan turmush qurgan, lekin u yoshligida Horazmshoh vafotidan
so’ng beva qolgan va Xorazmshohdan Anushervon ismli o’g’il ko’rgan edi.
Xarazmshoh Altuntoshning o’g’li Horun 1030-yilda G’aznaviylar davlati sultoni
Mahmud vafotidan so’ng uning o’rniga sulton bo’lgan Masudga qarshi chiqib,
isyon ko’taradi. Bu vaqtda Buxoro va Samarqand orasidagi Nur qishlog’idan
Xorazm chegarasigacha kelgan To’g’rul, Chag’ri va Ibrohim Yinal boshchiligidagi
6
Eshov. B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T. 2014. B. 54.
7
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh. Vatan tarixi. I kitob. T. 2010. B. 198.
12

saljuqiy turkmanlari Horun uchun Masudga qarshi kurashda muhim harbiy kuch
edi. Shu sababli Xorun saljuqiylar bilan Sulton Masudga qarshi hamkorlik
qiladi104. Uning maqsadi Xurosonni egallash rejasida saljuqiy otliq qo’shinlaridan
yetakchi kuch sifatida foydalanish edi.
Saljuqiylar Horunga yordam berishga tayyor edilar. Ammo Jand
hokimi Shohmalik Masud bilan ittifoq tuzib, Horunga hujum qiladi va 1034-yil
noyabr oyida Horunni mag’lubiyatga uchratadi. Bu mag’lubiyatdan so’ng
xorazmshoh Horun Shohmalik bilan kelishib, uni saljuqiylar bilan murosaga
keltirishga harakat qildi, ammo buning uddasidan chiqa olmadi. Shundan so’ng
Horun saljuqiylarni qaytadan Shohmalik va Masudga qarshi kurashga undaydi.
1035-yil may oyida Horun Gurganchdan chiqib, Xorazmdan 5-6 farsax uzoqlikda
uni kutib turgan saljuqiy qo’shinlari bilan uchrashish uchun ketayotganida,
vaziyatdan xabardor bo’lgan G’aznaviylpr sultoni Masud tomonidan uyushtirilgan
suiqasd natijasida o’ldiriladi. Oltunjon Xotun 1035-yilda xarazmshoh Horunning
o’limi natijasida beva qolgan. Xorazm ahli Horunning ukasi Ismoilni xarazmshoh
deb e’lon qilgan bo’lsa-da, sulton Masudning Xorazm hududini Shohmalikka
berdi. Buning natijasida Shohmalik 1041- yilgacha, ya’ni Chag’ribek tomonidan
mag’lubiyatga uchrab Xorazm hududi saljuqiylar qo’liga o’tgunicha Xorazmni
boshqardi va shu yillar davomida Oltunjonxotun ham uning ayoli bo’lgan.
Xorazmni boshqarish keyinchalik To’g’rulbektomonidan
Amidulmulk Kundoriyga topshirildi. Shohmalik o’ldirilgach, To’g’rulbek uning
bevasi bo’lgan Oltunjon xotunni aqqli, dono va go’zal axloqli ayol bo’lganiuchun
o’ziga xotinlikka oldi.To’g’rulbek rafiqasi Oltunjon xotunni qattiq hurmat qilar,
har bir masalada uning fikrini so’rardi va uni tinglardi. Shu sababli Oltunjon xotun
saroy ayollari orasida alohida hurmatga sazovor bo’lgan deb xulosa qilishimiz
mumkin. Abu Faraj ham Oltunjon xotun haqida shunday deydi: "U eri tomonidan
13

nihoyat darajada sevilgan va bu ayol saltanatning barcha ishlarini boshqargan".
Oltunjon xotun Saljuqiylar siyosatida ham o’z so’zini aytadigan va muhim qarorlar
qabul qilishda katta ta’sirga ega ayol bo’lgan. Xususan, 1058-yilda Buvayhilar
(Buvayhilar davlati 932-1055-yillarda Eronda mavjud bo’lgan.
1055-yilda To’g’rulbek tomonidan bu davlatga barham berilgan.)
sulolasidan bo’lgan Arslon Basosiri To’g’rulbekning amakivachchasi Ibrohim
Yinal (Yusuf Yinalning o’g’li) bilan yashirincha To’g’rulbekka qarshi ittifoq
tuzadilar. Buning natijasida Ibrohim Yinal qo’zg’olon ko’tarib, Saljuqiylar taxtini
egallash maqsadida poytaxt Hamadon sari yuradi. Bu orada Nusaybinda (hozirgi
Turkiya hududidagi qadimiy shahar) bo’lgan To’g’rulbek, vaziyatdan xabar topgan
zahotiyoq Hamadon tomon otlanadi 8
. U Ibrohim Yinalning o’zidan oldin shaharga
kirib, u yerdagi turkman qabilalarisardorlarini o’ziga bo’ysundirishdan, shahardagi
sulton xazinasini, mol-mulkini, qurol-yarog’larini qo’lga olishdan qo’rqib, vaqtni
boy bermay yo’lga chiqadi. To’g’rulbek o’zi rejalashtirganidek, Ibrohim Yinaldan
oldin Hamadonga yetib borib, xazinalari va qurol-yarog’larini qo’lga olgan edi.
Biroq Ibrohim Yinal mintaqadagi turkman qabilalarini o’zi tomonga
og’dirib ularning harbiy yordamiga ega bo’ladi va o’zi bilan oz sonli qo’shini
bo’lgan To’g’rulbekni Hamadon yaqinida yengadi. To’g’rulbek Hamadon
qal’asiga berkinib, vaziri Amidulmulk Kundoriy va xotini Oltunjon xotundan
yordam uchun qo’shin yuborishlarini so’radi. Eri To’g’rulbek va Saljuqiylar
davlati og’ir ahvolda qolganini bilgan Oltunjon xotun darhol chora ko’rmoqchi
bo’ldi. Biroq xalifa Saljuqiylar qo’shini Bag’dodni tark etsa, mamlakat himoyasiz
qoladi va bu holatda Arslon Basosiri xalifalikka yana xavf tug’diradi, deb Oltunjon
xotunga saljuqiy askarlari bilan Bag’doddan ketishga ruxsat bermadi. Boshqa
tomondan,Amidulmulk Kundoriy ham Oltunjon xotunni Hamadonga borish
8
Oblomurodov. N, Hazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. N. O’zbekiston tarixi. T . 2011. B . 61.
14

fikridan voz kechishga majbur qildi. Lekin Amidulmulk Kundoriyni maqsadi
boshqa edi. U Oltunjon xotunning xorazmshoh Horundan bo’lgan o’g’li
Anushervonni saljuqiylar taxtiga olib chiqmoqchi bo’ladi. Bu haqida u xalifa bilan
ham maslaxatlashadi. Xalifa buni hozircha sir tutishni buyuradi. Bundan xabar
topgan Oltunjon xotun vazir Amidulmulk Kundoriy va o’g’lini hibsga olishni
buyuradi. Ammo ular Hilla (Iroqning markazida Frot daryosi bo’yida joylashgan
shahar) hokimi Dubays huzuriga qochadi. Shundan so’ng Bag’doddagi saljuqiy
askarlarini yig’ib poytaxt Hamadon sari yuradi. Bu orada Chag’ribekning o’g’illari
Kavurd, Yoquti va Alp Arslan To’g’rulbekni, Ibrohim Yinalning ukasi Ertoshning
o’g’illari Ahmad va Mahmud amakilarini qo’llabquvvatlash uchun kelishyotgandi.
To’g’rulbek yordamga kelganlar, ayniqsa Altunjon xotun yordami
bilan Ibrohim Yinalni mag’lub eta oldi.Oltunjon xotun siyosiy kurashlarda
ko’rsatgan jasorati uchun u tarixda “davlatni qutqargan ayol” sifatida qoldi. Davlat
taqdiri uchun o’g’liga ham rahim qilmay uni zindonga tashlatadi. Oltunjon xotun
uzoqni ko’ra bilgan siyosatchi, umrini davlatning mustahkamlashga sarflagan ayol
bo’lganini umrining so’nggi daqiqlarida ham ko’rsatdi. Oltunjon xotun o’limi
chog’ida To’g’rulbekka shunday vasiyat qiladi: “Xalifaning qiziga uylanish uchun
nima kerak bo’lsa, qiling! Shunday qilib, hamdunyoda, ham oxiratda saodatga
erishasiz” 9
. Oltunjon xotun o’z boyligini xalifaningqiziga to’y sovg’asi sifatida
hadya qilgan. Ammo bundan ko’zlangan asosiy maqsad davlatni mustahkamlash
bo’lgan. Oltunjon xotun juda dindor, aqlli bo’lgan va kambag’allarga ko’p sadaqa
berib, ko’p foydali va xayrli ishlar qilgan. U Tug’rulbekning suyukli rafiqasi,
davlat ishlarida asosiy yordamchisi va maslahatchisi bo’lgan. U istisqo kasali bilan
Zinjonda(Shimoliy Erondagi shahar) vafot etgan va Rayga dafn etilgan.
Xulosa qilib aytganda Oltunjon xotunning Saljuqiylar davlati siyosiy
9
Фазлаллах Рашид ад-Дин, Огузнаме, Баку, 1987. C . 67.
15

hayotida o’rni katta bo’lgan. Oltunjon xotunning say-harakatlari natijasida
Saljuqiylar davlati yanada kuchaygan. Oltunjon xotun siymosida jasur, dono va
sadoqatli ayol timsolini ko’rishimiz mumkin.

II. BOB. Saljuqiylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot
2.1. Saljuqiylar hukumroligi davrida siyosiy ahvol.
16

O’rta asrlarda Xorazmda madaniy hayot va uning xorij sayyohlari asarlarida
aks etishi Xorazmshohlar davrida ilm-fan va san’at rivojlandi. Saljuqiylar
davridayoq imperiyaning muhim madaniy va siyosiy markazlarida ilm va adabiy
faoliyat jonlangan edi. 1153 yilda sodir bo’lgan o’g’uzlar isyoni bu sohada biroz
turg’unlikka olib keldi. 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganlaridan so’ng to
Xorazmshohlar 117 yilda Iroq saljuqiylari davlatini tugatgunlarigacha bo’lgan
davr ichida g’uriy va qoraxitoylarga qarshi olib borgan urushlari Xuroson va
Xorazm shaharlarining moddiy jihatdan zarar ko’rishlariga sabab bo’ldi. Biroq,
shunga qaramay, XII asrning ikkinchi yarmida ham ilm-fan va adabiyot
rivojlandi 10
. Xususan, Jaloliddin davriga qadar, ya’ni 1220 yilgachayoq
Xorazmshohlar poytaxti Gurganj moddiy jihatdan nihoyatda gullab-yashnagani
singari, ilm-fan va san’at markazi sifatida ham Xurosonning buyuk shaharlarini
ancha ortda qoldirib ketdi.
Sulton Sanjarning poytaxti bo’lgani uchun gullab-yashnagan Marv
Xorazmshohlar davrida ham o’z mavqeini saqlab qoldi. Biroq, mo’g’ul istilosi
oqibatida bu shahar tanazzulga yuz tutib, orqada qoldi. Mo’g’ul istilosidan biroz
oldin bu erdan chiqib ketgan Yoqut Hamaviy shaharda o’sha vaqtda o’nta
kutubxona bo’lganligi to’g’risida yozgan edi 11
. Jome masjidi kutubxonasida 12
ming jild kitob bo’lgan. Shahardagi barcha kutubxonalardan foydalangani va shu
tufayligina asarlarini yoza olganini e’tirof etgan. Yoqut Marvda lozim bo’lgan asar
nusxalari ham ko’p bo’lganligini, asosiy e’tibori bilan dunyoning biror shahridagi
kutubxona Marv bilan bellasha olmasligini qayd qilgan edi.
Bu Xorazmshohlar davrida Mavrning buyuk bir madaniyat markaziga
aylanganligidan dalolat beradi. Somoniylar davridan e’tiboran, Xurosonning eng
katta shahriga aylangan Nishopur ham Xorazmshohlar davrida o’z mavqesini
10
Peacock . A. The great Seljuk Empire. Edinburgh. 2015. P.12.
11
Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T. 2004. B.74.
17

saqlab qoldi. Karvon yo’llari ustida joylashgan bu shahar ayni vaqtda
hunarmandchilik markazi ham edi. Xorazmshohlar poytaxti Gurganj XII asrda
gullab-yashnab, dunyoning eng muhim madaniyat markazlaridan biriga aylandi.
Xorazm hukmdori Otsiz 1142 yilda Xuroson yurishidan qaytganda, bu erga juda
ko’p olimlarni olib kelgan edi. Sanjar vafot etgach va davlat imperiya sifatida
shakllanganidan so’ng, Gurganjga ko’plab olimu ulamolar ko’chib keldilar.
Xorazmshohlarning insho devoniga har doim davrning eng mashhur
munshiylari rahbarlik qilgan. Takish davrida bu vazifada mashhur Bahouddin
Bog’dodiy ishlagan bo’lsa, Jaloliddin zamonida Nasaviy xizmat qilgan. Ulardan
tashqari, Zamahshariy, Rashididdin Vatvot, Faxriddin Roziy kabi olim va shoirlar
Xorazmda yashab ijod qilganlar. Ilmiy muassasalar boy vaqflarga ega bo’lgan. Bu
erda olimlar turli sohalarda tadqiqot ishlarini olib borishgan. Hukmdorlarning katta
iltifotiga sazovor bo’lgan bu mashhur olimlar xalq o’rtasida katta obro’ qozongan
edilar. Faxriddin Roziy va Shihobiddin Xivaqiy kabi olimlar sha’niga yozilgan
qasidalar buning yorqin dalilidir. Xorazmdagi kutubxonalar haqida Nasaviy bergan
xabarni, tarixchi Ibn Isfandiyorning shaharda kitob tijorati bilan shug’ullangan
sahhoflarning maxsus bozori bo’lganligi to’g’risidagi fikrini e’tiborga olsak,
poytaxtning o’lkan ilm- fan va madaniyat markaziga aylanganligi ma’lum bo’ladi.
Xorazmshohlar davrida ilmiy, adabiy va diniy asarlar arab tilida
yozilgan. Ma’lumki, o’sha vaqtda G’arbda lotin tili huddi shunday rolni
o’ynayotgan edi. Faqat olimlargina emas, balki o’sha davrning ziyolilari ham
arabchani yaxshi bilgan. XII asrda ayrim ilm sohalarida ona tili turkiy yoki fors tili
bo’lgan o’rta sinf ziyolilari orasida biroz osonligi uchun fors tili ham
qo’llanilgan.Ayni chog’da asarlarining butun islom olamiga tarqalishini xohlagan
olimlar o’z asarlarini arab tilida yozar edilar. Hatto, ular mahalliy ehtiyojga ko’ra
forscha yozgan asarlarini arabchaga tarjima qilardilar. Bu asarda har ikki tilni
18

bilgan mualliflarning ta’siri ostida ko’pgina arab kalimalari forscha kalimalar
o’rnini egallagan, arab tiliga xos ba’zi uslubiy xususiyatlar ham forschaga o’tgan.
O’zlari yashagan muhit taqozosiga ko’ra, arabchadan ko’ra forschani yaxshiroq
bilgan Xorazmshohlar o’z buyurtmalariga muvofiq yozilgan asarlar forscha
bo’lishini istar edilar. Xuddi shuningdek, devon ishlarida ham davlatning rasmiy
tili sifatida fors tili ishlatilgan, farmonlar shu tilda yozilgan.
Arab va fors tillarini birdek yaxshi bilgan
Nasaviy Jaloliddinning hayoti to’g’risidagi asarini arab tilida bitgan. Bundan u
Jaloliddin tarixini butun islom olamiga tanitish maqsadini ko’zlagan edi.
Nasaviyning asari o’sha davrdayoq forschaga tarjima qilingan.Xorazmshohlar
davrida fors tili ilm tili sifatida arab tilidan ustunroq mavqega erishdi va bu ahvol
XII asrda yanada kuchaydi. Avvallari arabcha yozilgan ilmiy va tarixiy asarlar bu
davrda forschaga o’girildi. Eron she’riyatining rivojida ham o’zgarishlar bo’lib,
qadimgi Xuroson maktabiga xos adabiy an’analar o’zgarishga uchradi. Iroq, Arron,
Fors viloyatlarida etishgan buyuk shoirlarning ta’siri ostida Iroq maktabi vujudga
kela boshladi. Saljuqiylar davridagi adabiyot taraqqiysi Xorazmshohlar davrida
yanada yuqori darajaga ko’tarildi 12
. Xorazm tili so’zlashuv yoki yozuv tili sifatida
arab va fors tili qatorida o’z ahamiyatini XIII asr oxirlarigacha saqlab qolgan.
A.A.Freymanning ko’rsatishiga qaraganda, Xorazm tili XIII-XIV asrlardan keyin
tamomila turklashadi. XII-XIII asrlarda qo’shni davlatlarni o’ziga birlashtirgan
Xorazm o’ta kuchli imperiyaga aylandi. Natijada, “Ma’mun Akademiyasi”dan 100
yil keyin Qutbiddin Muhammad I ibn Anushtagin va uning o’g’li al-Malik Abu
Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz tomonidan “Ma’mun Akademiyasi”ga
o’xshagan Akademiya tashkil etildi.
Qutbiddin Muhammad va Otsiz hukmdorlik qilgan davrlarda Xorazmga
12
Ahmedov. B. O’zbekistonning tarixiy manbalari. T. O’qituvchi. 2001. B. 98.
19

Arabiston, Hindiston, Eron va boshqa yurtlardan yirik olimlar taklif qilindi. Ismoil
Jurjoniy, Abu Bakr Abulqahr ibn Abdurahmon Jurjoniy, Hakim Azrakiy,
Abdurahmon Hasan Alkutaniy Marvaziy, Abul Mahasin, Muhammad ibn Umar al-
Husayn, Abu Abdulla Faxriddin ar-Roziy, Mahmud ibn Muhammad Umar al-
Chag’miniy shular jumlasidandir.
O’rta asrlarda Xorazmda madaniy hayot va uning xorij sayyohlari asarlarida
aks etishi Xorazmshohlar davrida ilm-fan va san’at rivojlandi. Saljuqiylar
davridayoq imperiyaning muhim madaniy va siyosiy markazlarida ilm va adabiy
faoliyat jonlangan edi.1153 yilda sodir bo’lgan o’g’uzlar isyoni bu sohada biroz
turg’unlikka olib keldi. 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganlaridan so’ng to
Xorazmshohlar 117 yilda Iroq saljuqiylari davlatini tugatgunlarigacha bo’lgan
davr ichida g’uriy va qoraxitoylarga qarshi olib borgan urushlari Xuroson va
Xorazm shaharlarining moddiy jihatdan zarar ko’rishlariga sabab bo’ldi. Biroq,
shunga qaramay, XII asrning ikkinchi yarmida ham ilm-fan va adabiyot rivojlandi.
Xususan, Jaloliddin davriga qadar, ya’ni 1220 yilgachayoq Xorazmshohlar
poytaxti Gurganj moddiy jihatdan nihoyatda gullab-yashnagani singari, ilm-fan va
san’at markazi sifatida ham Xurosonning buyuk shaharlarini ancha ortda qoldirib
ketdi.Sulton Sanjarning poytaxti bo’lgani uchun gullab-yashnagan Marv
Xorazmshohlar davrida ham o’z mavqeini saqlab qoldi. Biroq, mo’g’ul istilosi
oqibatida bu shahar tanazzulga yuz tutib, orqada qoldi.
Mo’g’ul istilosidan biroz oldin bu erdan chiqib ketgan Yoqut Hamaviy
shaharda o’sha vaqtda o’nta kutubxona bo’lganligi to’g’risida yozgan edi. Jome
masjidi kutubxonasida 12 ming jild kitob bo’lgan. Shahardagi barcha
kutubxonalardan foydalangani va shu tufayligina asarlarini yoza olganini e’tirof
etgan. Yoqut Marvda lozim bo’lgan asar nusxalari ham ko’p bo’lganligini, asosiy
e’tibori bilan dunyoning biror shahridagi kutubxona Marv bilan bellasha
20

olmasligini qayd qilgan edi. Bu Xorazmshohlar davrida Mavrning buyuk bir
madaniyat markaziga aylanganligidan dalolat beradi. Somoniylar davridan
e’tiboran, Xurosonning eng katta shahriga aylangan Nishopur ham Xorazmshohlar
davrida o’z mavqesini saqlab qoldi.
Karvon yo’llari ustida joylashgan bu shahar ayni vaqtda hunarmandchilik
markazi ham edi. Xorazmshohlar poytaxti Gurganj XII asrda gullab-yashnab,
dunyoning eng muhim madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Xorazm hukmdori
Otsiz 1142 yilda Xuroson yurishidan qaytganda, bu erga juda ko’p olimlarni olib
kelgan edi. Sanjar vafot etgach va davlat imperiya sifatida shakllanganidan so’ng,
Gurganjga ko’plab olimu ulamolar ko’chib keldilar.Xorazmshohlarning insho
devoniga har doim davrning eng mashhur munshiylari rahbarlik qilgan. Takish
davrida bu vazifada mashhur Bahouddin Bog’dodiy ishlagan bo’lsa, Jaloliddin
zamonida Nasaviy xizmat qilgan. Ulardan tashqari, Zamahshariy, Rashididdin
Vatvot, Faxriddin Roziy kabi olim va shoirlar Xorazmda yashab ijod qilganlar.
Ilmiy muassasalar boy vaqflarga ega bo’lgan. Bu erda olimlar turli sohalarda
tadqiqot ishlarini olib borishgan. Hukmdorlarning katta iltifotiga sazovor bo’lgan
bu mashhur olimlar xalq o’rtasida katta obro’ qozongan edilar.
Faxriddin Roziy va Shihobiddin Xivaqiy kabi olimlar sha’niga yozilgan
qasidalar buning yorqin dalilidir. Xorazmdagi kutubxonalar haqida Nasaviy bergan
xabarni, tarixchi Ibn Isfandiyorning shaharda kitob tijorati bilan shug’ullangan
sahhoflarning maxsus bozori bo’lganligi to’g’risidagi fikrini e’tiborga olsak,
poytaxtning o’lkan ilm- fan va madaniyat markaziga aylanganligi ma’lum
bo’ladi.Xorazmshohlar davrida ilmiy, adabiy va diniy asarlar arab tilida yozilgan.
Ma’lumki, o’sha vaqtda G’arbda lotin tili huddi shunday rolni o’ynayotgan edi.
Faqat olimlargina emas, balki o’sha davrning ziyolilari ham arabchani yaxshi
bilgan. XII asrda ayrim ilm sohalarida ona tili turkiy yoki fors tili bo’lgan o’rta sinf
21

ziyolilari orasida biroz osonligi uchun fors tili ham qo’llanilgan.Ayni chog’da
asarlarining butun islom olamiga tarqalishini xohlagan olimlar o’z asarlarini arab
tilida yozar edilar. Hatto, ular mahalliy ehtiyojga ko’ra forscha yozgan asarlarini
arabchaga tarjima qilardilar. Bu asarda har ikki tilni bilgan mualliflarning ta’siri
ostida ko’pgina arab kalimalari forscha kalimalar o’rnini egallagan, arab tiliga xos
ba’zi uslubiy xususiyatlar ham forschaga o’tgan.
O’zlari yashagan muhit taqozosiga ko’ra, arabchadan ko’ra forschani
yaxshiroq bilgan Xorazmshohlar o’z buyurtmalariga muvofiq yozilgan asarlar
forscha bo’lishini istar edilar. Xuddi shuningdek, devon ishlarida ham davlatning
rasmiy tili sifatida fors tili ishlatilgan, farmonlar shu tilda yozilgan. Arab va fors
tillarini birdek yaxshi bilgan Nasaviy Jaloliddinning hayoti to’g’risidagi asarini
arab tilida bitgan. Bundan u Jaloliddin tarixini butun islom olamiga tanitish
maqsadini ko’zlagan edi. Nasaviyning asari o’sha davrdayoq forschaga tarjima
qilingan.Xorazmshohlar davrida fors tili ilm tili sifatida arab tilidan ustunroq
mavqega erishdi va bu ahvol XII asrda yanada kuchaydi. Avvallari arabcha
yozilgan ilmiy va tarixiy asarlar bu davrda forschaga o’girildi. Eron she’riyatining
rivojida ham o’zgarishlar bo’lib, qadimgi Xuroson maktabiga xos adabiy an’analar
o’zgarishga uchradi. Iroq, Arron, Fors viloyatlarida etishgan buyuk shoirlarning
ta’siri ostida Iroq maktabi vujudga kela boshladi.
Saljuqiylar davridagi adabiyot taraqqiysi Xorazmshohlar davrida yanada
yuqori darajaga ko’tarildi. Xorazm tili so’zlashuv yoki yozuv tili sifatida arab va
fors tili qatorida o’z ahamiyatini XIII asr oxirlarigacha saqlab qolgan.
A.A.Freymanning ko’rsatishiga qaraganda, Xorazm tili XIII-XIV asrlardan keyin
tamomila turklashadi. XII-XIII asrlarda qo’shni davlatlarni o’ziga birlashtirgan
Xorazm o’ta kuchli imperiyaga aylandi. Natijada, “Ma’mun Akademiyasi”dan 100
yil keyin Qutbiddin Muhammad I ibn Anushtagin va uning o’g’li al-Malik Abu
22

Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz tomonidan “Ma’mun Akademiyasi”ga
o’xshagan Akademiya tashkil etildi. Qutbiddin Muhammad va Otsiz hukmdorlik
qilgan davrlarda Xorazmga Arabiston, Hindiston, Eron va boshqa yurtlardan yirik
olimlar taklif qilindi.
Ismoil Jurjoniy, Abu Bakr Abulqahr ibn Abdurahmon Jurjoniy, Hakim
Azrakiy, Abdurahmon Hasan Alkutaniy Marvaziy, Abul Mahasin, Muhammad ibn
Umar al-Husayn, Abu Abdulla Faxriddin ar-Roziy, Mahmud ibn Muhammad
Umar al-Chag’miniy shular jumlasidandir.“Ma’mun Akademiyasi” 17 yil faoliyat
ko’rsatgan bo’lsa, bu Akademiyada kamolga etgan olimlar 60 yil fan va madaniyat
ravnaqiga xizmat qilishdi. Sharqshunos olim V.V. Bartoldning fikricha, Otsiz
hukmronlik qilgan davrda Xorazmning nufuzi Kaspiy dengizdan tortib,
Sirdaryoning quyi va o’rta qismlarigacha bo’lgan erlarga yoyilgan. O’sha davrda
Xorazmni ziyorat qilgan arab sayyohi Abu Xomid al-G’arnotiy (1080-1169)
o’zining “Tuhfat al-albob va nuhbat al-a’job” (Oqillar tuhfasi va ajoyibotlar sarasi)
nomli asarida shunday yozadi: “... Xorazmda men o’zim ziyorat qilgan hech bir
o’lkada ko’rmagan mevalar o’sadi. Uning ahli esa - fozil olimlaru shoirlar va
olijanob kishilardir”.Xorazmshohlarning hammasi bilimli kishi sifatida shuhrat
qozonishgan, ilm-fan va madaniyat taraqqiyotini ta’minlaganlar 13
.
Qutbiddin Muhammad otasi Anushtagin davrida Xuroson poytaxti Marvda
yaxshi ma’rifat olgan adab va din ilmlarini o’rgangan edi. U Xorazm hukmdori
bo’lgach, qobiliyatli rahbar sifatida ulomalarga va din arboblariga homiylik qildi.
U har tomonlama iste’dodli odam edi. Olimlar va din arboblari uni yaxshi
ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilar edi. (Qutbiddin Muhammad)
fuqarolariga adolatli bo’lib, ular ham uni yaxshi ko’rib, uning nomini aziz tutar
edilar.Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz
13
Фазлаллах Рашид ад - Дин , Огузнаме , Баку , 1987. C . 76.
23

qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan,
san’at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, ud musiqa
asbobini chalishda o’z davrida shoh Alouddin Takishga teng keladigan kishi
bo’lmagan. Shu bilan birga u iqtidorli adib bo’lib, arab va fors tillarda ijod ham
qilgan. Xorazmda al-Hanafiya mazhabidagi ilm toliblari uchun madrasa qurdirgani
uning ma’rifatparvarligiga ishonchli bir dalildir.
Alouddin Takish hukmdorlik qilgan davrda ilm-
fan va adabiyot shu tariqa ravnaq topadi. Takishning ilm toliblarini bilimli va
ma’rifatli qilish maqsadida ko’plab madrasalar, masjidlar, kutubxona (dor ul-
kutub)lar va jamoat binolari qurdirgani, hatto ba’zi madrasa talabalarini pul va
oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan ham ta’minlab turgani tarixdan ma’lumdir. O’sha
davrda yirik ilmiy va madaniy markazlardan biriga aylangan Gurganj va Katda
ma’naviyatning bunday rivojida mahalliy olimu-adiblar, shoirlar bilan bir qatorda
xorijiy yurtlardan Xorazmga kelib yashab, ijod qilgan olimu fozillar va
shoirlarning ham hissasi katta bo’lgan, albatta.Andaluziyalik olim va sayyoh Abu
Hamid al-G’arnotiy (1080 - 1168) Ibn Aniyn nomi bilan tanilgan shomlik mashhur
shoir Sharafiddin Muhammad ibn Nasr (1144-1232), shuningdek, 1153 yilda
Xorazmga kelgan jandlik shoir al-qozi Yoqub ibn al-Jandiy, Xurosonning Niso
shahridan kelgan Muhammad ibn Ahmad ibn Ali ibn Ahmad an-Nasaviy, al-
Qassob nomi bilan mashhur Sariy’ ul-Kaas laqabli nishopurlik adib Muhammad
ibn al-Husayn, mashhur balxlik shoir va adib, mashhur kotib Muhammad ibn
Abdujalil al-Umariy Rashididdin al-Vatvot kabi o’nlab olimu fozillar til va
adabiyot, falsafa, mantiq falakiyot, fizika, ximiya, tabobat, jo’g’rofiya, tarix va
boshqa fanlarni rivojlantirishga munosib hissa qo’shganlar.
Xorazm madrasalariga
mudarrislar va imomlar bevosita Sultonning yoki hokimning maxsus ko’rsatmasi
24

bilan tayinlangan. Xorazmshohlar davlatida ko’zga ko’ringan mashhur davlat
arbobi, ma’rifatparvar mudarris Sulton Alouddin Muhammadning eng yaqin
maslahatchisi Shihobiddin Abu Sa’d ibn Imron al-Xivaqiy beshta madrasada
fiqhdan dars bergan. Mufti Shihobiddin Xorazmda birinchi bo’lib, masjid qoshida
kutubxona qurdirgan. Bu kutubxona juda ham nodir kitoblar bilan
boyitilgan.Yoqut al-Hamaviy ta’kidlashicha, Abu Madar Mahmud Sharif al-
Isfaxoniy tilshunoslik sohasida, ayniqsa nahvu sarfda beqiyos nom qozongan.
Uning ilmiy qobiliyati va fazilatlari haqida xalq orasida turli xil afsonalar,
rivoyatlar tarqalgan. Al-
Isfaxoniy teran bilimi va zakovati, nufuzi kattaligi tufayli mu’taziliy mazhabini
xorazmliklar o’rtasida keng yoyishga erishadi.Xorazmshohlar saroyida xizmat
qilgan balxlik Rashiduddin Muhammad ibn Abdujalil al-Umariy (1094-1191)
kotiblik san’atida katta obro’ qozonadi. U umrining oxirigacha Xorazmda yashab,
arab va fors tillarida yigirmadan ortiq asarlar yaratgani tarixdan ma’lum. Uning
“Hadoiq as-sehr fi daqoiq ash-she’r” (“She’riyat nafosatida sehrli bo’stonlar”) asari
alohida ahamiyatga molik. Xorazmshoh Otsizning nabirasi Sultonshoh Mahmudga
(1172-1193) bag’ishlangan. “Majmuat ar-rasoil” (“Maktublar to’plami”) asari esa
ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismi xalifalar, sultonlar, xoqonlar, vaziru
amirlar, hokimlar, qozi va muftilar nomiga jo’natilgan turli-tuman maktublardan
tarkib topgan. “Maktublar”ning ikkinchi qismida esa, yuqori mansabli amaldorlar,
mashhur shaxslar, shoiru- adiblarga va muallifning o’z do’stu birodarlariga
yo’llagan maktublari jamlangan. Rashididdin al-Vatvot maktublari orqali
Xorazmda o’sha paytda tinchlik va osoyishtalik hukm surganini anglaymiz. Shu
boisdan Xorazmga xorijiy elu yurtlardan ko’chib keluvchilar ko’p bo’lgan.
Xorazm shu darajaga borib etdiki, - deb yozadi.
Rashididdin al-Vatvot, - u qo’rqqan va xavf-xatarga tushganlar uchun
25

bexatar makon, elma-el kezib yuradiganlarga manzilgoh, darvishlar uchun
panohjoy bo’lib qoldi. Odamlar Xorazmga har tarafdan o’z kulfatu musibatlaridan
iztirobga tushib, hasratu nadomatlardan qalblari kuyib-yonib najot izlab keladilaru,
bu joyda barcha illatlari shifo topgan, dardu alamlari bartaraf bo’lgan, jamiki
yumushu tashvishlaridan qutilgan holda qaytadilar. Olloyi taologa bu o’lkaga keng
qo’lamda bunday ulug’ligu bu darajadagi oliy himmatni muyassar ko’rganligi
uchun behad hamdu sanolar bo’lsin” 14
.
Shuningdek, al-Vatvot maktublaridan o’sha paytda Xorazmda
yashagan olimlar, shoir va adiblar o’rtasida uyushtirilgan ilmiy munozaralar haqida
ham boy tasavvurga ega bo’lamiz.Shunisi diqqatga sazovorki, xorijiy
mamlakatlarda yashab, faoliyat ko’rsatgan xorazmliklar ham boshqa xalqlarning
ilm-fan va madaniyati rivojiga o’zlarining katta hissalarini qo’shdilar. Shulardan
biri Misrdayashagan Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiy edi. Misrlik tarixnavis,
yozuvchi Jaloliddin Abdurahmon as-Suyutiyning (1344-1405) yozishicha,
“o’zining teran bilimi bilan Ahmad al-Xorazmiy o’sha davrda Misr mafkuraviy
g’oyalarining o’sishiga muayyan darajada hissa qo’shgan”.Arabistonga borib
qolgan Xorazmlik etuk shoir va adib Sayfi Saroyi Iskandariya shahrining
malikalaridan biri bo’lmish Tayxosbekka yozgan she’riy maktubida ilmiy-madaniy
va do’stlik aloqalari mustahkamlani- shini ta’kidlaydi:
Boshim silading: “Yurtdan judo” deb,
Menam so’zing eturman “jon fido” deb.
Bu qul birla, maliklar birligidur,
Bu bir elning u elga hurligidur.
G’arib ko’nglim uyin obod qilding,
14
Фазлаллах Рашид ад-Дин, Огузнаме, Баку, 1987. C. 83.
26

Elim nomin ming-ming yod qilding.
Demak, bu davrda ilm-fan va madaniyatning taraqqiyoti Xorazmda
hunarmandchilik, dehqonchilik, me’morchilik, tashqi va ichki savdoning rivoji
bilan uyg’unlashib ketadi. Iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy hayotdagi ijobiy siljishlar
mamlakat shaharlarining, ayniqsa, Gurganjning gullab- yashnashiga zamin
hozirlaydi. Huddi shu olimlar hamda Xorazmning qulay jo’g’rofiy sharoitda
joylashgani Sharqning yirik ilmiy-madaniy va savdo markazlaridan biriga
aylanishida muhim o’rin tutdi. Qadimgi Xorazmdan “Ipak yo’li”ning o’tishi, Sharq
bilan G’arbning bog’lanishi vohaning iqtisodiy va madaniy rivojiga ta’sir etgan,
albatta. Biz Qo’yqirilganqal’a, Tuproqqal’a, Ayozqal’a, Burgutqal’a, Jonbosqal’a,
Qirqqizqal’a, Norinjonqal’a, Ellikqal’adan arxeologik qazish paytida topilgan voha
antik davri mdaniyati va san’atiga oid yodgorliklarga hamda qadimiy
qo’lyozmalardagi fikrlarga asoslanib, shuni aytib o’tmog’imiz kerakki, Xorazm
hamma davrlarda jahonning eng yirik markazlaridan biri sanalgan. Bu qadimiy
madaniyat hatto bugungi kunda Evropada antik dunyo deb atalib kelayotgan
Yunon va Rim madaniyati bilan bir qatorda turadi.
Zotan, Xorazmdan al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Iroq,
Umar az- Zamaxshariy, Umar Chag’miniy, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud,
Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy kabi olimu
fozillarning, shoiru adiblarning etishib chiqqanligi bejiz emasdir. Binobarin,
Olmoniya tarixchi olimi Xerder bu haqda shunday deb yozadi: “Ovrupolik birorta
xalq o’z yozuvini o’zi kashf etgan emas, ispanlar yozuvi ham Osiyodan olingan;
Shimoliy va G’arbiy Ovrupo madaniyati yunon-rumo-arab urug’idan unib
chiqqandir ... Sharqliklar algebrani dunyoga keltirdilar, inson qo’liga tabobat
sirlarini ochmoqqa kalit tutqazdilar... Fizikaning barcha bo’limlarini shu kalit
yordamida ochdilar va bu kalit asrlar davomida amalda qo’llanib kelinmoqda ...”.
27

Fanning ijtimoiy sohalari qatorida tabiiy va aniq
fanlar, jumladan, astranomiya, matematika va geografiyaga ham maxsus e’tibor
qaratilgan. Mazkur sohalar mamlakatning amaliy ehtiyojlari, chunonchi, turli
o’lkalar va karvon yo’llari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish, xalqaro savdo -
elchilik va madaniy aloqalarni rivojlantirish, mamlakatda sug’orish tarmoqlari
barpo etish, obodonchilik ko’lamini kengaytirish kabilar uchun bevosita zarur
edi 15
. O’sha davrda Mahmud Chag’miniy astranomiya va matematika sohalari
bo’yicha hamda Muhammad Najib Bakron geografiyaga oid asarlar yozib
qoldirganlar. Ularning ijodida Abu Rayhon Beruniy ilmiy maktabining davomi
kuzatiladi. Anushtaginlar – Xorazmshohlar davlati madaniy hayotida islom
aqidalariga ham e’tibor kuchli bo’lgan. Islom dini peshvolari - sayidlar, ulamolar,
mashoyixlarga xorazmshohlar juda katta iltifot ko’rsatganlar, elchilik
munosabatlarida va turli nizolarni tinch yo’l bilan hal qilishda ular bilan
bamaslahat ish tutganlar 16
. Markazlashgan
yirik siyosiy birlikning mavjudligi, iqtisodiyot, fan va madaniyat yo’nalishlaridagi
umumiy o’sish o’z navbatida, ma’naviy madaniyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi.
Xususan, tasavvuf ta’limoti keng rivojlandi. Bu erda Xuroson tasavvuf
maktabining ta’siri kengayganligi kuzatiladi. Abdulla Ansoriy (1006-1089), Yusuf
Hamadoniy (1049-1140), Ahmad Jom (1049-1142) uning yirik namoyondalari
edilar. Tasavvufning qator mayda tariqatlari: muhosibiya, qassoriya, tayfuriya,
junaydiya, nuriya, sahliya, hakimiya, xarroziya, xafifiya, sayyoriya va boshqalar
yuzaga keldi. Yagona siyosiy birlik zaminida Xuroson tasavvuf maktabi bevosita
Movarounnahrda tasavvuf rivojiga sababchi bo’ldi. Jumladan, Yusuf Hamadoniy
tasavvuf maktabi asosida yassaviya va xojagon-naqshbandiya tariqatlari vujudga
kelgan.Anushtaginlar – Xorazmshohlar davlatida tasavvuf taraqqiyoti birinchi
15
Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T. 2000. Bʻ . 136.
16
Агаджанов С. Г. Государство селджукидов в Средней Азии в ХИ—ХИИ вв. М. 191. C .73.
28

navbatda xorazmlik yirik mutasavvif olim Najmiddin Kubro (1145-1221)nomi
bilan bog’liqdir. Uning asli ismi Ahmad ibn Umar al-Xevaqiy bo’lib, Xorazmda
tug’ilib – o’sib keyin Eronzamin va Arab mamlakatlariga sayohat qilgan; uzoq
vaqt o’sha tomonlarda yirik tasavvuf mashoyixlaridan ta’lim olib, o’zi ham etuk
tasavvuf ta’limotchisi darajasiga etgan va Najmiddin Kubro laqabi bilan shuhrat
qozongan. So’ngra u vataniga qaytib, Muhammad Xorazmshoh davrida Gurganjda
yashab, tasavvuf ta’limotini rivojlantirgan, ko’plab shogirdlar orttirgan. Jumladan,
taniqli shoir va tasavvuf namoyondasi Farididdin Attor ham uning shogirdlaridan
edi. Najmiddin Kubroning ta’limoti tasavvufda
kubraviya tariqati nomini olgan va mashhurdir. “Kubro tasavvuf tarixida keng
fe’llik yo’lini tutgan shayxlardandir. Chunki, ul zotning xonaqosida sunniy
mazhabli shogirdlar bilan birga shia mazhabli muridlar ham ta’lim
olavergan”.Najmiddin Kubro ilmiy asarlar va ruboiylar yozgan. Ulardan asosiylari
– “Favoih al-Jamol va fotih al-Jalol”, “Al-usul al-ashara”, “Risolat al-Xaif al-Xaim
min-Laumon al-laim” va boshqalar.Chingizxon Najmiddin Kubro - Alloh rahmat
qilsin – borligini bilib, uning haqida ma’lumotga ega bo’lgach, quyidagi
mazmunda xabar yuboradi: “Men Xorazmni qirg’in va talon-taroj qilmoqqa hukm
etganman. Zamonning tabarruk ul zoti sharifi (xorazmiylar muhitini tark etib,
bizga kelib qo’shilmoqlari lozim!”. Shayx – uni, Alloh rahmat qilsin – shunday
javob qildilar: “Mana etmish yildirki, men Xorazmda osoyishta yashab, shu xalq
bilan hayotning achchiq–chuchugini birga totib kelmoqdaman. Endilikda, falokat
yuz bergan chog’da, men uni tashlab qochsam, bu vijdonsizlik va nomardlik
bo’ladi”. (Shahar bosib olinganidan) so’ng uni halok bo’lganlar ichidan qanchalik
axtarmasinlar topa olmadilar. Unga Allohning rahmati yog’ilsin”.
Najmiddin Kubro 1221 yili Xorazmda
mo’g’ul bosqinchilariga qarshi jangda 600 dan ziyod murid izdoshlari bilan
29

ishtirok etadi. Bu g’azotda og’ir yaralangan Kubro o’limi oldidan tig’ tutgan
mo’g’ul askariga tashlanib, shahid bo’ladi.Hukmdorlar, ayniqsa, Xorazmshoh
Otsiz olimu, shoirlar va adiblarga hurmat bilan qarar, o’zi ham iste’dodli
ma’rifatparvar, adabiyotga qiziqqan shaxs edi. Uning davrida ilm-fan taraqqiyoti
yo’lida bir qancha xayrli ishlar amalga oshirilgan.Obodonchilik va madaniyat
rivojiga e’tiborni so’nggi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi faoliyatida ham
kuzatish mumkin. U hayotining keyingi o’n yilini ona Vatanidan uzoqda, turli
yurtlarda o’tkazgan va boz ustiga biror joyda uzoqroq muddat yashab qolmagan
bo’lishiga qaramay, shahar va qo’rg’onlar obodonchiligi uchun hissa qo’shganligi,
masjidlar barpo etganligi o’sha davr tarixiy manbalarida qayd etilgan.
Ma’lumki, O’rta Osiyoda Islom taraqqiy
etib, mustahkam qaror topgach, hukmdorlar davlatning ijtimoiy-siyosiy, huquqiy
boshqaruvini Islom huquqi asosida tashkil qildilar. Bunda mahalliy
huquqshunoslar - faqihlar muhim o’rin tutgan. Xorazmshohlar ham o’z saltanatini
shu asosda boshqardilar. Natijada bu davrda ko’pgina faqihlar etishib chiqdi.
Jumladan, Muhammad az-Zamaxshariy (1075-1144), Ahmad ibn Muhammad
Muvaffiq-ad-din xotib al-Xorazmiy (hij. 484-596), Dovud ibn Iso Abu Bakr ibn
Ayub, Abu Muhammad Majid ad-din Sadir al-Afozil al-Xorazmiy (hij. 555-617),
Muhammad ibn Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiy va boshqa ko’pgina yirik
fuqaho va ulamolar etishib chiqqan. Xorazmshohlar davlatida, ayniqsa, Sulton
Takish va Alouddin Muhammad davrlarida madaniy hayot ravnaq topgan.
Ayniqsa, qasidago’y va dostonchi shoirlar ijodi gullab-yashnagan. Xorazm
she’riyat maktabining deyarli barcha vakillari saroy shoirlari edilar.Shulardan
ko’zga ko’ringani shoir va olim Rashididdin Muhammad al- Umariy (1115-1182)
edi. U past bo’yli, kalbosh, ko’rimsiz bo’lgani uchun Vatvot – jajji qush laqabini
olgan edi. U Balxda tug’ilgan va Xorazm madrasalarida ta’lim-tarbiya olgan.
30

Maktublar yozishda yuksak
mahoratga erishgani uchun yuqori martabalarga erishib, uch hukmdor - Otsiz, El-
Arslon va Takish sultonlar saroyida kotibul-insho vazifasini bajargan. Arabiy va
forsiy nomalar bitishga mohirligidan Xorazm sultonlarining arzandasi bo’lib
yashadi.Imom Rashididdin Vatvot maktublarini turli badiiy vositalar, tashbehlar,
go’zal o’xshatishlar, nozik va o’tkir fikrlar bilan bezatib qofiyali nasr - saj’ usulida
yozardi. U boshqa iste’dodli shoirlarga g’amxo’rlik qilar, shoirlar ham uning
etakchiligi, rahnamoligini tan olar edilar. U Xoqoniy bilan yaqin do’st edi, ammo,
keyinroq Hoqoniy uni xorazmshohlar xonadoniga qasidago’yligini masxara qilib,
ijodini buyuk Sulton Sanjar xonadoni qasidago’yi Adib Sobir Termiziyning
ijodidan past qo’yadigan bo’lgach, ularning orasi buzildi. Sulton Sanjar o’ziga tobe
Xorazmshoh Otsiz saroyiga doimiy elchi-vakil qilib yuborgan edi.
Aslida Adib Sobir Xorazmshohning
qaltisroq ishlaridan Sulton Sanjarni ogohlantirib, maktublar yuborib turishi kerak
edi. Ammo, Otsiz shoir, Adib Sobirni Sulton Sanjarga barcha gap so’zlarni etkazib
turuvchi josusdeb o’ylab, daryoga cho’ktirib yubordi. Bu gumonni xorazmshohga
Rashididdin Vatvot aytgan bo’lishi ehtimoldan holi emas. Rashididdin Vatvot
o’zining she’riyat nafosati haqidagi “Hadoyiq-us - sehr fi daqoyiqi ash-she’r”.
(“She’r san’atining sehrli bog’lari”) kitobini Xorazmshoh Otsizga bag’ishladi. U
ko’pchilik qasidalarini Tabariston ispahbodi (chegara viloyat hokimi) Nusratiddin
Abul-Fath Rustamga bag’ishlar edi. Ispahbod esa shoirga har yili 500 dinor oltin
pul, ipak dastor, jubba va yasatig’li ot hadya qilar edi.

2.2. Dandanakon jangining ahamiyati
31

Dandanakon jangi - saljuqiylar bilan g aznaviylar o rtasidagi jang. Mahmudʻ ʻ
G aznaviy Movarounnahrga da vo qilib, qoraxoniylar bilan raqobatda bo lgan
ʻ ʼ ʻ
yillarda o g uz turkmanlaridan bo lgan saljuqiylarning bir guruhiga Shim. Xuroson
ʻ ʻ ʻ
(xususan, Marv viloyati) da joylashib yashashiga ruxsat bergan edi. Saljuqiylar
ko chmanchi chorvadorlar bo lgani uchun yaylovlarga egalik qilish uchun kurash
ʻ ʻ
boshlaganlar. Masud G aznaviy davrida saljuqiy beklar g aznaviylarning soliq
ʻ ʻ
siyosatiga qarshi isyon ko tarishgan. Mas ud boshchiligidagi g aznaviylar qo shini
ʻ ʼ ʻ ʻ
(100 ming askar 60 fillar) isyonni bostirish uchun Marv vohasi tomon yurgan.
Jazirama issiqsa cho ldan o tayotgan g aznaviylar qo shini ochlik, tashnalik va b.
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko plab qiyinchiliklarga duch keladi
ʻ 17
.
Saljuqiylar (20 ming) qad. dasht taktik usulini qo llab cho ldagi
ʻ ʻ
quduqlarga o limtiklarni tashlab, ko mib tashlashgan. Buning ustiga g aznaviylar
ʻ ʻ ʻ
qo shiniga chekka-chekkadan hamla qilib raqiblarini tinkasini quritgan. 1040-yil
ʻ
23-mayda Mas ud qo shini saljuqiylar hamlalarini qaytarib Dandanakon nomli
ʼ ʻ
kichik shaharqal a devorlari ostiga yetib kelgan. Qal a aholisi g aznaviylarga
ʼ ʼ ʻ
garchi suv bersada, qal aning yagona darvozasidan kirishga yo l qo ymaydi.
ʼ ʻ ʻ
Mas udga hamroh bo lgan amaldor va lashkarboshilar unga Dandanakonda dam
ʼ ʻ
olish lozimligini maslahat berishgan. Biroq sulton qal adan 5 farsax olislikda
ʼ
bo lgan suv havzasi tomon harakat qilishni buyurgan. Voqea ishtirokchisi bo lgan
ʻ ʻ
tarixchi Bayhaqiyning yozishicha, "Qachonki hukmdor u yerdan qo zg algach,
ʻ ʻ
qo shin tartibi buzilgan, saroy g ulomlaridan 370 tasi sher tasviri bo lgan
ʻ ʻ ʻ
nishonlari bilan turkmanlarga qo shildilar"
ʻ 18
.
Saljuqiylar o g ruqqa tashlanib, qimmatbaho
ʻ ʻ
buyumlar, qurol-yarog lar, otlarni tashmalab keta boshlaydi. Ular o zlariga
ʻ ʻ
qo shilgan sulton g ulomlari bilan birgalikda Mas ud qarorgohiga shiddatli hujum
ʻ ʻ ʼ
17
Агаджанов С. Г. Государство селджукидов в Средней Азии в ХИ—ХИИ вв. М. 191. C . 86.
18
Nizomulmulk , Siyosatnoma yoki siyar ulmuluk , T . 17. B . 7.
32

qilishgan. Sulton atrofida qolgan oz sonli g ulomlar qattiq qarshilik ko rsatgan,ʻ ʻ
biroq mag lub bo lib qochishga majbur bo lganlar. Mas ud o zini beto xtov ta qib
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
etib kelayotgan raqibi hamlalarini qaytarib qolgan-qutgan qo shini bilan
ʻ
Marvarrudga, u yerdan esa G aznaga qaytib kelgan. Sulton Mas ud G aznaviyni D.
ʻ ʼ ʻ
j.da mag lubiyatga uchrashi g aznaviylar davlatining inqirozi boshlanganidan va
ʻ ʻ
yangi davlat tug ilganidan dalolat bergan. Xuddi jang maydonining o zida chodir
ʻ ʻ
o rnatilib, To g rulbek sultonlik taxtiga o tiradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
2.3. Saljuqiylar davlatining tugatilishi
33

1092 yilda Malikshoh vafotidan so'ng, buyuk imperiyaning tanazzulga
uchrashi boshlandi, u aslida doimiy ravishda ishtirok etgan ushbu sultonning
o'g'illari o'rtasida bo'lingan. o'zaro urushlar. Vaziyat boshlanishi bilan yanada
og'irlashdi salib yurishlari 1096 yildan beri G'arbiy Evropa ritsarlari, shuningdek
Komnenos sulolasi ostida Vizantiyaning mustahkamlanishi. Bundan tashqari,
saljuqiylarning lateral tarmoqlari hukmronlik qilgan hududlar imperiya tarkibidan
uzoqlasha boshladi.Oxir-oqibat, boshqa birodarlar vafot etgandan so'ng, 1118 yilda
imperiya qoldiqlari Ahmad Sanjar qo'liga o'tadi. Bu saljuqiy turklar tomonidan tan
olingan oxirgi oliy sulton edi.
Saljuqiylar imperiyasining tarixi 1153 yilda uning vafoti bilan
tugaydi.Sanjar vafotidan ancha oldin saljuqiylar sulolasining lateral shoxlari
vakillari boshqargan imperiya tarkibidan butun davlatlar ajralib chiqdi. Shunday
qilib, 1041 yilda Eronning janubi-g'arbiy qismida Karman sultonligi tashkil topdi
va u 1187 yilgacha davom etdi. 1094 yilda Suriya sultonligi ajralib chiqdi. To'g'ri,
uning mavjudligi 23 yil bilan cheklangan. 1118 yilda Iroq sultonligining poydevori
quladi, uning qulashi 1194 yilga to'g'ri keladi. Ammo Saljuqiylar imperiyasining
barcha qismlari ichida Kichik Osiyoda joylashgan Koni sultonligi (yoki Rum) eng
uzoq davom etgan. Bu davlatning asoschisi 1077 yildan hukmronlik qila boshlagan
Alp-Arslon Sulaymon ibn Kutulmishning jiyanidir 19
.
Bu hukmdorning merosxo'rlari 13-asr boshlarida o'zining eng
yuqori qudratiga erishgan sultonlikni mustahkamladilar va kengaytirdilar. Ammo
o'sha asrning o'rtalarida mo'g'ullarning bosqinchiligi larzaga keldi oxirgi holat
Saljuqiylar. Oxir-oqibat, u faqat rasmiy ravishda Sultonga bo'ysunadigan ko'plab
beyliklarga (viloyatlarga) bo'lindi. Nihoyat 1307 yilda Konya sultonligi o zʻ
faoliyatini to xtatdi.
ʻ
19
Nizomulmulk , Siyosatnoma yoki siyar ulmuluk , T . 17. B. 156.
34

Xulosa o'rnida shuni aytish kerakki, Buyuk Saljuqiylar davlati turkiy xalqlar
tomonidan qurilgan eng katta imperiyalardan biri hisoblanadi. Asli turkman
urug‘laridan biri bo‘lgan Saljuqiylar sulolasi islom va dunyo tamaddunida muhim
o‘rin tutadi. Aynan Saljuqiylar sunniy Bag‘dod xalifasini shialar ta’siridan ozod
qiladi, salibchilarga qarshi kurashadi, turkiy urug‘larning G‘arbiy Osiyoga ulkan
migratsiyasiga yo‘l ochadi. Ushbu urug‘lar keyinchalik ko‘plab turkiy davlatlar,
jumladan, Usmonli saltanatiga asos soldi. Turkiy xalqlar tarixida yangi davrini
boshlab bergan Buyuk Saljuqiylar davlatiga hozirgi Turkmaniston hududidagi
Dandanakon qal’asida tamal toshi qo‘yilgan edi.Saljubek asos solgan Saljuqiylar
sulolasi hatto Sharqiy Rim iperiyasini bosib olishga ham erishadilar.Saljuqiylar
davlati Saljuq va Malikshoh davrlarida ancha rivojlanagan ilm-fan madaniyatga
katta hissa qo'shganlar.
Hunarmandchilikning to'qimachilik kulollik, zargarlik oynasozlik,
temirchilik, ko'nchilik va gilam to'qish rivojlanagan. Buyuk ipak yo'lining
Saljuqiylar davlatidan o'tganining ham ahamiyati katta bo'lgan. Saljuqiylar o'rta
sharqqa yetib borgan vaqtlarda islom dunyosi tang ahvolda edi. Garchi
Bag'doddagi Abbosiy xalifa sunniy islom dunyosining oliy rahbari bo'lsada
abbosiylar imperiyasi bu vaqtga kelib siyosiy va harbiy jihatdan nihoyatta
zaiflashib qolgan edi. Xullas Saljuqiylar sulolasi Orta osiyo davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirgan davlatlardan biridir.

FOYDALANILGAN ADABIYOYLAR
36

1. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.
Ўзбекистон. 2011.
2. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar). T. 2000.
3. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.
T., 2000.
4. Фазлаллах Рашид ад-Дин, Огузнаме, Баку, 1987.
5. Ahmedov. B. O’zbekistonning tarixiy manbalari. T. O’qituvchi. 2001.
6. Nizomulmulk, Siyosatnoma yoki siyar ulmuluk, T. 17.
7. Агаджанов С. Г. Государство селджукидов в Средней Азии в ХИ—
ХИИ вв. М . 191.
8. Eshov. B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T. 2014.
9. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh. Vatan tarixi. I kitob. T. 2010.
10. Peacock. A. The great Seljuk Empire. Edinburgh. 2015.
11. Oblomurodov. N, Hazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. N. O’zbekiston
tarixi. T. 2011.
Ilovalar.
37

Saljuqiylar bayrog’i
38

Sotib olish