Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi - Tasviriy san'at - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	528.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Tasviriy san'at

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi

Sotib olish

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi
Reja:
1. Temuriylar davri Samarqand va Hirot miniatyura maktabi
2. O’zbekiston xalq amaliy san’ati
3. Samarqandda ustoz-shogird ananasi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Temuriylar davri Samarqand va Hirot miniatyura maktabi
Yirik san’atshunos olim T. Maxmudov yuqoridagi fikrlarga ko’shilgan holda
«Kamoliddin Behzod tomonidan yaratilgan nafis tasviriy san’at maktabi (uni
Afgonistonlik san’atshunos olimlar «Hirot maktabi» ham deb ataydilar) XIV- XV
asrlarda Movarounnaxrda vujudga kelgan Samarqand nafis tasviriy san’at
maktabining tadrijiy davomi bo’lib, u bilan o’zaro mustaxkam aloqada va bir - biriga
ta’sir qilib rivojlangan» degan fikrni olga suradi. («Behzod maktabi haqida
muloxazalar», «Guliston» №1 1996).
«Samarqand, - deb yozgan edi Afgonistonlik professor Abdulxay Xabibiy,
hamisha osiyodagi ilm, madaniyat va san’atning ulkan va ajoyib markazi bo’lib
kelgan. Samarqand, Hindiston, Eron, Hirot, Arab mamlakatlari shaxarlari bilan bir
qatorda Hirot, Balx, Kandaxor, Jo’zjon, Taxor kabi shaxarlari bilan ham doimiy va
iqtisodiy aloqalarda bo’lgan. Hirotlik Behzod yoqqan san’at va nafosat
mash’alasining so’nmas nurlari Isfaxon, Tabriz, Istambul, Buxoro va
Samarqandgacha borib yetdi. Adabiyot va san’at soxasidagi mustaxkam
alokalarimiz xalqlarimizni shu darjada bir-birlariga yaqinlashtirib, XIV - XV asrlar
davomida yaratilgan bir ajoyib mushtarak madaniyatning ikkala muqaddas beshigi
hisoblanadi». (O. Usmonov).
XV asr boshlaridan boshlab sharq miniatyurasi rivojida yangi bosqich
boshlanadi. Buning asosiy sababi markazlashtirilgan Temuriylar imperiyasi davlatlari
tizimidir. 1365 yilda Movarounnaxrda hukmronlik qilgan Temur O’rta Osiyodan
mo’gullarni haydab chiqaradi. Xorazm va Boltiq bo’yi mamlakatlarini bosib oldi.
So’ngra Eron, Iroq, Suriya, Turkiya, Hindiston safariga tayyorgarlik ko’rila
boshlandi. XVI asr boshlarida Temur O’rtayer dengizidan Hindistongacha bo’lgan
xududda katta davlatni barpo etdi. Sharq va Garbiy YYevropa mamlakatlari bilan
aloqalar o’rnatildi. Bular haqidagi ma’lumotlarni Samarqanddagi ispan elchisi
Klavixo de Gonsales yodnomalarida ko’rish mumkin.
2

U Samarqandni «Yer sharining nur sochuvchi nuqtasi», - deb ta’riflaydi.
Xalqaro savdo – sotiq keng avj oladi, poytaxt fan, madaniyat va san’at markaziga
aylanadi.
Movarounnaxrga ko’zga ko’ringan olimlar va adabiyotchilar, me’mor va
xunarmandlar, rassomlar va hattotlar olib kelindi. Natijada yaqin sharq va osiyo
xalqlari badiiy madaniyatlari qo’shilib, san’atda yangi usulga poydevor qo’yildi.
Temurning o’limidan so’ng ham Samarqand uning naberasi Ulugbek raxbarligida fan
va madaniyat markazi bo’lib qoldi. Hirot madaniyati ham shu qatorda bo’lib,
mamlakatni Temurning o’gli Shoxrux Mirzo boshqargan. XIV asr oxiri XV asr
boshlarida Samarqandda Temur saroyida yirik miniatyurachi musavvirlar ijod qilgan.
Jumladan, tarixiy manbalarda asoslanishicha, Samarqand badiiy ustaxonalari boshligi
bo’lgan Bogdodlik usta Abdulxay Shuxrat qozongan. O’rta Osiyo rassomlari
biografiyasi Muhammad Do’stning ma’lumotiga asosan o’shandan beri «Uning
uslubi bo’yicha, biror boshqa kishi yozolmas edi – deb yozib qo’ygan edi. Do’st
Muhammad, - xech bir musavvir Abdulxay uslubini chetlab o’tolmadi, barchasi shu
uslubda chizishga intildi. Bu davrda ijod qilgan
Shayx Muhammad Taliliy, Pir Axmad Bogi Shamoliy, Muhammad Ibn
Maxmudshox Al Xayyom ham Abdulxayning shogirdlari hisoblanadi».
Temurning naberasi Mirzo Ulugbek (1409-1449) davrida miniatyura san’ati
yuksak rivojlangan. Uning nomi nafaqat xukmron podshox, balki yirik olim va fan,
san’atning xomiysi sifatida ham mashxurdir. Uning xukmronlik davrida shaxar
qurilishi, arxitekturasi, badiiy xunarmandchilik, adabiyot va san’atning gullashi bilan
xarakterlidir. Ulugbekning eng asosiy qiziqishi astronomiya soxasi bo’lib, u
tomondan taniqli olimlar jalb qilinib, xech kayerda u bilan tenglasha olmaydigan
mashxur observatoriya qurilgan. Ulugbek miniatyuranavis musavvirlarning ham
ijodini qo’llab-quvvatlagan. Xatto bu vaktda Samarqandda musavvirlar ko’chasi
«Kui-Naqqoshon» bo’lgan.
XV asrning ikkinchi yarmiga kelib O’rta Osiyo miniatyurasi san’atida bir
muncha pasayish seziladi. Buning sababi mamlakatda diniy mavkening galabasi,
uning vakili Xuja Axrorning kelishi bilan izoxlanadi. Insonparvar hokim Mirzo
3

Ulugbek davrida poytaxtda to’plangan eng yirik olimlar, ustalar ta’kib ostiga
olinadi. So’ngra ular sekin-astalik bilan Hirotga, Sulton Husayn Boyqaro va uning
vaziri Alisher Navoiy qaramogiga o’tadilar.
Amir Temur davrida o’ziga xos miniatyura belgilarini Turkiyadagi Tupkopi
Saroy va Berlin kutubxonalarida saqlanayotgan «Stambul albomi»dagi kuchirma va
xomaki miniatyura nusxalari shundan dalolat beradi, deb yozadi O’zFA akademigi A.
Pugachenkova. Bunda XIV- XV asrga oid bu xomaki nusxalar o’ta noziklik bilan
aloxida shaxslarni, daraxtlar, gullar, naqshlar va kichik kompozitsiyalardan iborat
bo’lib, bular ustalarning yuksak maxoratidan darak beradi. Lekin, shuni ham
ta’kidlash kerakki, - deb ta’kidlaydi Olima, - Sheroz va Hirot miniatyura maktablari
alomatlaridan Samarqand maktabi xozircha o’rta osiyoliklarga xos bo’lgan etnik
alomatlar asosida aniqlandi.
Xulosa qilib tarixchilar va san’atshunoslar fikrlariga tayanib shuni aytishimiz
mumkinki, XV asr Temuriylar davrida Samarqand, Hirot, Buxoro singari O’rta osiyo
shaxarlarida ilm-fan va san’at yuqori darajada rivojlangan va bu davr Alisher Navoiy
va Behzod nomi bilan chambarchas boglikdir.

Qushlarni chizish.
4

Miniatyurada portret (Bobur).

5

Temuriylar davri Hirot miniatyura maktabi
Hirot miniatyura markazi tarixiy-etnografik va san’atshunoslik (majmui)
nuqtai nazaridan to’liqrok o’rganilgani bois, bu nafis san’at adabiyotning, tarixiy
xujjatlar, tasviriy va amaliy san’atda me’morchilikda gullab yashnagan davri
sifatida ko’zga tashlangan. Bu manbalar G. Pugachenkova, L. Rempel, L.
Dolinskaya, O. Galerkina, M. Ashrafiy va boshqalarning asarlarida chuqur
yoritilgan.
Hirot rangtasvir maktabi o’zining jugrofiy ahamiyati doirasidan XV-XVI
asrlardan bir davlat xududidan chetga chiqa boshladi. Hirot badiiy markazining
boy madaniy merosi bilan Eron, Afgoniston, O’rta Osiyo, Ozarbayjon va
Xindistonning musulmon xalqlari ham faxrlanadilar.
Janubiy Eron katta shaxri, shoirlar Sa’diy va Xofiz vatani bo’lmish, Sherozda
ishlab chiqilgan usullar Hirot miniatyurasining rivojlanishiga katta ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Bunda manzarani aniq ishlash, yuqori gorizont usuli, ranglar boyligi va
kompozitsiyaning murakkab ko’rilganligi bu usullarning asosiy xarakterli
xususiyatlari xisoblanadi.
«Navoiy, Jomiy va Bexzod davridagi Hirotni – XV asrning ikkinchi yarmi
Hirot madaniy yuksalishi va gullab yashnashi sarchashmalarini – Shoxrux Mirzo
Hirotidan kidirish kerak», - deb yozgan edi rus sharqshunos olimi M.M.
Dyakonov. Shoxrux Mirzoning o’gli Sulton Ibroxim ham moxir xunarmandlarga
o’z tajribalari asosida jahon tasviriy san’at namunalari xisoblangan kitoblar
tuzdirdi.
Shoxruxdan so’ng, o’gli Boysunkur (1414-1433) davrida qo’lyozmalarni
tayyorlash ustaxonalarida ko’plab quli gul ustalar ishlagan. Tarixchilarning
yozishlaricha 40 dan ortiq hattotlar Tabrizdan olib kelingan. Axmad Naqqosh va
Ali musavvir, mashxur muqovasoz Kavamiddin Tabriziy va usta hattot Jafar
Tabriziylar ishlagan.
Agar biz musavvirlar va hattotlar haqida gapiradigan bo’lsak, ajoyib hattot va
san’at xomiysi Boysunkur Mirzo (1397 y) nomini xurmat bilan tilga olishimiz
6

kerak. Boysunkur Mirzo vazirlik davrida badiiy ijod, madaniy-ilmiy ishlar bilan
ham shugullangan. Davlatshox Samarqandiy uning mana shu faoliyatini ta’riflab:
«Shaxzoda Boysunkur xunarparvar va xunarmandlikka jahonda mashxur bo’ldi.
She’riyat va xattotlik uning zamonida rivoj topadi. Xunarmand va fozillar uning
ovozini eshitib, tevarak-atrofdan xizmatga keladilar. Xushxat kitoblardan qirq kishi
uning kutubxonasida kitobat qilish bilan mashgul edilar. Boysunkur Mirzo
xunarmandlarni e’zozlar, shoirlarni do’st tutar edi», deydi.
Tarix manbalarida ko’rsatilishicha, Boysunkur kutubxonasida kitob ko’chirish
bilan birga, kitoblarga zar bilan lavxalar chizish, go’zal naqsh va suratlar solish,
o’tmish mutaffakkirlarining ijodi va tarjimai xoliga doir faktlarni to’plab o’rganish,
noyob kitoblarning nusxasini ko’paytirish, ayrim ijodkorlarning mukammal
kulliyotini yaratish kabi ilmiy-ijodiy ishlari ham keng yo’lga qo’yilgan edi. Alisher
Navoiy Boysunkur faoliyatini quyidagicha ta’riflaydi: «Boysunkur Mirzo xushta’b va
saxiy va ayyosh va xunarparvar podsho edi».
Ko’plab san’atkor, hattot va musavvirlar ham Boysunkur Mirzoning
marhamatidan chetda qolmaganlar.
1448 yilda Ulugbek kitobxonasi Hirotdan Samarqandga kuchiradi. Shu bilan
Hirotda ancha vaqt miniatyura soxasida juda katta siljishlar ro’y bermaydi. Lekin
XV asrning 70-80 yillarida bir qator yaxshi bajarilgan ishlar ko’zga tashlanadi.
Bunga misol qilib «Kalila va Dimna»ga bajarilgan miniatyuralarni, (B.V.
Robinson Kalila va Dimna) Abduraxmon Jomiyning «Silsilat az-zaxab» asariga va
boshqa bir qator ishlarni misol qilib keltirish mumkin.
XV asrning oxirgi choragida Hirotda katta o’zgarishlar ro’y beradi. Temuriylar
davlati bo’lgan bu yurtda boshqa soxalardagi kabi madaniy yo’nalishda ham katta
ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Bunda ma’rifatparvar shox Xusayn
Boyqaro va uning do’sti shoir Alisher Navoiylar ta’siri katta bo’ldi.
XV asrning oxirgi choragida Hirotga Temuriylar davlatining barcha joylaridan
yetuk musavvirlar kelib ijod qilishadi. Mashxur hattot Sulton Ali
Mashxadiy va mashxur musavvir Kamoliddin Bezod, uning shogirdi va do’sti
Qosim Ali nomlari tarix saxifalariga zarxal xarflar bilan yozib qo’yilgan.
7

XIV – XV asrlarda Hirot madaniyat markazlaridan biri bilan bu davlatlarning
xalqlari madaniy vorisi bo’lib xisoblanadi. Temuriylar sulolasi xukmronlik qilgan
davrda Hirot Samarqanddan keyin ikkinchi Temuriylar davlati poytaxti bo’lib
xisoblanadi. Hirotning ma’rifatli vorislari «Yer yo’zini lol qoldirgan» Mirzo
Shoxrux o’gli Sulton Xusayn Boyqaro tan olinadi.
Hirot XV asrning yarmiga kelib sharq madaniyati markaziga aylandi. Bu yyerda
fan, adabiyot, san’at rivojlandi, ajoyib san’at koshonalari qurildi.
Ulug mo’gullar imperiyasining asoschisi Sulton Bobir Hirotni quyidagicha
tariflaydi: - «…bu yerda yashagan xar bir odam san’at va fanni egallashga intilar va
uni takomillashtirar edi».
Hirot miniatyurasi o’zining eng gullagan davrini Temuriy «askar shoir» deb
atalgan ma’rifatli Sulton Xusayn davrida kechirdi. Ammo rangtasvir san’atiing
rivojida eng avvalo Sultonning yaqin o’rtogi, ulug vazir – o’zbek adabiyotining
asoschisi, shoir va olim Alisher Navoiyning hissasi benixoyat ulkandir. Uning oldiga
musulmon sharqning turli burchaklaridan taniqli olimlar va shoirlar, yozuvchilar va
rassomlar, hattotlar va musiqachilar tashrif buyurishadi. «Olimlar bogida» adabiy
kechalar, baxslar, uchrashuvlar uyushtiriladi, rassomlarning yangi asarlari muxokama
qilinadi.
XV asrning ikkinchi yarmi Hirot miniatyura maktabi uchun rangtasvir san’atida
uygonish davri bo’ldi. Usta rassom – miniatyurachilar, hattotlar, naqsh san’ati ustalari
o’zlarining beboxo asarlari bilan bu markazning dunyo miqyosida shuxratini
ta’minladilar. To’plangan boy tasviriy vositalar va usullar bu san’at turining boshqa
mamlakatlardagi rivojiga va keyingi davr sharq, rangtasviri yuksalishiga ajoyib ta’sir
ko’rsatadi. Bu maktab an’analarining nusxalari o’sha davrdagi Gruziya, Armaniston
miniatyuralarida ham seziladi. Alisher Navoiy huzuriga yoshlik chogida Hirotlik
rassom bo’lajak sharq «Rafaeli» - Kamoliddin
Behzod ham keladi. Ma’lumki, o’rta asrlar buyuk rang tasvirchisi Kamoliddin
Behzod miniatyura rang tasvirida erkin iz qoldirgan. Uning nomi tiriklik chogidayok
(1455-1535) Xurosondan tashkarida ham keng tanilgan edi. Uning ko’plab
shogirdlari va davomchilari bo’lib, uning asarlarini xush ko’rib, unga taqlid ham
8

qildilar. Behzod ijodi Tabriz (Eron, Ozarbayjonni), Buxoro va Samarqand, Mugullar
Xindistonni (Dexli va Agra rangtasvir maktablari) va boshqa miniatyura
maktablarining keyingi rivojiga salmoqli katta ta’sir ko’rsatdi. Xususan Behzodning
roli miniatyurada portret san’atining shakllanishiga beqiyosdir. Uning portretlaridagi
odamlar individual uxshashlikka ega. Usta rassom va nozik dil soxibi Behzod
san’atini XV asr oxiri XVI asr boshlarida yashagan Hirot solnomachisi Zayniddin
Vosifiy yodnomalaridan ham bilib olishimiz mumkin. U shunday deb yozgandi: -
«Doimo, shox (Sulton Xusayn) gam-tashvishdan va notinchlikdan ranjigan vaqtda,
Behzod portret yoki biror bir tasvirni chizar edi.
Genial musavvir Kamoliddin Behzod monumental tasvirlarning butunlay kitob
saxifalariga ko’chgan davrning ulug vakilidir. Behzod ijodi u kamolot cho’qqisiga
erishgan paytlar Hirotning bogi Safididagi Tarabxona xushk devorlariga jangovar
tasvirlar ishlagani haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Keyinchalik, asosan kitob miniatyuralari keng ko’zga tashlanadi.
Alisher Navoiyning zamondoshi tarixnavis Zayniddin Vosifiy «Badoiy ul vaqoe»
asarida qiziq bir xodisani yozib qoldirgan. Mashxur musavvir yangi suratni amir
Alisher majlisiga keltirgan. «Suvratda tasvirlanishicha – davom etadi Vosimiy, -
orasta boglar, turli-tuman daraxtlar. Xushsuvrat qushlar, har taraf arikchalar…
ochilgan zangori gul to’plari va uning orasidan Mir (Alisher)ning yoqimli xush
suvrati. U xassaga tayangan… yonida soqchi uchun zar to’la dabaklar. Xazrati Mir ul
suvratni mushoxada va mulohaza qildi: ul nafis saxifa – boglar ichra latif shodlik
gullar, xayoliy xovuzlar atrofi go’zal daraxtlar bilan bezatilgan».
Behzod ishlagan miniatyura tasvirini ko’pchilik tomosha qilib, uning badiiy
jihatdan o’sha davr estetik talablariga juda monand ekanligi odatdagixol deb qabul
etadilar. Tasvirlarning qanchalik tabiiy va jonli ekanligi haqida xazil-mutoiba bor
ekan, odam va qushlarning tasviri islom dinida kat’iyan man’ etilganligi
yigindagilarning xayoliga ham kelmagan. Alisher Navoiy homiyligi ostida o’sha davr
miniatyura san’atining ravnaq topgani ham bejiz emas.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, miniatyura tarixi olimlar fikrlariga ko’ra,
9

«Hirot maktabi», Xitoy, Sheroz, Bogdod va Samarqandlik musavvirlar, hattot va
naqqoshlarning bevosita ta’sirida shakllangan. O. Usmonov ta’kidlashicha,
«Kamoliddin Behzod XV asrning ikkinchi yarmida, bir tomondan Samarqanddagi,
ikkinchi tomondan, Sheroz va Bogdoddagi (XIV asr oxiri va XV asr boshi) nafis
tasviriy maktablarining boy, o’zlariga xos, rang-barang an’analari ta’sirida XV
asrning ikkinchi yarmida Hirotda paydo bo’lgan nafis tasviriy san’at maktabida ilm
oldi va voyaga yetdi.

Olimlar muloqoti. Xamsa. Nizomiy 891/1491 y.
Sheroz maktabi kompozitsiyasi.

10

O’zbekiston xalq amaliy san’ati
O’zbek xalqining ko’p asrlik tarixida xalq amaliy bezaksan’ati madaniy
merosimizning asosiy qismini tashkil etadi. O’zbek diyorida vujudga kelib, gullab
yashnagan amaliy san’at turlari bemisil va betakrorligi bilan dunyoga mash hur. Bu
taraqqiyot bosqichi haqida fikr yuritar ekanmiz, o’zbek amaliy bezak san’atining
kelib chiqishi insoniyatning ilk davri, ya’ni ibtidoiy jamoa davriga borib taqalishining
guvo hi bo’lamiz.
O’lkamiz zaminidagi arxeologik qazishlar natijasida topilgan yodgorliklarning
guvo hlik berishicha, insonning jismga badiiy ishlov berish usulida buyum yaratish
faoliyati tosh asridayoq boshlanib, asrlar osha hozirgacha davom etib kelmoqda.
Bizgacha ibtidoiy jamoa tuzumida ashyoviy dalillar -me hnat va ov qurollari,
uy-anjom va bezak buyumlari, odamlar yashagan manzil qoldiqlari etib kelgan.
Tuproq ostida qolib ketgan tarixiy yodgorliklar odam va hayvonlar jasadining
qoldiqlari, Qor va erto’la devorlariga chizilgan surat va bo’rtma tasvirlar ibtidoiy
jamoa davri tarixini o’rganishning mu him manbai hisoblanadi.
Paleolit davrida amaliy-dekorativ san’at namunalari ham keng tarqala boshladi.
Buyumlarni naqsh bilan bezashga, turli taqinchoqlarga, tumorlarga e htiyoj paydo
bo’lganligi arxeologlar tomonidan topilgan ashyoviy buyumlarda namoyon
bo’lmoqda. Odamlarning o’troq holga o’tishlari, tabiat qonun-qoidalarini kuzatish
simmetriya, ritm, shakl tuyg’ularini o’sishiga sabab bo’ldi. Bir xil elementlarning
tekis qaytarilishi yoki oralab kelishi asosida vujudga keladigan o’ziga xos naqqoshlik
san’atini maydonga keltirdi. Naqqoshlik yangi tosh (neolit) asrida keng yoyildi,
dekorativ-amaliy san’atning taraqqiy etishga ta’sir ko’rsatdi va yordam berdi.
Kulolchilik va boshqa buyumlarni naqsh bilan bezash keng tus oldi. Parallel,
spiralsimon va to’lqinsimon chiziqlar, aylanalar shu davrdagi ko’pgina naqshlarning
asosini tashkil etadi.
Geometrik naqshlar asta-sekin sxematik odam, hayvonlar va o’simliklar
dunyosidan olingan shakllar bilan boyitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning
12

elementlari koinot kuchlarining ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan, rozetka-
quyosh ramzi, to’lqinsimon chiziq- harakat, suv ramzi va hokazo.
Naqqoshlik san’ati endilikda dekorativ funkstiyani bajaribgina qolmay, balki
shu bilan birga, kishilarning g’oyaviy va falsafiy tushunchalarni ham ifodalay
boshladi.
Bronza asrida o’rta Osiyoda kulolchilik yanada rivojlandi. Kulolchilik dastgo
hlarining yuzaga kelishi esa, yaratilgan buyumlarning yanada nafis va go’zal
bo’lishini ta’minladi. Chustdan topilgan qizil fonga qora bo’yoqlar bilan rasm va
naqshlar ishlagan sopol buyumlar diqqatga sazovordir.
Temir asrida ham dekoartiv-amaliy san’at etakchi o’rinni egallaydi. Bezash
ishlarida geometrik naqshlardan tashqari, syujetli kompozistiyalardan foydalanish
alohida rivojlangan.
O’rta Osiyoning qadimgi davri san’ati va madaniyatini o’rganishda er ostidan,
qabrlardan topilgan turli dekorativ amaliy san’at namunalari, jang, ov va me hnat
qurollari ham mu him rol o’ynaydi. Sopol buyumlar, bronza, oltin, kumushdan
ishlangan, kishilar e htiyoji uchun ishlatiladigan buyumlar yuzasi naqshlar bilan
bezatilgan, bo’rtma tasvir va haykallar bilan pardozlangan. Ayrim buyumlar yuzasiga
esa hayotiy voqealar aksi tushirilgan. Ana shu daliliy materiallar o’tmish san’ati va
madaniyati, kishilarning estetik, badiiy qarashlarini bilishga xizmat qiladi.
Uzbekiston hududida arxeologik qazilmalardan Xorazm, So’g’d, Baqtriya va
boshqa viloyatlarda naqqoshlik san’atining rivojlanganligi ma’lum. Surxondaryo
viloyatidagi Fayoztepa (I-IIasr), Dalvarzintepa (Iasr) budda ibodatxonalari
qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari buning yaqqol dalilidir.
Eramizdan avvalgi IV-VI asrlarda o’rta Osiyodagi badiiy hayot va madaniyatni
tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan
"Amudaryo boyligi" (Oks boyligi) mu him o’rinni egallaydi. Hozirgi kunda
Londondagi Britaniya muzeyida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida oltindan
yasalgan haykallar, turli ko’za, bilaguzuk, uzuk, mu hr, tangalar, oltindan yasalgan
arava va qurollar diqqatga sazovordir.
13

Buyuk sarkarda Iskandar Zulqarnay (Aleksandr Makedonskiy) eramizdan
avvalgi IV asrlarda Axmoniylar davlatini tor-mor etib, o’rta
Osiyo erlarining ko’pgina qismini o’ziga qaratib oldi. Faqat
Xorazm, Farg’ona va Sirdaryo bo’yidagi ko’chmanchi qabilalargina o’z
mustaqilligini saqlab qoldi.
Amaliy san’atga bu qadar chuqur falsafiy yondoshish natijasida shartlilik,
stilizastiya - ramziylikka asoslangan badiiy bezak asarlari yaratish kuchaygan. Ushbu
tarixiy omil o’zbek milliy bezak san’atining gurkirab rivojlanishiga turtki bo’lgan va
hozirda ja honga mash hur me’morchilik yodgorliklarimiz ulardagi ganchkorlik,
koshinkorlik, naqqoshlik, xattotlik, toshtaroshlik va boshqa turdagi san’atlarning
ajoyib darajada uyg’unligidan va mujassamligidan dalolatdir. Xalq amaliy bezak
san’ati kishilarning ma’naviy olamini boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ru
hiyatini tarbiyalaydi.
Shuning uchun ham o’zbek xalq amaliy san’ati kishilarni badiiy- ahloqiy,
umuminsoniy tarbiyalab, ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishda, hamda
madaniy darajasini oshirishda eng zarur manbalardan biri hisoblanadi.
Yaqin o’tmishda o’zbek amaliy bezak san’atining eng rivojlangan naqqoshlik,
ganchkorlik, tosh va suyak o’ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, bo’yrachilik,
zargarlik, kashtachilik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, kigizchilik, savatchilik kabi
turlarining o’ziga xos bajarish texnologiyalari, haqiqiy milliy nomlari, ularga xos
atamalar, bu san’atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu so halarda nom qozongan
ustalarning xizmatlari butun ja honga dong’i ketgan.
O’rta Ociyo naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga mashhur. o’tmishda ota-
bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini
yo’qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar hozirgacha bizni hayratga solib
kelmoqda .
Naqsh - arabcha tasvir, gul degan ma’noni bildirib, u qush, hayvonot, o’simlik
dunyosi, geometrik va boshqa turli shakllarning ma’lum tartibda takrorlanishidan
hosil qilingan bezakdir.
14

Islom talablariga buysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni
tasvirlash yo’qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o’zlashtirildi. Natijada
naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo’ldi. Arab yozuvi naqshlar
bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bezak, ham duo-afsunlar vazifasini bajardi.
Naqqoshlik xalq-amaliy bezak san’atning bir turi sifatida qadimdan o’zbek
madaniyatining mu him bo’lagi hisoblanadi. Ko’p asrlar mobaynida uning badiiy
an’analari vujudga keldi va rivojlandi. Naqshlarda san’atning boshqa hamma
turlaridan farqli ravishda avlodlarning chambarchas bog’liqligini, milliy
an’analarning davomiyligini ko’rish mumkin. Naqqoshlik an’analari san’atning ana
shu turini o’rganish metodlari sifatida ham bobodan otaga, otadan o’g’ilga o’tib
kelgan. Ana shu davomiylik tufayli naqqoshlik san’ati hozirgacha saqlanib kelmoqda.
Naqshning eng yaxshi namunalari boy ijodiy fantaziya orqali birlashtirilgan
shakllarning maqsadga muvofiqligi va go’zalligi bilan farqlanadi. Bunda xalq
ustalarining atrof mu hitga qarashlaridagi tafovut aks etadi. Naqshdagi chizgilar
o’yini musiqadagi o hang singari, qo’shiq va ertak kabi ―xalq hayotiy tajribasining
katta umumlashmasidan tarkib topgandir. ‖
Badiiy naqqoshlik ranglarning uyg’unligida va o’ziga xos kompozistiyalarda
go’zallik yaratish san’atidir. Naqqosh usta o’z ishida ranglarning tabiiy jilosidan va
uyg’unligidan, bejirim shakldan, material fakturasidan mo hirlik bilan foydalanib
yorqin ifodalikka erishadi.
O’zbekistonning an’anaviy me’morchiligida naqqoshlik asosan shiftlarni,
jimjimador araqilarni, saroy ustunlarini, masjidlar, maktablar, boylarning uylari,
yog’ochdan yasalgan buyumlarni bezashda qo’llangan.
Nozik o’simliksimon-geometrik naqshdagi o’zaro singib ketgan novdalar,
shoxlar va hashamatli tasvirlangan gullarning ritmik harakati, o’zbek ustalarining
ishlaridagi islimi va girix naqshlarining klassik motivlari shiftlarning shakliga
moslangan. Naqsh ko’proq intererlarni va yopiq ayvon, peshayvonlarni bezashga
xizmat qiladi.
15

Uhozirgi paytda naqshdan me’morchilikda, uy ji hozlari, sovg’alar, mayda
yog’och o’yinchoqlar, musiqa asboblari va turmushda kerakli buyumlarni bezashda
foydalaniladi.
Badiiy naqqoshlik san’ati hozirgi kunda keng tus olmoqda. Matbuot, radio,
televidenie, kino orqali kishilar ana shu san’at namunalari va uning xalq ustalari bilan
tanishmoqdalar. Bu san’atkorlar orasida O. Qosimjonov,
E. Raufov, A. Boltaev, S. Norqo’ziev, A. Azimov, A. Isaev, B. Abdullaev,
T.To’xta ho’jaev, J.Xakimov, Z.Bositxonov, M.To’raev, T.A hmedov, K.Karimov,
A.Il homov va boshqalar bor. Xalq ustalarimizning, ulardan ta’lim olgan
shogirdlarning ishlarini Toshkentdagi amaliy san’at muzeyida, ko’rgazma zallarida,
badiiy salonlarda, shuningdek, turar-joy va jamoat binolarida, masalan, Toshkent
Davlat stirki, Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatri, Milliy akademik drama
teatri, Temuriylar tarixi muzeyi, Oliy Majlis va Sha har Hokimiyati binolari, metro
stanstiyalari, me hmonxonalar, kabi ma’muriy va maishiy inshootlarda ko’rish
mumkin. Hozirgi vaqtda maktablarda va maktabdan tashqari muassasalarda
to’garaklar tarmoQini iloji boricha kengaytirish vazifasi qo’yilmoqda. Xalq
naqqoshlik san’atini o’rganish o’quvchilarda badiiy didni, me hnatsevarlikni
rivojlantirishga va qator foydali bilim hamda malakalarni tarkib toptirishga xizmat
qiladi.
Ularning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va o’stirishga yordam beradi.
16

Badiiy bezak turlari
Mis choydish, oftoba, qumg’on va boshqalarga zarb bilan bezak beriladi.
Idishlarning orqa va old tomonlari o’ziga xos bezaladi. Masalan, zarb qilingan
naqshlarni chetidan hoshiya bilan o’ralmaydi, ko’rkam naqsh motivlari bilan
bezaladi, juda murakkab nafis naqshlar bilan to’ldirib ishlanadi. Mis laganlarga zarb
qilinadigan naqsh kompozistiyalari o’ziga xos turlarga ega. Gardish, turunj, mehrob,
sitora, ishkalak naqshlari ishlanadi.
Mehrob — mehrob tasvirini beruvchi naqsh. Ya’ni markazdan aylana atroflab bir
necha mehroblar tutashib hosil qilgan naqsh. Mehrobning turi juda xilmaxil. Masalan,
mehrobi bargi bed, mehrobi duraftor, mehrobi duraftor islimi, mehrobi muhja,
mehrobi madohil, va boshqalar. Sitora — mis idishlarni butun sirtini yulduzsimon
naqsh qoplab olgan kompozistiya.
Gardish — naqshlar doiralardan tashkil topgan ritmik joylashgan kompozistiya.
Markazida joylashgan doirani chetlari keng va qisqa yo’llar bilan o’raladi.
Gurunj — tuxumsimon, ovalsimon jimjimador har xil bezakli naqsh.
Mis zarb qilingan badiiy naqshlarni geometrik, me’moriy, o’simliksimon,
jonivorsimon yozuvli naqshlar va maishiy buyumlar tasviri juda ko’p ishlatilgan.
Kandakorlikda asosan islimiy naqshlar juda ko’p ishlatiladi. hoshiyalar va har xil
yo’llar eng oddiy o’simliksimon naqshlar bilan to’ldiriladi. Bu naqshni «nim islimi»
deb yuritiladi. U birbiriga chirmashib ketgan murakkab o’simliksimon naqsh bo’lib,
bir tomonlama ulanib ketgan bo’ladi. Nim islimi hoshiyao’rnida ishlatilib,
buyumning nomiga qarab o’zgarib boradi. Shuning uchun uning turli xillari bor.
Masalan, nim islimi bargak, nim islimi madoxil va hokazo.
O’simliksimon naqshlar shakli va mazmuniga ko’ra lola, bodom, qalampir, buta
va shunga o’xshash nomlar bilan yuritiladi.
Metall buyumlarga qadimdan jonivorlar va odam shaklini tasvirlash keng
tarqalgan edi. Masalan, chashmi bulbul, qo’chqorak, pushti baliq, qirma, zuluk,
kapalak, ilon izi va boshqalar bilan ataladigan bo’ldi.
Chashmi bulbul — mis idishlarga bulbulning ko’ziga o’xshash zarb qilingan
naqsh. Uni bulbul ko’zlari deb ham yuritiladi;
17

Ko’chkorak — qo’chqor shoxiga o’xshash naqsh;
Pushti balik — baliq tangachasimon naqsh turi. Uni baliq tangachalar deb
yuritiladi; Kirmak — chirmoq, marg’ilonda «kirkira» deb yuritiladi. Kirmak
chirmovuqsimon naqsh turi; ilon izi — to’lqinsimon o’simliksimon naqsh.
Toshkentdagi boshqa viloyatlarda «islimi» naqsh deb yuritiladi.
Geometrik naqshlar kandakorlik bezaklarida juda kam ishlatilgan.
Geometrik naqshlar ikkinchi darajali naqsh rolini o’ynagan.
Ustalar asrlar davomida misga naqsh o’yar ekanlar, har bir naqshlarini o’ziga xos
nomlar bilan yuritilishini ko’ramiz. har bir naqshga nom qo’yilishi o’zo’zidan
bo’lmagan albatta, bu nomlarni har bir naqshning mazmuniga, shakliga, biror narsaga
o’xshatib, taqqoslab, murakkab soddaligiga qarab, naqshning turiga qarab boshqa
mamlakat yoki shaharning nomiga va boshqa sababyaarga asoslanib har bir naqshga
nom qo’yganmr. Masalan, «mashhadi», «arabi», «isfaxoni» va boshqa so’zlar
naqshlarning nomiga qo’shib aytiladi. Buning sababi ustalar o’z ishlarida Mashxad,
Arabiston, Isfaxon (Eron) ustalarining tayyor naqsh nusxalaridan foydalanganliklari
uchun shunday nomlar bilan yuritganlar.
Ko’pincha, bunday naqshlardan ijodiy foydalanib, o’zimizning stilimizga moslab
naqsh elementlar qo’shganlar. Naqshlar agar aylana shaklida bo’lsa, bunday naqshni
«naqshi girdob», uchburchak shaklida bo’lsa «uchburchak naqsh», agar ikki chiziq
orasida bir novda pechakka o’xshab o’sib kurtak, g’uncha va novdacha chiqarib bir
yoki ikki tomonga o’ssa bunday naqshni «pechak islimi» yoki «raftor naqsh» deb
yuritiladi. Mis idishlariga eng oddiy naqsh bu chiziladigan to’g’ri chiziqdir. Bu chiziq
bir naqshni ikkinchisidan ajratib turish uchun xizmat qiladi.
Shuning uchun naqsh kompozistiya chizishda avval shu to’g’ri chiziqlar chizib
olinadi. Bu chiziqlarni yakka, ikki hattoki uch qavat qilib chizish ham mumkin. Bir
chiziqni yakka xat, ikki chiziqni qo’sh xat deb yuritiladi. Kompozistiyada turlituman
chiziq holda belbog’lar bo’ladi, bularning hammasini «zanjir» deb yuritiladi. Zanjir
egri chiziq, nuqtali chiziq hamda to’lqinli chiziqlarga bo’linadi. Mis o’ymakorligida
ba’zi naqshlar qadimdan ishlatilib kelinadi, bunday naqshlardan biri «tugma
naqshdir» yoki «tugmacha» deb yuritiladi. Bu naqsh mis idishlarga zarb qilingan
18

tugmachaga o’xshagan naqsh bo’lib, Toshkent kandakorligida ishlatiladi. Tugma
naqshning o’rtasida ko’pincha nuqtasi bo’ladi.
Kandakorlikda ishlatiladigan po’lat qalamlar va ularda bajariladigan o’yma turlari
Ma’lumki, xalqimiz asrlar davomida o’zi shug’ullanib kelgan milliy
hunarmandchilik turlarini san’at darajasiga ko’tara olgan va bizgacha boy madaniy
meros tarzida etib kelgan. Zero ularni avaylab asrash, yanada sayqallash, davr
taqazosi bilan unut bo’layotgan san’at turlarini qayta tiklash, takomillashtirish va
kelgusi avlodga etkazib berish bugungi kun mutaxassislarining kelajak oldidagi
burchidir. Mana shu burch mas’uliyati har bir hunar turining sir – asrorlarini ham
amaliy, ham nazariy jihatdan juda chuqur, mukammal va keng qamrovda
o’rganishni hamda tahlil qilishni taqazo etadi. Biz tanlagan milliy kandakorlik
san’ati ham qadimiy hunar turlaridan biri bo’lib, uning tarixi va amaliy jihatlarini
o’rganish bo’yicha ko’plab san’atshunos olimlar va mutaxassislar
shug’ullanganlar. Jumladan, T. Abdullaev, S. Bulatov, A. Sergeev, A. Hakimov,
G. Pugachenko, L. Rempel, D. Faxriddinova, D.Halimova, S.Muhsinovlarning
kandakorlik san’atiga oid ilmiy, amaliy ishlari e’tiborga loyiqdir. Mazkur
izlanishlarda kandakorlik san’ati tarixi, o’zbek kandakorligi maktablari va ularning
namoyandalari, kandakorlik san’ati aks etgan badiiy buyumlar, naqsh namunalari
haqida ko’plab qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Biroq, ta’kidlash joizki, e’tirof
etilgan adabiyotlarda kandakorlik asboblari, ulardan foydalanish usullari va o’yma
turlari haqida etarlicha ma’lumot berilmagan. Bizningcha, kandakorlik san’atini
egallashga kirishgan yoshlarga o’yish turlari va zarur asboblardan foydalanish
usullari haqida kerakli ma’lumotlarni berish ular duch kelishi mumkin bo’lgan
muammolarning oldini olishga yordam beradi. Shu maqsadda ushbu maqolamizda
kandakorlik asboblaridan foydalanishning ba’zi usullari hamda o’yma turlari
haqida mufassal ma’lumot berishga harakat qildik.
19

Kandakorlik – forscha ―kandakori‖
so’zidan olingan bo’lib, ―kanda – o’yish,
‖
―kori – ishlari, ya’ni mis buyumlarni
‖
naqsh bezaklar bilan o’yib bezatish degan
ma’noni anglatadi. Mis buyumni o’yib
bezashda maxsus po’lat qalam va
bolg’achadan foydalaniladi. O’yish ishlari
(1-rasmda) po’lat qalamning ustki qismidan
bolg’achada zarb berish bilan amalga
oshiriladi. Po’lat qalamning o’yuvchi qismi
o’tkir uchli (2 a – rasm) va yassi uchli (2b–
rasm) ko’rinishida bo’ladi. O’tkir uchli
po’lat qalam - mis
buyum yuzasiga turli xil tasvir yoki naqsh chiziqlarini o’yishda ishlatiladi.
Shuningdek, naqshning zamini hamda naqsh elementlarini ham o’yma
pardozlashda shu po’lat qalamdan foydalaniladi. Naqshning konturini o’yish
jarayoni 3 a –rasmda, naqshning zaminini o’yish jarayoni esa 3 b –rasmda
ko’rsatilgan. Bu po’lat qalamning o’yuvchi qismi o’tkir uchli ko’rinishga ega
bo’lib, mis buyumni o’yganda o’zidan ingichka chiziq iz qoldiradi. O’tkir uchli
po’lat qalamda o’yilgan naqsh chiziqlarining eni odatda 1–1,5 mmni tashkil etsa,
ayrim hollarda uning o’lchami 2 mmgacha etishi mumkin. 4–rasmda o’tkir uchli
po’lat qalam bilan mis buyumga o’yilgan o’ymaning yon tomondan ko’rinishi
hamda o’yma enining o’lchami tasvirlangan. Mazkur po’lat qalamni kandakorlik
sohasiga oid adabiyotlarda ―chekuv qalam , ba’zan ― naqsh qalam deb ham
‖ ‖
yuritiladi.
Hozirgi kunda, badiiy bezatilgan kandakorlik buyumini diqqat bilan kuzatsak
o’yilgan naqsh bezaklarning chuqurligi turlicha ekanligini ko’ramiz. O’ymaning
turli chuqurlikda bo’lishi, kandakor ustaning didiga, ish uslubiga qarab
sayoz, o’rtacha, chuqur va juda chuqur o’yib bezatilishi mumkin.
20

Ta’kidlaganimizdek, o’ymaning chuqur yoki sayoz bo’lishi buyum metalining
yupqa yoki qalinligiga ham bog’liq. Masalan, buyumning metali yupqa bo’lsa,
sayozroq va aksincha, buyumning metali qalin bo’lsa, o’ymaning chuqurligi ham
chuqurroq o’yiladi. Sayoz chuqurlikda o’yilgan o’ymaning chuqurligi 0,2-0,3
mmni, o’rtacha chuqurlikda o’yilgan o’ymaning chuqurligi 0,5–0,8 mmni va
chuqur o’yilgan o’ymaning chuqurligi esa 1-1,5 mmni tashkil etadi. Odatda
o’ymalar bir marta o’yiladi. Biroq juda chuqur o’yilgan o’yma turi bundan
mustasno. Juda chuqur o’yilgan o’ymaning chuqurligi 1,5–2,5 mmga teng bo’lib,
bunday chuqurlikdagi o’yilgan bezaklarni bir necha marta o’yish natijasida hosil
qilinadi. Mis buyumlarini juda chuqur o’yib bezatish kandakorlik san’atining yangi
o’yma usullaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda buxorolik kandakor ustalar bu
usuldan keng foydalanishmoqda. Juda chuqur o’yib bezatilgan buyumlarning
ko’rinishi oddiy o’ymakorlik ishlaridan ajralib turadi. Buning sababi shundaki,
naqshning zamin qismi qanchalik chuqur bo’lsa, o’yma naqshlardagi soya –
yorug’lik ham shunchalik kuchli bo’ladi. Natijada, bezatilgan badiiy buyumning
ko’rinishiga alohida joziba
bag’ishlaydi.
Yassi uchli po’lat qalam -
naqshning zaminini o’yish hamda
naqsh elementlarini o’yma
pardozlashda ishlatiladi. Bu po’lat
qalamning o’yuvchi uchi yassi (2b–
rasmda ko’rsatilgan) ko’rinishga ega
bo’lib, mis buyumni
o’yganda o’zidan keng enli iz
qoldiradi. O’yish jarayoni 5-rasmda
ko’rsatilgan. Yassi
uchli po’lat qalamda
o’yilgan o’ymaning eni 3–5 mmni, o’ymaning
21

chuqurligi 0,3-0,8 mmni tashkil etadi. 6–rasmda o’tkir uchli po’lat qalam bilan
mis buyumga o’yilgan o’ymaning yon tomondan ko’rinishi hamda o’yma enining
o’lchami tasvirlangan. Yassi uchli po’lat qalamni kandakorlik sohasiga oid
adabiyotlarda ―ko’z o’yar qalam deb yuritilsa, buxorolik kandakor ustalar forscha‖
―pam qalam ya’ni, ―yassi qalam deb ataydilar.
‖ ‖
Xulosa qilib aytish mumkinki, kandakorlik asboblari va o’yma turlari
haqidagi ma’lumotlarning to’ldirilishi, o’quvchi yoshlarning kasb egallashidagi
mahoratini oshirishga samarali xizmat qiladi degan umiddamiz.

22

Samarqandda ustoz-shogird ananasi
Nizomiy ―Hamsa sida musavvir Moniy haqida quyidagicha bir rivoyatni‖
keltirgan.
... Musavvir homiysi mashhur Moniy Samarqand shahridagi o’z shogirdlarining
ijodi bilan tanishmoqchi bo’lib, safarga chiqibdi. Samarqandlik musavvirlar o’z
ustozlarining yangi ijodiy tuhfalar bilan sharaflamoqqa ahd qilishibdi.
Moniy shahar darvozasidan kirar ekan, bemisl qurilgan manzaradan hayratga
kelib, o’z ko’zlariga ishonmabdi. Qarshisida afsonaviy go’zal shahar namoyon
bo’lgandi. Mana, yam-yashil daraxtlar salqinida orombaxsh joy, hovu’z suvlari
mavjlanadi. Ariqlarda suv sharqillab oqmoqda.
So’lim gulzorlar. Zilol suvdan ichging keladi. Ajab! Bu tasvirning sehri ekan.
Hatto kimdir suv olmoqchi bo’lib ko’zani sindiribdi. Tasvir ta’siriga qoyil qolgan
mehmonlar o’z kasbdoshlari san’atiga tahsin o’qishibdi. Shu payt Moniy qo’liga
mo’yqalam olib hovo’z yaqiniga barvasta itning rasmini chizib qo’yibdi. Tasvir
shunchalik tabiiy chiqibdiki, itni ko’rgan kishi uni joni bor deb, beixtiyor o’zini
chetga tortar ekan. Shundan keyin Moniy negadir chuqur uyga cho’mibdi, uning
shogirdlari mahorat cho’qqisini tamom egallashgan ekan, endi Ustoz ularga nimani
o’rgatishi mumkin? Shunday yangi ijodiy ifq topish kerakki, unga intilgan sari
go’zallik olami va badiiy imkoniyatlar kengayib borsin. Nihoyat, Moniy
shogirdlariga shanday vazifa topshiribdi. Tabiatni aniq tasvirlash bu san’atning
nihoyasi emas, agar kimki rasmdagi har bir chiziqqa jon bagishlab olsagina, u san’at
tilsimini egallagan bo’ladi. Bu juda ogir va mashaqqatli vazifa ekan. Ana shu vaqtdan
boshlab naqqoshlik san’ati rivojlanib, naqqoshlar chiziqlar tilsimini ochishga bel
boglashibdi. Necha - necha avlodlar ana shu izlanish yo’lida ter to’ka boshlabdilar.
Natijada naqqoshlik san’ati asosini qalam chiziqlar simfoniyasidan iborat naqshin
bezaklar egallab olibdi. Usta musavvir san’atini naqqoshlikka almashtiribdi.
Abdurahmon Jomiyning shogirdi va uni qadrlovchi Movarounnahr hokimi
23

Mirzo Ulugbek jahon tarixiga birinchi bobda ta’kidlaganidek, astronom - olim,
barcha go’zalliklar va fan homiysi sifatida kirgan. M. Tohirov o’zining ―Mirzo
Ulugbekning pedagogik qarashlari kitobida (Toshkent, 1984 y) yozishicha ―... tengi
yo’q Hattot Sulton Ali mashhadiy Hirot va Samarqand rangtasvir san’atining
asoschisidir. Kamoliddin Behzod va kitob bezagining mohir ustasi Maudan Yari esa
nodir badiiy qo’lyozmalar ustida ishlagan yuzlab rassomlarning murabbiysi
hisoblanadilar . Bu ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, mahalliy rassomlarni‖
tayyorlashda Hirot, Mashhad va boshqa rangtasvir markazlaridan taniqli ustalar taklif
qilingan. Ulugbekni ulug olim va ma’rifatparvar hokim sifatida o’qitish va
tarbiyalash ishiga o’zining munosib hissasini qo’shganligini ta’kidlash joiz. Uning
davrida maktablar tashkil etilgan. Bular uchta oliy maktab madrasa bo’lib, Buxoroda
(1415). Gijduvonda (1433) va Samarqandda (1420) edi. Tohirotning yozishicha
Ulugbekning zamondoshi, tarixchi Vosifiy ma’lumoti bo’yicha, 1420 yil kuzida
Samarqanddagi madrasaning ochilish marosimi bo’lib, bunda pedagoglar, olimlar,
talabalar va saroy an’yonlari ishtirokida yigilish (majlis) o’tkaziladi. Ulugbekka
qadar, g deb qayd qiladi muallif, maktablarda, tevarak atrof o’rganiladigan:
madrasalarda tirik jonzodlarni chizishga yo’l qo’yilmagan, garchi kitoblarda rasmlar
mavjud bo’lsa hamki, o’sha yerda bilvosita ma’lumotlarga ko’ra, rasm chizishning
ma’lum bir qoidalari bo’lib, o’quv fani sifatida ruxsat berilgan. Toxirovning
«Ko’gazmali qurollar hiqidagi eslatmasi. O’sha manbaa.
‖
XVIII asrning oxiri XIX asrning yarmida Xorazmda Munis Xorazmiy taxallusi
ostida mashhur bo’lgan iste’dodli shoir, tarixchi, tarjimon va Hattot Shermuhammad
Avazbey o’gli Munis yashab ijod etgan.
Ma’rifatparvar shoirning yaratgan ―Savodi ta’lim risolasi hattotlik san’atidan
‖
saboq beruvchi asar bo’lib o’z davri uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan. ―savodi
ta’lim risolasi ikki qismdan tashkil topib, birinchi qismida yozuvning nazariy
‖
tomoni, ikkinchi qismida esa amaliy ishlar mezoni yoritilgan. Muallif risolaning
birinchi nazariy qismida yozuv quroli qalam, yozuvning ahamiyati, yozuvni
o’rgatgan ustozi haqida yozadi.
24

Amaliy qismda yozish asboblaridan to’gri foydalanish hamda husnixatmashqini
bajarish yo’lgyo’riqlari o’rgatilgan. Shu bilan bir qatorda shoir risolani yozishdan
maqsadini shunday ifodalaydi.
Ta’lim ishin aylar erdim oson,
Lekin ko’ngil ichra erdi bu kom.
Qo’l raqami ulumi arqon,
Andin talab bo’lsa maxzo’z.
Munisning «Xat haqida , ―Qalam , ―Yozuvlar haqidagi baytlari, ayniqsa‖ ‖ ‖
e’tiborga loyiqdir. U ―Husni xat ta’limini bergan Ustoz haqida gi she’rida
‖
quyidagilarni yozadi:
Xatidan uslub xujasta ta’lim, Taslim
fani xatiga taslim. Sharmanda xati sabz
xatlar, Xol ofati xattida nuqatlar.
Ta’lim berur na bir raqamdin Xat
yozmoq ishi etti qalamdin.
Bu she’rida shoir dastlab o’ziga savod o’rgatgan, husnixat malakalarini
shakllantirgan ustozini uluglaydi.
Madaniyat va san’at masalalari O’rta asrlardan keyingi davrlarda yashagan
sharqning ma’rifatli kishilarining ham diqqat e’tiboridan bo’lib, ular dunyoqarashida,
ijodida oldingi o’rinlarni egallaydi. Masalan, XIX asrning Markaziy Osiyoda taniqli
olimi, insonparvari «Yangi metodlar» maktablari goyasining davomchisi Abdulla
Avloniy o’zining ―Turkiy Guliston yohud axloq deb nomlangan asarida
‖
garmoniyaga katta o’rin ajratadi. O’zak sifatida tabiat qonunlari sterjeni, dunyoni
mukammal tashkil qiluvchi ―garmoniyasiz tasvvur qilish mumkin emas deb yozadi.
‖
Estetik tarbiya va badiiy ta’lim muammolari, ularga ilmiy yondashish masalalari
haqida ma’lum darajada o’rta asrlarda sharq olimlari… Yusuf xos Xojib (21i. yaqin),
Burxoniddin Zarnudji (1150-?), Jaloliddin Devoniy (1427-1502 y.). Muhammad Rizo
Erniyoz o’gli Ogahiy, Byerdaq, XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida yashab ijod
etgan Zavqiy, Furqat, Siddiqiy, Shukuriy, Hamza. Sadriddin Ayniy va boshqa
ko’pgina taniqli fan va madaniyat namoyondalari tomonidan aytib o’tilgan.
25

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 1992.
2. Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atni yanada rivojlantirishning davlat
yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1997-yil 31- mart farmoni ―Xalq so’zi gazetasi. -T. ‖
3. 1997-yil 1-aprel.
4. Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. -Toshkent, 1992-yil.
5. Asotirlar va rivoyatlar. -Toshkent: Yozuvchi, 1993-yil. 15. Anuxtin O.K.
6. Badiiy naqsh maktabi . - Toshkent : O ’ qituvchi , 1969.
7. Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. -T.: O’zbekiston, 1992.
8. Amanullayev A.A. Oliy o’quv yurtlarida talabalarni ganch o’ymakorligi to’garak
ishlarini boshqarishga tayyorlashning ilmiy metodik asoslari. (Badiiy grafika
fakultetlari misolida). Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. -T.: TDPU, 2001.
9.
26

Internet saytlari.
1. www.google.uz
2. www.gov.uz
3. Ziyonet.uz
4. www.uza.uz

27

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi

Sotib olish