• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 384.5KB
Покупки 2
Дата загрузки 29 Февраль 2024
Расширение doc
Категория Психология

Продавец

JahoonSHoX Kamolov

Дата регистрации 26 Февраль 2024

2 Продаж

Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellari

rivojlanishi va xatti-harakatlarida turli xil og'ishlarning ko'payishiga olib keladi. Ta'lim muassasalarida psixolog faoliyatining asosiy jihatlari diagnostika, tuzatish va profilaktika hisoblanadi. Faoliyatning diagnostik jihati psixologik va psixosotsyal omillarning bolaning turli sohalarda muammoli xatti-harakatlarining paydo bo'lishidagi ahamiyatini aniqlashdan iborat: ta'lim, shaxslararo munosabatlar va boshqalarda. Klinik va psixologik tekshiruv muammolarning dolzarb sabablarini, buzilishining yashirin belgilarini aniqlashga, ushbu buzilishlarning tuzilishini, ularning o'zaro bog'liqligini aniqlashga yordam beradi. Klinik psixologiya asoslarini bilish, shuningdek, rivojlanishning ijtimoiy muhit ta'siri ostida yuzaga kelgan bolaning rivojlanishi va xatti-harakatlaridagi og'ishlarni, ruhiy faoliyatning buzilishlarini tashqi ko'rinishlaridan farqlash va shunday bolaga o'zaro ta'sir o'tkazish va yordam berish uchun etarli strategiyani tanlashga imkon beradi. Kurs ishining predmeti: Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellarini aniqlash. Kurs ishining ob ekti: ’ Jorj L. Engel tomonidan ilgari surilgan va ko plab ʻ sog liqni saqlash tizimlarining biotibbiyot ustunligiga ʻ aylangan u mumiy salomatligi ni kuzatuv la r va salomatlik va kasallikdan tortib, inson rivojlanishigacha bo lgan mavzularni o rganadi ʻ ʻ . Kurs ishining maqsadi : Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellarini o rganish. ‘ Kurs ishining vazifalari: 1. Biopsixosotsial model ni o rganish ’ 2. Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillarni aniqlash 3. Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik tahlil qilish . 4. Biopsixososyal modelning tizimli yondashuv tamoyillariga asoslash 5. Xulosalarni shakllantirish 6. Тavsiyalar berish 5 yondashuvlarga salbiy munosabatini to'liq baham ko'radilar. Natijada, T. fon Lengerk yozganidek, ba'zi matnlarni o'qiyotganda beixtiyor savol tug'iladi: tanqidiy salomatlik psixologiyasi siyosiy iqtisoddan, psixologning kasbiy faoliyati esa siyosiy kurashdan qanchalik farq qiladi? Uning fikricha, jangari gaplarni bir chetga surib qo‘yadigan bo‘lsak, bu sohada psixologiya fanining, xususan, siyosiy va ijtimoiy psixologiyaning o‘rni bor. Sog'liqni saqlash psixologiyasining turli sohalarini tasniflashning yana bir varianti ularni tadqiqot yoki ta'sirning maqsadli guruhining mezoniga ko'ra ajratishdir. Shunga ko'ra, biz individual salomatlik psixologiyasi va jamoat salomatligi psixologiyasini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Mahalliy nashrlarning katta qismi shaxsiy salomatlikni saqlash muammolariga bag'ishlangan. Ular zamonaviy valeologiya, psixofiziologiya va psixoterapiyaning qoidalaridan faol foydalanadilar. Shaxsiy salomatlik psixologiyasi psixologik omillarni o'rganadi va o'z faoliyati orqali shaxsning sog'lig'iga yordam beradigan psixologik usullarni ishlab chiqadi. O'z navbatida, jamoat salomatligi psixologiyasi guruh darajasida ishlaydigan salomatlikning psixologik omillarini o'rganadi. Shunday qilib, sog'liqni saqlash psixologiyasidagi sohalarni farqlashning asosiy mezonlari maqsadli guruhlar va biotibbiyot modeliga munosabatdir. Tasniflash uchun asos sxematik tarzda rasmda keltirilgan. 2.2. Har bir kvadrant tegishli tadqiqot mavzusini o'z ichiga oladi. 45 I BOB. SALOMATLIKNING BIOPSIXOSOTSIAL MODELI 1.1.Biopsixosotsial model Biopsixosotsial model — bu biologiya , psixologiya va ijtimoiy — ekologik omillar o rtasidagi o zaro bog liqlikni ko rib chiqadigan fanlararo model. Modelʻ ʻ ʻ ʻ salomatlik va kasallikdan tortib, inson rivojlanishigacha bo lgan mavzularni ʻ o rganadi. Model birinchi marta 1977-yilda Jorj L. Engel tomonidan ilgari surilgan ʻ va ko plab sog liqni saqlash tizimlarining biotibbiyot ustunligiga aylangan. ʻ ʻ Biopsixosotsial model birinchi marta 1977-yilda Rochester universitetidan Jorj L. Engel va Jon Romano tomonidan taklif qilingan. [1] Biotibbiy yondashuvdan farqli o laroq, Engel har bir bemorning o z fikrlari, his-tuyg ulari va tarixi borligini ʻ ʻ ʻ tan olgan holda yanada yaxlit yondashuvga intildi. [2] Modelni ishlab chiqishda Engel ushbu modelni ham kasalliklar, ham psixologik muammolar uchun tuzdi. Biopsixosotsial model kasallikning rivojlanishini biologik omillar (genetik, biokimyoviy va boshqalar), psixologik omillar (kayfiyat, shaxsiyat, xatti-harakatlar va boshqalar) va ijtimoiy omillar (madaniy, oilaviy, ijtimoiy-iqtisodiy, tibbiy va boshqalar) murakkab o zaro ta siri orqali aks ettiradi. ʻ ʼ Masalan, odamda depressiyaga irsiy moyillik bo lishi mumkin, ammo ular ish va oilaviy hayotdagi ʻ haddan tashqari stress va psixologik ijtimoiy omillarga ega bo lishi kerak. ʻ 7 o'zidan salomatlikda emas, balki u bilan bog'liq bo'lgan umumiy farovonlik, hayotdan qoniqish hissi va ijtimoiy ahamiyatga ega. M . Crosley sog ' liqni saqlash tizimi vakillari tomonidan taqdim etilgan shaxs va jamiyat o ' rtasida yuzaga keladigan o ' z tanasi va xatti - harakatlarini nazorat qilish huquqi uchun kurashni tahlil qiladi . Muallifning fikricha , zamonaviy madaniyatda salomatlik va sog ' lom xulq - atvor axloq va fazilat tushunchalari bilan bog ' liq . Biroq , o ' ylab ko ' rishga arziydi , hamma " yaxshi " va " itoatkor " deb hisoblanishni xohlaydimi ? Xavfli xulq - atvorni hukmron ijtimoiy va madaniy qadriyatlarga qarshi isyon sifatida ko ' rish mumkin . Biosiyosatga qarshilik individual - shaxsiy , vaziyat va ijtimoiy - madaniy omillarga bog ' liq , deb yozadi E . Daoud . Agar sog ' lom turmush tarzini targ ' ib qilish hokimiyatni tortib olishga urinish sifatida qabul qilinsa , bu xavfli xatti - harakatlar motivatsiyasini oshiradi . Tadqiqotlar shuni ko ' rsatdiki , erkaklar profilaktika choralariga qarshilik ko ' rsatishga ko ' proq moyil bo ' lishadi , ammo bu xatti - harakatlar modeli faqat maxsus holatlarda faollashadi . Olingan natijalarga asoslanib , M . Krosli quyidagi xulosalar chiqaradi : 1) barcha tibbiy aralashuvlarni foydali deb qabul qilishni to ' xtatish va tibbiy nutqning ustunligini cheklash kerak ; ma ' lum ta ' sirlarga aqlli javob ; 2 3) hech kim axloqiy mulohazalar ustidan monopoliyaga ega bo‘la olmaydi . Tanqidiy salomatlik psixologiyasi - bu sifat metodologiyasiga asoslangan keng tadqiqot sohasi: nutq va rivoyat tahlili, vaziyat usullari va boshqalar. Shu bilan birga, ba'zi mualliflar tanqidiy yondashuvni salomatlik psixologiyasining boshqa sohalaridan qat'iy ravishda ajratib turadilar , boshqalar barcha psixologlarda tanqidiy refleksivlik darajasini oshirish foydaliroq bo'ladi, deb hisoblashadi (B. Bolam, D. Foks, J. Ogden . Tanqidiy salomatlik psixologiyasi tarafdorlari tadqiqot va amaliyot yo'nalishini qanchalik tavsiflashmasin, ular postmodern an'ananing tor intizomli ilmiy 2 Aqlli - psixologik jihatdan sog'lom. 44 20. Garkavi L.X., Kvakina E.B. Organizmning o'ziga xos bo'lmagan adaptiv reaktsiyalari nazariyasi nuqtai nazaridan salomatlik tushunchasi // Valeologiya. 1996 yil, № 2, bet. 15-20. 21. Gorchak S.I. Sog'lom turmush tarzini aniqlash masalasiga // Sog'lom turmush tarzi. Ijtimoiy-falsafiy va tibbiy-biologik muammolar. Kishinyov, 1991, bet. 19-39. 22. Davidovich V.V., Chekalov A.V. Salomatlik falsafiy kategoriya sifatida // Valeologiya. 1997 yil, № 1. 23. Dilman V.M. Tibbiyotning to'rtta modeli. L., 1987, 287 b. 24. Dineika K.V. Psixofizika mashg'ulotlaridan 10 ta dars. M., 1987, 63 b. Internet ma’lumotlari 1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3151453/ 2. https://fingernal.ru/uz/nail-care/psihologiya-zdorovya-psihologicheskoe- zdorove-cheloveka-diabet-i-shizofreniya/ 3. https://mymedic.uz/salomatlik/salomatlik-tushunchasi-haqida/ 4. https://optolov.ru/uz/design-two-bedroom-apartments/psihologicheskie- koncepcii-otnosheniya-k-zdorovyu-v-razlichnyh-socialnyh.html 5. https://www.verywellmind.com/what-is-health-psychology-2794907 48 – nazorat guruhidagi bolalar anamn е zida biror xavf omili ko`rsatilardi. Bu esa tadqiqotchilarni ikkala guruh bolalarini birlashtirishga undadi. Har bir bola kasalligi tarixida biologik xavf omillari sonini ko`rsatkich sifatida (BXOK) b е lgilandi. Ko`rsatkichda 14 tagacha xavf omili bo`lishi mumkin. Faqatgina barcha bolalarning 6,5 %i ularning ta'sirisiz rivojlandi. Har bir bola o`rtacha 3,7 xavf omili ta'siriga uchragan. Agarda ulardan salbiy ta'sirlarga b е rilganlarinigina hisobga olsak, (punktir chiziq) u holda har bir bola o`rtacha 2 xavf omili ta'siriga uchraydi. So`ngra barcha ajratilgan xavf omillarini ularning bola taraqqiyotiga salbiy ta'siri nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalar umumiy (96,1) va nazorat (98,9) guruhlari RK xizmat qiladi. Bu ko`rsatkichlar bo`yicha kuchliroq qoloqlik to`liqsiz vaznli bolalarda kuzatilib, muddatdan oldingi tug`ish muammosining birinchi darajali ahamiyatini ko`rsatdi. Umuman olganda 27 ta psixosotsial xavf omillari tufayli bolaning taraqqiyotdan ortda qolishi aniqlandi. Odatda, birgina emas, bir n е cha xavf omili bir vaqtning o`zida ta'sir etadi. Biologik xavf omillariga quyidagilar kiradi: 1. Homila ustidan qon ko`rishlar; 2. Tsianoz; 3. T е ri ostidagi yog`qatlamining kamayishi; 4. Infarkt; 5. Nafas qisishi sindromi; 6. Ginеkologik opеratsiyalar; 7. Muddatidan oldin tug`ilish, bolaning 2,5 kg.dan kam tug`ilishi Sianozli bolalarda o`rtacha RK 93,3ni tashkil etadi. Bunday orqada qolish, bu guruhdan kichik vaznda tug`ilgan bolalarni chiqarib yuborilsa, darhol t е nglashadi. U holda RK 97,2 ga е tadi va birinchi qiyosiy ko`rsatkichdan ortadi. Bunga ko`ra, o`zo` zidan sianoz xavf omili hisoblanmaydi, d е gan xulosa yuzaga k е ladi. 2,5 kg 16 darajada qabul qilinmagan. O'z navbatida, stress nazariyasi shifokorlarga yaxshi ma'lum bo'lgan fiziologiya ma'lumotlariga asoslanadi. 4. Ko'p faktorli modelga ko'ra, har qanday kasallik juda ko'p sonli potentsial sabablarning birgalikdagi ta'siri natijasi bo'lib, ularning ahamiyati statistik protseduralar orqali aniqlanadi. Bunday model kasallikning paydo bo'lishiga faqat bitta sababning ta'sirini taxmin qiladigan har qanday nazariyani bekor qiladi. Psixosomatika va salomatlik psixologiyasi o'rtasidagi farqlar kontseptual va kuzatiladigan, shaxs va jamoatchilik, tashqi va ichki, klinika va siyosat, davolash va oldini olishning dixotomiyasi shaklida ifodalanishi mumkin. Agar psixosomatikaning asosiy ta'sir ob'ekti tana qiyofasi bo'lsa, sog'liq psixologiyasi uchun bu xavfsiz yoki xavfli xatti-harakatlardir. Ko'pgina olimlarning fikriga ko'ra, biopsixososyal yondashuv , amerikalik shifokor J. Anxel tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, yigirmanchi asrning oxirida salomatlik psixologiyasining rivojlanishida rol o'ynadi. taxminan yuz yil oldin psixoanaliz klinik psixologiyaning rivojlanishida o'ynagan roli. S.Freyd va uning shogirdlari o'z asarlarida ruhiy kasalliklarni psixologik tushunish va davolash imkoniyatini asoslab berishdi va J.Anxel somatik buzilishlar sohasida ham xuddi shunday yutuqni amalga oshirdi. Ammo, agar psixoanaliz asta-sekin nafaqat klinik psixologiyada, balki boshqa gumanitar fanlarda ham kuchli nazariy yo'nalishga aylangan bo'lsa, biopsixososyal modelning taqdiri unchalik havas qilmagan. Bir tomondan, 1980-yillarda, ya'ni salomatlik psixologiyasi mustaqil ilmiy sohaga bo'linish davrida biopsixososyal model uning asosi sifatida ko'rib chiqildi [230]. Biroz vaqt o'tgach, Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi, Britaniya Psixologiya Jamiyati va boshqa ilmiy uyushmalar ushbu modelning ahamiyatini tan oldilar, masalan, rasmiy veb-saytlarda e'lon qilingan salomatlik psixologiyasining xususiyatlaridan dalolat beradi. Har bir monografiyada va salomatlik psixologiyasi bo'yicha har bir darslikda, shuningdek, minglab maqolalarda J. Anxelning ishiga havolalar mavjud. Boshqa tomondan, ushbu nashrlarning hech birida modelning nazariy va empirik asoslanishidan tashqari, batafsil tavsifni topish mumkin emas. 34  Psixosomatik reaktsiyalar qiyinchiliklarga xos reaktsiyalar bo'lsa, rivojlanishning ushbu darajasiga regressiya. Psixosomatik tibbiyotning haqiqiy gullagan davri 1930-1950 yillardir . Bu davrda amerikalik va evropalik olimlar psixosomatik kasalliklarning kelib chiqishi va davolashiga bag'ishlangan ko'plab asarlar nashr etishdi. Keyin ichki kasalliklar klinikasida psixosomatik tushunchalarga qiziqish pasaya boshlaydi, R. Aronowitz [178] qayd etadi. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida o'z ta'sirini saqlab qolgan bir xil nazariyalarni endi so'zning to'liq ma'nosida psixoanalitik deb atash mumkin emas. Bu, masalan, F. Aleksandr tomonidan ishlab chiqilgan psixosomatik o'ziga xoslik nazariyasi. O'ziga xoslik muammosi barcha tibbiyotda markaziy o'rin tutadi. Har qanday kasallikning paydo bo'lishi nazariyasini ishlab chiqish jarayonida, nima uchun bu alohida alomat ushbu bemorda paydo bo'lganligi haqidagi savolga javob berish kerak. Organni tanlash tasodifiymi yoki shaxsiyat va turmush tarzi bilan belgilanadimi? O'ziga xoslik tushunchasi nimaga taalluqlidir - konflikt, ta'sir, shaxsiyat turi? Z.Freyd isteriya alomatlarini drayvlar to'qnashuvining ramziy ifodasi sifatida tushundi. Shaxsiy tajriba o'ziga xos alomatlarga olib keladi. Ongsizlikda qayta ishlangan qatag'on qilingan g'oyalar taqdiri har doim individualdir. Masalan, histerik ko'rlikni ko'rishni istamaslik, histerik qusishni esa odam yoki vaziyatga nisbatan jirkanishning ramziy ifodasi sifatida tushunish mumkin. Nevrotik alomat tushlarning ramzlari bilan o'xshashlik orqali shakllanadi va bostirilgan haydovchi bilan bog'liq bo'lgan g'oyaning taqdirini aks ettiradi. Isteriyadagi simvolizmni tushunish bir necha bor tanqid qilingan, chunki har bir kasallik uchun individual va tipik alomatlar mavjud. Masalan, isteriya bilan odatiy alomatlar "tomoqdagi shish", "qo'lqop tipidagi" behushlik va bosh aylanishi (astasiya-abaziya deb ataladigan) hissi bo'ladi. Isteriya holatidagi simvolizm juda ibtidoiy va terapevt uchun juda "shaffof" (keyinchalik nemis psixoanalitiklari X. Tome va X. Kechele histerik alomatlarning namoyon bo'lishini stenddagi chiqish 31 nashrlaridan biri "Biopsikososyal modelning klinik qo'llanilishi" nashr etilgan. ” [210]. J. Anxel biomeditsina va biotibbiyot yondashuvi bilan sog'liq va kasallik muammolariga shunday munosabatni tushunadi, bu biologik omillarning psixososyal omillarga nisbatan so'zsiz ustuvorligini tan oladi va organizm faoliyatining buzilishi yagona va etarli deb hisoblanadi. kasallikning paydo bo'lishi uchun shart. Bundan tashqari, biotibbiyot modelida sababning chiziqli, mexanik kontseptsiyasi qo'llaniladi. Biopsikososyal model tizimli yondashuv tamoyillariga asoslanadi. Bu shuni anglatadiki, salomatlik va kasallik bu erda tabiiy tizimlarning murakkab ierarxiyasi kontekstida ko'rib chiqiladi, bu erda quyi darajadagi tizimlar yuqori darajadagi tizimlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, qabulxonadagi terapevt ma'lum bir jinsi, yoshi, ijtimoiy mavqei bo'lgan ma'lum bir bemor bilan muloqot qiladi, bu darhol uning muammolarini ko'rib chiqishning yuqori darajasiga o'tish imkoniyatini ko'rsatadi. Modelning qancha komponentini bir vaqtning o'zida hisobga olish kerakligi haqidagi savol klinisyenning ixtiyorida. Tizimning har bir darajasi o'ziga xos xususiyatlarga ega va o'ziga xos tadqiqot usullarini talab qiladi. Insonni tanadagi hujayralar yoki jarayonlar o'rganilgandek o'rganish mumkin emas [210]. Ko'rib turganingizdek, ushbu nashrlarda shifokor va bemor o'rtasidagi munosabatlar batafsilroq muhokama qilinadi. J. Anxel tibbiyotning eng yaqqol xarakteristikasi uning shaxs bilan shug‘ullanishi, tibbiyot amaliyoti esa ijtimoiy faoliyatning alohida shakli bo‘lib, shifokor ham, bemor ham jamiyat tomonidan belgilangan rollarni bajaradi, deb ta’kidlaydi. Bemorning ehtiyoji kasallik bilan bog'liq qiyinchiliklarni bartaraf etishdir. Shuning uchun u o'z muammolarini hal qilish uchun vakolatli deb hisoblagan shifokorga murojaat qiladi. Shifokorning vazifasi bemorning o'zini qanday his qilayotganini aniqlash, shundan so'ng farazni ilgari surish va sinab ko'rish va tegishli davolash choralarini ko'rishdir. Ushbu maqsadlarga erishish psixo-ijtimoiy omillar bilan belgilanadigan samarali muloqot orqali mumkin. Ikkala maqolani sinchkovlik bilan o‘rganib chiqqach, odam 36 Insonning kasallikka genetik moyilligi bo lishi mumkin, ammo ijtimoiy va ʻ kognitiv omillar kasallikni qo zg atishi mumkin. ʻ ʻ Xususan, Engel tana va ongni ajratishni qayta taklif qilish orqali tibbiy tafakkurda inqilob qildi. Aql-tana dualizmi g oyasi hech bo lmaganda ʻ ʻ Rene Dekartga borib taqaladi, ammo u biotibbiy yondashuv paytida unutildi. Engelning ta kidlashicha, biotibbiy yondashuvi noto g ri, chunki tananing o zi kasallikka ʼ ʻ ʻ ʻ hissa qo shmaydi. ʻ [4] Buning o rniga, kasallikning qanday paydo bo lishi va uni ʻ ʻ davolashda individual ong (psixologik va ijtimoiy omillar) muhim rol o ynaydi. ʻ Engel davolashning eng samarali yechimini topish uchun bemor va shifokor o rtasida suhbatni taklif qiladi. ʻ Xuddi shunday, biotibbiyot modeli bilan taklif qilingan materialistik va reduksionistik g oyalar noto g ri, chunki ularni hujayra darajasida tekshirish ʻ ʻ ʻ mumkin emas (Engelga ko ra). ʻ Buning o rniga, taklif qilingan model Urie ʻ Bronfenbrenner kabi o tmishdagi psixologlarning tadqiqotlariga qaratilgan bo lib, ʻ ʻ uning ijtimoiy omillar kasalliklar va xatti-harakatlarning rivojlanishida rol o ynashiga ishonishi bilan mashhur. Oddiy qilib aytganda, Engel ʻ Bronfenbrennerning tadqiqotidan biopsixosotsial modelining ustuni sifatida foydalangan va ushbu modelni salomatlikni ijtimoiy, psixologik va biologik jihatlar markazida ko rsatish uchun tuzgan. ʻ Nashr qilingandan so ng, biopsikosotsial model Jahon sog liqni saqlash ʻ ʻ tashkiloti tomonidan 2002-yilda Funksiyaning xalqaro tasnifi (ICF) uchun asos sifatida qabul qilingan. Engelning modeli nashr etilganidan 25 yil o tgach, biopsixosotsial model hali ʻ ham psixologik model sifatida keng qo llanildi. Biologik, psixologik va ijtimoiy ʻ toifalar katta toifalarga kengaydi: xususan, ma naviyat va madaniyat kabi g oyalar ʼ ʻ orqali ijtimoiy jihat ancha kengaydi. Garchi ko pgina psixologlar ushbu modelni ʻ 8 maqsadga muvofiqdir. Ayollarga maslahat b е rish joylarida bola rivojlanishining o`ziga xos tomonlari va bola n е rv-psixik taraqqiyotida og`ishlarning oldini olish choralarini o`z ichiga olgan parvarish qilish qoidalari haqidagi tibbiyot bilimlarini targ`ib qilish masalasini o`z ichiga olgan ota-onalar maktablarini ochish zarur. Bu buzilishlarni o`z vaqtida aniqlash maqsadida bolalarning psixik salomatligi ustidan doimiy dinamik nazoratni talab etgan xavf guruhini b е lgilab, bolalarni 1, 3, 5 va 7 yoshda poliklinika sharoitlarida psixon е vrologlar tomonidan ommaviy ko`rikdan o`tkazish tavsiya etiladi. Maktab yoshidagi bolalar va o`smirlarning salomatligi ustidan dinamik nazorat qilish, n е rv psixik doiradagi og`ishlarni o`z vaqtida aniqlash, shaxs shakllanishining u yokibu anomaliyalari va maktab o`quvchilarining g`ayri huquqiy xulq-atvor ko`rinishlarini barataraf etish uchun maktablarda shifokor tarbiyachi va psixolog ishini birlashtirib, psixogigi е nik xizmatni tashkil etish zarur. Buning uchun maktab shifokorlarining ishini, o`qituvchilarining ishini o`quvchilarning psixik salomatligi ustidan doimiy nazorat qilish vazifasi bilan to`ldirish lozim. Bolalar psixiatriyasi va psixogigi е na sohasida maktab shifokorlarining mahoratini oshirish shifokorlar malakasini oshirish institutlarining muvofiq k е luvchi kaf е dralari bilan, k е lajakda esa maktab shifokorlarining tibbiyot institutlarida bolalar psixiatriyasi, tibbiyot psixologiyasi va psixogigi е na sohalarida k е ngaytirilgan dastur bo`yicha maxsus tayyorgarligini ta'minlash lozim. Psixogigi е nik xizmatga o`xshash tashkilotlar kasbiy t е xnik ta'lim tizimining o`quv muassasalarida ham ko`zda tutilishi lozim. Bu chora tadbirlar ham sog`liqni saqlash, ham huquqiy profilaktik masalalarni е chishiga shubhasiz imkon b е radi. Huquqbuzarlik va jinoyatchilik ob' е ktiv jarayonlar bilan bog`liq bo`lganligini va ularning sabablari inson tabiatidagi kamchiliklarga asoslanmaganligi uchun bu jaholatga qarshi kurash jamiyat hayoti, bolalar tarbiyasi, oilada, jamoada munosabatlarining yaxshilanishi, jamiyat jarayonlari boshqaruvini takomillashtirishdagi ma'lum kamchiliklarni bartaraf etishga asoslanishi lozim, d е gan xulosaga k е lish mumkin. Mikroijtimoiy muhitni xususan bolalar va 13 o zlari deb to liq qabul qilmasalar ham, u uchta muhim toifani o zaro bog lashiʻ ʻ ʻ ʻ bilan mashhur. [8] Vaziyatga barcha jihatlar taalluqli bo lmasa ham, o z fikrlarini ʻ ʻ tartibga solish uchun biopsixosotsial model keng qo llaniladi. Bu shuni ʻ ko rsatadiki, insonning barcha muammolari bir-biriga bog liq va ular ilgari ʻ ʻ tasavvur qilinganidan ham murakkabroq bo lishi mumkin. ʻ Dastlab biopsixosotsial modelni ishlab chiqqan Jorj L. Engel model bilan bog liq bo lgan asosiy nazariyotchi hisoblanadi. Engel ushbu modeldan o sha ʻ ʻ ʻ paytdagi qulayroq ishlatiladigan biotibbiyot modeliga muqobil taklif qilish uchun foydalangan. Engelning fikricha, biopsixosotsial model shifokorlarga bemorlarning kasallik va qiyinchiliklariga subyektiv nuqtai nazarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi. [8] Engel birinchi marta biopsixosotsial modelni taklif qilganida, u salomatlik va kasallikni yaxshiroq tushunish uchun edi. Ushbu ilova hali ham to g ri bo lsa-da, ʻ ʻ ʻ model sog liqni saqlash, tibbiyot va rivojlanish kabi mavzularga tegishlidir. ʻ Birinchidan, Engel tomonidan taklif qilinganidek, bu shifokorlarga butun bemorni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Faqat fiziologik va tibbiy jihatlarni emas, balki psixologik va sotsiologik farovonlikni ham hisobga olgan holda. [8] Bundan tashqari, ushbu model salomatlik psixologiyasi bilan chambarchas bog liq. ʻ Salomatlik psixologiyasi biologiya, psixologiya, xulq-atvor va ijtimoiy omillarning salomatlik va kasallikka o zaro ta sirini o rganadi. ʻ ʼ ʻ Sog liqni saqlash va tibbiyotda biopsixosotsial modelni qo llashdan biri og riq ʻ ʻ ʻ bilan bog liq bo lib, odamning sog lig idan tashqarida bo lgan bir nechta omillar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ularning og riqni idrok etishiga ta sir qilishi mumkin. Misol uchun, 2019-yilgi ʻ ʼ tadqiqot genetik va biopsikosotsial omillarni operatsiyadan keyingi yelka og rig ining kuchayishi bilan bog ladi. ʻ ʻ ʻ [9] Biopsikosotsial omillar va og riq ʻ o rtasidagi munosabatlarni modellashtirish va yanada o rganish uchun kelajakdagi ʻ ʻ tadqiqotlar kerak. [10] Ushbu modelning rivojlanish dasturlari dolzarbdir. Rivojlanish psixologiyasida biopsixosotsial modelni qo llashning o ziga xos afzalligi shundaki, u tabiat va ʻ ʻ 9 D. Marks va boshqalar. salomatlik psixologiyasini " psixologik bilim va usullarni salomatlik, kasallik va jamoat salomatligi muammolariga qo'llash bilan bog'liq bo'lgan fanlararo soha " deb ta'riflang. Aksariyat milliy psixologik uyushmalar tomonidan qabul qilingan yana bir ta'rif J.Matarazzo tomonidan ishlab chiqilgan. Salomatlik psixologiyasi - bu " sog'liqni saqlash, kasalliklarning oldini olish va davolashda psixologik nazariya va usullarni qo'llaydigan, salomatlik va kasallikning etiologik omillari va diagnostika mezonlarini aniqlash, sog'liqni saqlash tizimlari va sog'liqni saqlash siyosatini tahlil qilish va takomillashtirish uchun ilmiy bilimlar sohasi" . Shunga asoslanib, salomatlik psixologiyasi aholining farovonlik darajasini oshirish bilan bog'liq har qanday faoliyat bilan bog'liq [264], ammo aslida bu sohada ishlaydigan ko'pchilik psixologlar jismoniy salomatlikning aqliy va xulq-atvor omillarini aniqlashga qaratilgan. qarang, masalan: Salomatlik psixologiyasining asosiy vazifalari : 1. Psixologik salomatlik omillarini aniqlash. 2. Kasalliklarning oldini olish va salomatlikni mustahkamlash maqsadida odamlarning xulq-atvoriga ta'sir qilish usullari va usullarini aniqlash, shuningdek, ularning samaradorligini baholash. 3. Sog'liqni saqlash tizimidagi aloqani, shuningdek, tibbiyot xodimlari va sog'liqni saqlash xizmatlari iste'molchilari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni yaxshilash. 4. Salomatlik va kasallikning ijtimoiy-madaniy va individual modellarini tadqiq qilish. Sog'liqni saqlash psixologiyasida XX asrning birinchi yarmida ishlab chiqilgan psixosomatik kasalliklarning rivojlanish kontseptsiyalari faol qo'llanilishini kutish mumkin, ammo bu sodir bo'lmadi. Yangi ilmiy yo'nalish kasallik rivojlanishining biologik mexanizmlarini qo'zg'atadigan yoki shaxs va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarga vositachilik qiladigan xatti-harakatlar degan taxminga asoslangan edi. Boshqa omillar, masalan, stress, sog'liqqa bo'lgan munosabat va boshqalar, faqat xatti-harakatlar orqali salomatlikka ta'sir qilishi mumkin. Bu salomatlik 28 S. Freydning asarlarini psixosomatik tibbiyot uchun g'oyalar manbai sifatida ko'rsatadigan barcha mualliflar uning organik kasalliklarni psixologik tushuntirish istiqbollariga va simptomlar paydo bo'lishining fiziologik mexanizmlarini ochishga bo'lgan o'zini tutashgan munosabatini ta'kidlashni unutmang. U psixoanalitiklar " o'zlarini psixologik fikrlash tarzi bilan cheklashni o'rganishlari kerak " deb hisoblardi. Endokrinologiya va boshqa fiziologik sohalar bilan noz-karashma qilishning ma'nosi yo'q: " Umri davomida ruh va tana o'rtasidagi munosabatlar muammosi bilan shug'ullangan Freyd, shunga qaramay, o'z ishida psixologik soha chegarasini kesib o'tishni ongli ravishda rad etdi. tadqiqot ”. Bu pozitsiyani nima tushuntirganini aytish qiyin, chunki S. Freydning psixoanalizning kelajagi haqidagi qarashlari bir-biriga zid edi. Ikkita tushuntirishni taxmin qilish mumkin: terapevtik germenevtikaga e'tibor qaratish istagi, ya'ni psixoanalizning tushunish-terapevtik jihati yoki fiziologiyaning imkoniyatlariga shubha bilan munosabatda bo'lish. Bu e'tirozlarga qaramay, 20-asrning boshlarida. Ko'pgina tahlilchilar organik kasalliklarning psixodinamik jihatlarini o'rganishni boshladilar. Psixosomatik tibbiyot shunday paydo bo'ldi. Ushbu sohadagi barcha dastlabki ishlar uchun umumiy g'oya shundan iboratki, ongsiz jarayonlarning dinamikasi organik zararning genezisini tushuntirish uchun ishlatilishi mumkin va psixoanaliz somatik bemorlarni davolash uchun mos bo'lgan texnikadir. G. Ammon psixoanalitiklar tomonidan organik kasalliklarni ko'rib chiqishda ikkita yondashuvni belgilaydi: 1. Organik jarayonlarga o'tish g'oyasini kengaytirish. Emotsional holatlarni psixodinamik tadqiq qilishni nazarda tutuvchi ekvivalentlar kontseptsiyasiga asoslangan organik simptomlarni tahlil qilish [3]. Psixosomatik tibbiyot doirasidagi psixosomatik kasallikni quyidagilar natijasida tushunish mumkin:  organga qaytarilmas konversiya,  psixologik himoya mexanizmlarini buzish, 30 uzoq muddatli buzilishlar rivojlanishi mumkin. Biroq, stressdan tashqari, boshqa omillar ham yurak-qon tomir tizimining ishiga ta'sir qiladi. Biologik omillarga jins, irsiyat, metabolik xususiyatlar va birga keladigan kasalliklar kiradi. Psixologik tartib omillariga - hissiy, motivatsion va shaxsiy sohaning xususiyatlari, ijtimoiy- iqtisodiy tartib omillariga - kasb, daromad darajasi, ijtimoiy maqom, bajarilgan ijtimoiy rollar yig'indisi. Bu omillar mustaqil emas. Shunday qilib, ijtimoiy holat xavfli yoki xavfsiz xatti-harakatlar, metabolik xususiyatlar - stress darajasi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Hissiy buzilishlar og'ir ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi, lekin shu bilan birga, shaxslararo nizolar va xatti-harakatlarning buzilishi orqali ular shaxsning ijtimoiy holatining yomonlashishiga yordam beradi. Faktorlarning hech biri kasallikning yagona sababi deb hisoblanishi mumkin emas. J. Anxel miyokard infarkti bilan og'rigan bemorning misolidan foydalanib, terapevtik ta'sirga erishish uchun biopsikososyal tizimning turli darajalarini hisobga olish muhimligini isbotlaydi. Bemorga shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatilganda, xodimlarning xatti-harakati (reanimatsiya guruhi a'zolari undan kelib chiqadigan qiyinchiliklarni yashira olmadilar) tashvish tuyg'ularining kuchayishiga olib keldi. Tibbiy aralashuvning bu aloqa jihati bemor uchun shunchalik muhim ediki, bu uning jismoniy holatining yomonlashishiga yordam berdi [209]. Shunday qilib, biopsixososyal yondashuvda biz salomatlik psixologiyasi uchun muhim bo'lgan bir qator qoidalarni aniqlashimiz mumkin: 1. Salomatlik va kasallik tizimli tahlilni talab qiladi. Tadqiqotchi nafaqat salomatlik holatini belgilovchi turli omillarni aniqlabgina qolmay, balki ularni oddiy chiziqli munosabatlar bilan cheklanib qolmasdan, ma'lum bir tuzilishga birlashtirishi kerak. 2. Tibbiyot ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarga bo‘ysunadigan ijtimoiy amaliyotdir. 3. Shifokor va bemor o'rtasidagi munosabatlarning sifati muvaffaqiyatli davolanishning asosiy omilidir. 38 anglash loyihasi sifatida tushunishga , shaxs u yoki bu hayot tarzini tanlash orqali o'z tarjimai holini aniqlay olishi va shu bilan ko'p muammolardan qochish imkoniyatiga ega ekanligi haqidagi g'oyaga asoslanadi. Xavf omillari kontseptsiyasining nafaqat ilmiy hamjamiyat, balki umuman jamoatchilik o'rtasida bunday keng tarqalishini uning neoliberal jamiyatga xos ijtimoiy qadriyatlarga mos kelishi bilan izohlash mumkin. 4. Biomedikal muolajalardan umidsizlik, salomatlik sohasidagi raqobatchi nazariyalarga qiziqish ortdi. 1960-1970 yillarda . M. Fuko, E. Fridson, A. Illixning tibbiy xizmatlarning yuqori narxi va past samaradorligini, shuningdek, shifokor va bemor o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning qoniqarsiz sifatini tanqid qiluvchi nashrlari keng tarqalgan . Ushbu asarlarning batafsil tahlili P. Freund va M. McGuire tomonidan "Salomatlik, kasallik va ijtimoiy tana" monografiyasida keltirilgan. 5. Tibbiy ta'lim inqirozi aholi o'rtasida tibbiy bilimlarning o'sishi va turmush tarzini o'zgartirish uchun motivatsiyaning yo'qligi o'rtasidagi tafovutning kengayishi bilan ifodalanadi . O'sha davrda ishlab chiqilgan ta'lim usullari surunkali kasalliklarning oldini olishda samarasiz bo'lib chiqdi. Bunday oldini olish odamlardan katta kuch talab qildi va uning natijalari darhol sezilmadi. 1970-1980 yillarda mustaqil ilmiy soha sifatida jadal rivojlana boshladi . 1973 yilda Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi rahbariyati nomidan sog'liqni saqlash sohasidagi tadqiqotning istiqbolli yo'nalishlarini aniqlash uchun ishchi guruh tuzildi ( A. Vazifa Kuch Yoniq Salomatlik Tadqiqot ). 1975 yil avgust oyida " Ommaviy" bo'limining bir qismi sifatida xizmat » salomatlik psixologiyasi bo'yicha guruh tashkil etilmoqda, uning tarkibiga 150 kishi kiradi. Uning prezidenti etib V. Shofild saylandi. Nihoyat, 1978 yilda J. Mataratzo raisligida salomatlik psixologiyasining mustaqil bo‘limi (shu jumladan 2500 a’zo) tashkil etildi. 1982 yilda AQShda “Salomatlik” jurnalining birinchi soni nashr etildi. Psixologiya " . Evropa sog'liqni saqlash psixologiyasi jamiyati o'z ishini 1986 yilda 25 Bob yuzasidan xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, psixogigi е na psixik buzilishlar profilaktikasi va t е rapiyasi (korr е ksiyasi) o`zaro yaqin bo`lishi bilan birga bolalar va o`smirlar salomatligini saqlash va mustahkamlash borasida o`z masalalariga ega. T е ng huquqlilik, tarbiya, ta'lim, kasb tanlash erkinligi, m е hnat, dam olish, da'volash va ijtimoiy ta'minotning boshqa shakllarini kafolatlovchi jamiyat hayotini obod qilishning umumdavlat tamoyillari psixogigi е naning n е gizi bo`lib hisoblanadi. Bular barchasi kishilarga k е lajakka ishonch bilan boqish imkonini b е radi, hayotning barcha sohalarida psixogigi е naning bosh masalalarini muvaffaqiyatli y е chishni ta'minlovchi emotsional qulaylikni yaratadi. Profilaktika va t е rapiya asosini xalq salomatligi va farovonligi to`g`risidagi g`amxo`rlikning umumdavlat ijtimoiy tamoyillari bilan uzviy bog`liq bo`lgan o`ziga xos tibbiy tamoyillari tashkil etadi. Ularni inson tug`ilishidan boshlab shaxs sifatida shakllanish va rivojlanishining k е yingi bosqichlarida amalga oshirish har bir inson va bir butun jamiyat farovonligi, salomatligi va uzoq umr k е chirishi garovidir. 20 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʼ O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi Qarorlari va me’yoriy huquqiy hujjatlari 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasi aholisining ruhiy salomatligini muhofaza qilish xizmatini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori 13.02.2019 yildagi PQ-4190-son. www.lex.uz 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 28.03.2020 yildagi 187- sonli “Axoli salomatligini muxofaza qilish yanada takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi hukumatining ayrim qarorlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qarori (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 28.03.2020-y., 09/20/187/0379-son), www.lex.uz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 3. ‘’Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’Toshkent-O’zbekiston-2016.25-bet 4. Мирзиёев. Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қу'миз. Ўзбекистон. 2017 й 5. Мирзиёев Ш. М. “Танқидий таҳлил, қатъий таzиб –интизом ва шахсий жавобгарлик ҳар бир 'ҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиш ке'к”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016- йил якунлари ва 2017- йил истиқболларига бағишланган мажлисдаги Ўзбекистон Республикаси Прездентининг нутқи “Халқ сўзи” газетаси, 2017-йил 16- январ, № 1 ASOSIY ADABIYOTLAR 6. A mosov N.M. Salomatlik haqida o'ylash. M., 1987, 63 b. 7. Apanasenko G.A. Valeologiya: uning mustaqil yashash huquqi bormi? // Valeologiya. 1996 yil, № 2, bet. 9-14. 46 XULOSA Sog'liqni saqlash psixologiyasi postmodernizmning tug'ilishi davrida endigina shakllana boshlaganligi sababli, ushbu sohaning rivojlanishining qadriyatlari, metodologiyasi va ijtimoiy kontekstini tushunishga harakat qiladigan tanqidiy yo'naltirilgan asarlarning asosiy qismi 1990-yillarda paydo bo'ldi. Dominant salomatlik psixologiyasiga tanqidiy yondashuv vakillarining da'volari quyidagilardan iborat:  original (ya'ni, sog'liqni saqlash sohasi uchun maxsus ishlab chiqilgan) nazariyalarning yo'qligi, shuningdek, xavfsiz xatti-harakatlar modellariga kiritilgan asosiy o'zgaruvchilarni o'lchash uchun adekvat tizimni yaratishning mumkin emasligi;  asosan olimlar va amaliyotchilarning klinik yo'nalishi, tibbiyot muassasalaridan tashqarida sog'lom aholi bilan etarli darajada faol ishlamasligi;  shaxsning xulq-atvorini jamiyatdan ajratilgan, faoliyati faqat o'z qarorlari bilan yo'naltirilgan mustaqil birlik sifatida tavsiflash va bashorat qilish istagida namoyon bo'lgan individualizm;  ijtimoiy tengsizlik muammosiga e'tibor bermaslik va shunga mos ravishda ijtimoiy siyosat muammolaridan izolyatsiya qilish;  amaliy muammolarni hal qilishga psixologlarning yetarli darajada tayyor emasligi . Tanqidiy yondashuv tarafdorlari, dominant salomatlik psixologiyasidagi ko'pgina nazariy tushunchalar va modellar kutish qiymati nazariyasining modifikatsiyasi ekanligini ta'kidlaydilar va buni nafaqat ilmiy, balki axloqiy muammo sifatida ham ko'rishadi. R. Bunton, mas'uliyatli fuqaro, hech bo'lmaganda, sog'liqni saqlash psixologiyasida tasvirlanganidek, davlat uchun arzon fuqaro deb hisoblaydi. Uning fikriga ko'ra, JSST homiyligida ishlab chiqilgan va qo'llab-quvvatlanadigan sog'liqni saqlash sohasidagi zamonaviy loyihalar xavfli xatti-harakatlari moliyaviy bozorlardagi risklar bilan 42 boshlagan. J. Stoun, N. Adler va F. Koen tomonidan tahrirlangan salomatlik psixologiyasi bo'yicha birinchi monografiya 1979 yilda nashr etilgan . Hozirgacha ushbu davrning mazmunli tahliliga etarlicha e'tibor berilmagan. Ayni paytda, "Shimoliy Atlantika" salomatlik psixologiyasining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u ilmiy tashabbus tufayli emas, balki davlat va siyosiy tuzilmalarning tegishli so'rovi mavjudligi tufayli shakllangan. Ma'lum bir vaqtgacha amerikalik psixologlar sog'liq muammolariga unchalik qiziqish bildirmagan, ularni nazariy va empirik nuqtai nazardan samarali deb hisoblamagan. Dalil sifatida V. Shofild tomonidan olingan ma'lumotlarni keltirishimiz mumkin (iqtibos: [285]). “ Psixologik 1966-1967 yillardagi tezislar , u jismoniy salomatlik omillariga bag'ishlangan juda kam sonli nashrlarga ishora qildi. Yuqorida tilga olingan ishchi guruh tomonidan 1966 yildan 1973 yilgacha o‘tkazilgan material asosida o‘tkazilgan qayta tahlil bu xulosalarni tasdiqladi. Buni Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi rahbariyati tashabbusi bilan tashkil etilganining o'zi ham tasdiqlaydi. Masalan, S.Freyd tibbiyot jamiyatining maktubidan keyin psixoanalizni rivojlantira boshlaganini tasavvur qilish qiyin. Biroq, vaqt o'zgardi, yigirmanchi asrning oxirida. fan ma'muriy va moliyaviy yordamga muhtoj edi. X.Krouter-Xeyk [201], uning fikricha, Ikkinchi jahon urushidan keyin AQShda xulq-atvor fanining rivojlanishini belgilab bergan ijtimoiy-iqtisodiy omillarni nomladi. Xususan, ularni moliyalashtirish tamoyillari o‘zgardi. Homiylik olish imkoniyatiga ega bo‘lgan tadqiqotning deyarli har bir sohasi bitta kafedra yoki fakultet chegarasidan tashqariga chiqishi olimlarga ayon bo‘ldi. Shu tariqa yangi dunyo – fanga federal homiylik olami dunyoga keldi, unda fanlararo loyihalar ustuvor ahamiyatga ega bo‘ldi (R.Aronovits Framingemda tadqiqotlarni tashkil etish masalasini muhokama qilar ekan, muvaffaqiyatning eng muhim omili sifatida jiddiy moliyalashtirishni ham ko‘rsatadi [178]. ). Homiylik, H.Krouter-Xeykning fikricha, ijtimoiy-siyosiy muhit va fan o‘rtasida vositachi rolini o‘ynagan. Sog'liqni saqlash psixologiyasining rivojlanishini tahlil qilish uchun urushdan keyingi homiylik tizimining quyidagi jihatlari qiziqish uyg'otadi: 26 olganda, bolalarning aqliy taraqqiyotda orqada qolishi 25 ta psixosotsial xavf omillari mavjudligida aniqlanadi. 36 ta psixosotsial omillarning har biri o`rtacha 9 ta boshqa psixosotsial omillar bilan bog`liq edi. Yasliga boruvchi va ko`p farzandli oilalardan chiqqan bolalar o`rtacha 86,1 RKga ega. Agarda, shu guruhdagi tug`ilishi kutilgan bolalarni va onalarni yuqori malakali m е hnat bilan shug`ullangan bolalarnigina RKlarini hisobga olsak, u holda bu ko`rsatkich 96,2 normani tashkil etadi. Boshqa hollarda bu ko`rsatkich pastroq (80,1 gacha). Shunday qilib, oilalarning ko`p farzandlilik holati bolaning psixik taraqqiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatmaydi; noto`liq oilalardagi bolalar RK 89,8 ni tashkil etadi. Agarda barcha t е kshirilayotgan otasiz bolalarni va ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK yanada pastlab k е tadi (79,0 gacha). Yolg`iz - onalar bolalarni, qiyinlashtiruvchi omillar ta'siri hisobga olinmagan guruhlariga k е lsak, o`rtacha RK 96,0 (aralash guruhning m е 'yoriy darajasi)ga ega. Biroq, ko`pgina aqliy taraqqiyotdan orqada qolgan (ijtimoiy xulq-atvor normalaridan og`ishi bor) bolalar va o`smirlarning ko`pchiligi – ko`p bolali va noto`liq oilalardan chiqqanligi to`g`risidagi holatni qanday tushuntirsa bo`ladi? Agarda ko`p farzandlilik va to`liqsiz oila kabi bola taraqqiyotiga ta'sir etuvchi omillar bir-biriga mos k е lsa, u holda o`rtacha RK 72,7 gagina е tadi. 4 dan ortiq farzandli yolg`iz ona doimiy o`ta tajanglik holatida bo`ladi. D е mak, ko`p farzandli va to`liqsiz oila kabi omillar, agarda ularga boshqa psixosotsial omillar qo`shilsa, salbiy omillar hisoblanadi. Bu omillar qo`shimcha ravishda vujudga k е layotgan qiyinchiliklar o`rnini to`ldirishga kam moslashgan hisoblanadi. Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, biologik va psixosotsial xavf omillarining qisqarishi bolalar moslashuvining yaxshilanishiga olib k е ladi. Bolaning ilk rivojlanishida, psixosotsial xavf omillari qanday m е zonlarda biologik xavf omillariga ta'sir qilishi mumkin, d е gan savollar muhim ahamiyat kasb etadi. 18 Odamlarning o'tkir, ya'ni bevosita hayot uchun xavfli, kasalliklar va surunkali kasalliklarga bo'lgan munosabatida tub farq aniqlandi. Ikkinchisini aholining katta qismi muqarrar deb hisoblaydi va ularning xavfi kam baholanadi. 2. Epidemiologik tadqiqotlar xavf omillari tushunchasini va natijada surunkali kasalliklar psixologik usullar bilan o'rganilishi va nazorat qilinishi mumkin bo'lgan xulq-atvor omillari bilan belgilanadi degan pozitsiyani tarqatishga yordam berdi. Ushbu tadqiqotlar salomatlik psixologiyasining rivojlanishiga qo'shgan asosiy nazariy hissalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin. Har qanday kasallikning boshlanishi yoki kuchayishi, hatto uning aniq sabablari noma'lum bo'lsa ham, ma'lum xavf omillari bilan bog'liq bo'lishi mumkin. E'tibor bering , Framingem tadqiqotining natijalari 1950-yillarning boshida nashr etila boshlagan bo'lsa-da, "xavf omili" atamasi birinchi marta 1961 yilga to'g'ri keladi [178]. Binobarin, psixologlar o'z e'tiborini sog'liq bilan bog'liq inson faoliyatining turli turlarini o'rganishga qaratishlari kerak edi. Amaliy nuqtai nazardan, bu maqsadli ta'sir guruhlarini o'zgartirishni anglatadi. Yigirmanchi asrning birinchi o'n yilliklarida ayniqsa intensiv ravishda olib borilgan sil kasalligining oldini olish kampaniyalarini yurak-qon tomir kasalliklarining oldini olish choralari bilan taqqoslab, R.Aronowitz ular o'rtasida sezilarli farqni topadi. Sil kasalligining oldini olishning oldingi modeli o'z kasalligi borligini hali bilmagan yoki bilgan, ammo yordam so'ramaydigan odamlarni aniqlashni o'z ichiga olgan. Bundan farqli o'laroq, KVHning oldini olish dasturlari nafaqat bemorlarga emas, balki butun aholiga qaratilgan, chunki hamma xavf ostida . 3. Yangi ijtimoiy boshqaruv usullarining paydo bo'lishi . Sotsiolog A.Petersen V.Bek, E.Giddens, R.Kastel va boshqalarning pozitsiyalarini umumlashtirib, 1970- yillarning o rtalaridan boshlab shunday xulosaga keldi. G'arb madaniyatidaʻ odamlarning sog'lig'iga g'amxo'rlik qilishi kerak bo'lgan davlat g'oyasidan o'zini xavf-xatardan mustaqil ravishda himoya qilishga majbur bo'lgan mas'uliyatli shaxs g'oyasiga aniq mafkuraviy siljish mavjud [278]. Bu, o'z navbatida, O'zini o'zini o'zi 24 Masalan, D. Marks, M. Murrey, B. Evans va K. Uillig sog'liqni saqlash psixologiyasi sohasidagi etakchi ingliz mutaxassislari o'zlarining kitoblarida J. Anxelning yondashuvini tavsiflashga faqat ikki sahifani bag'ishlaydilar [231, p. 60 – 61]. Ushbu holatning sababini aniqlash uchun biopsixososyal modelning paydo bo'lish tarixi va asosiy qoidalarini ko'rib chiqish va ularni sog'liqni saqlash psixologiyasidagi tadqiqot va amaliyotning dominant yo'nalishlari bilan bog'lash kerak. 2.3.Biopsixososyal modelning tizimli yondashuv tamoyillariga asoslanishi J. Anxel tibbiyot uchun ramziy figuradir. Psixosomatik kasalliklar va tibbiy amaliyotning psixologik jihatlari bo'yicha olib borgan ko'p yillik izlanishlari unga dunyo miqyosida shuhrat keltirdi. Bu biopsixososyal yondashuvning asosiy qoidalari ishlab chiqilishidan ancha oldin, ya'ni 1950-1960 yillarda sodir bo'lgan . O'zining psixosomatik kontseptsiyalarini qurishda u psixoanaliz qoidalaridan ham, o'zining klinik kuzatishlaridan ham foydalangan. Xususan, J. Anxel ob'ektni yo'qotish va bu hodisa bilan bog'liq nochorlik va umidsizlik tuyg'ularini ayrim kasalliklarning - yarali kolit, neyrodermatit va boshqalarning rivojlanishidagi rolini ko'rsatdi. Keyin u bemorning xulq-atvorini va shifokor bilan munosabatlarining xususiyatlarini intensiv o'rganishni boshlaydi. J. Anxel terapevtlarning kasbiy tayyorgarligini oshirish va ularning "psixosomatik fikrlash" qobiliyatlarini rivojlantirish uchun juda ko'p ishlarni amalga oshirdi. Uning sa'y-harakatlari tufayli ular psixopatologiya kursini o'ta boshladilar [188]. Asta-sekin u "shifokor - bemor" diyadasiga emas, balki butun sog'liqni saqlash tizimiga ko'proq e'tibor beradi [292]. Biopsikososyal yondashuvga bag'ishlangan birinchi nashr J. Anxel va uning izdoshlarining pozitsiyasi zaiflashayotgan bir paytda paydo bo'ldi, bu uning shaxsiyati yoki ilmiy yutuqlari bilan bog'liq emas, balki sog'liqni saqlash va sog'liqni saqlash sohasidagi vaziyatning o'zgarishi bilan bog'liq. tibbiy ta'lim [188]. "Science" jurnalida J. Anxelning "Yangi tibbiy modelga bo'lgan ehtiyoj: biotibbiyot uchun qiyinchilik" [209] maqolasi va 1980 yilda uning keng tarqalgan 35 hikoyaviy yondashuvdan foydalangan ko'pgina tadqiqotlar uchun amal qiladi, chunki ular bir vaqtning o'zida klinik jihatdan yo'naltirilgan va tanqidiydir. Xuddi shunday, sog'liqni saqlash psixologiyasi ham tanqidiy yondashuvlar bilan juda ko'p umumiy xususiyatlarga ega. S og'liqni saqlash psixologiyasi sohalarini tibbiy yo'naltirilgan (u ham "klassik" yoki J. Epvort yozganidek, "dominant")ga bo'lishdir . asosiy oqim salomatlik psixologiya [233]) va tanqidiy. Tibbiyotga yo'naltirilgan yo'nalish vakillari salomatlik psixologiyasini sog'liqni saqlash tizimi manfaatlarini himoya qiluvchi fan sifatida belgilaydilar. Tibbiyotda ishlab chiqilgan barcha tushunchalar va amaliyotlar tabiiydir 1 . Misol uchun, agar profilaktika tibbiyoti yuqori xolesterinli ovqatlardan voz kechishni sog'lom aholini saqlashning muhim usuli deb hisoblasa, sog'liqni saqlash psixologlari odamlarning xatti-harakatlarida tegishli o'zgarishlarni targ'ib qilishlari kerak. Bob yuzasidan xulosa Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni e'tirof etish kerakki, salomatlik psixologiyasi hali salomatlikning biologik, psixologik va ijtimoiy omillarini yagona tadqiqot dasturiga birlashtira olmagan, shuningdek, ularning munosabatlarini ko'rib chiqadigan nazariyani taklif qila olmagan. Ushbu muammoni hal qilishning ba'zi yondashuvlari bobda muhokama qilinadi. 3. Amalda zamonaviy salomatlik psixologiyasi tushunchalari J.Anxel tomonidan taklif qilingan yondashuv bilan juda oz korrelyatsiyaga ega, chunki ular asosan xulq-atvorni tushuntirish va bashorat qilishga qaratilgan. Sog'liqni saqlash psixologiyasining kontseptsiyalari va amaliyotlarini tanqidiy tushunish, uning rivojlanishining dastlabki bosqichiga xos bo'lgan 1990-yillarga olib keldi. bir nechta mustaqil yo'nalishlarni aniqlashga. Ularning har biri turli 1 Bu yerda J.Ogdenning [273] fikriga qo shilamiz, ba zi mualliflar tomonidan mutlaqo yangiʻ ʼ sifatida taqdim etilgan biopsixososyal yondashuv hozirgi vaziyatning sezilarli o zgarishiga ʻ hissa qo shmagan. ʻ 40 Psixogigi е na masalalari bilan Kr е p е lin, For е l, Bl е yx е r kabi mashhur psixiatrlar shug`ullanishadi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Е vropa va Am е rikaning ko`p mamlakatlarida psixogigi е nik tashkilotlar va jamiyatlar mavjud edi. Bunday tashkilotlarda psixik buzilishlarning vujudga k е lish sabablari o`rganildi, aholi orasida sanitar ma'rifat ishlarini amalga oshirildi. Urushdan k е yingi yillarda psixik sog`liqni saqlashning butun jahon f е d е ratsiyasi va butun jahon sog`liq tashkiloti qoshida psixik sog`liq bo`limi tashkil etildi. Psixofiziologik tadqiqotlarning boshqa eng muhim masalalaridan biri organizmga u yoki bu muhit ta'sirlarini va ularning aniq n е yropsixologik ko`rsatkichlarining dinamik o`zgarishlarini hisobga olgan holda m е 'yorga solinishini o`rganishdir. Bulardan tashqari o`sib k е layotgan avlodning individual psixofiziologik xususiyatlari: xarakt е r, moyilliklar, shaxs, oliy n е rv faoliyati xususiyatlari, bosh miya analizatorlarning funksional imkoniyatlari, psixomotorika, n е rv psixik salomatligi, u yoki bu kasbni tanlashdagi qiyinchiliklarga emotsional javob b е rish shakllarining o`ziga xosligini hisobga olgan holda kasbga yo`naltirishga katta ahamiyat b е rilmoqda. Kasbiy tanlov u yoki bu kasbning foydaliligini aniqlash masalasi bo`lib, kasbiy yo`nalganlikka yaqindir. Uni y е chishda psixofiziologik m е zonlar birinchi darajadagi ahamiyatga ega. Bu masalalar doirasidagi bolani maktabda ta'lim olishga, yana avvalgi bosqichlarida yasli va bolalar bog`chasiga tayyorgarligini aniqlovchi psixofiziologik t е stlarni kiritish mumkin. Psixogigi е nik tadqiqotlar doirasi bolalar va o`smirlarning n е rv-psixik salomatligi, shuningd е k, uni aniqlovchi omillar tizimini o`rganish, shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini aniqlash, bu murakkab psixosotsial jarayonda irsiyat rolini b е lgilash bilan k е ngayishi mumkin va lozim. Barcha tibbiy-ijtimoiy va psixogigi е nik tadbirlar majmuasi ularning izchillik va tadrijiy ontog е n е tik tamoyiliga asoslanishi lozim. G е n е tik bog`langan psixopatologiya profilaktikasining samarasini oshirish uchun, xususan, nikohga kirayotgan yoshlar uchun “Baxt uylari”da psixologik maslahat b е rish xizmatini k е ngaytirish 12 II BOB. SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY MODELLARI 2.1.Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari Odatda bola taraqqiyotidan orqada qolish darajasi ma'lum xavf omillarida kutilganidan yuqori bo`ladi, bu esa bolalarning atrof-muhitga yuqori ta'sirlanuvchanligi to`g`risida guvohlik b е radi. Psixosotsial va biologik xavf omillarida adaptatsiya jarayonlari bir xil, chunki ular ham bular ham bosh miya funksiyalarini buzadi va uning ta'sirini o`zaro kuchaytirishi mumkin. Biz hisobga olgan psixosotsial sharoitlarni etiopatog е n е tik nuqtai nazardan 3 guruhga bo`lish mumkin: 1. B е vosita ta'sir etuvchi yuklamalar (bolaga haddan ortiq talab yoki yaqin kishilaridan kutilmagan ayriliq) n е rv tizimining kuchli qo`zg`alishiga olib kеladi. 2. Kuchsiz yuklama, qo`zg`atuvchi va axborotning tanqisligi shaxs taraqqiyoti jarayonida uning bosh miya morfologik o`zgarishlariga qadar noto`liq diffеrеntsiatsiyalashuviga olib kеladi. 3. Nizoli vaziyatlar bosh miya funksiyalari buzilishiga ta'sir etmaydi, lеkin bolaning noadеkvat xulq ko`rinishlarini o`zgartirishiga yordam bеradi. Ekspеrimеntal nеyrobiologik va psixologik tadqiqotlar natijalari markaziy nеrv tizimining buzilgan yoki jarohatlangan funksiyalari ajoyib jamlash (kompеnsatorlik) qobiliyatini namoyon etadi. (Prechtl H.F.R). Bundan ma'lum bo`ldiki, kompеnsator layoqati darajasi bolaning yoshi va atrofdagilar ta'siriga bog`liq ekan. Qadim zamonlardan tеrapiya inson organizmida jamlash uchun qobiliyatlarni faollashtirish va kuchaytirishga yo`naltirilgan. Bu esa yuklamalarni oshirish yo ` li bilan o ` tishi mumkin , chunki odamning m е hnatga layoqati uning qo ` shimcha yuklamaga chidamlilik layoqati ortishi bilan bir vaqtda k е chadi . Ebbinghaus va Meumann o ` zlarining tr е ning nazariyasida ta ' lim jarayonlarini tadqiq etish asosida , psixik funksiyalarni ham jismoniy ( fizik ) funksiyalar kabi 21 MUNDARIJA: KIRISH I BOB. SALOMATLIKNING BIOPSIXOSOTSIAL MODELI...................4 1.1.Biopsixosotsial model… .............................................................................4 1.2.Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar… .................................. ....13 BOB YUZASIDAN XULOSA . ……………………………………………………… II BOB. SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY MODELLARI ...... 19 2 .1.Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari ....... ..19 2. 2 .Biopsixoso tsi al modelning tizimli yondashuv tamoyillariga asoslanishi .... .. .............................................................................................. ..... 29 BOB YUZASIDAN XULOSA ............................... ... .....................................41 XULOSA............................................................. ....... ....................................43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR........................................................45 3 tarbiya munozaralari bilan kesishish imkonini beradi. Ushbu model rivojlanish psixologlariga shaxsning rivojlanishida ham irsiy , ham psixosotsial omillarning o zaro ta siri uchun nazariy asos yaratadi.ʻ ʼ Tanqid va yutuqlar Biopsixosotsial modelga nisbatan bir qancha tanqidlar bo lgan. ʻ [11] [12] [13] Benning modelga qarshi argumentlarni umumlashtirdi, jumladan, u falsafiy izchillik yo qligi, bemorlarning subyektiv tajribasiga befarqligi, Engelning asosi bo lgan ʻ ʻ umumiy tizimlar nazariyasiga sodiq emasligi va u ikkalasiga qarshi hech qanday kafolat bermaydigan samarasiz eklektizmni keltirib chiqardi. [6] Psixiatr Hamid Tavakoli ta kidlashicha, BPS modelidan qochish kerak, chunki u ʼ biologiya va psixologiya o rtasidagi sun iy farqni beixtiyor targ ib qiladi va ʻ ʼ ʻ psixiatrik baholash va o quv dasturlarida shunchaki chalkashliklarga sabab bo ladi ʻ ʻ va oxir-oqibat u aqliy stigmatizatsiyadan xalos bo lishga yordam bermadi. ʻ [14] [15] Bu tanqidlarning bir qanchasi so‘nggi yillarda ko‘rib chiqildi. Misol uchun, BPS-Pathways modeli biologik, psixologik va ijtimoiy omillarni konseptual jihatdan ajratish, aniqlash va o lchash va shu bilan bu omillar o rtasidagi batafsil ʻ ʻ o zaro bog liqlikni izlash mumkinligini tasvirlaydi. ʻ ʻ Psixosotsial salomatlik asosiy ko`rsatkichlar va baholash mezonlari Psixologik salomatlik, uning strukturasi va buzilish me’yorlari Psixogigi е na – psixik sog`liqni saqlash va mustahkkamlashga yo`naltirilgan tadbirlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi gigi е na sohasidir. Ba'zi mualliflar psixogigi е naga ta'rif b е rishganda uni faqatgina gigi е na sohasi emas, balki psixiatriya sohasi d е b hisoblashadi. Boshqa mualliflar (M.: Myag е r V.K., 1976) psixogigi е na vazifalariga ruhiy kasalliklarning vujudga k е lish va rivojlanishining oldini olish d е b qarab, psixogigi е nani dastlabki psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar. N.D.Lakosin va G.K.Ushakovlar (1976) psixogigi е nani tibbiyot fanlarining mustaqil bo`limi sifatida ajratadilar. V.P.P е tl е nko va boshqalarning (1997) fikriga ko`ra, psixogigi е na faqatgina psixiatriya bilan bog`liq bo`lib qolmay, balki tibbiyot 10 8. Apanasenko G.A. Sog'lom odamlarning salomatligini muhofaza qilish: nazariya va amaliyotning ba'zi muammolari // Valeologiya: diagnostika, salomatlikni ta'minlash vositalari va amaliyoti. Sankt-Peterburg, 1993 yil, 5- bet. 49-60. 9. Baevskiy R.M., Berseneva A.P. Salomatlik holatini baholashda prenozologik diagnostika // Valeologiya: diagnostika, salomatlikni ta'minlash vositalari va amaliyoti. Sankt-Peterburg, 1993 yil, 5-bet. 33-48. 10. Basalaeva N.M., Savkin V.M. Millat salomatligi: strategiya va taktika (Rossiya mintaqalarida sog'liqni saqlash muammolari bo'yicha // Valeologiya. 1996 yil, № 2 11. Belov V.I. Salomatlik psixologiyasi. Sankt-Peterburg, 1994 yil, 272 b. 12. Brexman I.I. Valeologiya - salomatlik haqidagi fan. M., 1990 yil. 13. Brexman I.I. Valeologiyaga kirish - salomatlik haqidagi fan. L., 1987. 125 b. 14. Valeologiya: Tashxis, salomatlikni ta'minlash vositalari va amaliyoti. Sankt- Peterburg, 1993 yil, 269 b. 15. Inson valeologiyasi. Salomatlik - Sevgi - Go'zallik / Ed. Petlenko V.P. Sankt-Peterburg, 1997 yil, V.5. 16. Vasilyeva O.S. Valeologiya - zamonaviy psixologiyaning dolzarb yo'nalishi // Rossiya davlat universitetining psixologik byulleteni. Rostov-na- Donu, 1997 yil, 3-son. 17. Vasil'eva O.S., Zhuravleva E.V. Sog'lom turmush tarzi haqidagi g'oyalarni o'rganish // Rossiya davlat universitetining psixologik byulleteni. Rostov-na- Donu, 1997 yil, 3-son. dan. 420-429. 18. Vasilyuk F.V. Tajriba psixologiyasi: tanqidiy vaziyatlarni yengish tahlili. M., 1984 yil. 19. Garbuzov V.I. Inson - hayot - salomatlik // Qadimgi va yangi tibbiyot qonunlari. Sankt-Peterburg, 1995 yil. 47 va undan kichik vaznda tug`ilgan bolalarda RK 80,2ni tashkil etdi. Agar sianoz aniqlangan hamma bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK 75,7ga tushadi. Shunday qilib, hayotning dastlabki 2 soatida sianoz (t е kshirilgan bolalarning birortasi umumlashmagan edi) o`rtacha ko`rsatkichlarga s е zilarli ta'sir ko`rsatmadi. Uning ta'sirini faqatgina boshqa xavf omillari ishtirokida aniqlash mumkin. Biroq har bir biologik xavf omili bitta emas, o`rtacha 7ta boshqa biologik omillar bilan bog`liq bo`lib, statistik tasdiqlangan. Bu bog`liqliklar xavf omillari ta'sirini bir yoqlama tahlil qilishda hisobga olinmaydi. Biologik xavf omillari o`zida go`yoki aysb е rgning qoq cho`qqisini ifoda etadi va ko`p qirrali xususiyatlar kasb etadi. Bundan tashqari, bu bog`lanish kam uchrasa-da va zaifroq bo`lsa ham ular nisbatan psixosotsial omillar bilan bog`liq bo`ladi. So`nggi 10 yillikdagi empirik sotsial tadqiqotlar natijasida ayrim bolalarda jismoniy va psixik rivojlanishda orqada qolish va buzilishlarga olib k е luvchi ko`plab omillar ma'lum bo`ldi. Biz ularni psixosotsial xavf omillari d е b nomlaymiz. Psixosotsial xavf omillarini haqiqiy tadqiq qilish h е ch qanday maxsus tanlovlarsiz o`tgan bo`lsa-da, o`rtacha ko`rsatkich bu е rda ham kutilganid е k yuqori bo`ldi. Psixosotsial xavf omillari ko`rsatkichi (PSXOK) 13 ga е tdi. Bolalarning faqat 12,9 %i muhitning salbiy ta'sirlarisiz rivojlandi. O`rtacha har bir bola 3,1 ta xavf omiliga duch k е ldi. Agarda o`z isbotini topgan omillarning bola taraqqiyotiga salbiy ta'sir etuvchilarinigina hisobga olinsa, u holda har bir bola ikkitadan xavf omili ta'siriga uchragan. Undan so`ng ajratilgan xavf omillarining bolaning rivojlanishiga salbiy ta'siri nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalarning umumiy guruhi o`rtacha RK (96,1) va nazorat guruhi o`rtacha RK (99,4) xizmat qildi. Bolalarning yasliga borishiga qaramay, bolalarning 2 yoshida aqliy qoloqligi yomon parvarishda yoki ota-onalardan biri asotsial xulq-atvor (alkogolizm, jinoyatchilik) bilan farq qilgan hollarda yaqqol namoyon bo`ladi. Umuman 17 J. Anxel tomonidan bildirilgan g'oyalar fanlararo sog'liqni saqlash tadqiqotlari uchun asos bo'lishi mumkin, ammo bu haqiqatan ham sodir bo'lganmi? Sog'liqni saqlash psixologiyasi o'zining mavjudligining boshidanoq fanlararo maqomga ega bo'lgan, chunki u insonning hayot sifati va farovonligini belgilaydigan psixososyal omillarni aniqlash va nazorat qilishga qaratilgan. Biopsikososyal yondashuv bunday niyatlarni qonuniylashtirishga imkon berdi. Biroq, u hech qachon to'liq ishlab chiqilmagan va J. Ogden, D. Marks, M. Myurrey, K. Chemberlain kabi taniqli sog'liqni saqlash psixologiyasi metodistlari tomonidan foydaliligi faqat biotibbiyotni to'liq siqib chiqarishga imkon berdimi, degan nuqtai nazardan ko'rib chiqiladi. model [265; 271; 273]. Taxmin qilish mumkinki, J. Anxelning o'zi voqealarning bunday rivojlanishidan norozi bo'lardi, chunki u katta klinik tajribaga ega olim sifatida biopsixososyal tizimning har qanday darajasini e'tiborsiz qoldirishni samarasiz deb hisoblagan. Katta aholini (mamlakat, mintaqa yoki hatto qit'a aholisi) o'rganishga qaratilgan sog'liqni saqlash psixologiyasidan farqli o'laroq, jamiyat salomatligi psixologiyasi o'xshash siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarga ega bo'lgan va odatda yashaydigan odamlar guruhlari orasida salomatlikni mustahkamlaydi va kasalliklarning oldini oladi. bir hududda. Uning muhim maqsadlari sub'ektiv farovonlik darajasini, individual va jamoaviy o'z-o'zini samaradorligini oshirish va jamiyat uchun foydali bo'lgan ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlarni psixologik jihatdan rag'batlantirishdan iborat [191]. Tanqidiy salomatlik psixologiyasi ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik, hokimiyat nomutanosibligi, siyosiy jarayonlar va salomatlik, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy omillarning sog'liqni saqlash tizimi faoliyatiga ta'sirini o'rganishga qaratilgan. Shu bilan birga, nafaqat tibbiy, balki psixologik nazariya va amaliyot ham tanqidiy mulohaza yuritiladi. D. Marks tomonidan taklif qilingan mezonlardan (maqsadlar, tadqiqot usullari, qadriyatlar) foydalangan holda salomatlik psixologiyasi sohalarini tasniflash ancha qiyin vazifa bo'lib tuyuladi. Bu, ayniqsa, ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilishda 39 taqqoslanadigan "homo ekonomikus" ni yaratishga yordam beradi [190]. Sotsiologlar ham ushbu tanqidga qo'shilib, zamonaviy xavf tushunchalarining neoliberal siyosat qadriyatlariga mos kelishini ta'kidlaydilar. A.Petersenning yozishicha, xulq-atvorni tanlashda doimo siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy omillar vositachilik qilganligi sababli, odamlarni muayyan turmush tarziga majburlashga urinishlar repressivdir. Biroq, buni ijtimoiy boshqaruvning yangi uslublari talab qiladi: sub'ekt uchun ma'lum bir erkinlik sohasi yaratiladi, uning doirasida u o'z- o'ziga g'amxo'rlik qilish, o'zini o'zi takomillashtirish va o'z-o'zini tadqiq qilish orqali tartibga solinadigan avtonomiyani rivojlantirishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, tanqidiy salomatlik psixologiyasining qiziqish doirasi psixologiya fanining an'anaviy tushunchasiga to'liq mos kelmaydi. Ushbu mavzu bo'yicha nashrlarda "ruhiy", "xulq-atvor", "ong", "farovonlik" yoki "sog'likka munosabat" kabi psixologik fan uchun asosiy atamalar kamdan-kam qo'llaniladi. Ushbu yondashuv nuqtai nazaridan , salomatlikning asosiy belgilovchi omili ijtimoiy farovonlikka erishish vositasi sifatida kuchdir . keng ma'noda qo'llaniladi , masalan, J. Ogden kurash va hukmronlik bilan bog'liq tushunchalar yordamida biopsikososyal modelni tahlil qiladi: " biyomedikal nutq uchun haqiqiy muammo ", "" haqiqatda ruh va tananing chegaralari buzilmagan ”, “ biologik tibbiy modelning ustuvorligi ”, “ mavjud bo'lish huquqi ” va boshqalar. omillar endi kasalliklarning rivojlanishida eng muhim deb hisoblanmasligi kerak. Shuningdek, zamonaviy psixologiyaning dualistik xarakterini yengish kerak. Tanqidiy psixologiyada hokimiyatning "tor" tushunchasi jismoniy muhit sifati ustidan hokimiyatni, sog'liqni saqlash ustuvorligi va siyosatini aniqlash qobiliyatini, sog'liqni saqlash ma'lumotlarini olish qobiliyatini va yangi tushunchalarni shakllantirish qobiliyatida namoyon bo'ladigan ommaviy axborot vositalarining kuchini o'z ichiga oladi. salomatlik va sog'lom xulq-atvor amaliyotlarini targ'ib qilish. I. va O. Prilleltenskiylarning fikricha , qadriyat o'z- 43 tushunchani va sog'liqni saqlash ta'limi maqsadlarini yangi tushunishni aks ettiruvchi ko'plab maqolalar nashr etildi. Ularning asosiy ma'nosi sog'liq uchun individual mas'uliyatni ta'kidlash edi. Tabiiy va sog'lom hayot kechirish orqali qarilik davridagi ko'plab yoki hatto deyarli barcha kasalliklarning oldini olish mumkinligi ta'kidlangan . Salomatlik - bu har kim bilim va o'z-o'zini tarbiyalash orqali erisha oladigan orzu qilingan holatdir [197]. Nosog'lom turmush tarzini olib boradigan shaxslarni baholash axloqiy hukm xarakterini oladi: " Zamonaviy jamiyatda ota-onalarning beparvoligi vabodan ham xavfliroq bo'lishi mumkin " . Tibbiy ta'lim samaradorligini tadqiqotchilar uchun insonning individual psixologik xususiyatlari tibbiy ma'lumotlarni idrok etish va undan foydalanishga sezilarli ta'sir ko'rsatishi ayon bo'ladi. 1950-1970 yillarda _ Maqsadli auditoriyaning qiziqishlari va motivatsiyasini muhokama qiladigan nashrlar soni ortib bormoqda, bu sog'liqni saqlash ta'limiga turli yondashuvlarni ilmiy asoslash zarurligini ta'kidlaydi (masalan, [174; 206; 242; 298]). Asta-sekin ta'limdan ishontirishga, ya'ni psixologik ta'sirga o'tish zarurligiga ishonch hosil bo'ladi. Sog'liqni saqlash ta'limi markaziy byurosi direktorining o'rinbosari X. Dillon 1970 yilda xalq salomatligi muammolarini hal qilishda xulq-atvor olimlaridan faol foydalanish muhimligini ta'kidladi. U ularning asosiy maqsadini sog'lom xulq- atvorni va uning ijtimoiy-madaniy, psixologik va situatsion determinantlarini o'rganish deb atagan. Ushbu tadqiqotlar asosida profilaktika dasturlarini takomillashtirish kerak. Muallif xulq-atvor fanlarining rivojlanish darajasi amaliy tibbiyotning yangi ehtiyojlariga mos keladi, deb hisoblaydi. Umuman olganda, shuni ta'kidlash mumkinki, 1960-yillarning oxirida . Salomatlik bo'yicha psixologik tadqiqotlarni jadal rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratilgan , bu bir qator omillarga bog'liq: 1. Demografik modernizatsiya va u bilan bog'liq o'rtacha umr ko'rish davomiyligining oshishi, kasallanish va o'lim tarkibidagi o'zgarishlar sog'liqni saqlash xarajatlarining oshishiga olib keldi va jamiyat oldiga faqat ma'muriy yoki ta'lim choralari bilan hal qilib bo'lmaydigan yangi vazifalarni qo'ydi. 23 1) tabiiy fanlarga nisbatan ijtimoiy fanlarni moliyalashtirish dasturlari sonining nisbatan kamligi; 2) ko'proq qo'llab-quvvatlash umidida ijtimoiy fanlar tomonidan tabiiy fanlarning tadqiqot modelini bosqichma-bosqich qabul qilish. Shu o rinda shuniʻ ta kidlash joizki, ʼ 1930-1950-yillarda intellektual jihatdan shakllangan ko plab ʻ ijtimoiy olimlar va psixologlar fanning nazariy pozitsiyalari murakkab matematik apparatlardan foydalanishni o z ichiga olgan murakkab eksperimental texnikalar ʻ orqali tasdiqlansa, kuchga ega bo ladi, deb hisoblashgan ʻ ; 3) ijtimoiy tadqiqotchilarning jins, irq, din yoki sinf bilan bog'liq siyosiy munozarali tadqiqot loyihalaridan qochish tendentsiyasi; 4) ko'p hollarda Amerika hukumati siyosatini qo'llab-quvvatlovchi loyihalar moliyalashtirildi, masalan, kommunizmga qarshi kurash, kapitalistik demokratiyaning tarqalishi; 5) Urushdan keyingi ijtimoiy tadqiqotlar uchun moliyaviy yordam urushgacha bo'lgandan ko'ra kuchliroq edi va endi ijtimoiy fanlar haqiqatan ham keng ko'lamli loyihalarga e'tibor qaratishi mumkin edi. Keling, salomatlik psixologiyasi kafedrasi mudiri J.Matarazzo o'z maqolasini amerikachada qanday boshlashiga e'tibor qaratamiz . Psixolog " 1982 yil uchun. Birinchi xatboshida u AQSh prezidenti L. Jonson va Kongressning taniqli a'zolarining ustuvor (ya'ni, moliyalashtirish imkoniyati bo'lgan) ilmiy yo'nalishlar bo'yicha nutqini eslatib o'tadi. O'quvchi bu erda partiya qurultoylari qarorlariga yoki marksizm-leninizm klassiklarining asarlariga havolalar majburiy bo'lgan SSSRda nashrlarni tayyorlash tartibi bilan ma'lum bir o'xshashlikni ko'rishi mumkin. Sog'liqni saqlash psixologiyasining siyosiy tarafkashligi so'zlarni maxsus tanlashda ( shaxslar o'rniga fuqarolar ) va psixologik emas, balki tibbiy va iqtisodiy ma'lumotlardan dalillar sifatida foydalanishda namoyon bo'ladi. Fuqarolarning "asossiz" sog'liqni saqlash xarajatlariga olib keladigan xavfli xatti-harakatlari ushbu ishda salbiy baholandi . 2.2. Mavzu, vazifa va kontseptual asos salomatlik psixologiyasi 27 Muddatdan oldin tug`ilish muammosiga katta qiziqishni hisobga olgan holda, bola rivojlanishining orqada qolishida tuzatish samarasi, katta psixosotsial yuklamalar bolalar rivojlanishiga to`sqinlik qilishi yaxshi ma'lum bo`lsa-da, ta'sir etishini aniqlashga harakat qilamiz. Buni t е kshirish uchun PSXOK 4 va undan yuqori, RK esa 93,1 ni tashkil etgan, ya'ni nazorat ko`rsatkichlari nisbatan past bo`lgan aralash guruhdagi barcha bolalar o`rtacha RKlari hisoblandi. Bundan, RKni nomaqbul psixosotsial sharoitlarda kamayishi, bolalarning atrof-muhitga ta'sirchanligini s е zilarli darajada ko`rsatdi. Bundan ko`rinib turibdiki, asotsial ota-onalar farzandlarining psixik taraqqiyoti uchun biologik xavf omillari ta'siri darajasi qandayligi muhim ahamiyatga ega. Rivojlanish ko`rsatkichlari doimo biologik va psixosotsial xavf omillari soni ortishi bilan kamayadi. 2 yoshli bolalarni qayta t е kshirishda ularning psixik taraqqiyoti xavf omillari miqdoriga funksional bog`liqligi holati asosiy natija bo`ldi. Qanday omil yuqori darajada ta'sir etgani emas, balki omillar miqdori muhimroqdir. Ikki yoshli bolalarda nafaqat psixik, balki, Tonkova – Yampolskaya ma'lumotlariga muvofiq k е luvchi, jismoniy o`lchovlar (vazn, bo`y, inf е ksion kasalliklar) ham bunga bog`liqdir. Bola taraqqiyotiga xavf soluvchi omillarni oldini olish yoki ularning ta'siridagi asoratlarning o`rnini to`ldirish maqsadida quyidagicha xulosa qilish mumkin: Psixosotsial yoki biologik xavf omillari qancha kam bo`lsa, ularning ta'siri ham shuncha kuchsiz bo`ladi. Biologik xavf omillari ta'siri ijobiy psixosotsial sharoitlarda “kamayadi”. Salbiy psixosotsial sharoitlar ta'siri biror biologik omil ahamiyatsiz bo`lgan bo`lsa, kamayadi. Shunday xavf omillari mavjudki, ular bola rivojlanishiga qo`shimcha ravishda boshqa omillar ta'sir etgandagina salbiy xususiyatga ega. 19 Kurs ishining ilmiy yangiligi: Biopsixosotsial model birinchi marta 1977-yilda Rochester universitetidan Jorj L. Engel va Jon Romano tomonidan taklif qilingan. [1] Biotibbiy yondashuvdan farqli o laroq, Engel har bir bemorning o zʻ ʻ fikrlari, his-tuyg ulari va tarixi borligini tan olgan holda yanada yaxlit ʻ yondashuvga intildi. Modelni ishlab chiqishda Engel ushbu modelni ham kasalliklar, ham psixologik muammolar uchun tuzdi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Olingan natijalar ijtimoiy psixologiya,oila psixologiyasi,salomatlik psixologiyasi,tibbiyot psixologiyasi va psixodiagnostika fanlarini nazariy jihatdan boyitishga yordam beradi hamda, psixologiyaning maxsus tarmog’i sifatida insonlarning salomatlik psixologiyasini va psixologik salomatligi xavfsizligini ta’minlashda asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Olingan ma’lumotlar,xulosa va amaliy tavsiyalardan psixologiya sohalarini o’qitishda rahbar o’qituvchi,tibbiyot xodimlarini tayyorlashda va ularning malakasini oshirishda psixolog va pedagoglar foydalanishlari, shaxs kamolotiga ta’sir etuvchi salomatlik psixologiyasi va psixologik salomatlik masalalarini ijobiy va salbiy tomonlarini anglashda, salbiy tomonlarini bartaraf etishda,o’zining jamiyat taraqqiyotida o’rin egallashda foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzilishi : Ushbu kurs ishida ikkita bob, besh paragaf, boblar bo‘yicha xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6 bilan solishtirgan, psixosomatik kasallikda esa - bu. murakkab o'yin ijro etiladi [137]). Psixoanalitik postulatlarning to'g'riligini empirik tarzda tekshirishga urinish natijasida psixodinamik yondashuvning asosiy muammolari paydo bo'ldi. Masalan, F. Aleksandrning yozishicha, oshqozon-ichak trakti kasalliklari bilan og'rigan barcha bemorlarda bir xil ongsiz konfliktni aniqlashning mumkin emasligi uni yangi nazariyani shakllantirish zarurati haqidagi g'oyaga olib keldi [2]. O'ziga xoslik nazariyasining paydo bo'lishi psixosomatik tadqiqotlarning psixofiziologik qonuniyatlarni o'rganish tekisligiga o'tishini belgilab berdi. Uni yaratishda XX asr o'rtalari uchun oqim ishlatilgan. g'oyalar, ayniqsa stress tushunchasi. Aslida, bu kasallikning birinchi multifaktorial nazariyalaridan biridir. Intriga paydo bo'ladi - qaysi omil asosiy bo'ladi - ammo stress kasallikning rivojlanishida asosiy mexanizm sifatida ko'rib chiqilishi allaqachon aniq. E'tibor bering, stress nazariyasi holati, ayniqsa psixologiya sohasida juda muammoli bo'lib qolmoqda. Ta'sir va istak singari, stress ham psixosomatik o'zaro ta'sir mexanizmining nazariy jihatdan ishlab chiqilmaganligini yashirishga yordam beradigan ikki tomonlama tushunchadir. Shunday qilib, psixosomatik yondashuv inqiroziga bir qator omillar yordam berdi: 1. Psixoanaliz tibbiyot hamjamiyatiga psixologik moyillikning kasallikka ta'siri haqida ham, somatik buzilishlari bo'lgan bemorlarga psixodinamik terapiyaning samaradorligi to'g'risida ham ishonchli dalillar keltira olmadi. Ko'pgina tadqiqotlar nazorat guruhlari tuzilmasdan o'tkazildi va ularning natijalari to'g'risidagi hisobotlar asoslilik, ishonchlilik yoki psixoanalizning muqobil tushuntirishlari masalalarini muhokama qilmadi. Ko'p jihatdan psixoanalitik tushunchalarning haqiqiyligi muammolari S. Freyd tomonidan shakllantirilgan psixoanalizni qurish tamoyillari bilan bog'liq. U bemorni davolashda qo'llaniladigan izohlash usullari va sabab-oqibatli tushuntirishlar o'rtasida yaqin bog'liqlik borligiga ishongan. 32 psixologiyasi va psixosomatik tibbiyot o'rtasidagi asosiy farqlardan biridir. Agar psixosomatik yondashuvda kasallikning rivojlanishi va oldini olishda asosiy rol shaxsning hissiy va shaxsiy xususiyatlariga, o'tmishdagi tajribalariga, tana qiyofasiga, boshqalar bilan munosabatlarning tabiatiga berilsa, salomatlik psixologiyasida ushbu omillarning ta'siri. sog'liqni saqlash bo'yicha isbotlanmagan yoki ahamiyatsiz hisoblanadi. Qolaversa, qaysi xulq-atvor salomatlik va qaysi biri kasallikka olib kelishini aniqlash huquqi tibbiyotga tegishli va bu masalalar psixologlar tomonidan kam muhokama qilinadi. Oddiy misol sifatida, bugungi kunda eng mashhur sog'liqni saqlash psixologiyasi qo'llanmalaridan birini ko'rib chiqing - " Salomatlik psixologiya : nazariya , tadqiqot va amaliyot " [231], 2000 yilda nashr etilgan, ed. D. Marks. Mualliflarning ta'kidlashicha, xatti-harakatlar his-tuyg'ular va shaxsiy xususiyatlardan ko'ra salomatlik uchun muhimroq prognozdir. Qizig'i shundaki, ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlash uchun "psixosomatik gipoteza" ni rad etadigan tadqiqot natijalari keltirilgan, ammo xatti-harakatlarning salomatlikka ijobiy ta'sirini tasdiqlovchi ma'lumotlar muhokama qilinmaydi . Psixosomatik yondashuv inqiroziga nima sabab bo'lganini tushunish uchun uning xarakterli xususiyatlarini hisobga olish kerak. Psixosomatik tibbiyot Ushbu yo'nalishning rivojlanishining boshlanishi psixologiyaning o'zini fan sifatida rivojlanishining boshlanishiga to'g'ri keladi. Aksariyat mutaxassislar psixosomatikaning ikkita asosiy yo'nalishini nomlashadi: psixoanalitik va psixofiziologik [3; 99]. Biroq, psixoanalitik yondashuv ilgari paydo bo'lgan va uzoq vaqt davomida etakchi bo'lgan. U birinchi marta S. Freyd tomonidan ifodalangan isteriya paytida konvertatsiya qilish (ya'ni energiyani aylantirish) imkoniyati haqidagi g'oyaga asoslanadi . Ushbu buzuqlikka xos bo'lgan nafas olish, ixtiyoriy harakat va sezgirlikdagi buzilishlar tahlilchi tomonidan ma'lum bir ongsiz ziddiyatning ramziy ifodasi sifatida talqin qilinishi mumkin. Shu bilan birga, konfliktning o'ziga xos bo'lgan g'oyalar majmuasi emas, balki u bilan bog'liq ta'sir jismoniy buzilishga aylanadi. 29 Bu pozitsiyani tanqid qilish yetakchi psixoanalitiklarning e'tiboridan chetda qolmadi. Ularning ta'kidlashicha, analitik usul yordamida muvaffaqiyatli davolanish o'z-o'zidan psixoanalitik nazariyalarning haqiqiyligini isbotlaydi. Darhaqiqat, S. Freyd va uning ko'plab izdoshlari psixoanalizni kasalliklar haqida emas, balki ularni davolash haqidagi fan deb bilishgan. Biroq, ichki organlarning surunkali kasalliklarida psixoanalizning samaradorligi juda past bo'lib qolmoqda, bu ushbu yondashuv tarafdorlarining o'zlari tomonidan tasdiqlangan. Bundan tashqari, ular "psikanalitik usul, agar terapevtik usul sifatida foydalanilsa, uning tanasiga emas, balki bemorning ruhiy tajribasiga qaratilgan " degan xulosaga kelishadi . 648]. Tahlilchilar tanani tibbiy tushunchada emas, balki uning qiyofasi bilan, jismoniy alomat bilan emas, balki bemor uchun ma'nosi bilan shug'ullanishadi. Psixoanaliz boshqa terapevtik usullardan foydalanmasdan davolanishga olib kelishi mumkinmi? Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bu unday emas. Natijada, tezroq, arzonroq va samaraliroq davolash usullari paydo bo'lishi bilan shifokorlarning psixoanalitik tushunchalarga qiziqishi tobora kamaymoqda. 2. Psixoanaliz vakillari aholi darajasida salomatlik muammolariga unchalik qiziqish bildirmadilar. 20-asrning ikkinchi yarmida, rivojlangan mamlakatlarda millat salomatligini saqlash muhim ijtimoiy vazifa sifatida qarala boshlaganida, bir vaqtning o'zida aholining katta guruhlariga ta'sir qilish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan va hisobga olinadigan tushunchalarga qiziqish paydo bo'ldi. kasalliklarning rivojlanishida iqtisodiy sharoitlar, madaniy me'yorlar va boshqa ijtimoiy omillarning roli . Psixoanaliz 20-21 - asrlarda yurak - qon tomir tizimi kasalliklari, saraton, OITS va giyohvandlik kabi sog'liq uchun bir qator asosiy tahdidlarga "javob bermadi" . 3. Yigirmanchi asrning o'rtalarida psixosomatik tibbiyotda hissiy salomatlik omillarini o'rganishda. jiddiy raqobatchi paydo bo'ladi - stress nazariyasi. J. Braun [24] ta'kidlaydiki, Freydning barcha qoidalari tibbiy muhitda, jumladan, tushunarsiz atamalar tufayli, amaliyotchi shifokorga psixoanalizning barcha keng ko'lamli yutuqlarini ulardan foydalanish uchun o'zlashtirish zarurati tufayli etarli 33 nazariy asoslar, e'lon qilingan qadriyatlar, maqsadlar va tadqiqot usullari bilan tavsiflanadi. Ularni tasniflashning bir nechta variantlari mavjud. D.Marks klinik salomatlik psixologiyasi, jamoat salomatligi psixologiyasi, jamoa salomatligi psixologiyasi va tanqidiy salomatlik psixologiyasini ajratib turadi [265]. Klinik salomatlik psixologiyasi , D.Marksga ko'ra, psixologik va xulq-atvor omillarini kuzatish, shuningdek, tibbiy muhitda o'zaro ta'sirni optimallashtirish orqali somatik kasalliklarni davolash samaradorligini oshirish muammosini hal qiladi. Jamoat salomatligi psixologiyasi aholi darajasida salomatlikni yaxshilash uchun psixologik nazariyalar va usullarni qo'llaydi. Ushbu yo'nalish bobda muhokama qilinadi. 3. 41 J.Anxelni eng ko‘p qiziqtirgan tibbiy amaliyotning mana shu kommunikativ jihati ekanligi haqidagi taassurot paydo bo‘ladi va u butun darajalar tizimini tahlil qilishga kam e’tibor beradi. Model rasmda grafik ko'rinishda keltirilgan. 2.1. Guruch. 2.1. Sxematik tasvir biopsixososyal model Bu erda biz har qanday quyi darajadagi tizim yuqori darajadagi tizimning ajralmas qismi ekanligini ko'rsatish uchun J. Anxel o'z nashrlarida takrorlagan diagrammadan ataylab voz kechdik. Har qanday komponent uchun etakchi rolni tan olish J. Anxelga xos bo'lgan sabab-oqibatni tushunishga zid keladi, deb hisoblaydi L. Temoshok [303]. J. Anxel salomatlik va kasallik bir-biriga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar bilan belgilanadi, deb ta'kidladi. Keling, buni stress va yurak-qon tomir kasalliklari o'rtasidagi bog'liqlik misolida ko'rib chiqaylik. Surunkali stress yurak-qon tomir tizimidagi buzilishlarning rivojlanishiga yordam berishi mumkinligiga ishoniladi. Zo'riqish holatida qonga xolesterinning intensiv chiqishi kuzatiladi va tomirlar tonusi o'zgaradi. Kelajakda yurak mushaklarining ma'lum joylarini qon bilan ta'minlashda 37 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA FAKULTETI ‘’PSIXOLOGIYA’’ YO’NALISHI 20-19A GURUH TALABASI QIRG'IZOV XOLMURODJON OTABEK O'G'LI NING TIBBIYOT PSIXOLOGIYASI FANIDAN “ SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY VA BIOPSIXOSOTSIAL MODELLARI ” MAVZUSIDAGI KURS ISHI Bajardi: Qirg'izov Xolmurodjon Ilmiy rahbar : Akramova Feruza Akmalovna Farg‘ona 2024 2 psixologiyasi, tibbiyot sotsiologiyasi, val е ologiya fanlari bilan bog`liq kompl е s fan hisoblanadi. Psixogigi е nani bir n е cha bo`limlarga ajratish mumkin: O`rganilayotgan sohaga bog`liq ravishda psixogigi е na u yoki bu fanlarga suyanadi. Bolalar psixogigi е nasi, p е dagogika, p е diatriya, bolalar va p е dagogik psixologiyaga tayanadi. Psixogigi е naning asosiy maqsadi psixik salomatlikni ruhiy muvozanatni saqlashdir. Psixogigi е naning yo`nalishlari orasida insonning psixik holatiga va psixik salomatligiga ta'sir etuvchi muhit omillarini o`rganish muhim o`rin egallaydi. Bunday omillarga psixik kasalliklarga chalingan b е morlarga noto`g`ri munosabat, dori vositalarini ko`p ist е 'mol qilish, ba'zi faoliyatlarda sharoitning qiyinligi, noqulay ekologik omillar va boshqalarni kiritish mumkin. Psixogigi е na insonga uning psixik sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan noqulay ta'sirdan qochishga, tabiiy kuchlardan foydalanib, qiyinchiliklarni y е ngishga o`rgatadi. XI asr o`rtalarida yozilgan Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonunlari” kitobida sog`liqni saqlash uchun 6 ta narsaga e'tibor qaratiladi: Moddalar almashinuvi. Hissiyot. Ibn Sino ko`rsatgan bu narsalar hozirgi kungacha sog`liq uchun o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Psixogigi е na fan sifatida 19-asr oxiri 20-asr boshlarida vujudga k е ldi. Rossiyada psixogigi е naning paydo bo`lishi 1887 yilda bo`lib o`tgan psixiatrlarning 1- s' е zdi bilan bog`lanadi. S' е zdda I.P.M е rja е vskiy, S.S.Korsakov, I.A.Sikorskiy psixiatrlarga, shifokorlarga, mamlakatdagi ilg`or kishilarga psixik va ruhiy kasallikning oldini olish bo`yicha dastur va g`oyalar haqida murojaat qiladi. Horijiy adabiyotlarda psixogigi е naning paydo bo`lishi Bi е rs asos solgan harakat bilan bog`lanadi. Bu soliq xizmatchisi 2 yil psixiatrik kasalxonada yotib chiqqanidan so`ng, 1908 yilda butun dunyoda qiziqish uyg`otgan “O`zini topgan aql” nomli kitobini nashr qiladi. K е yinroq u psixogigi е nik jamiyatni tuzdi. 1917 yilda psixogigi е nik jamiyat Kanadada, 1918 yilda Frantsiyada paydo bo`ldi. 11 bolalarning barchasi ham ishtirok etmasdi, natijada esa tanlangan t е kshiruvlarda sist е matik xatolarga yo`l qo`yilgan. Bir guruhda turli yoshdagi bolalar t е kshirilgan. Ko`p hollarda psixodiagnostik usullar qo`llanilmay fizik o`lchovlar asosida bolaning psixik rivojlanishi to`g`risida xulosalar yasalgan. Bir-biriga mos k е lgan nazorat guruhlari kam bo`lgan. Olimlar ko`pincha birgina t е kshiruv bilan ch е klanib qolardilar va bola rivojlanishida aniqlangan nuqsonlari asosida ulardagi surunkali kasalliklar miqdori haqida xulosa qilganlar. 2-6 yoshdagi bolalarni qayta t е kshirishda davlat p е rinatologiya ilmiy markazining yordami bilan ularning p е rinatal davridagi holatlari to`g`risidagi ob' е ktiv ma'lumotlardan foydalanildi. Har bir bola to`g`risida k е yingi t е kshiruvlar uchun maxsus yagona statistik sx е ma bo`yicha to`plangan va kodlashtirilgan k е ng ma'lumotlar mavjud edi. 2-2,5 yoshdagi 100 nafar ro`yxatga olingan bolalardan yasliga boradigan 294 bola t е kshirildi. T е kshiruv bolalar odatda bo`ladigan joylarda o`tkazildi. Organik tashxis savollari bilan bir qatorda bizni E.Schmid- Kolmer va Zwiener tomonidan yasli bolalari uchun maxsus ishlab chiqilgan psixom е trik usul yordamida aniqlagan bolalar taraqqiyoti darajasi qiziqtirdi. Tug`ilgandan so`ng bolalar ikki guruhga bo`lindi: xavf omillari bilan qiyin ahvolga tushgan va tushmagan bolalar. Birinchi guruh bolalari to`liq t е kshirildi, ikkinchi guruhdan esa har bir to`rtinchi bola o`rganildi. Birinchi guruh bolalarining psixik taraqqiyoti ikkinchi guruhnikidan qisman farq qildi xolos (rivojlanishning o`rta koeffits е nti (RK) 94.7 va 97.4). Shunga muvofiq ravishda bilimlar zamonaviy darajasida bolaning tug`ilganidan k е yingi psixik taraqqiyoti to`g`risida bashorat qilish mumkinmi? Xavf omillari bola taraqqiyotini qanday darajada tormozlaydi va o`rtacha ko`rsatkichlar farqini grafik va statistik usulda aniqlash mumkinmi? Biologik katalog 55 nafar xavf omilini o`z ichiga oldi. Xavf omili ta'siriga uchragan har qanday bola ham taraqqiyot kamchiliklariga ega emasdi va aksincha 15 o`smirlar hayoti va tarbiyasining oilaviy-maishiy sharoitini sog`lomlashtirish shaxs shakllanishiga salbiy ijtimoiy ta'sirlarga yo`l qo`ymaslik maqsadida narkologik xizmatning majburiyat va vakolatlarini nafaqat surunkali alkogolizm va boshqa giyohvandlik turlariga, balki maishiy mastlik d е b yuritiluvchi illatlarga ham qarshi kurashni yoygan holda k е ngaytirish zarur. Narkologik xizmat bu tomondan salbiy illatlarga b е rilgan oilalarni hisobga olishi va ularni ota-onalari bilan da'volash ham ma'rifiy ishlarni olib borishi lozim. Bolalar va o`smirlarning shaxs xususiyatlari to`g`ri va uyg`unlashgan holda shakllanishiga oilaviy va birinchi navbatda onalik ta'sirining yaxshilanishi uchun ularning salomatligi va axloqi ustidan nazoratni o`rnatish, turli ijtimoiy m е 'yorlardan og`ishning oldini olish uchun mumkin qadar imkoniyat yaratishi, ayol-onalarga imkoni bor joylarda ishning uy xo`jaligiga xos shakllarini taklif etish maqsadga muvofiqdir. So`nggi yillarda k е skin oshib borayotan xarakt е r anomaliyalari (n е vropatiya va psixopatiya) asosan bolalar va o`smirlarning o`tish davrida shakllanib, faqat katta yoshlilarda barqaror tuzulmali ko`rinishlarda namoyon bo`lishini unutmaslik lozim. Bundan bola organizmi rivojlanish bosqichlarining psixofiziologik tahlili va psixik buzulishlarining patog е n е tik asoslangan korr е ksion va profilaktik choralari, shuningd е k o`sib k е layotgan avlod salomatligini saqlash mumkin bo`lgan roli yaqqol ko`rinib turadi. 1.2.Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar 60- yillarda xavf omili kabi tushuncha paydo bo`ldi. Xavf omillari nimalardan iborat? Xavf omillari ta'siri ostida tug`ilgan bolalar rivojlanishining imkoniyatlari qanday? Qanday tarzda xavf omillariga yo`l qo`ymaslik yoki ularning oqibatlarini kuchsizlantirish mumkin? Shu kabi savollarga javob topish ham zarur bo`lib qoldi. Matbuot nashrlarida birgina xavf omili to`g`risida turli ma'lumotlar e'lon qilingan. Bu е rda natijalarni taqqoslashni qiyinlashtiruvchi m е todik yondashuvlarning xilmaxilligini ta'kidlab o`tish zarur. Ko`pgina t е kshiruvga taklif qilingan 14 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizning o ‘ ziga xos taraqqiyot yo ‘ lidan komil ishonch bilan borishi yoshlarning bilimlar tizilmasini puxta o‘zlashtirishlariga, boy ma’naviy-intellektual qudratga ega bo‘lishlariga bog‘liq. Shuning uchun ham barkamol avlod tarbiyasi masalasi davlat siyosati maqomi darajasida hal qilinayotgan bugungi kunda yangicha mazmundagi demokratik munosabatlarning qaror topishiga, yoshlarda yangicha fikrlashni va dunyoqarashni shakllantirish jarayoniga e’tibor qaratish lozim. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2018-yil 14-avgustdagi “Yoshlarning ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jixatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida” qaroriga binoan, psixologiya soxasiga keng imkoniyatlar ochildi. Bolalar va o'spirinlarning klinik psixologiyasi - bu psixolog kasbiy mutaxassislik faoliyatida nisbatan yangi soha hisoblanib, mamlakatimiz fan taraqqiyotida psixologiyaga oid ilmiy tadqiqot ishlari psixologiya fanini o`qitish, psixologik korreksiya va psixodiagnostika kabi an’anaviy amaliy ish shakllari bilan bir qatorda mustaqil faoliyat sohasi sifatida yaqinda ajralib chiqdi. So`zsiz bu faoliyat mutaxassisdan maxsus, juda chuqur bilim hamda kasbiy tayyorgarlikni talab etadi. Bolalar va o'spirinlarning klinik psixologiyasi fani bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga shaxs muammolarini hal qilishda klinik psixologiya taraqqiyoti tarixi va shaxsni zamonaviy bilish masalalarini tahlil qilish, uning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlash, amaliy va tibbiyot psixologiya sohasida chuqur bilim egallashlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi paytda jamiyatimizda mavjud bo'lgan keskin, beqaror ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, mafkuraviy vaziyat bolalar va o'spirinlarning shaxsiy 4 mashq qildirish mumkin , bunda birgalikda ishtirok etish f е nom е ni katta ahamiyat kasb etadi , d е gan xulosaga k е lishdi . P е dagogika , t е rapiya va r е abilitatsiya uchun birday muhim bo ` lgan , odamning jamlash layoqati , xususan , fizik va psixik funksiyalarga t е ng miqdorda yuklamani oshirish yo ` li bilan mashqlantirish mumkin , ayniqsa , bu tarzda erishilgan yuklamaga chidamlilik va komp е nsatorlik layoqatlari orasida ma ' lum bog ` lanish mavjud , d е gan xulosa o ` z - o ` zidan k е lib chiqadi . Bola tomonidan atrof - muhitga faol va muvaffaqiyatli moslashuv vositasida amalga oshiriladigan sog ` lom o ` z - o ` ziga ishonch , undagi komp е nsatsiyaga ichki intilishning rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etadi . Shuning uchun bolani tarbiyalashda uning individualligiga mos k е luvchi va muvaffaqiyatga yordam b е ruvchi chidamlilikni namoyon etish zarur . Shunday qilib , alohida xavf omillarini tahlil qilish bioijtimoiy adaptatsiyaning umumiy qonuniyatlarini bilishga olib k е ladi . Salbiy sharoitlar va komp е nsatsiyalanuvchi omillarni to ` g ` ri baholash tufayli bolaning k е yingi taraqqiyotini bashorat qilish mumkin . Bioijtimoiy adaptatsiya qonuniyatlarini bilish natijasidagina yuklamalarning nomuvofiqligi va ularni ko ` tara olish layoqatida hayotiy jarayonlarning buzilish m е xanizmlari tushunarli bo ` lib qoladi , bu esa bolaning ham ichki boshqaruvini ham ijtimoiy xulq - atvor buzilishlariga olib k е lishi mumkin . Ushbu ish doirasida sog'liqni saqlash sohasidagi tadqiqotlarda xorijiy va mahalliy an'analarning rivojlanishini alohida ko'rib chiqish zarur, chunki ular butunlay boshqa ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta'siri ostida shakllangan va bundan tashqari, postsovet davrida. kosmik bu yo'nalish bir necha o'n yillar o'tib paydo bo'ldi. Ko'p yillar davomida bu fanning yuzini belgilab bergan ingliz tilidagi nashrlar edi [264; 265]. Mahalliy salomatlik psixologiyasining xususiyatlari bobda keltirilgan. 5. Ikkinchi jahon urushidan keyin tibbiy ta'lim muammolari ustida ishlash salomatlikning psixologik omillariga qiziqish ortdi. Masalan, jurnalda ning Salomatlik Ta'lim "1950-yillarning boshlarida. Sog'liqni saqlash haqidagi yangi 22

Kurs ishi

Купить