Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	104.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Психология

Salomatlik va soģlom xulqning ijtimoiy psixologik omillari

Emlash tushunchasi jamoat salomatligi tushunchasi bilan bog’liq. Davlat sog’liqni
saqlash dasturlarining ulkan ijobiy ta’siri keng e’tirof etilgan. XX asrdagi sog’liqni
saqlash siyosati natijasida qisman, chaqaloqlar va bolalar o’limining pasayishi
kuzatildi va dunyodagi ko’plab odamlar hayot davomiyligi barqaror o’sdi. Misol
uchun, amerikaliklarning o’rtacha umr ko’rish darajasi 1900 yildan boshlab 30
yilgacha, butun dunyoda olti yilga ortganligi qayd etildi.
Salomatlik darjasini aniqlash, uning ko’rsatkichlari
Inson salomatligi — sifat ko’rsatkichi bo’lib, u miqdoriy
parametrlar: antropometrik (bo’y, vazn, ko’krak qafasi hajmi, a’zolar va
to’qimalarning geometrik shakli); jismoniy (yurak urish tezligi, arterial qon
bosimi, tana harorati); biokimyoviy (tanadagi kimyoviy elementlar, eritrotsitlar,
leykotsitlar, gormonlar va boshqalar miqdori); biologik (ichak florasining tarkibi,
virusli va infektsion kasalliklar mavjudligi) va boshqa biomarkerlardan tashkil
topadi.
Inson organizmi holati uchun «norma» tushunchasi mavjud bo’lib, bunda
parametr qiymatlari tibbiyot fani va amaliyoti bilan belgilanadigan diapazonga
to’g’ri kelishi inobatga olinadi. Qiymatning berilgan diapazondan og’ishi,
salomatlik yomonlashuvining belgisi va dalili bo’lishi mumkin. Tashqi tomondan,
sog’likni yo’qotish tananing tarkibiy tuzilmalari va funktsiyalarida o’lchanadigan
buzilishlarda, uning moslashuvchanligi o’zgarishida ifodalanadi.
JSST nuqtai nazaridan, odamlar sog’lig’i ijtimoiy sifat hisoblanadi va shu
munosabat bilan aholi salomatligini baholash uchun quyidagi ko’rsatkichlar
tavsiya etiladi:
- Yalpi ichki mahsulotni sog’liqni saqlashga sarflash;
- Birlamchi tibbiy yordamning mavjudligi;
- Aholining immunizatsiya darajasi;
- Homilador ayollarni malakali xodimlar tomonidan tekshirilishi darajasi;
- Bolalarning oziqlanish holati;
- Bolalar o’limi darajasi;
- O’rtacha umr ko’rish davomiyligi;

Zero, shaxsdagi ichki “men” ning atrof-muhit, jamiyat va yaqinlari
tomonidan munosib ravishda rag batlantirilmasligi o ziga bo lgan bahosiningʻ ʻ ʻ
tushib ketishiga, “tan olinish” ehtiyojining qondirilmasligiga olib keladi. Bu esa
o z navbatida, shaxs tomonidan boshqa yo llar bilan “o zini namoyon etish”
ʻ ʻ ʻ
istagini vujudga keltiradi.
Yoshlarda xulq og ishi va tarbiya buzilishini oldini olish vositalaridan asosiy
ʻ
o rinlarda turuvchi oilaviy tarbiya muhitiga e’tibor berish lozim. Ota-onalar
ʻ
farzandlari bilan ularning yosh davri xususiyatlarini hisobga olgan holda ko proq
ʻ
muloqot qilishlari, ularni qiziqtirayotgan voqeahodisalar haqida suhbatlashishlari
tavsiya etiladi. Oilaviy tarbiyada yetakchi profilaktik vazifa sifatida mustahkam
qiziqishlarni erta tarbiyalash , sevish va sevimli bo lishga qobiliyatni rivojlantirish,
ʻ
o zini band qilish va mehnat qilish ko nikmasini shakllantirish chiqadi. Ota-onalar
ʻ ʻ
bolani faollikning xilma-xil turlariga – sport, san at, bilimga jalb etish orqali shaxs
ʼ
ehtiyojlarini shakllantirishlarini tushunishlari kerak.
2.2. Sh а xsning s а lbiy xulq- а tvori sh а kll а nishig а t а ’sir etuvchi а sosiy omill а r
Sh а xsning t а shqi muhit bil а n o'z а ro t а ’sirg а kirishishi jud а mur а kk а b v а
qizg'in j а r а yondir. Shu s а b а bli h а r q а nd а y od а mning sh а kll а nish sh а rt-sh а roiti
r а ng-b а r а ngdir. O‘zo‘zid а n r а vsh а nki, ushbu sh а rt-sh а roit eng а vv а lo v а qt mezoni
- sh а xsning yosh xususiy а tl а ri bil а n bog'liq. Shu bois m а zkur j а r а yonni voy а g а
etm а g а nl а r misolid а kuz а tish m а qs а dg а muvofiq bol а di deb o'yl а ymiz. B.G.
А n а nev fikrig а ko‘r а , yoshl а mi rivojl а nishning ruhiyfiziologik ko‘rs а tkichl а rig а
а sos а n t а snifl а sh od а m h а yot t а rzi o‘zg а rishi bosqichl а rining quyid а gi z а njirini o‘z
ichig а ol а di: go'd а klik (tug‘ilg а nd а n 18 oyg а to‘lgung а q а d а r); ilk bol а lik (19
oyd а n 5 yoshg а to‘lgung а q а d а r); bol а lik (5-12 yosh); o‘spirinlik (12-15 yosh);
o'smirlik (16-19 yosh); yoshlik (20- 30 yosh); o‘rt а yosh (30-40 yosh); q а rilik;
mo'ys а fidlik. H а r bir yosh o‘zig а xos xususiy а tl а rg а eg а boiib, ul а r, t а biiyki, xuiq-
а tvord а h а m n а moyon bol а di.
Sh а xs nim а ni v а q а nd а y bilishi (gnoseologik s а lohiy а t), nim а ni v а q а nd а y
b а hol а shi ( а ksiologik s а lohiy а t), nim а ni v а q а nd а y y а r а tishi (ijodiy s а lohiy а t), kim

t а shq а ri, ushbu hodis а beshinchi sinfd а o'smirl а r d а vom а ti p а s а yib ketishi bil а n
h а m t а vsifl а n а di.
D а vom а tning p а s а yishi uch xil ziddiy а tg а : - o'smir v а o'qituvchi o'rt а sid а gi
ziddiy а tg а ; - o'smir v а sinf o'rt а sid а gi ziddiy а tg а ; - o'smir bil а n ot а -on а o'rt а sid а gi
ziddiy а tg а s а b а b bo'l а di. Ziddiy а tl а r o'z v а qtid а h а l qilinm а s а , o'smir а sosiy
ijtimoiy kollektivl а rd а n «siqib chiq а ril а di». А mmo bu yoshd а gi o'smirning o'zig а
xos xususiy а ti shund а n ibor а tki, u y а kk а l а nib y а sh а y olm а ydi. O'smir o'zig а teng
deb q а r а ydig а n tengdoshl а ri guruhini qidir а di. Shu t а riq а o'smirl а rning s а lbiy
guruhl а ri sh а kll а n а di. Bu yerd а o'zini n а moyon qilishning m а kt а b yoki oil а d а gid а n
а nch а f а rq qil а dig а n usull а ri а m а l qil а di. Chekish, kiss а vurlik, m а yd а o'g'irlikl а r,
psixotrop modd а l а r yoki spirtli ichimlikl а r iste’mol qilish, m а kt а bd а « а ’lochil а r»ni
do'pposl а sh shul а r juml а sid а ndir. Sh а xs sh а kll а nishining m а zkur bosqichid а
ijtimoiy profil а ktik а z а mirid а yuqorid а gig а o'xsh а sh ziddiy а tl а rning oldini olishg а
q а r а tilg а n chor а t а dbirl а r kompleksi yotishi mumkin. Eng s а m а r а li yo'l - b а rch а
ijtimoiy kollektivl а rd а o'smirl а r o'zini n а moyon etishi uchun keng imkoniy а tl а r
y а r а tib berish. H а r bir o'smir o'zini n а f а q а t o'qishd а , b а lki sportd а , texnik ijodd а ,
b а diiy h а v а skorlikd а v а hok а zol а rd а o'zini n а moyon etish imkoniy а tig а eg а
bo'iishi lozim.
O'smir n а vb а td а gi bosqichg а (14-15 yosh) o'tishi j а r а yonid а bir q а nch а
o'zg а rishl а r ro'y ber а di. Ushbu bosqichd а o'zig а nisb а t а n hurm а tg а ehtiyoj
o'smirg а xos bo‘lg а n а sosiy xususiy а tdir. Bung а erishish uchun u erkinlikk а ,
must а qillikk а , o‘z tengdoshl а rig а or а sid а dovruq t а r а tishg а h а r а k а t qil а di. N а tij а d а
u ziddiy а tli hol а tl а rg а jud а ko‘p to'qn а sh kel а di. Shu yoshd а o'smiming xulq-
а tvorid а jiddiy o‘zg а rishl а r ro‘y ber а di. G а rchi m а zkur yosh guruhining jinoiy
f а olligi 16-17 yoshlil а rg а q а r а g а nd а k а mroq (15-20%) bois а -d а , ushbu yoshd а
jinoy а t sodir etish x а vfi yuqoridir. Kriminologik t а dqiqotl а r sh а xs jinoiy f а oliy а t
yo'lig а q а nch а ert а kirs а , bu f а oliy а t shunch а uzoq d а vom etishi v а x а vfliroq tus
olishini ko'rs а t а di. Bir nech а m а rt а jinoy а t sodir etg а n sh а xsl а ming а ks а riy а ti
birinchi jinoy а tni b а log' а t yoshig а toim а y turib sodir etg а nl а r. o‘smir
sh а kll а nishining ushbu bosqichid а umum ijtimoiy profil а ktik а chor а -t а dbirl а ri

II BOB. XULQ ATVORNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI
PSIXOLOGIK OMILLAR
2.1. Shaxsning xulq - atvori shakllanishida oilaviy muhit
Bola tarbiyasida, ijtimoiy me yorlar talabi asosida tarbiyalashning engʻ
muhim, eng birinchi ijtimoiy nazorat instituti bu oiladir. “Yoshlarimiz tarbiyasi
qanchalik mukammal bo lsa, xalq shuncha baxtli yashaydi”.
ʻ
Chunki farzand tarbiyasi beshikdan boshlab, barkamol komil inson bo lib
ʻ
shakllanishida nikohli sog lom oila muhitining o rni benihoya katta va salohiyati
ʻ ʻ
cheksizdir. Har bir farzand inson bo lib, shaxsga aylanishining dastlabki manbai
ʻ
ota-onaga, oilaga, bevosita bog liqdir. Insondagi xulqatvor, axloq-odobning
ʻ
dastlabki normalari oilada shakllanib, maktab, mahallada, jamoatchilik o rtasida
ʻ
ta’lim-tarbiya tizimi faoliyati jarayonida takomillashadi, insoniy fazilatlari
shakllanib takomillashib komil insoniylik darajasigacha ko tarilib boradi, agar aksi
ʻ
namoyon bo lsa buzg unchi, tajaovuzkor shaxsga aylanib qoladi.
ʻ ʻ
Har bir oilalarni muayyan tarbiyalash usullarining o ziga xosligi mavjud.
ʻ
Ushbu holatlarda ota-onalarning xulq-atvori alohida o rin tutadi va bu bolaning
ʻ
ijtimoiylashuviga ta’sir etadi. Mazkur holatda oiladagi tartib-intizom, o zaro
ʻ
muloqot alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan deviant va tajovuzkor xulqli
farzandlari bor oilalardagi tarbiya usullari o rganilganda, ota-onaning kayfiyatiga
ʻ
ko ra, ko p hollarda qattiqqo llik, jazolash, ota-onalik mehrining "tanqis"ligini
ʻ ʻ ʻ
namoyon qilish kabilar qayd etilgan.
Deviant xulqli va ijobiy xulqli o quvchilarning oila sharoiti o rganilganda,
ʻ ʻ
deviantlilarning nomaqbul oilada tarbiyalanganliklari tasdiqlangan. Xulq og ishini
ʻ
kelib chiqishiga aloqador oilaviy va ijtimoiy omillar muammosiga bag ishlangan
ʻ
tadqiqotlarning tahlili ko rsatishicha, ikki o zaro bog liq omil orasidagi;
ʻ ʻ ʻ

tashkillashtirish masalalariga qaratgan, lekin kasbiy salomatlik tushunchasining
ta’rifini keltirilmagan.
1992-yilda tibbiyot fanlari doktori, harbiy shifokor V. A. Ponomaryenko
tomonidan aytilgan ta’rifga ko’ra, kasbiy salomatlik — kasbiy faoliyatning barcha
sharoitlarida mehnat qobiliyatini ta’minlovchi kompensator va himoya
mexanizmlarini saqlab qolish qobiliyatidir. Kasbiy salomatlik tushunchasi
«Sog’lom kishi salomatligi» (1996 yil) asarida ham xuddi shunday ta’riflanadi,
faqat qo’shimcha ravishda professional ishonchlilikni ta’minlash zaruriyati bilan
to’ldirilgan. Keyinchalik V. A. Ponomarenko va A. N. Razumov kasbiy
salomatlikka tizim ko’rinishida qarashni taklif qildi, tizimnining asosiy tuzilmaviy
komponentlari funktsional holat, ruhiy va jismoniy sifat, ishchilarning kasbiy
mehnatga bardosh bera olishi va ularning faoliyati ishonchliligiga zamin
yaratadigan klinik, ruhiy va jismoniy statuslardir. Keltirilgan tadqiqotchilarning
fikriga ko’ra, kasbiy salomatlik tuzilmasida markaziy o’rinni professional-muhim
sifatlar egallaydi, ular insonning genotipik statusi, uning funktsional zaxiralari,
keyinchalik esa (bevosita va bilvosita) — kishining funktsional holatini belgilaydi.
Keyinchalik, psixologiyaning rivojlanayotgan yangi bo’limi — salomatlik
psixologiyasida kasbiy salomatlik (endi har qanday kasb-hunar uchun) «kishi
organizmining muayyan davri davomida belgilangan samaradorlik va davomiylik
bilan muayyan kasbiy faoliyatga qodirligi, shuningdek bu faoliyatga hamrohlik
qiluvchi noqulay omillarga bardosh bera olishini baholash maqsadida organizm
funktsional holatining jismoniy va ruhiy ko’rsatkichlarining integral
xarakteristikasi» deb ta’riflana boshladi.
Kasbiy salomatlikning mezoni sifatida «mutaxassis faoliyatining uning
organizmi funktsional holati, fiziologik qiymatini hisobga olishdan kelib chiqib,
mumkin bo’lgan maksimal samaradorligi» deb belgilanadigan insonning mehnat
qobiliyati xizmat qiladi.
Zamonaviy tushunchada, kasbiy salomatlik kasbiy faoliyat talablariga javob
beradigan va uning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan mutaxassis
xarakteristikalarining muayyan darajasi ko’riladi.

Kurs ishining predmeti. Salomatlik va sog’lom xulqning shakllanishi.
Kurs ishining ob'ekti: Salomatlik va sog’lom xulqning ijtimoiy psixologik
omillari .
Kurs ishining maqsadi: Salomatlik va sog’lom xulqning ijtimoiy
psixologik omillari o rganish.ʼ
K urs ishining vazifalari. Salomatlik va sog’lom xulqning ijtimoiy
psixologik omillari , baholash va yosh avlodda sog’lom xulqni shakllantrish.
Kurs ishining metodlari : Kontent analiz, “ Ota-onalarning bolalarga
bo lgan munosabati test-so rovnomasi”
ʻ ʻ metodidan foydalanildi va mavzu
nazariy tahlil qilindi .
Kurs ishining tuzilishi. 2 bob, 4 tа раrаgrаf, xulosаlаr tаvsiyаlаr vа
foydalanilgan аdаbiyotlаr ro‘yxаtidаn iborаt.

Xulosa va tavsiyalar.
M а lumki, 16-17 yoshd а o'smird а f а ol fiziologik o'zg а rishl а r ro‘y ber а di.
Sh а xs rivojl а nishi m а zkur bosqichining o'zig а xos xususiy а tl а rini tushunib etish
uchun jinsiy rivojl а nishning psixologik v а sosiologik m а s а l а l а ri jud а muhimdir.
Erkinlik v а ijoz а t cheg а r а l а ri keng а yg а n, ijtimoiy v а jinsiy rivojl а nish o'rt а sid а gi
t а fovut es а tobor а k а tt а l а shib bor а yotg а n hozirgi d а vrd а bu hol а t а yniqs а muhim
а h а miy а t k а sb et а di. Ushbu hol а tg а (u voy а g а etm а g а nl а r jinoy а tl а rining 80-85%
ni sodir et а di) deform а siy а l а shg а n xulq- а tvoming mur а kk а b sh а kll а ri xos bo'lib
hisobl а n а di. Sh а xsning sh а kll а nish sh а rt-sh а roiti uning ijtimoiyl а shuvi d а r а j а si,
y а ’ni od а m ijtimoiy z а rur f а zil а tl а mi o'zl а shtirish j а r а yoni bil а n h а m bog'liq bo'lib,
bu j а r а yon h а m jud а mur а kk а b h а md а bir necht а bosqichl а rd а n ibor а t: 1) muhitg а
qo'shilish; 2) mu а yy а n ijtimoiy v а zif а , funksiy а , norm а , huquq v а burchl а mi
o'zl а shtirish; 3) muhitg а mosl а shish v а ung а f а ol t а ’sir ko'rs а tish; 4) ijtimoiy
mo‘lj а ll а r b а rq а ror tizimining sh а kll а nishi. Sosiologiy а f а nid а sh а xsning
ijtimoiyl а shuvi mex а nizmi v а soh а l а ri f а rql а n а di. Ijtimoiyl а shuv mex а nizmi -
inson ijtimoiy а xborotni idrok etishi v а o'zl а shtirishig а yord а m beruvchi
vosit а l а rdir.
Psixologl а r fikrig а ko'r а , bund а y vosit а l а r q а torig а t а ’sir ko'rs а tish,
mosl а shtirish, ishontirish, t а qlid qilish, boshq а rish, yoi-yo'riq ko'rs а tish v а
hok а zol а r kir а di. Ijtimoiyl а shuv soh а l а ri - ijtimoiy t а jrib а ni o‘zl а shtirishg а t а ’sir
ko'rs а tuvchi ijtimoiy institutl а r bo'lib, bund а m а kromuhit (ijtimoiy munos а b а tl а r
tizimi) v а mikromuhit (oil а , m а kt а b, y а qin m а ishiy, oshn а og‘ а ynil а r muhiti v а
boshq а muhitd а gi munos а b а tl а r) f а rql а n а di. Ijtimoiy muhit od а ml а r h а yoti v а
f а oliy а tid а muhim o‘rin tut а di. А mmo sh а xsning sh а kll а nishi n а f а q а t j а miy а td а gi
moddiy, siyosiy v а m а fkur а viy munos а b а tl а rg а , b а lki o‘zi y а sh а yotg а n muhitg а ,
und а а m а l qiluvchi q а driy а tl а r, а n’ а n а l а r v а qoid а l а r tizimig а h а m bog'liqdir.

SALOMATLIK VA SOĢLOM XULQNING IJTIMOIY PSIXOLOGIK
OMILLARI
REJA:
I BOB. SALOMATLIK HAQIDA TUSHUNCHA, DARAJASINI
ANIQLASH, MEZONLARI, RITMI
1.1. Salomatlik tushunchasi va ta’rifi haqida
1.2. Kasbiy salomatlik va sog’lom turmush tarzi
I bob bo ’ yicha xulosa.
II BOB. XULQ ATVORNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI
PSIXOLOGIK OMILLAR
2.1. Shaxsning xulq - atvori shakllanishida oilaviy muhit
2.2. Sh а xsning s а lbiy xulq- а tvori sh а kll а nishig а t а ’sir etuvchi а sosiy omill а r
II bob bo’yicha xulosa.
Xulosa va tavsiyalar.
Foydalanilgan adabiyotlar.

9. Nurbek, A. (2023). SOCIAL PSYCHOLOGY OF ALTURISM AND
ALTHURISTIC BEHAVIOR. American Journal of Interdisciplinary Research and
Development, 16, 134-137.
10. ALIJONOV Nurbek // ALTURIZMNING IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI
VA ALTURISTIK XULQ-ATVOR// JOURNAL OF PEDAGOGICAL AND
PSYCHOLOGICAL STUDIES. VolumeI, Issue 5. May 2023. 71-74.
11. Nurbek, A. (2021, December). The Combination of Social Relationships
and Psychological Health. In Conference Zone (pp. 268-270).
12. R.Nuriddinov, D.Mo'minov, & A.Ostanaqulov. (2023). BO'LAJAK
PEDAGOGLAR RUHIY SALOMATLIGINI TAMINLASHNING
IJTIMOIYPSIXOLOGIK OMILLARI. Scientific Impulse, 1(10), 612–617.
13. D.Mo'minov, R.Nuriddinov, & A.Ostanaqulov. (2023). BADIY
ASARLARDA PSIXOLOGIK MANIPULYATSIYANING O RNI VAʻ
AHAMIYATI (LEV TOLSTOYNING “TIRILISH” ASARI MISOLIDA).
Scientific Impulse, 1(10), 618–624.
14. NURIDDINOV, R. (2023). BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY
SALOMATLIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI. Journal of
Pedagogical and Psychological Studies, 1(4), 59–62.
15. Nuriddinov Rasuljon Samitjon o'g'li//BO'LAJAK O'QITUVCHILAR
RUHIY SALOMATLIGI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARINING
O'RGANILISHI// Multidisciplinary Scientific Journal. 2 (7), 2023. 311-315.
16. Джалолова, М. А. (2022). СЕНСОРНОЕ РАЗВИТИЕ И ОБУЧЕНИЕ
У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА: Джалолова Мохинур
Абдусатторовна, Нуриддинов Расулжон Самиджонович Преподаватели
кафедры психологии Ферганского государственного университета.
Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал, (11), 363-369.

kasalliklarining yuqori xavfi) va B (qarshi sifatlar) tipidagi xatti-harakatlar
omillari.
Yordamchi dispozitsiyalar (masalan, optimizm va pessimizm).
Hissiy patternlar (masalan, aleksitimiya).
Kognitiv omillar — salomatlik va kasallik, norma, qadriyatlar, salomatlikka
bo’lgan shaxsiy baho va boshqalar haqida tushunchalar.
Ijtimoiy muhit omillari — ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, oila, kasbiy muhit.
Demografik omillar — jins omili, individual koping-strategiyalar, etnik
guruhlar, ijtimoiy sinflar.
Uzatuvchi omillar :
Turli darajadagi muammolarni boshqara olish.
Moddalar qabul qilish va ularning suiiste’mol qilinishi (spirtli ichimliklar,
nikotin, oziq-ovqat buzilishlari).
Sog’likni mustahkamlaydigan xatti-harakatlar turlari (ekologik muhitni
tanlash, jismoniy faollik).
Sog’lom turmush tarzi qoidalariga rioya qilish.
Motivatorlar :
Stressorlar.
Kasallikning mavjudligi (kasallikning o’tkir epizodlariga moslashish
jarayoni).
- Jismoniy salomatlik omillari:
- Jismoniy rivojlanish darajasi;
- Jismoniy tayyorgarlik darajasi;
- Zo’riqishlar uchun funktsional tayyorgarlik darajasi;
Moslashuvchan zaxiralarni safarbar qilish (mobilizatsiya) darajasi va yashash
muhitining turli omillariga moslashishni ta’minlaydigan bunday mobilizatsiyaga
tayyorlik.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti erkaklar va ayollar salomatligidagi farqlarni
o’rganishda biologik mezonlarni emas, balki gender (irsiy) mezonlardan
foydalanishni tavsiya qiladi, chunki aynan ular mavjud farqlarni yaxshi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
1. V.Karimova Psixologiya darslik Toshkent 2014
2. V.Karimova Psixologiya o'quv qo'llanma. Toshkent
3. Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its
Characteristics. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI, 1(1), 13-16.
4. Nurbek, A. (2021). Psixologik Salomatlik Va Uning Mohiyati.
BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY
JURNALI, 1(6), 666-669.
5. Alijonov, N. (2022). IMPLEMENTING THE PSYCHOLOGICAL
HEALTH OF LEADERS IN THE FIELD OF EDUCATION. Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 631-634.
6. N. Alijonov // SOCIO-PSYCHOLOGICAL FACTORS OF
LEADERSHIP ACTIVITY// RESEARCH FOCUS . VOLUME 1 | ISSUE 4 |
2022. 241-246
7. Alijonov Nurbek, Saidova Nafisa Nematovna //MAKTABGACHA
YOSH DAVRIDA SENSOR TARAQQIYOT MUAMMOSI// Uzbek Scholar
Journal. Volume-04, May, 2022. 147-152.
8. Alijonov N. //RAHBAR FAOLIYATI SAMARADORLIGIDA
PSIXOLOGIK SALOMATLIKNING O'RNI// "Мировая наука" №3(60) 2022. 3-
10.

Sog’lik — organizmning barcha darajalarda normal faoliyat ko’rsatishi,
shaxsiy yashab qolish va nasl qoldirishga imkon beradigan biologik jarayonlarning
normal kechishi.
Organizm va uning funktsiyalarining atrof muhit bilan dinamik muvozanati.
Ijtimoiy faoliyatda va jamoat foydali ishlarida qatnashish, asosiy ijtimoiy
funktsiyalarni to’liq bajarish qobiliyati.
Kasalliklar, kasal holatlar va o’zgarishlar bo’lmasligi.
Organimzning doimo o’zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga
moslashish qobiliyati.
Kalyuga ko’ra, barcha mumkin bo’lgan salomatlikning barcha tavsiflari
quyidagi tushunchalarga tenglashtirilishi mumkin:
Tibbiy model — tibbiy belgilar va xususiyatlarni o’z ichiga olgan ta’riflar
uchun; salomatlik kasallik va uning alomatlari yo’qligi sifatida.
Biotibbiy model — organik buzilishlar va nosog’lomlikning sub’yektiv
hissiyotlari yo’qligi.
Bioijtimoiy (biosotsial) model — ijtimoiy belgilar birinchi o’ringa
qo’yiladigan tibbiy va ijtimoiy belgilar birgalikda qaralishi qo’shiladi.
Qiymat-ijtimoiy model — qiymat sifatida insonning salomatligi qaraladi;
JSSTning ta’rifi aynan shu modelga to’g’ri keladi.
Tibbiy-ijtimoiy tadqiqotlardagi salomatlik darajalari
Individual salomatlik — bu alohida insonning sog’lig’i.
Guruh salomatligi — ijtimoiy va etnik guruhlarning salomatligi.
Mintaqaviy (regional) salomatlik — ma’muriy hududlar aholisining
salomatligi.
Jamoat salomatligi — populyatsiya salomatligi, umuman aholining
sog’ligi; «kasalliklarni oldini olish, hayot davomiyligini uzaytirish va tashkiliy
sa’y-harakatlar orqali sog’lomlashtirish, jamiyat, tashkilotni o’z fikriga binoan
tanlash (davlat yoki xususiy, jamoat yoki individual) ilmi yoki san’ati» deya
ta’riflanadi. Jamiyat sog’lig’ining profilaktikasi usullari — ta’lim dasturlarini joriy
etish, siyosatni, xizmat ko’rsatishni ishlab chiqish va ilmiy tadqiqotlar o’tkazishdir.

z а mirid а , eng а vv а lo, а xloqiy, m а ’n а viy v а mehn а t bil а n bog'liq t а rbiy а ni
t а komill а shtirishg а q а r а tilg а n chor а -t а dbirl а r tizimi yot а di.
M а lumki, 16-17 yoshd а o'smird а f а ol fiziologik o'zg а rishl а r ro‘y ber а di.
Sh а xs rivojl а nishi m а zkur bosqichining o'zig а xos xususiy а tl а rini tushunib etish
uchun jinsiy rivojl а nishning psixologik v а sosiologik m а s а l а l а ri jud а muhimdir.
Erkinlik v а ijoz а t cheg а r а l а ri keng а yg а n, ijtimoiy v а jinsiy rivojl а nish o'rt а sid а gi
t а fovut es а tobor а k а tt а l а shib bor а yotg а n hozirgi d а vrd а bu hol а t а yniqs а muhim
а h а miy а t k а sb et а di. Ushbu hol а tg а (u voy а g а etm а g а nl а r jinoy а tl а rining 80-85%
ni sodir et а di) deform а siy а l а shg а n xulq- а tvoming mur а kk а b sh а kll а ri xos bo'lib
hisobl а n а di. Sh а xsning sh а kll а nish sh а rt-sh а roiti uning ijtimoiyl а shuvi d а r а j а si,
y а ’ni od а m ijtimoiy z а rur f а zil а tl а mi o'zl а shtirish j а r а yoni bil а n h а m bog'liq bo'lib,
bu j а r а yon h а m jud а mur а kk а b h а md а bir necht а bosqichl а rd а n ibor а t: 1) muhitg а
qo'shilish; 2) mu а yy а n ijtimoiy v а zif а , funksiy а , norm а , huquq v а burchl а mi
o'zl а shtirish; 3) muhitg а mosl а shish v а ung а f а ol t а ’sir ko'rs а tish; 4) ijtimoiy
mo‘lj а ll а r b а rq а ror tizimining sh а kll а nishi. Sosiologiy а f а nid а sh а xsning
ijtimoiyl а shuvi mex а nizmi v а soh а l а ri f а rql а n а di. Ijtimoiyl а shuv mex а nizmi -
inson ijtimoiy а xborotni idrok etishi v а o'zl а shtirishig а yord а m beruvchi
vosit а l а rdir.
Psixologl а r fikrig а ko'r а , bund а y vosit а l а r q а torig а t а ’sir ko'rs а tish,
mosl а shtirish, ishontirish, t а qlid qilish, boshq а rish, yoi-yo'riq ko'rs а tish v а
hok а zol а r kir а di. Ijtimoiyl а shuv soh а l а ri - ijtimoiy t а jrib а ni o‘zl а shtirishg а t а ’sir
ko'rs а tuvchi ijtimoiy institutl а r bo'lib, bund а m а kromuhit (ijtimoiy munos а b а tl а r
tizimi) v а mikromuhit (oil а , m а kt а b, y а qin m а ishiy, oshn а og‘ а ynil а r muhiti v а
boshq а muhitd а gi munos а b а tl а r) f а rql а n а di. Ijtimoiy muhit od а ml а r h а yoti v а
f а oliy а tid а muhim o‘rin tut а di. А mmo sh а xsning sh а kll а nishi n а f а q а t j а miy а td а gi
moddiy, siyosiy v а m а fkur а viy munos а b а tl а rg а , b а lki o‘zi y а sh а yotg а n muhitg а ,
und а а m а l qiluvchi q а driy а tl а r, а n’ а n а l а r v а qoid а l а r tizimig а h а m bog'liqdir.
Ijtimoiyl а shuv j а r а yoni turli ijtimoiy institutl а r tomonid а n а m а lg а oshiril а di.
Ijtimoiyl а shuv institutl а ri - bu m а xsus tuzilg а n yoki t а biiy t а rzd а vujudg а kelg а n
mu а ss а s а v а org а nl а r tizimidir. Ul а rning v а zif а si v а f а oliy а ti а w а lo t а ’lim-t а rbiy а

berish yo‘li bil а n sh а xsl а mi m а ’n а n rivojl а ntirishg а q а r а tilg а n bo'l а di.
Ijtimoiyl а shuv j а r а yonini а m а lg а oshirish ikki o'zig а xos xususiy а tg а eg а dir.
Birinchid а n, sh а xs rivojl а nishining h а r bir yosh bosqichi o'zining а sosiy
ijtimoiyl а shuv institutig а eg а bo'l а di. Ikkinchid а n, turli yosh bosqichl а rid а gi
ko'pgin а ijtimoiy institutl а r h а r xil d а r а j а d а t а ’sir ko'rs а t а di. Ijtimoiyl а shuv
institutl а ri or а sid а а sosiy v а zif а si insonning t а biiy xoss а l а rini rivojl а ntirishd а n
ibor а t bo'lg а n institutl а r guruhini а lohid а q а yd etish lozim: 1) oil а h а md а bol а l а r
m а kt а bg а ch а t а rbiy а mu а ss а s а l а ri ( а sosiy f а oliy а t turi - о ‘yin); 2) а sosiy v а zif а si
t а ’lim berishd а n ibor а t bo'lg а n institutl а r: m а kt а b, lisey, gimn а ziy а , kollej, o'rt а
m а xsus o‘quv yurti, oliy o‘quv yurti ( а sosiy f а oliy а t turi - o'qitish); 3) а sosiy
v а zif а si а m а liy f а oiiy а td а n ibor а t bo'lg а n boshq а b а rch а institutl а r ( а sosiy f а oliy а t
turi - mehn а t qilish). Yuqorid а gil а mi inob а tg а olg а n hold а , quyid а gich а xulos а g а
kelish mumkin: 1) ijtimoiyl а shuvning mu а yy а n soh а l а ri sh а xs rivojl а nishining
turli soh а l а rid а h а r xil а h а miy а tg а eg а bo'l а di; 2) sh а xs rivojl а nishining turli
bosqichl а rid а institutl а r, ul а rning uyg'unligi, t а ’siri o'zg а rib bor а di; 3) soh а l а r
sonining ko‘p а yishi sh а xs ijtimoiy v а zif а l а ri doir а sining keng а yishig а s а b а b
bo'l а di.
Endi sh а xs ijtimoiyl а shuvining s а lbiy omill а r t а ’sir ko'rs а tishi mumkin
bo'lg а n eng muhim institutl а rini ko'rib chiq а miz. Sh а xs ijtimoiyl а shuvining
birinchi v а eng muhim institud oil а dir. Sh а xsning 65 а xloqiy v а m а ’n а viy
sh а kll а nishig а oil а jud а k а tt а t а ’sir ko'rs а t а di. Hissiyotg а tez beriluvch а nlik,
t а ’sirch а nlik, sezgirlik, hushyorlik, mehribonlik k а bi f а zil а tl а r eng а vv а lo oil а d а ,
bol а l а rning o'z ot а -on а si, y а qinl а ri bil а n o'z а ro munos а b а tl а rid а sh а kll а n а di.
Oil а ijtimoiyl а shuv instituti sif а tid а bir q а nch а o'zig а xos xususiy а tl а rg а
eg а dir: 1) U birinchi v а sh а xs sh а kll а nishining mu а yy а n bosqichid а bird а nbir
ijtimoiyl а shuv instituti hisobl а n а di. 2) Oil а d а gi t а rbiy а boshq а h а r q а nd а y
t а rbiy а g а q а r а g а nd а ruhiy jih а td а n kuchli bo'lib, bol а ning oil а t а ’sirig а
bo'ysumshini belgil а b ber а di. 3) Oil а bol а ni ijtimoiy h а yotg а а st а sekin v а h а r
tomonl а m а j а lb qilish uchun eng y а xshi imkoniy а tl а rg а eg а dir. Shu s а b а bli h а tto
eng y а xshi bol а l а r uyl а rining t а rbiy а l а nuvchil а ri h а m rivojl а nishd а oil а d а t а rbiy а

oila
nizosiz
oila 61 52,25 3187,00
Bola
omadsiz
ligiga m-t nizoli
oila 37 41,36 1530,50
827,500 0.018
nizosiz
oila 61 54,43 3320,50
Sinaluvchilardan olingan mazkur metodika natijasiga ko ra nizoli va nizosizʻ
oilada Bolani qabul qilishni rad etish ko rsatkichi bo yicha tafovutlar aniqlandi:
ʻ ʻ
(U=557,500; p<0,000) Nizoli va nizosiz oilalarda bolani qabul qilish, bolaga
munosabat va e’tibor turlicha bo ladi.
ʻ
Oiladagi yuzaga kelgan o zaro nafrat ham oiladagi bolalarni inkor qiladi.
ʻ
Kattalar bolaga nisbatan faqat salbiy his- tuyg ularni, g azab, asabiy, achinish xissi
ʻ ʻ
bilan qaraydi. Bunda ota-ona bolani omadsiz deb hisoblaydilar. Uning kelajagiga
ishonmaydilar, qobiliyatlarini past baholaydilar. Bunday moyillikka ega bo lgan
ʻ
ota-ona oilada bolaga yaxshi tarbiyachi bo la olmaydilar. Nizosiz oilada esa bolaga
ʻ
nisbatan yorqin namoyon bo luvchi ijobiy munosabat mavjud. Bunday oilalarda
ʻ
ota-ona bolani qanday bo lsa shundayligicha qabul qiladi, uning individualligini
ʻ
tan oladi va hurmat qiladi, uning qiziqishlarini rejalarini qo llab-quvvatlaydi, bola
ʻ
bilan ko p vaqtni o tkazadi va bu haqida afsus chekmaydi. Sinaluvchilardan
ʻ ʻ
olingan mazkur metodika natijasiga ko ra nizoli va nizosiz oilada Bola qiziqishiga
ʻ
munosabat ko rsatkichi bo yicha tafovutlar aniqlandi: (U=540, 500; p <0,000)
ʻ ʻ
Nizosiz oilalarda ota-ona bolani qiziqtiradigan faoliyatga katta qiziqish bilan
munosabatda bo ladi, bola qobiliyatlarini yuqori baholaydi, bolaning tashabbusi va
ʻ
mustaqilligini rag batlantiradi, bola bilan tanglik munosabatlarida birga bo ladi.
ʻ ʻ
Nizoli oilalarda esa bola bilan munosabatda o zlarini ularga qarma-qarshi
ʻ
qo yishadi, bolalar qiziqishi inobatga olinmaydi. Ota - onalar ko proq avtoretar
ʻ ʻ
tarbiya usulini tanlaydilar. Ba’zan esa umuman farzand bilan qiziqmaydi, uning
kelajagi, orzulari va intilishlariga quloq solmaydi. Bu esa farzandda umidsizlik va

SHAXSLARARO MUNOSABATDA MUOMALA MUAMMOSINING
TALQINI// Journal of Pedagogical and Psychological Studies. Vol. 1. № 5, (2023).
99-103 pages.
24. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbeko'g'li //SPEECH ISSUES IN
PSYCHOLINGUISTICS// IQRO JURNALI № 2. 04.2023. 503-511 betlar.
25. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li, Vosiljonov Azizbek
Boxodirjon o'g'li //XORIJ PSIXOLOGLARINING ISHLARIDA SHAXSNING
TADQIQ ETILISHI// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN
EDUCATION. Vol. 1. № 12, 2022. 39-47 pages.
26. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TALABALARDA
TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH – IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO
SIFATIDA// International Journal of Economy and Innovation. Volume: 30. 2022.
66-70 pages.
27. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li //PSYCHOLOGICAL
ASPECTS OF THE SPORTSMAN PERSONALITY DURING
COMPETITIONS// IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI. Vol. 2 No. 11 (2022). 215-221 betlar.
28. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //Motiv Va Motivatsiya
Muammosining Jahon Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi//
American Journal of Social and Humanitarian Research, Vol. 3 No. 11 (2022).
256-259 pages.
29. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TOLERANTLIK
SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI// International
scientific journal «MODERN SCIENCE АND RESEARCH». VOLUME 2 /
ISSUE 5 /2023. 761-764 pages.
30. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li. (2023). PSIXOLOGIYADA
MOTIVATSIYA TURLARI, NAZARIYALARI VA TAHLILI. Научный
Импульс, 1(10), 665-670.

P. I. Kalyu «Salomatlik tushunchasining asosiy xususiyatlari va sog’liqni
saqlashni qayta tuzishning ayrim masalalari: batafsil ma’lumot» nomli ishida
dunyoning turli mamlakatlarida, turli davrlarda va turli ilmiy me’yorlar tomonidan
tuzilgan salomatlikning 79 ta’rifini ko’rib chiqdi. Ta’riflar orasida quyidagilar
uchraydi:
Sog’lik — organizmning barcha darajalarda normal faoliyat ko’rsatishi,
shaxsiy yashab qolish va nasl qoldirishga imkon beradigan biologik jarayonlarning
normal kechishi.
Organizm va uning funktsiyalarining atrof muhit bilan dinamik muvozanati.
Ijtimoiy faoliyatda va jamoat foydali ishlarida qatnashish, asosiy ijtimoiy
funktsiyalarni to’liq bajarish qobiliyati.
Kasalliklar, kasal holatlar va o’zgarishlar bo’lmasligi.
Organimzning doimo o’zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga
moslashish qobiliyati.
Kalyuga ko’ra, barcha mumkin bo’lgan salomatlikning barcha tavsiflari
quyidagi tushunchalarga tenglashtirilishi mumkin:
Tibbiy model — tibbiy belgilar va xususiyatlarni o’z ichiga olgan ta’riflar
uchun; salomatlik kasallik va uning alomatlari yo’qligi sifatida.
Biotibbiy model — organik buzilishlar va nosog’lomlikning sub’yektiv
hissiyotlari yo’qligi.
Bioijtimoiy (biosotsial) model — ijtimoiy belgilar birinchi o’ringa
qo’yiladigan tibbiy va ijtimoiy belgilar birgalikda qaralishi qo’shiladi.
Qiymat-ijtimoiy model — qiymat sifatida insonning salomatligi qaraladi;
JSSTning ta’rifi aynan shu modelga to’g’ri keladi.
Tibbiy-ijtimoiy tadqiqotlardagi salomatlik darajalari
Individual salomatlik — bu alohida insonning sog’lig’i.
Guruh salomatligi — ijtimoiy va etnik guruhlarning salomatligi.
Mintaqaviy (regional) salomatlik — ma’muriy hududlar aholisining
salomatligi.

ko'rg а n bol а l а rd а n ortd а qol а di. Sh а xsd а s а lbiy xususiy а tl а r sh а kll а nishig а olib
keluvchi oil а d а noto'g'ri m а ’n а viy v а а xloqiy t а rbiy а berish bir q а nch а ob’ektiv v а
sub’ektiv hol а tl а r bil а n belgil а nishi mumkin.
II bob bo’yicha xulosa.
Xulos а qilib shuni а ytish ker а kki sh а xs rivojl а nishi v а sh а kll а nishid а а vv а lo
insoniy а t rivojl а nishid а birinchi n а vb а tt а insonni t а shqi а trofid а gi v а ziy а tni
y а xshil а sh v а а trof muhitd а gi bosimni k а m а ytirish ker а k. Shund а gin а individning
kel а j а gi y а xshi t а r а fg а o‘zg а r а di v а uni kel а j а gid а jinoiy ishl а rg а moillik devi а nt
xulqg а moillik sezil а rli d а rj а d а k а m а ydi. Bu t а jrib а ni rivojl а ng а n d а vl а tl а rd а n biri
А QSH h а m o‘zid а sin а ydi ul а r h а m huddi shu n а rs а g а y а ’ni behiviorizmg а
ko‘proq e’tibor q а r а t а di.
Ota-onalar farzandlari bilan ularning yosh davri xususiyatlarini hisobga
olgan holda ko proq muloqot qilishlari, ularni qiziqtirayotgan voqea-hodisalarʻ
haqida suhbatlashishlari tavsiya etiladi. Oilaviy tarbiyada yetakchi profilaktik
vazifa sifatida farzandlarga diniy tarbiya berish, e’tiqodini mustahkam qilish,
ularda har qanday xulq og ishi ko rinishi diniy tarafdan ham, dunyoviy tarafdan
ʻ ʻ
ham salbiy oqibatlarga olib kelishini tizimli tushuntirish, mustahkam qiziqishlarni
erta tarbiyalash, o zini band qilish va mehnat qilish ko nikmasini shakllantirish
ʻ ʻ
chiqadi. Ota-onalar bolani faollikning xilma-xil turlariga – sport, san at, bilimga
ʼ
jalb etish orqali shaxs ehtiyojlarini shakllantirishlarini tushunishlari kerak

KIRISH.
Mustaqillik yillarida xalqimizning salomatligini saqlash davlatning asosiy
ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lgan va yo’nalishda davlat dasturlari asosida ulkan
ishlar amalga oshirilgan. Fikrimizning isboti uchun mustaqillik yillarida
respublikamiz aholisining o’rtacha umri 68 yoshdan 76 yoshga uzayganligini aytib
o’tish joiz. Jamiyatning rivojlanishi va aholining salomatligini saqlashda onalar va
bolalarning to’g’ri ovqatlanishini ilmiy asosda tashkil etish ham dolzarb masala
hisoblanadi.Farzandlarni o’qitishdan oldin uning miyasini oila va shifokorlar bilim
qabul qilishga tayyorlashi kerak. Bolaning miyasi bilim olishga qobiliyatli bo’lib
shakllanishi uchun homilador ona vitamin va mikroelementlarga boy oziq-
ovqatlar bilan ovqatlanishi lozim. Farzandlarni to’g’ri va rasional ovqatlantirish
ham ularni sog’lom va bilimli bo’lib yetishishining muhim omillaridan biri bo’lib
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan qabul
qilingan «2017-2021 yillarda O’zbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasi»da ayollar hamda qizlarning
salomatligini mustahkamlash, ular orasida jismoniy tarbiya va sportni
ommalashtirish maqsadida “Sog’lom ona – sog’lom bola” shiori ostida an’anaviy
mintaqaviy tadbirlarni o’tkazish rejalashtirilgan. Respublikada oilalar farovonligini
ta’minlash, oilalar va mahallalarda ijtimoiy-ma’naviy muhitning barqarorligini
saqlash, sog’lom turmush tarzini yanada mustahkamlash, sog’lom va barkamol
avlodni tarbiyalashda jamoat tashkilotlarining ijtimoiy hamkorligini keng yo’lga
qo’yishni amalga oshirish ta’kidlangan.
JSST nizomiga ko’ra, «salomatlik — nafaqat kasallik va jismoniy
nuqsonlarning yo’qligi, balki to’liq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik
holatidir». Biroq, bu ta’rifni populyatsion va individual miqyosda salomatlikni
baholash uchun ishlatib bo’lmaydi. JSST ma’lumotlariga ko’ra, mediko-sanitar
statistikada salomatlik tushunchasi ostida insonda kasalliklar va buzilishlar
aniqlanmasligi, populyatsion miqyosda esa — o’lim, kasallanish va nogironlik
ko’rsatkichining pasayishi jarayoni tushuniladi.

Sog’liqni saqlashga gender yondashuv bilan bog’liq holda, ruhiy salomatlikning
bir nechta modeli ishlab chiqildi:
Normativ , ruhiy salomatlikning ikki tomonlama standartini qo’llagan holda (erkak
va ayollar uchun).
Androsentrik , ruhiy salomatlikning erkak standarti qabul qilingan.
Androgin , jinsdan qat’iy nazar, yagona ruhiy salomatlik standarti va mijozlarga
nisbatan bir xil munosabatda bo’lishni o’z ichiga oladi.
Normativ bo’lmagan (Sandra Bem modeli bo’yicha) bu faqat erkaklarga yoki
ayollarga tegishli bo’lgan xususiyatlar bilan assotsiatsiyalanmaydigan sifatlarga
asoslangan.
1.2. Kasbiy salomatlik va sog’lom turmush tarzi.
Kasbiy salomatlik
Ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida « kasbiy (professional) salomatlik » birinchi
bo’lib XX asrning 80-yillari o’rtalarida psixologik ilmiy adabiyotlarda paydo
bo’ldi. Birinchi marta 1986 yilda Jorj Everly tomonidan mehnat gigienasi va
mehnat psixologiyasi kabi sohalarda tashkiliy ishlarni amalga oshirish jarayonida
integratsiya muammolari bo’yicha nashrda ishlatilgan. R. A. Berezovskaya
ta’kidlaganidek, ushbu tadqiqotchi ish joylarda salomatlikni qo’llab-quvvatlash va
rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda psixologlarning
muhim roliga e’tiborni qaratdi. Keyinchalik, 1990-yilda Gavaya universiteti
tadqiqotchilari Reymon, Vud va Patrik (J. Ramond, D. Wood, W. Patrick) o’z
maqolalarida psixologiyaning vazifalaridan biri sog’lom professional muhit va
sog’lom ish o’rinlari yaratish bo’lishi kerak degan fikrni shakllantirgan.
Rus tadqiqotlarida ushbu mavzu birinchi marta 1991-yilda «Kasbiy
faoliyatni psixologik qo’llab-quvvatlash» nomli kollektiv monografiyasining
«Salomatlik psixologiyasi» bo’limida namoyish etildi. Mualliflar, Sankt-Peterburg
universiteti psixologiya fakulteti olimlari, kitobda asosiy e’tiborni sog’lom
turmush tarzini shakllantirishning psixologik jihatlari, kasbiy faoliyat
psixogigienasi, kasbiy mehnatning psixologik xavfsizligini ta’minlash, kasbiy uzoq
umr ko’rish va ishlab chiqarishda psixologik yengillashish kabinetini

kelajagi haqida ishonchsizlik tuyg ularini keltirib chiqaradi. Farzanddagi borʻ
ishtiyoq va qiziqishlar ham o z ahamiyatini yo qotqdi. Ko pgina hollarda esa
ʻ ʻ ʻ
tarbiyadagi og ishishlar va deviatsiyalar yuzaga keladi.
ʻ
Sinaluvchilardan olingan mazkur metodika natijasiga ko ra nizoli va nizosiz
ʻ
oilada bolaning omadsizligiga munosabat ko rsatkichlarida ham sezilarli tafovutlar
ʻ
aniqlandi: (U=827,500; p <0,018) Ba’zan nizoli oilalarda ota-ona bolani “omadsiz”
deb hisoblaydi. Ota-ona uchun bolaning qiziqishlari, orzu-havaslari fikr va
tuyg ulari jiddiy emasdek tuyuladi. Psixologik sog lom muhitda ota-ona bolaning
ʻ ʻ
omadsizligini tasodifiy deb hisoblaydi, bu esa farzandga ishonishlaridan dalolatdir.
Oila tarbiyaning eng boshlang ich o chog idir. Oiladagi muhit bolalar xulq-
ʻ ʻ ʻ
atvorida o z aksini topadi.
ʻ
Doimiy nizoli vaziyat xukm surgan oilada,psixologik muhit buzuladi va
o smirga e’tiborsizlik kuchayadi.Natijada esa o smir xulqida og ishishlar yuzaga
ʻ ʻ ʻ
kela boshlaydi.Bunday vaziyat uzoq muddat davom etadigan bolsa,jiddiy
deviatsiyalarga olib kelishi mumkin.Nizoli oilada o smirlar doim e’tiborsiz va
ʻ
qarovsiz qoladi, oilaviy muloqotga muhtojlik sezadi, natijada o zgalar panoh
ʻ
izlaydi, boshqa turli mashg ulotlar topadi,xatto jinoyatchilikka qo l urishi
ʻ ʻ
mumkin.Nizosiz oilalarda ulg ayayotgan o smirlar esa doimiy mehr-muhabbat
ʻ ʻ
qurshovida bo ladi,bolani tinglaydilar va u bilan suhbatlashishga vaqt ajratiladi.
ʻ
Yoshlarda deviant xulq va tarbiya buzilishini oldini olish vositalaridan
asosiy o rinlarda turuvchi oilaviy tarbiya muhitiga e’tibor berish lozim.
ʻ
Ota-onalar farzandlari bilan ularning yosh davri xususiyatlarini hisobga
olgan holda ko proq muloqot qilishlari, ularni qiziqtirayotgan voqea-hodisalar
ʻ
haqida suhbatlashishlari tavsiya etiladi. Oilaviy tarbiyada yetakchi profilaktik
vazifa sifatida farzandlarga diniy tarbiya berish, e’tiqodini mustahkam qilish,
ularda har qanday xulq og ishi ko rinishi diniy tarafdan ham, dunyoviy tarafdan
ʻ ʻ
ham salbiy oqibatlarga olib kelishini tizimli tushuntirish, mustahkam qiziqishlarni
erta tarbiyalash, o zini band qilish va mehnat qilish ko nikmasini shakllantirish
ʻ ʻ
chiqadi. Ota-onalar bolani faollikning xilma-xil turlariga – sport, san at, bilimga
ʼ
jalb etish orqali shaxs ehtiyojlarini shakllantirishlarini tushunishlari kerak.

- funksional yoki xulq-atvorga to g ridan-to g ri ta’sir qiluvchi shaxslararoʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonlar
- bevosita ta’sir qiluvchi, o zida oila tarkibi hamda hajmini mujassamlashtirgan
ʻ
tizimli jarayonlarga ajratish mumkin.
Zero, yildan-yilga o smirlar xulq-atvoridagi buzilishlar - ularning
ʻ
intelektual, xissiy, irodaviy rivojlanishda ham orqada qolish holatlari ortib
borayotganidan dalolat bermoqda. Hozirgi davrda o smirlikka xos deviant
ʻ
xulqining shakillanishida oilaning ta’sirini o rganishga e`tibor ortgan. Zamonaviy
ʻ
psixologiya fanlarida ushbu muammoga bag ishlangan tadqiqotlarning o rni
ʻ ʻ
salmoqlidir. Ammo, bizningcha, tarbiyasi «qiyin» o smirlarning shakllanishida
ʻ
oilaviy muhitning qay darajada o rin egallashi va oiladagi nizolarning ta’sirini
ʻ
o rganish dolzarbligi oshib bormoqda.
ʻ
A.Davletshin, G .Shoumarov, V.Karimova, M.Fayziyeva va boshqalarning
ʻ
o zbek oilalaridagi o ziga xoslik, undagi nizolar, ularni keltirib chiqaruvchi
ʻ ʻ
sabablar, ajralishlar va ularning oqibatlarini har tomonlama o rganib tahlil
ʻ
qilganlar. F.Ro ziqulov tadqiqotlarida otasiz yigitlarning va ona tarbiyasida
ʻ
bo lmagan qizlarning nikohida o z turmush o rtog iga hurmatini yetarli ravishda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ifodalay olmasligi sabablari tadqiq qilingan
L.S.Vigotskiy fikricha, “O g ishgan xulq” o smirning qiyin xayotiy
ʻ ʻ ʻ
munosabatlar xarakterining yig indisidir. Bular avvalo qaysar, injiq, bolalar. Ularni
ʻ
qiziqarli faoliyat turiga tortish ularni tarbiyalashning asosiy usullaridan biridir.
Ularda ma’lum bir xususiyat intizomsiz, qo pol bo ladilar. Ularning faolligini
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq o zgartirish, ularga ba’zi bir huquqlarni berish bilan ularga tasir
ʻ
o tkazish mumkin.
ʻ
Psixologiyada xulqi og ishgan o quvchilarning bir qancha klassifikatsiasi
ʻ ʻ
mavjud;
1- guruh ijtimoiy salbiy mustaxkam qarashlari ega bolalar,
2-guruh qonunbuzarlarga taqlid qiluvchilar,
3-guruh ijobiy va salbiy xulq atvor steriotiplari o rtasida ikkilanuvchi, o z
ʻ ʻ
holatlarini tushunuvchi bolalardir,

Ijtimoiyl а shuv j а r а yoni turli ijtimoiy institutl а r tomonid а n а m а lg а oshiril а di.
Ijtimoiyl а shuv institutl а ri - bu m а xsus tuzilg а n yoki t а biiy t а rzd а vujudg а kelg а n
mu а ss а s а v а org а nl а r tizimidir. Ul а rning v а zif а si v а f а oliy а ti а w а lo t а ’lim-t а rbiy а
berish yo‘li bil а n sh а xsl а mi m а ’n а n rivojl а ntirishg а q а r а tilg а n bo'l а di.
Ijtimoiyl а shuv j а r а yonini а m а lg а oshirish ikki o'zig а xos xususiy а tg а eg а dir.
Birinchid а n, sh а xs rivojl а nishining h а r bir yosh bosqichi o'zining а sosiy
ijtimoiyl а shuv institutig а eg а bo'l а di. Ikkinchid а n, turli yosh bosqichl а rid а gi
ko'pgin а ijtimoiy institutl а r h а r xil d а r а j а d а t а ’sir ko'rs а t а di. Ijtimoiyl а shuv
institutl а ri or а sid а а sosiy v а zif а si insonning t а biiy xoss а l а rini rivojl а ntirishd а n
ibor а t bo'lg а n institutl а r guruhini а lohid а q а yd etish lozim: 1) oil а h а md а bol а l а r
m а kt а bg а ch а t а rbiy а mu а ss а s а l а ri ( а sosiy f а oliy а t turi - о ‘yin); 2) а sosiy v а zif а si
t а ’lim berishd а n ibor а t bo'lg а n institutl а r: m а kt а b, lisey, gimn а ziy а , kollej, o'rt а
m а xsus o‘quv yurti, oliy o‘quv yurti ( а sosiy f а oliy а t turi - o'qitish); 3) а sosiy
v а zif а si а m а liy f а oiiy а td а n ibor а t bo'lg а n boshq а b а rch а institutl а r ( а sosiy f а oliy а t
turi - mehn а t qilish). Yuqorid а gil а mi inob а tg а olg а n hold а , quyid а gich а xulos а g а
kelish mumkin: 1) ijtimoiyl а shuvning mu а yy а n soh а l а ri sh а xs rivojl а nishining
turli soh а l а rid а h а r xil а h а miy а tg а eg а bo'l а di; 2) sh а xs rivojl а nishining turli
bosqichl а rid а institutl а r, ul а rning uyg'unligi, t а ’siri o'zg а rib bor а di; 3) soh а l а r
sonining ko‘p а yishi sh а xs ijtimoiy v а zif а l а ri doir а sining keng а yishig а s а b а b
bo'l а di.

bil а n v а q а nd а y muom а l а qilishi (kommunik а tiv s а lohiy а t), b а diiy ehtiyojl а ri
q а nd а yligi v а ul а rni q а nd а y qondirishi (b а diiy s а lohiy а t) bil а n belgil а n а di.
Shund а y qilib, inson f а oliy а tining quyid а gi besh а sosiy turi f а rql а n а di: 1)
o‘zg а rtiruvchi f а oliy а t; 2) bilish f а oliy а ti; 3) q а driy а tl а rni belgil а sh, v а molj а l olish
f а oliy а ti; 4) kommunik а tiv f а oliy а t; 5) b а diiy f а oliy а t. Sh а xs rivojl а nishining h а r
bir bosqichig а h а r xil f а oliy а t turl а rining mu а yy а n o‘z а ro nisb а ti v а ul а rning
а lohid а m а zmuni xosdir. Psixologl а rning t а ’kidl а shich а , inson h а yoti
kommunik а tiv f а oliy а tning sh а kll а nishi v а uning mex а nizml а rini o‘zl а shtirishd а n
boshl а n а di. Bol а ning rivojl а nishid а y а ngi bosqich 3 yoshd а n boshl а n а di. M а zkur
bosqich ijodiy f а oliy а tg а o'tish bil а n t а vsifl а n а di (devorg а , mebelg а r а sm chizish
v а hok а zo). Bu, а yniqs а , bol а l а ming o‘yinl а rid а yorqin n а moyon bo‘l а di. Shu
d а vrd а bol а ning k а tt а l а rg а nisb а t а n em а nsip а siy а si boshl а n а di. Bu bol а ning
mu а yy а n d а r а j а d а erkinl а shuvig а v а und а n а f а q а t o‘z tengdoshl а ri, b а lki k а tt а l а r
bil а n h а m muloqot qilish ehtiyoji tug'ilishig а olib kel а di. Inson rivojl а nishining
uchinchi bosqichi uning m а kt а bd а o'qishi bil а n bogiiq. Bu erd а bilish bol а
f а oliy а tining et а kchi turig а а yl а n а di. Inson rivojl а nishining to‘rtinchi bosqichi
(o‘smirlik)d а q а driy а tl а rni belgil а sh v а mo'lj а l olish f а oliy а ti birinchi o'ring а
chiq а di. Beshinchi bosqich o'zg а rtirish f а oliy а ti inson f а oliy а tining а sosiy turig а
а yl а nishi bil а n bog'liq. Inson h а yotid а gi oxirgi bosqich boshq а l а r bil а n muloqot
y а n а et а kchi f а oliy а t turig а а yl а nishi bil а n t а vsifl а n а di.
Voy а g а etm а g а n huquqbuz а rl а r sh а xsining rivojl а nish bosqichl а rini t а hlil
qil а dig а n bo'ls а k, bu soh а d а to‘pl а ng а n t а jrib а voy а g а etm а g а nl а r muhitid а
huquqbuz а rlikl а rg а imkoniy а t y а r а tuvchi hol а tl а r sh а xs jinoiy j а vobg а rlikk а
to‘lm а sd а n turiboq t а ’sir et а boshl а shini ko‘rs а t а di. Shung а а sosl а ng а n hold а ,
voy а g а etm а g а n huquqbuz а rl а r sh а xsining deform а siy а l а shuvi sh а rt-sh а roitl а rini
o'rg а nishd а quyid а gi yosh guruhl а rini t а dqiq qilish m а qs а dg а muvofiq bo‘l а di: 11-
13 yosh; 14-15 yosh, 16-17 yosh. 11-13 yoshlil а rd а g‘ а yriijtimoiy xulq- а tvoming
sh а kll а nish mex а nizmini quyid а gich а t а vsifl а sh mumkin. Ped а gogik а d а
«beshinchi sinfl а r mu а mmosi» m а vjud bo'lib, boshq а o'zig а xos xususiy а tl а rid а n

17. Nuriddinov Rasuljon Samidjon o ' g ' li // OLIY O ' QUV YURTI
TALABALARIDA O ' QUV MOTIV VA MOTIVATSIYALARINI NOMOYON
BO ' LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // Uzbek Scholar Journal .
Volume -06, July , 2022. 1-5 pages .
18. Усмонов Шерзод Ахмаджонович, Закирова Мухаббат Сабировна,
Нуриддинов Расулжон Самитжон ўғли //ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИДА
АҚЛИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРНИНГ ЭМПИРИК ТАҲЛИЛИ// СОВРЕМЕННОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ (УЗБЕКИСТАН). № 9 (106), 2021. 12-16 стр.
19. НУРИДДИНОВ Р.С. // INFORMATION AS A SOCIAL -
PSYCHOLOGICAL PROBLEM // ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ
НАСЕЛЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦВЕТАНИЯ
ОБЩЕСТВА. Екатеринбург-Фергана, 20 мая 2020 года. 380-382 стр.
20. Samitjonovich, Nuriddinov Rasuljon //SOCIO-PSYCHOLOGICAL
ASPECTS OF THE USE OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES IN
THE DAILY LIFE OF CHILDREN// INTERNATIONAL JOURNAL OF
DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. 1
(2020). 65-67 pages.
21. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'l //THE ROLE OF
PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF
THE ATHLETE// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN
EDUCATION. International scientific online conference. Canada. Part 2,
23.01.2022. 1-3
22. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //SPORTCHI PSIXOLOGIK
SALOMATLIGIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR// GALAXY
INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ).
Vol. 10, Issue 11, Nov.(2022). 117-121 pages.
23. QURBONOVA Saida Miralimjanovna, RAXMATJONOV Shoxjahon
Dilshodbek o'g'li //MAMLAKATIMIZ PSIXOLOGLARI ISHLARIDA

I bob bo ’ yicha xulosa.
Insonning murakkab hayotiy sharoitlarini yengish, shu bilan birga eng
optimal hissiy fonni va xatti-harakatlarning adekvatligini saqlab qolish
qobiliyatidir. Ruhiy salomatlik tushunchasi, euthumiya («ruhiyatning yaxshi
holati») Demokrit tomonidan tasvirlangan, Suqrotning hayoti va o’limiga tegishli
bo’lgan ichki garmoniyaga erishgan insonning obrazi Platonning dialoglarida qayd
qilingan. Turli tadqiqotlarda ruhiy azob-uqubatlarning manbai ko’pincha
madaniyat deb ataladi (Zigmund Freyd , Alfred Adler, Karen Horney, Erix Fromm
ishlarida). Viktor Frankl ruhiy sog’lomlikning muhim omilini insonda qadriyatlar
tizimining mavjudligi deb ataydi.
Inson organizmi holati uchun «norma» tushunchasi mavjud bo’lib, bunda
parametr qiymatlari tibbiyot fani va amaliyoti bilan belgilanadigan diapazonga
to’g’ri kelishi inobatga olinadi. Qiymatning berilgan diapazondan og’ishi,
salomatlik yomonlashuvining belgisi va dalili bo’lishi mumkin. Tashqi tomondan,
sog’likni yo’qotish tananing tarkibiy tuzilmalari va funktsiyalarida o’lchanadigan
buzilishlarda, uning moslashuvchanligi o’zgarishida ifodalanadi.

Sog’liqni saqlash an’anaviy ravishda butun dunyodagi odamlar salomatligini
va farovonligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Buning misoli 1980 yilda
dunyo miqyosida chechak kasalligiga barham berish sanaladi, JSST unga insoniyat
tarixida sog’liqni saqlashning qasddan aralashuvi natijasida to’liq bartaraf etilgan
birinchi kasallik deb ta’rif bergan.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ( JSST , ingl. World Health Organization,
WHO ) — Birlashgan millatlar tashkilotining maxsus bo’linmasi bo’lib, 193 a’zo
davlatlardan iborat, uning asosiy maqsadi sog’liqni saqlashning xalqaro
muammolarini hal etish va dunyo aholisi salomatligini muhofaza qilishdir. 1948
yilda Shveytsariyaning Jenevadagi shtab-kvartirasi bilan tashkil etilgan.
BMTning ixtisoslashtirilgan guruhiga JSSTdan tashqari UNESCO (Ta’lim, fan va
madaniyat tashkiloti), XMT (Xalqaro mehnat tashkiloti), UNICEF (bolalarga
yordam ko’rsatish jamg’armasi) ham kiradi. JSST tarkibiga BMTga a’zo davlatlari
qabul qilinadi, lekin nizomga muvofiq, BMTga a’zo bo’lmagan davlatlarni qabul
qilish ham mumkin.

4-guruh irodali bolalarga bo ysinuvchilar,ʻ
5- guruh qonunbuzarlik yo liga tasodifan kirib qolganlar
ʻ
O'gil bolalar Qiz bolalar4344454647484950515253 Jinslar tafovuti
Jinslar tafovuti
1- Rasm Tadqiqod sinaluvchilarining jins bo’yicha tafovutlari.
Ota-onalarning bolalarga bo lgan munosabati test-so rovnomasi guruhiy
ʻ ʻ
tahlili
Shkalalar
nomi Oila turi N O rtacha
ʻ
rank Ranklar
summasi U p
Bolani
qabul
qilishni
rad etish nizoli
oila 37 34,07 1260,50
557,500 0,000
nizosiz
oila 61 58,86 3590,50
Bola
qiziqishig
a
munosabat nizoli
oila 37 33,61 1243,50
540,500 0,000
nizosiz
oila 61 59,14 3607,50
Psixologik
yaqinlik nizoli
oila 37 42,89 1587,00
884,000 0,064
nizosiz
oila 61 53,51 3264,00
Nazorat nizoli 37 44,97 1664,00 961,000 0,194

tushuntiradi. Sotsializatsiya jarayonida erkaklarda o’z-o’zini himoya qiladigan
xatti-harakatlardan voz kechish, katta daromad olishga qaratilgan xatarli va
tavakkalli xatti-harakatlar amalga oshirilishi rag’batlantiriladi; ayollarda esa
bo’lajak onalar sifatida salomatlikni saqlash. Ammo salomatlikning tashqi chiroy
kabi namoyoniga urg’u berilganda, sog’lom faoliyat ko’rsatish o’rniga xarakterli
ayollar buzilishlari sodir bo’lishi mumkin, qoida tariqasida oshoqozon-ichak
buzilishlari.
Erkaklar va ayollarning umr ko’rish davomiyligidagi farq yashash joyiga
bog’liqdir; Yevropada bu yetarlicha farq qilsa, Osiyo va Afrikaning bir qator
mamlakatlarida deyarli yo’q bo’lib, bu birinchi navbatda jinsiy a’zoni kesish,
homiladorlikning asoratlanishi, tug’ruq va yomon bajarilgan abort qilish tufayli
ayollar o’limi bilan bog’liq.
Shifokorlar erkaklarga nisbatan o’zlarining kasalliklari haqida ayollarga
to’liq bo’lmagan ma’lumot berishlari ko’rsatilgan.
Salomatlik omillariga daromad va ijtimoiy mavqe, qo’llab-quvvatlash
ijtimoiy tarmoqlari, ta’lim va savodxonlik, bandlik / mehnat sharoitlari, ijtimoiy
muhit, jismoniy muhit, sog’liqni saqlash bo’yicha shaxsiy tajriba va qobiliyatlar,
bolaning sog’lom rivojlanishi, biologiya va genetika rivojlanganlik darajasi, tibbiy
xizmatlar va madaniyat tegishlidir.
Ruhiy (psixik) salomatlik — insonning murakkab hayotiy sharoitlarini
yengish, shu bilan birga eng optimal hissiy fonni va xatti-harakatlarning
adekvatligini saqlab qolish qobiliyatidir. Ruhiy salomatlik
tushunchasi, euthumiya («ruhiyatning yaxshi holati») Demokrit tomonidan
tasvirlangan, Suqrotning hayoti va o’limiga tegishli bo’lgan ichki garmoniyaga
erishgan insonning obrazi Platonning dialoglarida qayd qilingan. Turli
tadqiqotlarda ruhiy azob-uqubatlarning manbai ko’pincha madaniyat deb ataladi
(Zigmund Freyd , Alfred Adler, Karen Horney, Erix Fromm ishlarida). Viktor
Frankl ruhiy sog’lomlikning muhim omilini insonda qadriyatlar tizimining
mavjudligi deb ataydi.

Insonning kasbiy salomatligini saqlash va bir vaqtning o’zida samaradorlikni
ta’minlash insonning psixologik kasbiy adaptatsiyasi (moslashuvchanligi) bilan
bog’liq. Adaptatsiyaning buzilganligi (dezadaptatsiya belgilari) bir tomondan
salbiy psixik holatlarning yuzaga kelishi bo’lsa, ikkinchi tomondan uning faoliyat
samaradorligi pasayishi hisoblanadi.
Kasbiy salomatlik professional (va umuman hayotiy) farovonlik uchun zarur
bo’lgan sharoitdir.
Sog’lom turmush tarzi
Psixologo-pedagogik yo’nalishda sog’lom turmush tarzi kishi ongi,
psixologiyasi va motivatsiyasi nuqtai nazaridan qaraladi. Boshqa nuqtai nazarlar
ham mavjud (masalan, tibbiy-biologik), lekin ular o’rtasida keskin farq chegarasi
mavjud emas, chunki ular bitta muammo — individuum salomatligini
mustahkamlashga qaratilgan.
Sog’lom turmush tarzi inson hayotining turli jihatlari rivojlanishiga, uzoq
umr ko’rish va ijtimoiy vazifalarini to’laqonli bajarish, mehnat, jamoaviy, oila-
ro’zg’or kabi hayot kechirish shakllarida faol ishtirok etishiga zamin yaratadi.
Sog’lom turmush tarzi insonning ko’zlangan faolligining o’ziga xos shakli —
o’zining salomatligini saqlash, mustahkamlash va yaxshilashga qaratilgan faoliyat
sifatida namoyon bo’ladi.
Sog’lom turmush tarzining muhimligi salomatlikka salbiy ta’sir
ko’rsatadigan jamoat hayotining murakkablashishi, texnogen, ekologik, psixologik,
siyosiy va harbiy xarakterli xavflarning ortishi tufayli chaqirilgan.
Sog’liqni saqlash
Sog’liqni saqlash — davlat faoliyatining bir sohasi bo’lib, uning maqsadi
aholiga tibbiy ximat ko’rsatishni tashkillashtirish va ta’minlash hisoblanadi.
Sog’liqni saqlash mamlakat iqtisodiyotining muhim qismini tashkil etishi
mumkin. 2008 yilda sog’liqni saqlash sektori iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish
tashkilotiga kiruvchi eng rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning
o’rtacha 9,0 foizini iste’mol qilgan edi.

I BOB. SALOMATLIK HAQIDA TUSHUNCHA, DARAJASINI
ANIQLASH, MEZONLARI, RITMI
1.1. Salomatlik tushunchasi va ta’rifi haqida
Salomatlik (sog’lik) — har qanday tirik organizmning o’zi va uning barcha
a’zolari o’z vazifalarini to’liq bajara oladigan holati:
nuqsonlar, kasalliklarning yo’qligi (salomatlik tushunchasining batafsil ta’rifi
quyida keltirilgan). Salomatlikni o’rganadigan fanlarga dietologiya , farmakologiya,
biologiya, epidemiologiya, psixologiya (salomatlik psixologiyasi, rivojlanish
psixologiyasi, eksperimental va klinik psixologiya, ijtimoiy (sotsial) psixologiya),
psixiatriya, pediatriya, tibbiy sotsiologiya va tibbiy antropologiya, psixoxigina,
defektologiya va boshqalar kiradi.
Inson salomatligini muhofaza qilish (sog’liqni saqlash) — davlatning
vazifalaridan biridir. Dunyo miqyosida inson salomatligini saqlash bilan Jahon
sog’liqni saqlash tashkiloti (JSST) shug’ullanadi.
Butunjahon salomatlik kuni har yili 7 aprel kuni nishonlanadi, Butunjahon
ruhiy salomatlik kuni — 10 oktyabr .
Salomatlik tushunchasi va ta’rifi haqida
JSST nizomiga ko’ra, «salomatlik — nafaqat kasallik va jismoniy
nuqsonlarning yo’qligi, balki to’liq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik
holatidir». Biroq, bu ta’rifni populyatsion va individual miqyosda salomatlikni
baholash uchun ishlatib bo’lmaydi. JSST ma’lumotlariga ko’ra, mediko-sanitar
statistikada salomatlik tushunchasi ostida insonda kasalliklar va buzilishlar
aniqlanmasligi, populyatsion miqyosda esa — o’lim, kasallanish va nogironlik
ko’rsatkichining pasayishi jarayoni tushuniladi.
P. I. Kalyu «Salomatlik tushunchasining asosiy xususiyatlari va sog’liqni
saqlashni qayta tuzishning ayrim masalalari: batafsil ma’lumot» nomli ishida
dunyoning turli mamlakatlarida, turli davrlarda va turli ilmiy me’yorlar tomonidan
tuzilgan salomatlikning 79 ta’rifini ko’rib chiqdi. Ta’riflar orasida quyidagilar
uchraydi:

- Aholining gigienik savodxonligi.
O’rtacha kattalar uchun ayrim biologik ko’rsatkichlar normasi
Arterial qon bosimi 140/90 mm sim.ust dan yuqori emas.
Tana harorati — 35,5 dan 37,4 °C gacha
Sog’lik nuqtai nazaridan arterial qon bosimining ikki darajasini aniqlash
mumkin:
Optimal : SAB 120 dan, DAB 80 mm sim.ust dan kam emas.
Normal : SAB 120-129, DAB 84 mm sim.ust.
SAB — sistolik arterial bosim. DAB — diastolik arterial bosim.
Jamoat salomatligi mezonlari
Tibbiy-demografik — tug’ilish darajasi, o’lim darajasi, aholining tabiiy
o’sishi, chaqaloqlarning o’lim darajasi, muddatidan oldin tug’ilgan chaqaloqlar
soni, kutilayotgan o’rtacha umr ko’rish darajasi.
Kasallanish — umumiy, infektsion, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini
yo’qitsh bilan, tibbiy ko’riklarga ko’ra, asosiy noepidemik kasalliklar,
gospitalizatsiyalangan.
Nogironlik ko’rsatkichlari.
Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari.
Barcha mezonlar dinamikada baholanishi kerak. Aholi salomatligini
baholashning muhim mezonlari salomatlik ko’rsatkichi (indeksi), ya’ni tekshirilish
vaqtida (masalan, yil davomida) kasal bo’lmaganlarning ulushi hisoblanishi kerak.
Salomatlik omillari
Salomatlik psixologiyasida sog’liqqa ta’sir qiluvchi uchta omil ajratiladi:
mustaqil, uzatuvchi va motivatorlar .
Mustaqil : salomatlik va kasallik bilan o’zaro bog’liqligi (korrelyatsiyasi)
eng kuchlidir:
Salomatlikka yoki kasallikka moyil qiladigan omillar:
Xulq-atvori patterni; A (ambitsiyalik, agressivlik, kompetentlik,
qo’zg’aluvchanlik, mushaklarning zo’riqishi, tezkor faoliyat turi, yurak-tomir

I BOB. SALOMATLIK HAQIDA TUSHUNCHA, DARAJASINI ANIQLASH, MEZONLARI, RITMI

Salomatlik tushunchasi va ta’rifi haqida
Kasbiy salomatlik va sog’lom turmush tarzi

II BOB. XULQ ATVORNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI PSIXOLOGIK OMILLAR

Shaxsning xulq - atvori shakllanishida oilaviy muhit
Shаxsning sаlbiy xulq-аtvori shаkllаnishigа tа’sir etuvchi аsosiy omillаr

Купить