Saljuqiylar davlati tarixiga oid manbalar va ularning tahlili - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	61.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Saljuqiylar davlati tarixiga oid manbalar va ularning tahlili

Sotib olish

“ SALJUQIYLAR DAVLATI TARIXIGA OID MANBALAR VA
ULARNING TAHLILI ”
Mundarija:
KIRISH ………………………………………………………………………………...….……………..… 2-4
I BОB. SALJUQIYLAR DAVLATI TARIXINING XORIJIY
TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O‘RGANILISHI ……..............……...… 6-15
1.1. Xorijiy tarixchilar tomonidan yaratilgan manbalar haqida ………………….… 6-10
1.2. Saljuqiylar davlati tarixi tarixshunosligi xorijiy olimlar tadqiqotlar tahlili
……………………………………………………………………………………………………………… 11-15
II BOB. SALJUQIYLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGIDA
MANBA BAZASI ……………………………………………………………………………….… 16-22
2.1. Tadqiqotlarda manba bazasining ahamiyati …………………………………….. 16-21
2.2. Manbalar asosida Saljuqiylar davlati tarixi tarixshunosligining tadqiq
etilishi ………………………………………………………………………………………………….… 21-22
ХULОSA ……………………………………………………………………………………….……..….… 23
FОYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YХATI ……..… 24-25
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi yillarida
xalqimizning manaviy merosining asosi bo‘lgan o‘tmish tarix e’tibor kuchayib,
uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e’tibor kuchaydi.
O‘zbеkistоn Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnti I. A. Karimоv ta’kidlagandek, tarix
“...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning
ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuqorolik ongini
shakillantirmoqda ” 1
.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Dunyo tarixida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlar o‘z ko‘lami hamda ta’siri bilan
xalqlarning shakllanishi, rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Shunday
davlatlar mavjudki, bugungi kunda xalqalarning xalq sifatida shakllanishi yoxud
madaniyatini vujudga kelishida bu davlatlar asos bo‘lgan. Bu kabi davlatlardan biri
tarixda alohida nufuzga hamda o‘ziga xos shakllanish tarixiga ega bo‘lgan
Saljuqiylar davlatidir.
Saljuqiylar kelib chiqishi bo‘yicha turkiy o‘g‘uz qavmiga tegishli bo‘lib,
Sirdaryoning o‘rta oqimidagi еrlarda ko‘chmanchi tarzda hayot kechirganlar.
O‘g‘uz qabilalari bir necha urug‘larga bo‘lingan. Ushbu urug‘lardan biri qiniq
urug‘i bo‘lib, uning sardori – Saljuq ibn Do‘kak ismli kishi bo‘lgan 3
. Manbalarda
Saljuq iste’dodli, o‘z fikr mulohazasiga ega rahbar sifatida ta‘riflanadi. O‘g‘uzlar
925-yili Jand viloyatiga kelib o‘rnashib, islom dinini qabul qilishadi. Bu еrda
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йул. -Т., 1998, 16-б.
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.:2016,-B.5
ʻ
3
A.S. Sagdullayev, O’zbekiston tarixi I kitob, Toshkent “Donishmand Ziyosi” 2021.
2

boshqa ko chmanchi turkiy qavmlar bilan turli darajadagi urushlar bo‘lib o‘tadi.ʻ
Saljuqning Muso, Yunus, Mikoil va Isroil ismli farzandlari bo‘lgan 4
. Isroil
manbalarda Arslon nomi bilan keltiriladi, Dovud esa Chag‘ri nomi bilan ataladi.
Tarixiy manbalarga ko‘ra Saljuq Jandda 102 yoshda vafot etadi va o‘sha еrda dafn
ettiriladi 5
.
Saljuqiylar davlati o‘zining bir asrdan ko‘proq hukmronlik davrida Kichik
Osiyo xalqlari tarixida o‘chmas iz qoldirdi. Saljuqiylar davlatining Kichik Osiyoda
va kerak bo‘lsa dunyo tarixida ayniqsa turk diyorida tutgan o‘rnini yoritib berish,
taxlil etish bugungi kunning dolzarb mavzularidan biriga aylangan.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Tanlangan mavzuni o‘rganish XII-XIII
asrlarda sodir bo‘lgan voqealarni tushunishga yaqinroq bo‘lishga imkon beradi.
O g uz etnonimining «turk» etnonimiga aylanishi. Bu hodisa hali to‘g‘ri ilmiy
ʻ ʻ
tushuntirishni olmagan. Biroq, sodir bo‘lgan evolyutsiyaning sabablari va
mohiyatini tushunmasdan, nima uchun Usmonli imperiyasi va zamonaviy Turkiya
Respublikasining turkiyzabon aholisi o‘g‘uzlar emas, balki turklar deb
atalganligini tushuntirish mumkin emas.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoning Anushtegin -
Saljuqiylar davridagi iqtisodiy siyosiy ahvolini yoritish va taxlil etish asosiy
maqsad qilib belgilangan.
Mazkur maqsadni amalga oshirish o‘z navbatida quydagi vazifalarni belgilab
olindi:
- Saljuqiylar davlatining tashkil topish jarayonini yoritish;
- Davlatning boshqaruv tizimini taxlil etish;
- Saljuqiylar va boshqa davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni yoritish;
- Saljuqiylar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini taxlil etish;
- Saljuqiylar davlatining madaniy taraqqiyot darajasini ko‘rsatish;
- Saljuqiylar davlati inqrozi sabablarini taxlil etish;
Kurs ishining davriy chegarasi. X asr oxiridan XIV asr boshlarigacha
4
Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T., 2000-yil
ʻ
5
Клод Каэн, Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и
правление монголов, Превод, ЗАО “Центрполи – граф”, 2021.
3

bo lgan davrni qamrab oladi. Pastki xronologik chegaraning tanlanishi O‘rtaʻ
Osiyoda saljuqiylar urug‘ining siyosiy sahnaga chiqishi bilan bog‘liq. Yuqori
qismi XIV asrning birinchi uchdan bir qismini qamrab oladi. Bu vaqtga kelib
Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlati barham topdi. Anadolu beyliklarining davri
boshlanadi.
Mavzuning nazariy va metodologik asoslari. Ushbu mavzuni yoritishda
bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo‘ygan talablar asosida kelib chiqib,
mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek, mavzuning
nazariy asosi solishtirish, qiyosiy taxlil, davrlashtirish, analiz va turli tarixiy
uslublardan foydalanilgan holda yoritildi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati . Kurs ishidan Oliy va o‘rta maxsus ta’limda
mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining ob’ekti . Kichik Osiyoda - Saljuqiylar davlati
tarixshunosligi.
Tadqiqоt prеdmеti sifatida Saljuqiylar davlati tarixshunoslining tariхi,
davlatning siyosiy, ijtimоiy – iqtisоdiy va mоddiy – ma’naviy madaniyati
tariхini, arхеоlоgik va yozma manbalardagi ma’lumоtlarni taqqоslash, aniqlash,
umumlashtirish usullari asоsida ilmiy o‘rganish vazifasi qo‘yildi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikkita ta bоb, to‘rt bo‘lim, хulоsa,
fоydalanilgan adabiyotlar ro‘yхatidan ibоrat.
4

I BОB. SALJUQIYLAR DAVLATI TARIXINING XORIJIY
TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O‘RGANILISHI
1.1. Xorijiy tarixchilar asarlarida Saljuqiylar davlati tarixining
yoritilishi
Saljuqiylar urug , keyinchalik sulola bo lib, uning asoschisi turk (o g uz)ʻ ʻ ʻ ʻ
saljuka nomi bilan atalgan. Dastlab, saljuqiy turklari - saljuqiy urug ining
ʻ
tarafdorlari, ularga bo ysunadigan qurolli kuchlar a’zolariga berilgan nom. Kichik
ʻ
Osiyoda Saljuqiylar davlati tashkil topgandan keyin bu davlatning turkiy (o g uz)
ʻ ʻ
aholisiga shunday nom berilgan.
Saljuqiylar siyosiy sahnaga XI asr boshlarida kirib keldilar. Bu voqeaning
bevosita natijasi jahon tarixida o xshashi kam bo lgan Yaqin va O rta Sharq
ʻ ʻ ʻ
mintaqasidagi harbiy-siyosiy vaziyatning tubdan o zgarishi bo ldi. XI asr oxiriga
ʻ ʻ
kelib, sharqda Tyan-Shan tog etaklaridan g arbda Qizil dengizgacha, shimolda
ʻ ʻ
Kaspiy va Orol dengizlarigacha bo lgan ulkan hududlarni o z ichiga olgan kuchli
ʻ ʻ
saljuqiylar imperiyasi shakllandi.
Etnik jihatdan saljuqiylar sulolasi turkiyzabon etnik guruhlardan biri bo lgan
ʻ
o g uzlarga
ʻ ʻ tegishli bo lib, uning tarixi Turk xoqonligi davridan ma lum bo lgan, ʻ ʼ ʻ
bir muddat turkiy qabila va elatlarning katta qismini birlashtirgan davlat.
Saljuqiylar saltanatida istilo qilingan mamlakatlar xalqlari, asosan, forslar va
arablar, shuningdek, turklar ham yashagan.
Ilgari noma’lum bo lgan klan tomonidan ulkan imperiyaning shakllanishi
ʻ o z- ʻ
o zidan e’tibor va o rganishga loyiq hodisadir. Biroq, bu hodisaning oqibatlari eng
ʻ ʻ
katta qiziqish uyg otadi: Saljuqiylar imperiyasi mavjudligining bevosita natijasi
ʻ
bo lganlar ham, Kichik Osiyo va Yevropada yaqin va uzoq tarixiy istiqbolda sodir
ʻ
bo lganlar.
ʻ
Saljuqiylar imperiyasining mavjudligining bevosita oqibatlaridan biri ko p
ʻ
sonli o g uz etnik guruhining
ʻ ʻ o zlarining sobiq yashash joylaridan g arbga ko chib ʻ ʻ ʻ
o tish jarayonining jadallashgani bo ldi. Bu jarayon Saljuqiylar sulolasining yana
ʻ ʻ
bir bo g inining Kichik Osiyodagi Vizantiya hududini bosib olishi va u yerda
ʻ ʻ
turkiy (o g uz) islom davlatini tashkil etishi bilan yakunlanadi. Bir tomondan,
ʻ ʻ
5

musulmon turklarning Vizantiyaga tahdid solishi, ikkinchi tomondan, hududida
xristianlar uchun muqaddas joylar bo lgan Suriya va Falastinning Saljuqiylarʻ
imperiyasi tarkibiga qo shilishi, buning bevosita va asosiy sababi bo ldi. salib
ʻ ʻ
yurishlari davrining boshlanishi.
Kichik Osiyoda Saljuqiylar davlatining tashkil topishi turklar (o g uzlar)
ʻ ʻ
tarixida muhim voqea bo ldi, ular Kichik Osiyoga to lqinlar shaklida ko cha
ʻ ʻ ʻ
boshladilar, u yerda o zlari va bevosita avlodlari: Usmonli turklari va turklar uchun
ʻ
yangi vatan topdilar. zamonaviy Turkiya Respublikasi aholisining katta qismi.
rivojlangan va istiqomat qilgan hududda vujudga kelgan Usmonli imperiyasi -
o zining tashkil topish jarayonida saljuqiylardan ko p narsalarni, birinchi navbatda,
ʻ ʻ
ularning harbiy tashkilotini o zlashtirgan. Aynan Usmonlilarning saljuqiylarga
ʻ
o xshab yaratilgan harbiy tashkiloti ularning bir necha asrlar davomida erishgan
ʻ
g alabalarini ta’minlab, Usmonlilar davlati chegaralarini Kichik Osiyo
ʻ
chegaralaridan tashqariga kengaytirishga imkon berdi. Davlatning siyosiy tuzilishi,
jumladan, davlat apparatining tuzilishi, uning alohida bo linmalarining funksional
ʻ
maqsadi, hududni ma’muriy taqsimlash tamoyillari, hatto uzoq vaqt forscha bo lib
ʻ
qolgan davlat tili ham – bularning barchasi to g ridan-to g ri yoki ma’lum
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgarishlar bilan saljuqiylardan qarzga olingan.
ʻ
Saljuqiylar tarixining ko pgina fundamental masalalari, xususan, xarakteri,
ʻ
chegaralari, ichki tuzilishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, harbiy tashkiloti, etnik
xususiyatlari bo yicha yagona qarash mavjud emas.
ʻ aholi tarkibi, saljuqiylar
tomonidan yaratilgan davlatlarning sivilizatsiyaviy rivojlanish darajasi, ularning
Yaqin va O rta Sharq mintaqasidagi siyosiy kuchlar muvozanatidagi o rni va
ʻ ʻ
boshqa bir qator masalalar bo yicha.
ʻ
Saljuqiylar muammolarini o rganishga eng katta hissa, shubhasiz, turk
ʻ
tadqiqotchilari tomonidan qo shilgan bo lib, ular
ʻ ʻ saljuqiy turklari tarixi bo yicha ʻ
o nlab asarlar yozgan. Biroq, ulardan faqat bir nechtasini ilmiy jihatdan chuqur
ʻ
yoki fundamental deb hisoblash mumkin. Avvalo, bu Usmon Turonning Kichik
Osiyodagi Saljuqiylar davlatining siyosiy (faqat) tarixiga bag ishlangan asari;
ʻ -
o g uzlar tarixini ochib beruvchi Faruk Sümer asari; Mustafo Akdag ning
ʻ ʻ ʻ
6

Turkiyaning iqtisodiy-ijtimoiy tarixini tahlil qilgan va xususan Kichik Osiyodagi
Saljuqiylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini chuqur tahlil qilgan asari;
Mehmet A. Keymen va Ibrohim Kafesho g lining Saljuqiylar imperiyasi tarixiʻ ʻ
tahlilini o z ichiga olgan asarlari va boshqalar.
ʻ
Bu asarlarning barchasi 1950-1970-yillarda yaratilgan. Aynan shu davrda
Turkiyada tarixiy jarayonlarni o rganishga yondashuvi birdek puxta va chuqur
ʻ
bo lgan iste’dodli olimlar galaktikasi faoliyat ko rsatdi. Taxminan o sha davrda
ʻ ʻ ʻ
(1940-1960 yillar) Usmonli imperiyasi tarixiga oid fundamental asarlar paydo
bo ldi, ularning mualliflari Ismoil Haqqiy Uzuncharshili, Enver Ziyo Karal,
ʻ
Husayn Namiq Orkun kabi mashhur olimlar va boshqalar. Vaqt o tishi va bu
ʻ
olimlarning ketishi bilan Turkiyada tarixiy tadqiqotlarning ilmiy darajasi asta-sekin
pasaya boshladi. Oxirgi ikki-uch o n yillikda Turkiyada ochiq ommalashtirish
ʻ
xarakteridagi ko plab asarlar nashr etildi.
ʻ
G arbiy Yevropa mamlakatlarida zamonaviy Turkiyaning tarixiga qiziqish
ʻ -
ancha oldin paydo bo lgan. So nggi o n yilliklarda Usmonli va Saljuqiylar davri
ʻ ʻ ʻ
tarixini o rganish
ʻ markazi Edinburg, Oksford, London, Utrext va boshqalarga
ko chdi. G arb - tarixiy faktlarga erkin munosabat; puxta tanlangan manbalarga
ʻ ʻ
majburiy tayangan holda tarixni o rganishdan voz kechish; manbalarga e’tibor
ʻ
bermaslik va buning natijasida tarixiy faktlar va tarixiy voqelikni erkin talqin
qilish; sahnalashtirish va ularning ba’zan dastlab shubhali va hatto noto g ri
ʻ ʻ
tushunchalarini ishonchsiz oshkor qilish va G arb mualliflarining aksariyat
ʻ
asarlarida saljuqiy turklarga nisbatan nafrat bilan munosabat ko rsatilgan. Umuman
ʻ
olganda, G arbiy Yevropa tarixshunosligida saljuqiylar masalalari bo yicha
ʻ ʻ
saljuqiy turklari va ular yaratgan davlatlar to g risida noto g ri tasavvur hosil
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiluvchi asarlar ustunlik qiladi.
Saljuqiylar masalalari bo yicha turk va G arbiy Yevropa tarixshunosligi fonida
ʻ ʻ
mahalliy sharq fani halokatli ahvolda. Mendan oldin faqat ikkita tadqiqotchi S.G.
Agadjanov (1928-1998) va V.A. Gordlevskiy (1876-1956) saljuqiy turklari tarixini
jiddiy o rgandi. Bir necha o n yillar davomida va Kichik Osiyo saljuqiylariga
ʻ ʻ
nisbatan - 70 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya tibbiyot fanida saljuqiylar
7

masalalari bo yicha ilmiy ishlar olib borilmayapti.ʻ
Bularning barchasi meni ushbu asarni yozishni boshlashga undadi. Uning
asosiy maqsadi saljuqiylar, ular yaratgan davlatlar, XI asrda Yaqin va O rta
ʻ
Sharqda sodir bo lgan tarixiy jarayonlarda qanday rol o ynaganligini keng ko lamli
ʻ ʻ ʻ
manbalarni tanqidiy o rganish, o z tarixini batafsil o rganish asosida ko rsatishdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
iborat. saljuqiylar masalalari bo yicha tarixshunoslikning mazmuni - 14-asr
ʻ
boshlari, tarixiy haqiqatga imkon qadar yaqin.
2011-yilda Moskvada nashr etilgan, ingliz tiliga tarjima qilingan va 2012-yilda
Gannoverda nashr etilgan “Sel juki” monografiya asosida yaratilgan.
Tuzilgan maqsad quyidagi asosiy vazifalarni hal qilish zarurligini oldindan
belgilab berdi:
Juk muammolariga oid manbalar va tarixshunoslikni tahlil qilish;
— saljuqiylar urug i va uning qurolli tuzilmalarining siyosiy sahnaga chiqishiga
ʻ
yordam bergan omil sifatida yaqin va O rta Sharqdagi harbiy-siyosiy vaziyatni
ʻ
tahlil qilish (10-asr oxiri - XI asr boshlari);
— harbiy-siyosiy faoliyatining mazmuni va asosiy natijalarini, ularning O rta
ʻ
Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalarida harbiy-siyosiy va diniy kuchlar
muvozanatini o zgartirishga ta sirini ko rib chiqish;
ʻ ʼ ʻ
— ichki siyosiy ahvolini, uning harbiy tashkilotini, XI asrda Vizantiya va
saljuqiylar o rtasidagi munosabatlarning mohiyatini tahlil qiling.
ʻ asr;
— saljuqiylarning XI asr 2-yarmi - XIII asrning birinchi yarmida Kichik Osiyo
hududidagi faoliyatining mazmuni va asosiy natijalarini, ularning mintaqadagi
etnik-diniy vaziyatning o zgarishiga ta sirini tahlil qilish;
ʻ ʼ
— XI asr oxiridagi salib yurishlari davri boshlanishiga ta sirini ko rsatish;
ʼ ʻ
— XI - XIII asrlarda musulmon davlatlari va islomni o rta asr xristian
ʻ
Yevropasidan himoya qilishda saljuqiy turklarining asosiy omili rolini
ko rsatish.
ʻ asrlar
Ushbu monografiyaning o ziga xosligi shundaki,
ʻ tadqiqot mavzusini ochib
berish “Muammoning manbalari va tarixshunosligi” bobidan boshlanadi.
Saljuqiylar masalasiga bag ishlangan bir qancha zamonaviy asarlarda ko plab
ʻ ʻ
8

masalalar qayta ko rib chiqilayotgani yuqorida ham aytib o tildi. O quvchilargaʻ ʻ ʻ
shubhali tushunchalar taklif qilinishi bilan birga, bu Saljuqiy turklari va ular
yaratgan davlatlar haqida buzilgan g oyaning shakllanishiga olib keladi.
ʻ
Bunday asarlarni tahlil qilishim manbalarni oldindan sinchkovlik bilan
o rganishga asoslangan. Bu shunchaki ko rib chiqilayotgan monografiyalarning
ʻ ʻ
ayrim qoidalarining manbalar ma’lumotlariga nomuvofiqligini, lekin asosan,
manbalarga ko ra, haqiqatda qanday bo lganligini qayd etishdan iborat.
ʻ ʻ Bu va
boblar matnlarida takrorlanmagan muallif matnimning parchalari tadqiqotning
ajralmas qismi sifatida qaralishi kerak.
Saljuqiylar tuzgan davlatlarga oid boblarda bu davlatlarning tuzilishi,
markazlashganligi, rivojlangan ma muriy byurokratiyasi, ta lim muassasalari va
ʼ ʼ
kasalxonalarning mavjudligi, shoir va olimlarning homiyligi va boshqalar
ko rsatilgan. va h.k. Bu, shubhasiz, zamonaviy tarixshunoslikdagi «ko chmanchi
ʻ ʻ
va qabila an'analari» ustuvor bo lgan «amorf davlat tuzilmalari» ning hukmron
ʻ
qiyofasiga mos kelmaydi. Lekin asosiysi shundaki, saljuqiylar tomonidan tuzilgan
davlatlar Yaqin va O rta Sharq mintaqasidagi harbiy-siyosiy, diniy va etnik
ʻ
vaziyatni tubdan o zgartirganligi ko rsatilgan.
ʻ ʻ
Saljuqiy davlatlari Yevropadagi ichki siyosiy vaziyatga, Muqaddas Taxtning
mavqeiga ham ta’sir ko rsatdi va salib yurishlari davrining boshlanishiga asosiy
ʻ
sabab bo ldi. Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlati birinchi salib yurishi ritsarlari
ʻ
tomonidan yo q qilinishiga yo l qo ymadi va ikkinchi salib yurishining ko p sonli
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini yo q qildi va shu orqali Yaqin va O rta Sharq musulmon davlatlarini
ʻ ʻ ʻ
hamda islomni din sifatida himoya qildi.
Monografiyaning alohida bobi Vizantiya imperiyasiga bag ishlangan.
ʻ
XI-XV asrlardagi Vizantiya taqdiri ikki o g uz (turkiy) sulolasi – Saljuqiylar
ʻ ʻ
va Usmonlilar taqdiri bilan chambarchas bog liq. Har ikkisi ham fojianing
ʻ
sababchisi va bevosita qahramonlari – Yevropaning eng qadimiy, madaniyatli, boy
va qudratli davlatlaridan birining o limi edi. Ba’zilar - saljuqiylar - Vizantiya
ʻ
imperiyasidan eng yaxshi yerlarni tortib oldilar; boshqalar - Usmonlilar - uni
davlatchilikdan mahrum qildilar.
9

VII asrda uddasidan chiqa olmagan ishni ilgari noma’lum bo lgan saljuqiylarʻ
XI asrda amalga oshira oldilar va VIII asrlarda Vizantiyadan uning eng katta va
eng yaxshi qismi - Kichik Osiyoni tortib oldilar. XI asrda Vizantiyadagi ichki
siyosiy vaziyatning xususiyatlarini tahlil qilinarkan, saljuqiy turklari Kichik
Osiyoga muntazam ravishda bostirib kela boshlagan davrdagi harbiy tashkilotning
evolyutsiyasi va holati boshqacha. XI asr o rtalaridan boshlab Vizantiya va
ʻ
Saljuqiylar o rtasidagi munosabatlarning mohiyatini ham ko rib chiqish kerak edi.
ʻ ʻ
Bobda imperator Roman IV Diogenning Saljuqiylar davlatini mag lub etish va
ʻ
shu orqali Kichik Osiyoni vayron qilgan va vayron qilgan saljuqiy turklarining
bosqinlarining oldini olish maqsadida amalga oshirgan uchta harbiy yurishlari
yetarli darajada batafsil bayon etilgan. Bu yurishlar, shuningdek, Manzikert jangi
men tomonidan tasvirlangan, chunki ularni yurishlar va janglarning bevosita
ishtirokchisi - imperatorga eng yaqin bo lgan Maykl Attaliat ko rgan.
ʻ ʻ
Bu yerda aytish kerakki, Manzikert (Malazgirt) jangi ikki marta tasvirlangan.
Birinchi marta Saljuqiylar haqidagi bobda. Bu qasddan qilingan. Birinchi holda,
jang asosan musulmon manbalaridan olingan ma’lumotlar asosida tasvirlangan.
Shunday qilib, mening fikrimcha, Vizantiya armiyasi fojiasining yanada keng
qamrovli surati yaratilgan.
Saljuqiylar sultoni Alp Arslon Romanos IV Diogenni mag lub etib,
ʻ Vizantiya
tarixidagi eng yirik qo shinlardan biri tomonidan o z davlati hududiga
ʻ ʻ bostirib
kirishining oldini oldi.
Kitobda tilga olingan tarixiy shaxslar, ularning nomi yozilgan tangalar, jang
sahnalari, maqbara va maqbaralar, masjid va madrasalar, karvon jannatlari va
qal alar, amaliy san at ob yektlari tasvirlari bilan matnni to ldiradigan
ʼ ʼ ʼ ʻ
illyustratsiyalar o rnatilgan. Bu obrazlar, nazarimda, saljuqiylar davrini to liqroq
ʻ ʻ
anglashning shakllanishiga hissa qo shishi kerak.
ʻ
Lyudmila Vladimirovna Zelenyaga kitobni nashrga tayyorlashda qilgan ulkan
ishlari uchun samimiy minnatdorchilik bildirishni o zimning burchim va yoqimli
ʻ
majburiyat deb bilaman. Men Ekaterina Valentinovna Komarovaga kitobning
badiiy dizayniga qo shgan hissasi uchun minnatdorman.
ʻ
10

1.2. Saljuqiylar davlati tarixi tarixshunosligi xorijiy olimlar tadqiqotlar
tahlili
Saljuqiylar tarixiga oid manbalar esa kam. Yaxshiyamki, ularning aksariyati
shubhasiz ishonchli. Saljuqiylar tarixining dastlabki davri - ularning -
Movaronaronda harbiy kuch sifatida paydo bo lishidan tortib, Xurosonni bosibʻ
olishi va bu yerda 1040-yilda mustaqil Saljuqiylar davlatining tashkil topishigacha
bo lgan asosiy va noyob manba Abu-l- asaridir. Fazl Muhammad b. Husayn Bey-
ʻ
hakiy « Tarixi Mas'udiy. 1030-1041» (Tarixi Mas'ud. 1030-1041). Men «Tarixi»
ning ruscha tarjimasidan foydalandim, bu asar izohlangan va nashr etilgan. 1962 6
.
Beyhaki 995-yilda tug ilgan (1078-yilda vafot etgan). U umrining qariyb 25
ʻ
yilini davlat siri idorasida xizmat qilgan ( devon - i risolat ) o sha davrda
ʻ Yaqin va
O rta Sharq mintaqasida eng qudratlisi G aznaviylar imperiyasi edi.
ʻ ʻ
Abu-l-Fazl Beyhakiy rahbarning yordamchisi, keyin esa mazkur muassasa
rahbari lavozimini egallagan. U o z xizmat vazifalarining mohiyatiga ko ra
ʻ ʻ
G aznaviylar davlatining ichki va tashqi siyosatiga oid barcha masalalardan to liq
ʻ ʻ
xabardor edi. Beyhakiy ijodi, aniqrog i, ko p jildli asarning bizgacha yetib kelgan
ʻ ʻ
qismi butunlay Sulton Mas’ud hukmronligi davriga (1030-1041) bag ishlangan.
ʻ
Beyhakiy ijodining o ziga xosligi
ʻ shundaki, u o z sultoni tarixini ʻ saroy tarjimai
holi va yilnomachisi sifatida emas, balki xolis va maksimal xolis ma’lumotlarning
o z avlodlariga yetib borishini ta’minlashdan manfaatdor tarixchi sifatida yozadi.
ʻ
Bu ish
Beyhaqiy boshqa ko plab musulmon mualliflaridan ajralib turadi.
ʻ
Ayniqsa, Beyhakiy qudratli G aznaviylar davlatini yaratgan Sulton
ʻ
Mahmuddan farqli o laroq, uning o g li Mas’ud davlat arbobi va sarkardalik
ʻ ʻ ʻ
iste’dodidan mahrum bo lganini ko rsatadi. G aznaviylarga tegishli bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xurosonni qarich-qarin bosib olgan saljuqiylar bilan urushda Mas’ud noqobil
sarkarda bo lib chiqdi. Bundan tashqari, u ichkilikboz edi, bu uning xarakteridagi
ʻ
barcha salbiy xususiyatlarni kuchaytirdi va G aznaviy qo shinlarining
ʻ ʻ
saljuqiylardan ko rgan mag lubiyatlari sabablaridan biriga aylandi.
ʻ ʻ
6
Abu-l-Fazl Beyhaki. Mas'ud tarixi 1030-1041 yillar / Kirish maqolasi, tarjimasi va A.K. Arends. Toshkent: O zSSR
ʻ
Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1962 y.
12

Beyhaki harbiy rejalar va harbiy harakatlar tafsilotlarini, shuningdek, boshqa
manbalarda uchramaydigan bir qancha qimmatli hujjatlar matnlarini taqdim etadi.
Beyhaqiy Dandanakan jangini tasvirlab bergan, bu jang G aznaviylar uchunʻ
falokatga aylangan va Xurosonga zarar yetkazgan. Muallif jang haqida guvoh
sifatida gapiradi, chunki jang paytida u Sulton Masudning yonida bo lgan.
ʻ
Dandanakan yaqinida g aznaviylar mag lubiyatga uchragach,
ʻ ʻ Xuroson
hududida saljuqiylarning nabirasi Tug rul boshchiligida birinchi Saljuqiylar davlati
ʻ
tashkil topdi. U odatda buyuk deb ataladigan uchta saljuqiy sultonning birinchisi
sifatida tarixga kirdi. Tug rul boshchiligida saljuqiylar Yaqin va O rta Sharqda
ʻ ʻ
qudrati bo yicha tengi bo lmagan imperiya tuzdilar.
ʻ ʻ
Xurosonni zabt etish davridagi Tug rul shaxsi haqida
ʻ Beyhakiy ijodidan
ma’lum bir tasavvurga ega bo lamiz. Ma’lumki, saljuqiylarning buyuk sultonlariga
ʻ
bag ishlangan
ʻ va ular hayotlik chog larida yozilgan asarlar bo lmagan yoki ʻ ʻ
bizgacha yetib kelmagan. Ularning faoliyati to g risidagi ma lumotlar keyingi davr
ʻ ʻ ʼ
tarixchilarining asarlarida mavjud bo lib, ular o z ixtiyoridagi yozma manbalar
ʻ ʻ
asosida Saljuqiy sultonlari haqidagi hikoyalarini qurganlar. Bu mualliflar quyida
muhokama qilinadi.
imperiyasining davlat tuzilishi, ijtimoiy hayot sharoiti, boshqaruv apparati,
qo shiniga kelsak, bu masalalar bo yicha ma’lumotlar
ʻ ʻ vazir va vazir tomonidan
yozilgan «Siyoset» – nom « Hukumat kitobi» da keltirilgan. ikki Saljuqiy
sultonlarining ustozi: Alp Arslon va uning o g li Melikshoh.
ʻ ʻ
Nizom al-Mulk asari o limidan sal avval
ʻ (1091/92) oxirgi Saljuqiy sultoni
Melikshohning ko rsatmasi bilan yozilgan. Bu sulton davrida Saljuqiylar davlatini
ʻ
yaratish tugallandi. Binobarin, hukmdor o z davlatining ahvoli to g risida boshqa
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlarning davlat tuzilishini tahlil qilish asosida kamchiliklarni ko rsatuvchi,
ʻ
shuningdek, ularni bartaraf etish bo yicha tavsiyalar beruvchi o ziga xos hisobotga
ʻ ʻ
ehtiyoj sezmay qolardi. Melikshoh bir qancha davlat arboblariga bunday asarni
tuzishni topshirdi, lekin faqat vazirning ishini ma’qulladi.
Bir qator olimlar va B.N. Zaxoder, shu jumladan, Nizom al-Mulkning «Siyoset
- name « asarining barcha boblari, xususan, ismoiliylar haqidagi bobning egasi
13

ekanligiga shubha qiladi. Biroq Nizom al-Mulk vafotidan keyin bir necha o n yillarʻ
o tib yozilgan va ko chiruvchi tomonidan asosiy asarga qo shilgan bu boblarda
ʻ ʻ ʻ
ham, butun matn kabi bu boblar davlat tarixi bo yicha qimmatli manba
ʻ
hisoblanadi. Saljuqiylar.
Saljuqiylar imperiyasi tarixiga oid muhim manba Al Bundariyning «Eron va
Xuroson saljuqiylari tarixi» asaridir. Bu asar mualliflari, aslida, Bundariydan ko ra
ʻ
ko proq ikki kishi: Enushirvon bin Xolid va Imadaddin Isfahoniydir.
ʻ
Saljuqiylar davlatida devon kotibi edi. U faqat 1072-yildan 1134 yilgacha,
ya’ni olimning hayoti davomida sodir bo lgan voqealarni tasvirlab berdi. Bu davr
ʻ
imperiya tarixini Sulton Meliksh Axa davridan Sulton Tug rul bin Muhammad
ʻ
vafotigacha o z ichiga oladi.
ʻ
O zi tasvirlagan ko plab voqealarning guvohi bo lgan.
ʻ ʻ ʻ Xususan, u Berkiyaruk
bilan Tutush o rtasidagi jangda jang maydonida bo lgan. Enushirvon Nizom al-
ʻ ʻ
Mulkning o g li - Mueyd ul-Mulk bilan do stona munosabatda bo lgan. Berkiyaruq
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nizom al-Mulk o g lini qatl etgach, Enushirvon davlat xizmatini tashlab,
ʻ ʻ Basrada
adabiy faoliyat bilan shug ullanadi.
ʻ
1104-yilda Berkiyaruq vafot etdi va taxtga Mueyd ul-Mulk va uning do stiga
ʻ
xayrixoh bo lgan Muhammad Sopar (1105-1117) o tirdi. Thapar Enushirvonni
ʻ ʻ
saroyga chaqirib, uni moliya vaziri va harbiy inspektor qilib tayinladi. Bu postlar
Enushirvonga eng muhim davlat hujjatlari bilan tanishish, shuningdek, Sulton
bilan tez-tez uchrashish imkoniyatini berdi. U Sulton Mahmud bin Muhammad
(1117-1131) davrida sadr bo lib xizmat qilgan. 1132-yilda xalifa Mustarshid
ʻ
Enushirvonni o ziga vazir etib tayinlaydi.
ʻ
Shunday qilib, Enushirvon nihoyatda bilimdon odam edi. Enushirvon o z
ʻ
xotiralarini fors tilida yozib, «Vazirlar davrining tanazzuli va tanazzul davrining
vazirlari» deb nomlagan. Ikkinchi muallif Imodaddin Isfahoniy bu memuarlarni
arab tiliga tarjima qilib, ularga, ayniqsa, keyingi davrga oid ko plab qimmatli
ʻ
tafsilotlarni qo shgan.
ʻ
Muhammad Imadaddin Isfahoniy 1125-yilda Isfahonda tug ilgan. Keyinchalik
ʻ
oila Bag dodga ko chib o tadi va Imodaddin u yerda ta’lim oladi. U 1155-yilda
ʻ ʻ ʻ
14

Bag dodda bo lib, shahar Sulton Muhammad (1153-1159) tomonidan qamalʻ ʻ
qilingan va bu voqealarni batafsil tasvirlab bergan.
Xalifa al Muktafiy Isfahoniy shaxsiga katta qiziqish ko rsatib, uni vazir
ʻ
o rinbosari etib tayinladi. Isfahoniyning otasi va amakilari Saljuqiylar davlatida
ʻ
muhim lavozimlarni egallaganlar. Bularning barchasi birgalikda unga o z
ʻ
xotiralarini yozish uchun muhim ma’lumotlarni olishga imkon berdi. Lekin uning
ishi o zi ishtirokchi yoki guvoh bo lgan voqealar haqidagi shaxsiy taassurotlariga
ʻ ʻ
asoslangan edi. Shunday qilib, 1183-yilda ijod qilgan Imodaddin Isfahoniy
Enushirvon asarini asos qilib olib, arab tiliga tarjima qilgan va unga 1072 yilgacha,
shuningdek, 1134-yildan keyin sodir bo lgan voqealar haqida ma’lumotlarni
ʻ
qo shgan. U o z ishini «Charchoqqa yordam va mavjudotlarga boshpana» deb
ʻ ʻ
nomladi.
Ta’riflangan ishning yakuniy shakli el-Feth bin Ali bin Muhammad al Bundari
tomonidan berilgan. Bu olim ham Isfahonda tug ilgan. U 1226-yilda arab
ʻ
knyazlaridan biriga Enushirvon va Isfahoniy asarining qisqartirilgan variantini
yozishni boshlagan. Yakuniy variantda, ya’ni Bundariy tomonidan qilingan
kesmalardan so ng, asar «Zubdat an-nushra va nuhba t al-'usra» - «Yordam»
ʻ
kitobining qaymog i
ʻ va «Boshpana» kitobidan tanlangan.
Turkiyada bu qo shma asar
ʻ 1943-yilda Kivameddin Burslan tomonidan turk
tiliga tarjima qilingan va nashr etilgan. Muqaddimada kitob tarjimoni asarning eng
boshida saljuqiylar tarixining Sulton Tug rulgacha bo lgan dastlabki davriga oid
ʻ ʻ
ma’lumotlarni qo shgani, albatta, bu butun asarning qadr-qimmatini oshirishini
ʻ
yozadi. Bundarining turkchaga 7
tarjima qilingan asaridan foydalandim.
Sadr Eddin Abul Hasan Ali bin Nosir bin Ali al-Husayniy asaridan tadqiqot
uchun muhim ma’lumotlarni to pladim. Bu asar
ʻ «Zubdat ut-tevarix» nomi ostida
bir nusxada Britaniya muzeyida saqlanadi. Biroq qo lyozma muqovasida yana bir
ʻ
sarlavha – «Axbar ud-Devlet is-Selchuk kiye» («Saljuqiylar davlati tarixi haqida
ma’lumot») bor.
7
Al Bundari . Iroq ve Xorasan Selguklulari tarixi . imad ad - din Al - katib Al - isfahoniyning Al Bundari t qilgan
ihtisor edi “ Zubdat al - Nu § ra va Nuhbat al Usra " adli kitobining tercumesi / Turkgeye geviren Qivomiddin
Burslan . Istanbul , 1943 yil.
15

El Husayniy Xorazmshoh Takash xizmatida edi. Uning asari XIII asr oxirida
yozilgan. Unda Saljuqiylar davlati mavjudligining dastlabki davri haqida keng
ma’lumotlar berilgan, barcha Saljuqiy sultonlarining hayoti va faoliyatiga oid eng
muhim ma’lumotlar, ayniqsa, davlat mavjudligining so nggi 35 yili haqida batafsilʻ
ma’lumotlar berilgan. Muallif saljuqiylar sultonlarining xristian olami bilan
aloqalariga katta e’tibor beradi. Xususan, El Husayniy Alp tog lari sultoni Arslon
ʻ
va Vizantiya imperatori Roman IV Diogen o rtasidagi Manzikert jangini yetarlicha
ʻ
batafsil tasvirlab bergan.
Asar fors tilida yozilgan. Men Anqara universiteti professori Necati Lugal
tomonidan 1943-yilda nashr etilgan 8
El Husayniy asarining turk tiliga tarjimasidan,
shuningdek, K.E. Bosworth 2014-yilda 9
batafsil sharhlar bilan keltirilgan.
8
El-Husyeni (§adruddiyn Ebu'l-Hasan Ali ibn Napr ibn Ali). Ahbar ud-Devlet is-Selgukiyye / Turkgeye geviren
Necati Lugal. Anqara, 1943 yil.
9
Bosvort, C.E. Saljuqiylar davlati tarixi: "Axbar al-davla al-saljuqiyya" sharhi bilan tarjima. Abingdon: Routledge,
2014. - Eron va Turkiya tarixida Routledge tadqiqotlari.
16

II BOB. SALJUQIYLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGIDA
MANBALAR BAZASI
2.1. Tadqiqotlarda manba bazasining ahamiyati.
Dunyo tarixida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlar o‘z ko‘lami hamda ta’siri bilan
xalqlarning shakllanishi, rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Shunday
davlatlar mavjudki, bugungi kunda xalqalarning xalq sifatida shakllanishi yoxud
madaniyatini vujudga kelishida bu davlatlar asos bo‘lgan. Bu kabi davlatlardan biri
tarixda alohida nufuzga hamda o‘ziga xos shakllanish tarixiga ega bo‘lgan
Saljuqiylar davlatidir.
Saljuqiylar kelib chiqishi bo‘yicha turkiy o‘g‘uz qavmiga tegishli bo‘lib,
Sirdaryoning o‘rta oqimidagi еrlarda ko‘chmanchi tarzda hayot kechirganlar.
O‘g‘uz qabilalari bir necha urug‘larga bo‘lingan. Ushbu urug‘lardan biri qiniq
urug‘i bo‘lib, uning sardori – Saljuq ibn Do‘kak ismli kishi bo‘lgan 10
. Manbalarda
Saljuq iste’dodli, o‘z fikr mulohazasiga ega rahbar sifatida ta‘riflanadi. O‘g‘uzlar
925-yili Jand viloyatiga kelib o‘rnashib, islom dinini qabul qilishadi. Bu еrda
boshqa ko chmanchi turkiy qavmlar bilan turli darajadagi urushlar bo‘lib o‘tadi.ʻ
Saljuqning Muso, Yunus, Mikoil va Isroil ismli farzandlari bo‘lgan 11
. Isroil
manbalarda Arslon nomi bilan keltiriladi, Dovud esa Chag‘ri nomi bilan ataladi.
Tarixiy manbalarga ko‘ra Saljuq Jandda 102 yoshda vafot etadi va o‘sha еrda dafn
ettiriladi 12
.
Arslon (Isroil manbalarda Arslon nomi bilan keltiriladi) Buxoro yaqinidagi
dashtda joylashadi. Mikoil ham o‘zaro kurashlarning birida halok bo‘lib, uning
o‘g‘illari To‘g‘rul va Dovudlar Buxorodan 12 farsax (Farsax-forscha: farsang-
sang, tosh, yog‘och degan ma’noni bildiradi) qadimgi forslardan kelib chiqqan
O‘rta Sharq mintaqasida foydalanilga uzunlik o‘lchovi, bir soatda piyoda bosib
o‘tish mumkin bo‘lgan masofaga ishlatilgan) uzoqlikdagi еrlarga kelib
o‘rnashishadi 13
.
10
A.S. Sagdullayev, O’zbekiston tarixi I kitob, Toshkent “Donishmand Ziyosi” 2021.
11
Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T., 2000-yil
ʻ
12
Клод Каэн, Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и
правление монголов, Превод, ЗАО “Центрполи – граф”, 2021.
13
Босворт К. Э., Мусулманскийе династии, М., 1971.
17

Arslonxon (Isroil manbalarda Arslon nomi bilan keltiriladi) Qoraxoniylar
xizmatiga o‘tib katta mavqega ega bo‘lib oladi va Alpteginga Movarounnahrni olib
berishga yordam beradi. Qoraxoniylarning Amudaryodan janubga o‘tishlariga
qarshi harakat boshlagan Mahmud G‘aznaviy saljuqiylarning kuchquvvati, harbiy
salohiyati bo‘ldi. U saljuqiylardan Arslon ibn Saljuqni ham qo‘lga oldi. U 7 yil
hibsga bo’lib, 1032-yili vafot etadi. Shunda saljuqiylarga To‘g‘rul va Dovud
boshchilik qila boshladi 14
. Shu voqeadan keyin Mahmud G‘aznaviy 1025-yili 4000
oiladan iborat saljuqiylarga Amudaryodan kechib o‘tib, Saraxs, Farova, Obivard
atroflaridagi еrlarga kelib o‘rnashishga ruxsat beradi. Saljuqiylarning ma’lum bir
qismi Isfahon va Kirmonga kelishlari ma’lum ziddiyatlarni olib keldi. 1029-yili
Mahmud G’aznaviy ularga qarshi kurash olib boradi. Saljuqiylar avval Mahmud
G’aznaviy, so‘ngra uning o‘g‘li Ma’sudning soliq siyosatiga qarshi chiqa
boshlashdi. 1035-yilga kelib saljuqiylar Xurosonda navbatdagi norozilik
isyonlarini ko‘tardilar. 1038-1039-yillarda Ma’sud G‘aznaviy Balxdan Saraxs
yomon qo‘shin tortib, Saljuqiylarning o‘sha еrdagi qismlarini tor-mor ettirdi.
M’asuddan uzoqroqda bo‘lgan To‘g‘rulbek Nishopur atroflarini egallab, katta
o‘ljalarga ega bo‘ldi. 1040-yil bahorida Saraxs va Marv oralig‘idagi sahroda
joylashgan Dandanakon nomli kichik qal’a yonidagi jang G‘aznaviylar Sultoni
Ma’sud G‘aznaviyning mag‘lubiyati bilan tugaydi. Saljuqiylar sulolasining
dastlabki hukmdori Sulton To‘g‘rulbek hisoblanadi. 1041-yili Muhammad va
uning tarafdorlari tomonidan Ma’sud o'ldiriladi. Saljuqiylar rahnamosi To‘g‘rulbek
(1040-1063) boshchiligidagi qo‘shin tez orada Xurosonning katta qismi, Xorazm,
Dehiston, Gurgonni qo‘lga kiritadi. 1042-yili To‘g‘rulbek otliqlari Shimoliy
Erondagi Ray viloyatini qo‘lga kiritishadi. Saljuqiy otliqlari Ozarbayjon, Fors, Iroq
еrlariga tez-tez hujum uyushtirib turdilar 15
.
To‘g‘rulbek qo‘shini 1055-yili Bag‘dodga kirib keladi. Bag‘doddagi
Abbosiylar Xalifasi al-Qayum To‘g‘rulbek hukmini tan olgan holda, uni “sulton”
deb e’lon qiladi. To‘g‘rulbek qo‘shinlari Kirmon va Forsni egallab, Kavkazda
Vizantiya imperiyasiga qaqshatqich zarba beradi. Tez orada Xorazm, Xurosonda,
14
Стенли Лен Пул, Мусулманскийе династии, М. - Т. - Бишкек, 1996.
15
Рашидиддин, Сборник летописей, М. Л., 1952.
18

Eron, Iroq va Kavkazning bir qismini o‘z ichiga olgan Saljuqiy davlati yuzaga
keladi. To‘g‘rulbek vafotidan so‘ng taxtga uning jiyani Muhammad Alparslon
o‘tiradi (1063-1072-yillar). Alp Arslon Davrida unga qarshi qarindoshlari isyon
ko‘tarishadi va Alp Arslon bu harakatlarni bostirib davlatni birlashtiradi. 1071-yili
Kichik osiyodagi Mansikert qal’asi yonida Vizantiya imperatori Roman IV
Diogenga hal qiluvchi zarba beradi. Imperatorining butun qo‘shini sultonga asir
tushadi. Mansikert yonidagi jang Dandanakon jangidan so‘ng saljuqiylar
tomonidan amalga oshirilgan ikkinchi yirik harbiy amaliyot bo‘ladi 16
.
Alp Arslon Movarounnahrga harbiy yurish paytida Yusuf Al-Xorazmiy
tomonidan og‘ir yaralanadi va tez orada vafot etadi. Sulton Marvda dafn etiladi.
Alp Arslondan keyin uning o‘g‘li Malikshoh (1072-1073-yillar) taxtga o‘tiradi.
Uning hukmronligi saljuqiylar davlatining gullab-yashnagan davri bo‘ladi. U
dastavval Qoraxoniylardan Termizni qaytarib oladi. Keyinchalik Samarqand va
Buxoroni egallaydi. Sulton Malikshoh Qoshg‘argacha bolgan hududlarni zabt
etadi. Uning davrida mamlakat hududi Sharqiy Turkistondan to O‘rta Yer
dengizigacha cho‘ziladi 17
.
Movarounnahr va Xurosondan chiqqan madaniy qatlamlaridan kishilarni
davlat ishlariga jalb etish boshlanadi. Shunday kishilardan biri Abu Ali ibn Is’hoq
bo‘lib u deyarli 30 yil davomida (1063-1092) Alp Arslon, Malikshoh saroylarida
bosh vazir lavozimida bo‘lgan. Abu Ali ibn Is’hoq Hasan ibn Ali Tusiy
Nizomulmulk (1018-1092) Sharq tarixi va madaniyatida o‘zining 1091 yili
Yozilgan “Siyosatnoma” (“Siyar ul-muluk”) asari bilan o‘chmas iz qoldirgan. Abu
Ali Hasan Dovud Ibn Mikoilga dabir bo‘ldi.Dabirlik Mansabidan saljuqiylar shohi
Alparslon saroyida vazirlik mansabigacha ko‘tarildi va “Nizomulmulk”, ya’ni
mulkning nizomi, tartibi ma’nosini anglatuvchi nomi bilan shuhrat qozondi. 1072-
yili Alparslon o‘ldirilgandan keyin Nizomulmulk uning o‘g‘li, 17 yoshida taxtga
o‘tirgan Malikshoh (1072-1092) saroyida vazirlik qilib bu shohning davlatiga ham
katta madad berib, mulkini boshqaradi. 1091- yili Nizomulmulk yozgan 39 bobdan
16
Siyosatnoma Toshkent “Yangi asr avlodi” 2008.
17
Khujamuratovna, J. I. (2023). SOURCES RELATED TO THE HISTORY OF THE IRRIGATION
CONSTRUCTION OF THE KASHKADARYA OAZIS. INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE
& INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429, 12(06), 95-98.
19

iborat “Siyosatnoma” nomli asar shohga manzur bo‘ladi. Bu asarni Sulton
Malikshohga beradi 18
.
Malikshoh o‘limidan so‘ng (1092) o‘zaro toju taxt uchun kurashlar boshlanib
ketadi. Bu kurashda sultonning yosh o‘g‘li Berkiyoruq (1094-1105yillar) g‘olib
bo‘ladi. XII asr boshlarida saljuqiylar davlati amalda ikki qismga bo‘linadi.
Sharqiy hududlarda Malikshohning o‘g‘li Sanjarning ta’siri ortib boradi 19
. 1097-
yildan Xurosondan hokimi bo‘lgan Sanjar Oliy hukmdorga rasman bo‘ysunsa-da,
amalda mustaqil harakatlar olib boradi. 1099-yil u Tohiristonni 1102-yil
Samarqandni qo‘lga oladi. 1104-yili G‘azna shahri egallanadi. G‘iyosiddin
Muhammad I vafotidan keyin boshlangan o‘zaro kurashlarda Sanjar g‘alaba
qozonadi. Muiziddin Sanjar (1118-1157-yil) nomi bilan o‘tirgan yangi hukmdor
Sharqiy va g‘arbiy hududlarni birlashtiradi.
Sanjarning sultonlik hokimiyatini olishida Qutbiddin Muhammad (1097-
1127yil) katta ko‘mak ko‘rsatadi. Sulton Sanjar o‘z poytaxtini Marv shahri deb
belgilagan. Sulton Sanjar davrida Saljuqiylar davlati zaiflashishni boshlaydi 20
.
1141-yilda Sulton Sanjar va uning vassali hamda ittifoqchisi, Qoraxoniy
Mahmudxonning birlashgan qo‘shinlari bilan qoraxitoylar o‘rtasida Samarqandni
yaqinidagi Qatvon cho‘lidagi jangda Sulton Sanjar qo‘shinlari mag‘lubiyatga
uchraydi. Saljuqiylarga hal qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida
yashovchi o‘g‘uz qabilalari beradi. 1153 yili Sulton Sanjar qo‘shinlari tor mor
etilib, Marv va Nishopur shaharlari egallanadi. Sanjar 1156yil asirlikdan qochishga
muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa ham, saljuqiylar davlatini qayta tiklay olmaydi va 1157
yili Sulton Sanjarning vafoti bilan Saljuqiylarning movarounnahr va Xurosondagi
hukmronligi barham topadi. Xuroson o‘g uzlar (o g uzlar) tasarrufiga kirgan.ʻ ʻ ʻ
1117-yil saljuqiylarning Shom (Suriya) sultonligi, 1187-yil Kermon sultonligi ham
tugatilgan. Saljuqiylar XII-asr 2-yarmidan boshlab g arbiy saljuqiylarning Iroq
ʻ
18
Jabbarova, I. (2023). NATURAL-GEOGRAFIK CONDITIONS OF KASHKADARYA OASIS AND ITS
INFLUINCE ON IRRIGATION SYSTEM. International Bulletin of Applied Science and Technology, 3(6), 685-
687.
19
Jabbarova, I. (2023). QASHQADARYO IRRIGATSIYA INSHOOTLARI QURILISHI TARIXSHUNOSLIGI.
Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры, 3(6), 130-134.
20
Khujamuratovna , J . I . (2022). Contributions of Irrigators Yekaterina Isaakovna Friesen and Somova Nina
Nikolaevna to the Development of Kashkadarya Water Management. Miasto Przyszłości, 30, 18-20.
20

sultonligiga kuchli zarbalar berishgan. Xorazmshoh Takash Iroq sultonligini ham
tor-mor qilib, o z davlatiga qo shib olgan (1194). Faqat Kichik Osiyodagi Konyaʻ ʻ
(Anadolu yoxud Rum) sultonligi IV asr boshlarigacha hukm surgan 21
.
21
ЖАББОРОВА, И. Х. (2021). ЎЗБЕКИСТОН СУҒОРИШ ТАРИХИНИНГЗАХМАТКАШ
ТАДҚИҚОТЧИСИ ВА ЗУККО МЕЪМОРИ. In Uzbek Conference Publishing Hub (Vol. 1, No. 01, pp. 54-58).
21

2.2. Manbalar asosida Saljuqiylar davlati tarixi tarixshunosligining tadqiq
etilishi.
XI asr boshlarida saljuqiy turklarining siyosiy sahnaga kirishi oqibatlarining
jahon tarixida o‘xshashi kam. Ushbu voqeaning bevosita natijasi Yaqin va O‘rta
Sharq mintaqasidagi harbiy-siyosiy vaziyatning tubdan o‘zgarishi bo‘ldi. XI asr
oxiriga kelib, sharqda Tyan-Shan tog etaklaridan g arbda Qizil dengizgacha,ʻ ʻ
shimolda Kaspiy va Orol dengizlarigacha bo lgan ulkan hududlarni o z ichiga
ʻ ʻ
olgan kuchli saljuqiylar imperiyasi shakllandi.
Turkiyzabon etnik guruhlardan biri bo lgan o g uzlarga tegishli bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixi Turk xoqonligi davridan ma lum bo lgan, bir muddat deyarli barcha turkiy
ʼ ʻ
qabila va xalqlarni birlashtirgan davlat. Saljuqiylar saltanatida istilo qilingan
mamlakatlar xalqlari, asosan, forslar va arablar, shuningdek, turklar ham yashagan.
Aytish joizki, saljuqiylar masalasiga oid manbalar soni cheklangan. Bu baho
Yevropa tadqiqot kengashining «Anadoluni islomlashtirish 1100–1500» ilmiy
dasturi koordinatori E.C.S. Tovusning fikricha, hozirda «... manbalar soni
taxminan bir asr oldin, Bartold O rta Osiyo tarixiga oid mashhur «Turkiston
ʻ
mo g ullar istilosi davrida» asarini yozgan vaqtdagidan unchalik ko p emas.
ʻ ʻ ʻ 37
Buyuk saljuqiylar tarixiga oid manbalar kam. Biroq, ularning aksariyati
shubhasiz haqiqiyligi bilan ajralib turadi. Saljuqiylar tarixining dastlabki davri -
ularning Movarounahrda harbiy kuch sifatida paydo bo lishidan tortib, Xurosonni
ʻ
bosib olishi va bu yerda 1040-yilda mustaqil Saljuqiylar davlatining tashkil
topishigacha bo lgan asosiy va noyob manba Abu-l- Fazl Muhammad ibn Husayn
ʻ
Beyhakiy «Tarixi Mas’udiy. 1030–1041» (Tarixi Mas’ud. 1030–1041) asaridir. 38.
Buyuk Saljuqiylar saltanatining davlat tuzilishi, jamiyat hayoti, boshqaruv
apparati, qo‘shiniga kelsak, biz bu masalalar bo‘yicha ma’lumotlarni
«Siyosatnama»dan olamiz.
Asir (1160-1233)ning «Al- Komil fi-t-» asaridan olingan tarix «(«To‘liq tarix
kodeksi»). Matnning rus tiliga tarjimasi P.G. Bulgakova tomonidan qilingan 44
.
Hamdullohning jamlovchi asari ham Buyuk saljuqiylar davriga to‘g‘ri keladi.
Qazviniyning «Tarix -i Guzida” («Tanlangan tarix»). Qazviniy o z hikoyasini
ʻ
22

saljuqiylar urug i vakillarini tasvirlash bilan boshlaydi va mo g ullar istilosi vaʻ ʻ ʻ
Buyuk Saljuqiylar imperiyasining yo q bo lib ketishi bilan yakunlanadi. Qazviniy
ʻ ʻ
asarining ingliz tiliga tarjimasi olindi 45.
Nasaviyning «Sirot as-Sulton Jalol ad-din Mankburni” («Sulton Jalol ad-din
Mankburniy tarjimai holi”) asari mo‘g‘ullar istilosi davriga to‘g‘ri keladi 46.
Kichik Osiyo saljuqiylari haqida bir qancha manbalar ma’lum. Asosiysi Ibn
Bibiyning «El Evamir'l-Ala'iye Fi'l-Umuri'l-Ala'iye» 47,
«Saljuknoma «nomi bilan
ham nashr etilgan. Bu matnni turk tiliga Mursel tarjima qilgan Ozturk va Anqarada
1996-yilda ikki jildda nashr etilgan.
23

ХULОSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, saljuqiylar davlati nafaqat Osiyo mintaqasida, balki
jahon tarixida o‘z ahamiyatiga ega bo‘lgan buyuk davlatlardan biri bo‘lgan.
Saljuqiylar davlati mavjud bo‘lgan hududlarda o‘ziga xos madaniyat shakllangan.
Kishilarning ijtimoiy hayoti yaxshilanib, islom erkonlariga rioya qilish orqali
raiyatni rozi qilishga erishilgan.
Katta hududda markazlashgan yirik siyosiy birlikning vujudga kelishi tufayli
davdatning siyosiy mavqeyi ortdi, unda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi,
shaharlar yuksaldi. Xo‘jalikning turli sohalaridagi o‘sish umumiy iqtisodiy va
madaniy taraqqiyot uchun omil bo‘ldi. Poytaxt Gurganch yirik siyosiy, iqtisodiy va
madaniy markazga aylandi. Shaharlar rivoji uchun savdo, ayniqsa, xalqaro savdo
muhim o‘rin tuggan. Xorazm davlatining savdo karvonlari nafaqat o‘z hududi
bo‘ylabgina emas, balki undan tashqariga, jan.da Hindistonga g‘arbda Arabiston va
Yevropaga qatnagan.
Saljuqiylar davlati tarkibiga kiritilgan hududlardagi bir qancha shaharlarda
ilm-ma’rifat, madaniyat yuksaldi. Movarounnahr, Xuroson, Fors, Ozarbayjon va
Iroq o‘lkalari o‘rtasida madaniy aloqalar kuchaydi. Ushbu davrning taniqli olimlari
jumlasiga Rashididdin Votvot, Ismoil Isfahoniy , Tohir Faryobiy, Abulfayz
Axsikatiy, Sayfuddin Buxoriy, Abulmajid Ja diy, Ali Ismoil Jurjoniy, Ali
Xorazmiy, Abul Hasan Xorazmiy, Najib Bakron, Mahmud al-Chag‘miniy,
Fariduddin Attor, shayx Najmiddin Kubro, Muhammad Axsi katiy, Abdulloh ar-
Roziy, Mahmud Samaraqandiy, Ma’sud Xo‘jandny, Mahmud Zamaxshariy,
Abdulkarim as-Sam’oniy va b.ni kiritish mumkin. Ularning ijodiga nazar tashlar
ekanmiz, o‘sha davrda ilm-fan ham tabiiy , ijtimoiy sohalar bo‘yicha rivojlanganini
ko‘ramiz.
24

FОYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YХATI
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йул. -Т., 1998.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.:2016.
II. Adabiyotlar va manbalar
1. A.S. Sagdullayev, O’zbekiston tarixi I kitob, Toshkent “Donishmand Ziyosi”
2021.
2. Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T., 2000-yil.
ʻ
3. Jabbarova, I. (2023). Qashqadaryo Irrigatsiya Inshootlari Qurilishi
Tarixshunosligi. Евразийский Журнал Социальных Наук, Философии и
культуры, 3(6), 130-134.
4. Jabborova, I. X. (2021). Irrigation Structures In Kashkadaryo Oasis. In Наука
И Техника. Мировые Исследования. Современные Исследования В
Психологии И Педагогике ( Pp . 15-19).
5. Khujamuratovna, J. I. (2022). Contributions of Irrigators Yekaterina Isaakovna
Friesen and Somova Nina Nikolaevna to the Development of Kashkadarya Water
Management. Miasto Przyszłości, 30, 18-20.
6. Khujamuratovna, J. I. (2023). SOURCES RELATED TO THE HISTORY OF
THE IRRIGATION CONSTRUCTION OF THE KASHKADARYA OAZIS.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY
7. RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact Factor: 7.429, 12(06), 95-98.
Jabbarova, I. (2023). NATURAL-GEOGRAFIK CONDITIONS OF
KASHKADARYA OASIS AND ITS INFLUINCE ON IRRIGATION SYSTEM.
International Bulletin Of Applied Science And Technology, 3(6), 685-687.
8. Siyosatnoma Toshkent “Yangi asr avlodi” 2008.
9. Xujamurotovna, J. I. (2020). Study of irrigation history of the kashkadarya
oasis. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(6), 3047-3051. 14.
Khujamuratovna, J. I. (2022). Meliorative Condition Of Land In The Oasis Of
25

Kashkadarya In The 50s Of The 20th Century. International Journal Of Social
Science & Interdisciplinary Research Issn: 2277-3630 Impact Factor: 7.429,
11(10), 118-122.
10. Босворт К. Э., Мусулманскийе династии, М., 1971.
11. Клод Каэн, Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков,
тюркское государство и правление монголов, Превод, ЗАО “Центрполи –
граф”, 2021.
12. Рашидиддин, Сборник летописей, М. Л., 1952.
13. Стенли Лен Пул, Мусулманскийе династии, М. - Т. - Бишкек, 1996.
26

Saljuqiylar davlati tarixiga oid manbalar va ularning tahlili

Sotib olish