Samarqand viloyatida turizm - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Samarqand viloyatida turizm

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................... 2
I.BOB. SAMARQAND VILOYATINING SHAKLLANISHI
1.1.Samarqandda madaniy-ma’rifiy ishlar, ijtimoiy-madaniy institutlar faoliyati
sifatida shakllanishi………………………………………………………………...
6
1.2. Samarqandda turizm sohasida jamoat va boshqa ijtimoiy-madaniy
istitutlarning madaniy-ma’rifiy
faoliyatlari.....................................................................................9
II.BOB. VILOYATDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING
IMKONIYATLARI VA RESURSLARI .
2.1. Samarqand viloyatida turizm ni hududiy tashkil etilishi………………………
15
2.2. Viloyatda turizm infrastrukturasining rivojlanishi ……………………………
21
XULOSA ................................................................................................................2
4
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
………………………….26
ILOVALAR ...........................................................................................................27
1

KIRISH
Hozirgi kunda turizmning jahon xo’jaligidagi hissasi-yil sayin oshib, muhim
makroiqtisodiy tarmoqlar qatoritda rivojlanmoqda. Mazkur soha dunyodagi
ko’pgina davlatlarning daromad manbai sifatida ularning milliy iqtisodiyotida
asosiy o’rin tutmoqda. Shu jihatdan O’zbekistonda mazkur tarmoqqa e’tiborni
kuchaytirish muhim masalalardan biridir. Respublikamiz mustaqillika erishgandan
so’ng xo’jalikning barcha tarmoqlarida tub islohotlar olib borilmoqda. Jumladan,
turizmni rivojlantirishga ham davlat tomonidan ustuvor ahamiyat berilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o’zining asarlarida va amaliy
faoliyatda ulug’ ajdodlarimiz qoldirgan boy tarixni, qadamjolarni, qabrlarni va shu
davrlarda qurilgan tarixiy obidalarni, hamda ular yashagan zaminni ko’rish butun
dunyo sayyohlari azaliy orzusi ekanligini ta’kidlaydi.* Darhaqiqat, ushbu
imkoniyatlardan samarali foydalanish mustaqil mamlakatimizning iqtisodiyotini
mustahkamlash bilan bir qatorda uning jahon hamjamiyatidagi o’rnini yanada
oshiradi. Ayni vaqtda turizm sohasini rivojlantirish mintaqalar iqtisodiyotini
belgilashda ham muhim ahamiyatga ega. Shu bois, mustaqillik-yillarida mazkur
tarmoqni yuksaltirish uchun ko’pgina ishlar amalga oshirildi, unga tegishli ma’rifiy
va huquqiy asoslar yaratildi. Ammo shunga qaramasdan, mavjud imkoniyatlardan
to’la foydalanilmayapti, turizmda yaratilgan shart-sharoitlar mintaqalarda talab
darajasida emas. Bu esa turizm infrastrukturasini mintaqalar bo’yicha tadqiq etish
lozimligini asoslab beradi.
O’zbekiston turizmini iqtisodiyotning asosiy tarmog’i sifatida yuksaltirish
uchun mintaqalarda turizm infrastrukturasini o’rganish zarur. Bu o’rinda
2

viloyatlardagi mavjud mehmonxonalar, turistik firmalar umumiy
ovqatlanishkorxonalari, transport xizmatlari, sport sog’lomlashtirish inshoatlari,
ko’ngil ochar joylar (diskoteka, teatr, parklar va h.k.), savdo rastalari (turli xil
suvenir va sovg’alar sotuvchi), medisina xizmati, aloqa xizmati, maishiy xizmat
ko’rsatish uylari va boshqa sohalar faoliyati turizm sohasini rivojlanganlik
darajasini va istiqbolini belgilaydi. Biroq, ta’kidlash joizki, respublika mintaqalari
turizm infrastrukturasi nuqtai nazaridan deyarli o’rganilmagan. Vaholanki,
viloyatlarda (turistik markazlarda) turistlarga xizmat ko’rsatish bo’yicha juda
ko’plab muammolar mavjud. Ushbu tadqiqotda mazkur masalalar Samarqand
viloyati misolida o’rganilgan.
Samarqand viloyati turizm imkoniyatlari jihatdan nafaqat O’zbekistonda,
balki Markaziy Osiyoda yetakchi mintaqalardan biridir. Ushbu imkoniyatlardan
keng foydalanish, dunyo sayyohlarini jalb qilishda ular uchun yaratilgan shart-
sharoitlarni chuqur tahlil qilish va baholash infrastrukturani yaxshilash,
muammolarni hal qilish uchun tavsiyalarni ishlab chiqish mazkur tadqiqot ishining
dolzarbligini asoslab beradi.
Turizm infrastrukturasini o’rganishga A.Taksanov, A.S.Soliyev,
N.To’xliyev, M.Usmonov, T.Abdullayeva kabi olimlar hissa qo’shganlar. Ular
turizm infrastrukturasi uning nazariy va tashkiliy masalalarini o’rganib, o’zlarining
tegishli takliflarini berishgan. Ayniqsa A.Soliyev va M.Usmonov o’zining Turizm
geografiyasi kitobida Samarqand viloyati turizm infrastrukturasini ko’rib chiqgan.
Mazkur bitiruv malakviy ishining bevosita tadqiqot obyekti sifatida Samarqand
viloyatining turizm obyektlari tanlangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning mamlakatimizda turizmni rivojlantirish hamda Vazirlar
Mahkamasining ushbu tarmoqni yuksaltirish bo’yicha ishlab chiqqan qonun,
ko’rsatma va qarorlariga tayanadi. Shuningdek, tadqiqotning nazariy asoslari
iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada yaratilgan ilmiy g’oya va tushunchalar, turizm
infrastrukturasi bilan shug’ullangan olim va mutaxassislarning ilmiy ishlanmalari
xizmat qiladi.
3

Mavzuning dolzarbligi: Ijtimoiy madaniy institutlarda madaniy-ma’rifiy
tadbirlar va milliy g‘oya bajaradigan yana bir muhim funksiya tarbiyaviy
funksiyadir. Bu funksiya globallashuv jarayonlari tezlashib borayotgan hozirgi
murakkab davrda yana ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki keyingi-
yillarda yaxshilik, saxiylik, insonparvarlik, vatanparvarlik fazilatlarini
shakllantirish borasida ko‘pgina ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda. Ijtimoiy
madaniy institutlarning taraqqiy topishi masalasi asosiy negizi mavzuning
dolzarbligini aniqlab beradi. Ijtimoiy madaniy institutlar faoliyatida shaxs tarbiyasi
shu kunlarda nima sababdan yana dolzarb muammoga aylanmoqda, degan savolga
javob berishni istasak shuni e’tirof etish lozim bo‘ladiki, eng avvalo bu masala
so‘ngi-yillarda butun yer yuzi miqiyosida yuz berayotgan keskin o‘zgarishlar
silsilasi bilan qolaversa, yangi asr bo‘sag‘asida insoniyatining fikrlash
xususiyatlarida yuz bergan tub o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zbek
xalqining davlat qurulishidagi tarixi boy tajribasi an’analari asosida xalqaro huquq
qoidalariga umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga amal
qilgan holda qaror topmoqda. Buning uchun ta’lm jarayonida shaxs tarbiyasini va
insonparvarlik fazilatlarni shakllantirish orqali ularda ezgulik, samimiylik, do‘stlik
va birodarlik fazilatlarni targ‘ib qilish uning amaldagi faoliyatga moddiy va
ma’naviy.yutuqlarga asoslangan faoliyatga aylantirish muhim zaruriyat
hisoblanadi. Shu tufayli ham zamonaviy dunyoda shaharlarni yanada obod qilib
zamonaviy soshalardan biri bo`lgan turizmni rivojlantirish uchun Samarqandda
ham ko`plab ishlar amalga oshirildi. Mana shu amaliy ishlarni o`rganib chiqish
ham mana shu mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining maqsadi: Mustaqil O‘zbekistonda ijtimoiy madaniy
institutlari va madaniy-ma’rifiy ishlar jarayonida shaxs tarbiyasini targ‘ib qilish,
imkoniyatlaridan foydalanish va uni ta’lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etish.
Samarqandning turizm va ijtimoiy madaniy institutlari taraqqiyotga erishishini va
ahamiyatini o‘rganish: - ijtimoiy madaniy institutlari faoliyati jarayonida
uchrayotgan muammosini hal qilishni aniqlash: - madaniyat muassasalari faoliyati
4

jarayonida targ‘ibot omilining asosiy e’tiborini shaxsni shakillantirishga jalp qilish.
Samarqand shaxrini zamonaviy turistik salohiyatini o`rganish.
Kurs ishining vazifasi: O‘zbekiston Respublikasining “Turizmni
rivojlantirish to‘g‘risida”gi qonuni, Prezident farmonlari va qarorlari hamda
Vazirlar mahkamasining sohaga oid ishlab chiqilgan qarorlari, va turizmni
rivojlantirish borasidagi haqidagi nazariy yondashuvlar olimlar tomonidan
mavzuga oid yaratilgan ilmiy asarlar hamda mavzuga oid ilmiy jurnallardagi
maqolalar va tezislar ishda o‘z aksini topgan turizm orqali madaniyat va san`atning
rivojlanishini va ularning aholining madaniy ongining shakllanishida va
turizmning Samarqanddagi salohiyatinining ahamiyatini oshirishdagi ahamiyatini
o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: O`zbekistonda madaniyat va
Samarqanddagi turizm va turistik atmosferaning rivojlanishi bugungi kungacha
olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi
vaqtda ham bu haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
borilayapti. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali hanuz davom etmoqda. Hozirgi
zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu mavzuga boshqa voqealar
singari jiddiy chuqurroq e`tibor berilayapti. Natijada esa bu mavzuga oid haqida
ma`lumotlar bazasi oshdi. B u mavzuni chu q rroq anglash mumkin. Shuningdek, bir
qator rus va yevropa ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi
o`rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi eng
yangi davrning 1991-2021-yillarda Samarqandning turizm sohasidagi madaniyat
va san`atning rivoljlanishini madaniy ta`sir ahamiyatini o`rganib tahlil qilishdan
iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob , 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxat i va ilovadan iborat bo‘lib, ilovadan tashqari 30
betni tashkil qiladi .
5

I.BOB. SAMARQAND VILOYATINING SHAKLLANISHI.
1.1.Samarqandda madaniy-ma’rifiy ishlar, ijtimoiy-madaniy institutlar
faoliyati sifatida shakllanishi
Samarqand viloyati 1938-yil 15 yanvarda tashkil topgan bo’lib, viloyat
markazi Samarqand shahridir. Uning yer maydoni 16,77 ming kv.km.ni tashkil
etadi. Viloyat aholisi 2867,1 ming kishi (2004 y.). Ma’muriy jihatdan Samarqand
viloyati 14 ta tuman, 12 shahar va shaharcha hamda 1932 ta qishloqlardan iborat.
Samarqand viloyati hududiy joylashuviga ko’ra, O’zbekiston Respublikasining
markazida, Zarafshon vodiysining o’rta qismida joylashgan. Viloyat janubdan
qashqadaryo, shimoldan Navoiy, shimoli-sharqdan Jizzax viloyatlari, janubi-
sharqda Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh. Samarqand viloyatining
bunday geografik o’rni turizmni rivojlantirishga qulay imkoniyat yaratadi.
Samarqand qadimdan «Buyuk Ipak Yo’li»ning tugunida joylaganligi iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratganligi tarixdan ma’lumdir. Hozirgi paytda ham
bu yerni mahalliy va xalqaro avtomobil, temir yo’l hamda havo yo’llarining kesib
o’tganligi turizmni tashkil etish va rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat
qiladi. Viloyat markazi-Samarqand, Zarafshon daryosi chap sohilida joylashgan, u
dunyodagi eng qadimiy shaharlardan biridir. Samarqandning ko’p asrlik tarixi
davomida vayronalarga aylantirilishi, yangidan qayta tiklanishi, gurkirab o’sishi va
rivojlanishiga uning iqtisodiy geografik o’rnining qulayligi katta ahamiyatga ega
bo’lgan (Akromov, 1969). Shuningdek shaharda madaniyat, san’at, fan, savdo-
6

sotiq va hunarmandchilikning rivoji topishi hamda tarixiy va me’moriy
obidalarning vujudga kelishi (shaharda 30 dan ortiq noyob tarixiy obidalar mavjud)
ham bevosita uning iqtisodiy geografik o’rnining nihoyatda qulay bo’lganligidan
dalolat beradi. Mintaqa turizmning tashkil etish va rivojlantirishda ko’plab tabiiy,
ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy omillar muhim o’rin tutadi. Shu nuqtai nazardan
xalqaro turizmni rivojlantirish uchun zamonaviy aeroport, yo’llar, savdo
shahobchalari, madaniy dam olish uylari, shahar yodgorliklarining yaxshi
saqlanganligi ahamiyatlidir. Bundan tashqari, turizm bilan bog’liq iqtisodiyotning
qishloq xo’jaligi hamda sanoat tarmoqlari, xususan oziq-ovqat to’qimachilik va
boshqalar ham bu sohani rivojlantirishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Hozirgi kunda zamonaviy turizm xalqaro aloqa tizimi (Internet) turli
xizmatlarning yaratilishini taqozo etadi. Ayni payta sayyoh uchun nafaqat tarixiy,
arxitektura obidalari, qoalversa tabiiy, diniy, etnografik va boshqalar ham zarurdir.
Shundan kelib chiqqan holda, turizmni tashkil etish va rivojlantirishga qator
omillar ta’sirini aniqlash mumkin. Bu borada xususan ikki yirik, ya’ni tabiiy
hamda ijtimoiy-iqtisodiy omillar yetakchi ahamiyat kasb etadi. Tabiiy sharoiti.
Turizmni tashkil etish, turistik marshrutlar, ekskursiyalar uyushtirish avvalo qulay
tabiiy sharoitning mavjudligini talab qiladi. Chunki o’ziga xos relyef, iqlim va
turli-tuman ekzotik landshaft manzaralari kishilarni o’ziga tortadi. Samarqand
viloyati tabiiy va iqlimiy sharoiti respublikaning boshqa viloyatlariga nisbatan
ancha qulay bo’lganligi sababli o’lkada qadimdan aholi manzilgoxlari vujudga
kelgan, mahalliy xalq dehqonchilik va hunarmndchilik kabi sohalar bilan
shug’ullangan (Soliyev, qodirov, 1998). Samarqand dunyo sivilizasiyasi
o’choqlaridan biri sifatida, dunyoviy va diniy bilimlar, manaviyat- ma’rifat va
madaniyat markazi bo’lishi bilan birgalikda, o’zining sof havosi, iqlimi va go’zal
tabiati bilan ajralib turadi. Samarqand viloyati tabiiy sharoiti, yer usti tuzilishi,
janub va shimol hamda shimoli-sharq tomonlarini va tog’liklardan iboratligi ham
turizmda ahamiyatlidir. Viloyat shimolda Nurota tog’lari (Oqtog’, qoratog’,
/udbin), janubdan Zarafshon tog’ tizmalari (Chaqilkalon, qoratepa, Ziyovuddin,
Zirabuloq va h.k.) bilan chegaralanadi. Mintaqa relyefi, umuman olganda, uning
7

ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
yetishtirish uchun qulaydir. Zarafshon vohasining o’rta qismini Samarqand
cho’kmasi ishg’ol qilgan bo’lib, shimol va janub tomonlardan o’rta qismiga
tomon qiyalanib, sharqdan g’arbga 800-350 metrgacha pasayib boradi. Uning
markaziy qismini Zarafshon daryosi kesib o’tib, terrasalarga ajratadi. Viloyat
janubidagi Zarafshon tog’ paleozoyning ohaktosh, gips va kristalli slaneslaridan
iborat. Bu tog’ tizmasi viloyat hududida Chaqilkalon va qoratepa (eng
baland nuqtasi 2204 m) tog’larini hosil qiladi va g’arbga tomon tekislanib, Jom
cho’liga tutashadi (Umarov, Ashurov, Saidmurodov, 1980). Bu mintaqada tabiiy
turistik obyektlardan g’orlar, nurash natijasida hosil bo’lgan shakllar va boshqa
ekzotik ko’rinishdagi tabiiy obidalar vujudga kelgan. Viloyat shimolidagi Nurota
tog’ tizmalari (2165 m) esa Oqtov, qoratov, udbin kabi o’rta va past tog’larni
tashkil etadi. Bu esa relyef sistemasida o’ziga xos tabiiy va landshaft xususiyatlari
rekreasiya resurslarining vujudga kelishiga sabab bo’lgan. Jumladan, tekislik qismi
Zarafshon daryosi sohillarida (aholi manzilgohlari, dehqonchilik qisman
chorvachilik) hamda Jom va Karnobcho’l cho’llarida qadimdan sayyohlikning
ko’pgina turlarini tashkil etish mumkin. Mintaqa tog’li va tekislik qimslaridagi
yog’in va issiqlikning taqsimlanishi birmuncha o’zgaruvchandir. Samarqand
meteorologik markazi ma’lmuotlariga ko’ra,-yil bo’yicha quyoshning yoritilishi
2877 soatga teng bo’lib, uning 70 foizi may oyidan oktyabrgacha to’g’ri keladi va
o’rtacha har bir sm.kv. maydonga 181 kkal quyosh radiasiyasi tushadi. Bu
viloyatda dehqonchilikning o’ziga xos turlarini yetishtirish imkoniyatini tug’diradi.
Viloyatning tog’li va tekislik mintaqalarida yog’in turlicha? g’arbiy qismida 300-
450 mm., sharqiy va janubi-sharqiy qismlarda o’rtacha 650-850 mm.ga yetadi. qish
fasli yumshoq kelishi bilan birga ayrim-yillari sovuq kunlar, uzluksiz davom etadi
va tekislik qismida mutloq minimum (qo’shrabot tumanida 1975 y.) - 300 S ga
yetadi. Viloyatda eng sovuq yanvar oyining o’rtacha harort 00 S dan-210S ni
tashkil etadi. Yoz oyi issiq va jazirama, iyulning o’rtacha harorati q25, q260S
kuzatiladi (Umarov, Ashurov, Saidmurodov, 1980). Viloyatga asosan-yil
davomida shimoli-sharq tomondan shamol esib turadi. Binobarin, Samarqand
8

viloyati iqlimining o’ziga xosligi uning bahor va yoz oylarida mavsumiy
sayyohlikni tashkil etish va rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Ayni vaqtda
bu yerga yoz oylari, xususan iyul-avgust va nisbatan sovuq mamlakatlardan
keladigan sayyohlar uchun sharoit uncha qulay emas.
Samarqand viloyatining gidrologik yodgorliklari jumladan, tog’ etaklari va
tog’ oralig’i soylarida tabiiy ravishda hosil bo’lgan tabiat manzalarai, ya’ni tog’
shakllari, chuqurliklar, g’orlar, buloqlar, chashma suvlari va hokazolar mintaqa
turizmi imkoniyatlarini oshiradi. Shuningdek, viloyatdagi mavjud shifobaxsh va
tibbiyot hamda boshqa sohalarda keng foydalaniladigan buloq, chashma suvlari va
baliqchilar aholi sog’lig’ini tiklash, sog’lomlashtirish va dam olish uchun qulay
sharoit yaratadi. O’z o’rnida ular rekreasiya turizmining ahamiyatini ham
kengaytiradi. Bunday maskanlar viloyatning Urgut, Samarqand, Nurobod va
boshqa tumanlari tog’ va tog’oldi hududlarida mavjud bo’lib, ulardan turizm
maqsadida foydalanish imkoniyatlari yuqoridir. Ta’kidlash joizki, O’zbekiston
o’zining go’zal tabiati, o’smlik dunyosi bilan boshqa respublikalardan ajralib
turadi. Mamlakatimizga tashrif buyuradigan sayyohlarni qadimiy yodgorliklardan
tashqari ming-yillik tarixni eslatuvchi daraxtlar bisyordir. Shu bois, ulardan turizm
nuqtai nazaridan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun
mintaqa «yashil boyligi»ni geografik jihatdan o’rganish muhim ahamiyatga ega.
Samarqand viloyatining sug’orilmaydigan, haydalmaydigan tog’ va tog’oldi
tekislik, shuningdek, cho’l hududlarida har xil o’simliklar keng tarqalgan. Bular
ichida eng ko’p tarqalganlari efimer, efimeroidlar va vegetasiya davri qisqa davom
etadigan o’simliklar hisoblanadi.
1.2. Samarqandda turizm sohasida jamoat va boshqa ijtimoiy-madaniy
istitutlarning madaniy-ma’rifiy faoliyatlari
Mintaqaning katta hududi sug’orma dehqonchilik vohalari bo’lib, bu yerda
qishloq xo’jalik ekinlari yetishtiriladi. Viloyatning yaylov o’simiklariga rang,
qo’ng’irbosh, bug’doiyq, qiltiq, chatir kabilar kiradi. Cho’l mintaqasi bir-yillik
efimerlar va ko’p-yillik (qizg’aldoq, qo’ng’irbosh, selen, saksovul, quyon suyak,
9

shuvoq, qizilmiya va h.k.) o’simliklar bilan qoplanib yotadi (halilova, 1984). Tog’
va tog’ oldi hududlar nihoyatda o’simlik dunyosiga boy bo’lib, rang- barang
o’simliklar yong’oq, olma, tog’olcha, archazorlar va boshqalar. Omonqo’ton
o’rmonlarida (maydoni 2158 gektar, bu yerda 1887-yilda dastlabki ko’chatlar
ekilgan) o’ziga xos landshaft shakllarini vujudga keltiradi. Bu yerda gladichiya,
qayrag’oya, do’lana, akasiya, grek yong’og’i, zarang, qrim qoraqayi va
boshqa ko’plab daraxtlar mavjud. Omonqo’ton hududining iqlim va o’simlik
dunyosini o’ziga xosligi bu joyda ko’plab dam olish zonalari, oromgohlar qurish
imkoniyatini bergan. Samarqand viloyatida bundan tashqari, Ohakli tog’ o’rmon
dam olish zonalari mavjud. Bu yerdagi ham dam olish uylari (hozirgi paytda
ko’proq sayyohlarga xususiy tadbirkorlar xizmat ko’rsatmoqda), «Yoshlik» turistik
bazasi va boshqalar o’zining qulay iqlimiy, landshaft hamda go’zal tabiati bilan
hududda mavsumiy dam olish makonlarining joylanishiga sabab bo’lgan:
Zarafshon daryosi qayirlari (Zarafshon qo’riqxonasi) o’simlik dunyosiga boy
hududlardan biridir. O’rganishlar shuni ko’rsatadiki, viloyat hududining aksariyat
joylarida, ayniqsa baxor oyining o’rtalarida o’simlik dunyosining nihoyatda go’zal
manzarani hosil qilishni mavsumiy hamda qisqa muddatli sayyohlikni tashkil etish
uchun imkoniyat yaratadi. Viloyat tumanlaridagi asrlar davomida saqlanib
kelinayotgan daraxtlar ham turistik ahamiyatga egadir. Urgut (Yuqori Chor-chinor,
1020-yillik), Kattaqo’rg’on (qoradaryo qishlog’ida 565-yillik chinor, Tim
qishlog’ida 1000-yillik archa), Jomboy (Halvoyi qishlog’ida) va boshqa
tumanlarda ming-yillik daraxtlar saqlanib qolgan. Samarqand shahri va uning
atrofini respublikaning boshqa shaharlaridan farqi shundan iboratki, bu yerda
qadimdan (Amir Temur bog’larining dong’i butun dunyoga mashhur bo’lganligi
tarixdan bizga ma’lumdir). Ko’rkam bog’i-rog’lar tashkil qilingan bo’lib, ular
sayyohlarni hayratga solgan. Shaharning 90 gektardan ortiq hududi parklar va
hiyobonlar, 500 gektar bog’lar va uzumzorlar egallagan. Hozirgi paytda shahar
hududida, ayniqsa, Universitet hiyoboni hamda shaharning eski qismidagi
mahallalar, choyxonalardagi yuzlab turli xil qadimiy chinorlar, qayrag’och va tut
daraxtlari, o’simlik dunyosiga qiziquvchi ko’plab sayyohlarni jalb etishi mumkin.
10

Viloyatning hayvonot dunyosi ham xilma-xildir. Tog’ va tog’ oldi mintaqasida
sudralib yuruvchilar, qushlar, tuyoqlilar oilasining vakillari, hashoratlar va
boshqalar keng tarqalgan bo’lib, ular ayniqsa bahor, yoz oylarida shu joylar
landshaftiga o’zgacha tarovat va xusn bag’ishlaydi, sayyohlarning maroqli dam
olish hamda ov turizmini yo’lga qo’yish imkonini yaratadi.
Viloyatda turizmni tashkil etish va rivojlantirishda aholini o’rganish turizm
geografiyalaridan biri hisoblanadi. Samarqand viloyatining aholisi, 2005-yilgi
ma’lumotga ko’ra, 2867 ming kishidan ortiq, shundan shahar aholini esa 737,1
ming kishini tashkil etadi. Viloyat aholisining jinsiy tarkibida ayollar 50,1 % va
erkaklar esa 49,9 % bo’lib, mehnatga yaroqli aholi 47,2 foizga teng. Samarqand
viloyati aholisining milliy etnik tarkibi boshqa viloyatlardan ko’p jihatlari bilan
ajralib turadi. Ayni paytda shuni ta’kidlash joizki, ayniqsa Samarqand shahri
aholisining ko’p millatligi va etnografiyasining o’ziga xosligi turizmda katta
ahamiyatga ega. Bu yerda tojik, ozarbayjon, eron, arman va boshqa millat vakillari
salmog’i ko’proq. Bunday etnografik vaziyat ko’p jihatdan tarixiy rivojlanishga
bog’liq va ayni vaqtda turizmda ham ma’lum mazmunga ega. Aholisi milliy
tarkibida o’zbeklar 74,8 foiz, tojiklar 9,6, ruslar 5,1, tatarlar 3,1, eroniylar 0,9,
armanlar 0,6, koreyslar 0,4 foizni tashkil etadi. Aholisining milliy tarkibi va uning
turli dinlarga aloqdorligi mahalliy turizmni vaqt hamda hududiy jihatdan tashkil
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, mahalliy millat vakillarining
xususan bahor (mart-aprel) oylarida har xil diniy qadamjolarga sayohati ko’proq
kuzatiladi. Ayni vaqtda aholi yosh tarkibida bolalarning katta hissasi bolalar
turizmini rivojlantirishni taqozo etadi. Jumladan, viloyat qishloq joylarining
o’quvchilari uchun bahor va yoz oylarida Samarqand shahriga, uning atrofidagi
tog’ va soyliklarga, turli tarixiy obyektlarga qisqa muddatli ekskursiya turizmi
tashkil qilinadi. Xo’jaligi. Samarqand viloyati tabiiy geografik xususiyatga ko’ra,
tog’ va tog’oldi hamda tekislik-voha qismiga ajratiladi. Bu esa mintaqada sanoat
va qishloq xo’jaligi tarmoqlarining rivojlanishiga sharoit yaratadi. Viloyatda
qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar 1677,3 ming gektarni tashkil etadi. Bu
yerda haydaladigan ekin maydoni 26,1 %ni (shundan, sug’orma dehqonchilikda
11

15%, lalmikor yerlar 10,5 %), yaylovlar 48,4 foizdan iborat. Bundan tashqari, don
ekiladigan maydonlar 185,7 ming gektar (bug’doy ekin maydoni 160,2 ming
gektar, yalpi mahsulot 454,7 tonna) bo’lib, yalpi yetishtirilgan mahsulot, 2002-yil
viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotiga ko’ra, 533,9 ming tonna, hosildorlik
o’rtacha 28,7 sentnerga yetgan. Shuningdek, viloyat bog’dorchilik, uzumchilik,
sabzavot, poliz, kartoshka yetishtirish bo’yicha ham respublikada yuqori o’rinlarda
turadi. Samarqand bog’lari qadimdan o’zining go’zallaigi, hosildorligining
yuqoriligi, undagi mevalarning shirinligi bilan sayyohlarni hayratga soligan.
Hozirgi paytda bog’dorchilik Samarqand shahri atrofi (Bulung’ur, Urgut,
Samarqand, Toyloq) tumanlarida katta maydonlarni egallaydi. Statistik tahlillar
shuni ko’rsatadiki, viloyat bog’dorchiligida 55,4 ming gektar yer maydoni band,
shundan bog’lar 19,5 ming gektar (36,6 %), mevali ko’chatlar 0,3 mingga (0,54%),
tokzorlar 25,4 mingga (44,7%), tutzorlar 7,9 mingga (14,2 %), terakzorlar 2,4 ming
gektarni (4,3 %) tashkil qiladi. Sabzavot ekinlari yer maydoni 19,6 ming gektar
bo’lib, 2003-yilda 460,5 ming tonna mahsulot olingan. Shuningdek, xususiy
tomorqalarning aksariyat qismida ham sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari va
boshqa mahsulotlar yetishtirilgan. Buning barchasi tuproq tarkibi va xususiyati
bilan bog’liq. Ma’lumotlarga ko’ra, Samarqand viloyatida sifati past yerlar 10 %ni,
o’rtacha yerlar 52,2%, unumdor yerlar 31,7 %, juda yaxshi yerlar 5,9 % ni tashkil
etgan (Usmanov, quvondiqov, 2002). Mustaqillik-yillarida qishloq xo’jaligida
bozor islohotlarining hayotga keng joriy yetishishi, ya’ni kichik va o’rta
tadbirkorlikka e’tiborni kuchaytirish natijasida yer o’z egalarini topa boshladi.
Hozirgi kunda viloyatda jami 7812 ta dehqon fermer va 48987 ta dehqon
xo’jaliklari faoliyat ko’rsatmoqda. O’rganishlar shuni ko’rsatadiki, 2001-yilda jami
qishloq xo’jaligida yetishtirilgan mahsulotlarning 45% i dehqon fermerlar
hissasiga to’g’ri kelgan. Bundan ko’rish mumkinki, davlat xo’jaliklariga nisbatan
xususiy sektorning soni kamchilikni tashkil etsa-da, u umumiy iqtisodiy daromad
hamda hosildorlikning yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Qishloq xo’jaligiga e’tiborni kuchaytirish birinchi navbatda mintaqa
aholisining qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlanishi yaxshilaydi, ishsizliki
12

kamaytiradi, ikkinchidan Samarqand viloyatiga kelgan sayyohlarni sifatli qishloq
xo’jalik mahsulotlari, jumladan, sabzavot, kartoshka, poliz ekinlari, go’sht, sut va
non mahsulotlari bilan ta’minlash imkonini beradi. Ayni paytda Samarqandga
kelgan xorijiy va mahalliy sayyohlar dehqon bozorlarini ko’rishni hamda biror
mahsulot xarid qilishni juda istashadi. Shuning uchun ularning talablarini
o’rganish, sharq bozorlaridagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini sifat jihatdan yuqori
bo’lishini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, Samarqand viloyati,
respublikamizda yalpi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha oldingi
o’rinlarda turadi. Hozirgi kunda viloyatda faoliyat ko’rsatayotgan asosiy sanoat
korxonalari 139 tani tashkil etib, jami sanoatda 60 mingdan ortiq kishi band.
Mintaqa sanoat tarmoqlari jumlasiga kimyo sanoati, mashinasozlik va metalni
qayta ishlash, qog’oz-sellyuloza, qurilishi materiallari sanoati, chini va shisha
buyumlari, yengil, oziq-ovqat hamda boshqalarni kiritish mumkin. Viloyat
sanoatining shakllanishi uzoq tarixga borib tanaladi. Chunki, mintaqada yengil
sanoat, qurilish materialari va Ayniqsa, qog’oz ishlab chiqarish qadimdan
rivojlanib kelgan. Sanoatning zamonaviy tarmoqlarining vujudga kelishi bevosita
Chor Rossiyasining bosib olishi, Ikkinchi jaxon urushi-yillarida ko’chirib kelingan
sanoat korxonalari zaminida shakllandi va rivojlandi. Bunga misol qilib Alpomish
(Krasno’y dvigatel), Kinap azvodlari, Xovrenko va Bulung’ur sharob kombinatlari,
Kattaqo’rg’on paxta tozalash zavodi va yog’-moy kombinati kabilarni keltirish
mumkin. Umuman olganda, viloyat sanoati, o’z navbatida, mintaqada mahalliy va
xalqaro turizm imkoniyatlarini yanada oshiradi. Ayniqsa, sayyohlar uchun sovg’a
bop buyumlar ishlab chiqarish kengaymoqda. Masaklan, Afg’on-Buxoro-
Samarqand qo’shma korxonasida gilam va gilam mahsulotlari asosan sayyohlar
uchun ishlab chiqarilmoqda. Samarqand-Praga qo’shma korxonasining bejirim
idishlariga chanqoqbosti mineral ichimliklari esa mavsumiy sayyohlikda (ayniqsa,
yoz oylarida) muhim ahamiyatga egadir. Viloyatda turizmni tashkil etish va
rivojlantirishda sanoat korxonalari o’rni kattadir. Chunki, bu yerda
mamlakatimizda noyob yoki kam tarqalgan sanoat korxonalari aynan shu yerda
13

joylashgan. (Choy qadoqlash, tamaki fermentasiyasi, kinoapparatura, sovitgich,
chini idishlar, lift mikroavtobus ishlab chiqarish yaxshi yo’lga qo’yilgan).
Viloyat turizmida transort infrastrukturasining o’rni nihoyatda katta
ahamiyatga ega. Viloyatda umumiy avtomobil yo’llarining uzunligi 12510 km.
bo’lib, shundan qattiq qopalmli yo’llar 4072 km.ni tashkil etadi. Xalqaro va
mahalliy ahamiyatga ega avtomobil yo’llari viloyatning aksariyat tumanlarini kesib
o’tadi. Xususan, ular Bulung’ur, Jomboy, Toyloq, Urgut,
Pastdarg’oi, Kattaqo’rg’on, Narpay va Paxtachi tumanlarida katta mavqyega
egadir. Ayni paytda Samarqand shahrining geografik joylashuvida
avtomobil yo’llarining halqasi tumanlarni bir-biri bilan bog’laydi. Shuni
alohida ta’kidlash joizki, viloyatdagi aksariyat turistik obyektlarning
avtomobil yo’llariga yaqin joylashganligi ham o’z o’rnida turizmni
rivojlantirishda qulay sharoitlar tug’diradi. Shunday qilib, viloyat tabiiy hamda
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning tahlili, birinchidan, bu yerda turli yo’nalishdagi
turizmni rivojlantirish va ikkinchidan, mintaqa hududining turistik geografik
nuqtai nazardan ichki tafovutlarga boy ekanligidan darak beradi. Sayyohlarning
dunyoni kengroq anglash, bilish maqsadida o’zi uchun noma’lum bo’lgan joylarni
ko’rishga va o’rganishga bo’lgan ehtiyoji-yildan-yilga kuchayib bormoqda. Bu, o’z
navbatida, turistik obyektlar turlarining kengayshiga, turistik biznesning yuzaga
kelishiga olib keldi. Turistik obyektlar nafaqat rekreasiya balki sog’lomlashtirish
bilan birgalikda tarixiy, madaniy, tabiiy, ekoturistik, etnografik (hunarmandchilik
va xalq amaliy san’ati, urf-odatlar, milliy an’analari kabilar) hamda diniy turistik
obyektlar singari ko’plab turlari vujudga keldi. Masalan, keyingi-yillarda noyob
landshaft zonalari, iqlimi qulay va noqulay maskanlarga (cho’l, g’or, muzliklar,
okean osti dunyosi, ochiq kosmos va h.k.) sayohat uyushtirish kengaymoqda.
Samarqand viloyat turizmi tarkibi va geografiyasi xilma-xil bo’lib, mintaqada
o’ziga xos turistik marshrutlarni yo’lga qo’yish mumkin. Bu yerda, bizningcha,
viloyat turistik imkoniyatlari va resurslarini quyidagi asosiy guruhlarga ajratish
maqsadga muvofiqdir. -madaniy turistik obyektlar. Inson tomonidan yaratilgan
asrlar davomida saqlanib kelinayotgan tarixiy binolar, arxitektura yodgorliklari,
14

arxeologik topilmalar, xarobalar, diniy ziyoratgohlar, qadamjolar, qabristonlar,
milliy hunarmandchilik, urf-odatlar, to’y-tomoshalar, maqolalar va boshqalarni o’z
ichiga olib, viloyat turizmining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
II.BOB. VILOYATDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING
IMKONIYATLARI VA RESURSLARI.
2.1. Samarqand viloyatida turizmni hududiy tashkil etilishi
Tabiat tomonidan yaratilgan noyob yodgorliklar, jumladan, karst g’orlari,
rekreasiya maskanlari, shifobaxsh buloqlar, balchiqlar, manzaralari landshaft
qo’riqxona, to’qay va undagi o’simliklar, hayvonot olami, nurash natijasida hosil
bo’lgan shaklar va boshqalarni kiritish mumkin. Samarqand viloyatining tabiiy
sharoiti, relyefi, iqlimi va suvlari davrlar davomida shakllangan. Ulardan turistik
obyekt sifatida foydalanish ham ahamiyatlidir. Insoniyatning uzoq o’tmishidan
dalolat beruvchi tarixiy obidalarni tomosha qilish kishilarning hayolan moziyga
sayohat qilishiga, ajdodlarning bizga qoldirgan boy ma’naviy merosini o’rganishga
katta yordam beradi. Jumladan, jahon miqyosida sayohatga chiquvchilarning
ko’pchiligi dunyoning turli mamlakatlaridagi tarixiy obidalarni ko’rish maqsadida
safar qilishmoqda. Jahon Xalqaro turizmida Italiya, Fransiya, Xitoy, Hindiston,
Misr kabi davlatlarga tashrif buyuruvchi sayyohlar insoniyat tomonidan yaratilgan
tarixiy, arxitektura, qurilish, binokorlik va boshqa qadamjolarni hayrat bilan
tomosha qilishadi hamda zavq olishadi. Binobarin, barcha narsalarning vaqt o’tishi
bilan qadr-qimmatini saqlab qolishi va tarixiy turistik ahamiyat kasb etishi tarixiy
15

obidalar sirasiga kiradi. O’zbekiston hududida tarixiy obidalar ko’pligi jihatidan
Markaziy Osiyoda yetakchi o’rinda turadi. Uning qadimiy Samarqand, Buxoro,
Xiva, Shahrisabz, Termiz kabi shaharlaridagi tarixiy obidalar, me’moriy
yodgorliklar jahon xazinasining durdonalari hisoblanadi. Ma’lumki, xalqaro
turizmini bir turi sifatida diniy turizm-yil sayin o’sib borayotgan sohalardan biridir.
Kishilar muqadas qadamjolarni, jumladan, qabristonlar, masjidlar va madrasaalarni
aziz maskan sifatida e’zozlashgan. Shu sababli diniy turizm qadimdan rivojlanib
kelgan. Musulmonlar muqadas qadamjoni sifatida Saudiya Arabistondagi Makka
va Madina shaharlarini xristianlar Vatikan, Iyerusalim (quddus) va boshqa
shaharlarni ziyorat etishadi. Hozirgi paytda islom dunyosi vakillaridan 1,5-2 mln.
kishi haj safarida ishtirok etmoqda. Samarqandni aziz, muqaddas, avliyolar va
buyuk insonlar abadiy qo’nim topgan joy sifatida e’zozlashadi. Xalqimiz ulug’ din
ulamolari, buyuk kishilar, avliyolar qabristonlarni ziyorat etish, o’tganlar ruhini
shod etish maqsadida Samarqand shahri va uning tumanlaridagi ziyoratgohlarga
tashrif buyurishadi va katta ma’naviy energiya, ozuqa olishadi. Binobarin,
Samarqandda diniy turizmni rivojlantirish uchun Shoxi Zinda, Xazrati Xizr,
Ruxobod, Amir Temur, Imom buxoriy, Motrudiy, Xazrati Dovud, Chorchinor va
boshqa ko’plab ziyoratgoh qadamjoylar mavjud bo’lib, ular sayyohlikni
yuksaltirishga katta imkoniyat yaratadi. Kishilar sayohat davomida boshqa
mintaqalar, davlatlar, shaharlar, tarixiy obidalar, arxitektura yodgorliklari, go’zal
tabiati bilan birgalikda shu joyda yashaydigan aholining turmush tarzini, urf-odat
va an’analarini ko’rishni, ya’ni etnografik turizmni ham juda istashadi. Binobarin,
sayohat inson tafakkurini kengaytirib, dunyoni teran anglashga boshqa xalqlarni
bilishga, o’rganishga xizmat qiladi, siyosiy jihatdan kishilarni bir-biriga
yaqinlashtiradi. Bu o’z navbatida, davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy hamda madaniy
aloqalarni rivojlantirishda muhim omildir. O’rta Osiyo xalqlari boy ma’naviy
tarixga, o’ziga xos milliy urf-odatlarga va madaniyatga ega. Ayniqsa
O’zbekistonning salohiyati, aholisining qadimdan saqlanib kelayotgan an’analari,
udumlari, to’ylari boshqa xalqlarni qiziqtirib kelmoqda. Ma’lumki, Samarqandning
so’lim bog’lari, musaffo havosi, shifobaxsh suvlari, maftunkor tabiati qadimdan
16

kishilarni o’ziga jalb qilib kelgan. Uning Urgut, Ohalik, /ubdin tog’lari bo’ylab
sayohat qilganlar tabiatning mo’jizalariga yana bir bor iqror bo’ladilar. Lekin
ulardan hozirgi paytda turizm maqsadida to’laligicha foydalanilmayapti. Yuqorida
berilgan Samarqand viloyatining turistik karta sxemasida har bir hududning o’ziga
xos turistik obyektlari, jumladan, tarixiy obidalari rekreasiya va ekoturistik
maskanlari hamda milliy an’analari, o’zida mujassamlashtirgan hunarmandchilik
tarmoqlarining hududiy joylashuvi aks ettirilgan. Shunday qilib, Samarqand
viloyatini ma’muriy turistik rayon, ya’ni milliy turizmning alohida mintaqasi
sifatida qarash mumkin. Uning doirasida esa turli yo’nalish va bosqichdagi
rayonlar ajratiladi. Rayonlarning bunday turli xilligi eng avvalo rayon hosil
qiluvchi omillarning xarakteriga bog’liq. Ma’lumki, turistik rayonlarni ajratishda
ikki asosiy omil mavjud. Bu ham bo’lsa tabiiy landshaft hamda ijtimoiy-madaniy
mazmunga molik har xil tarixiy obyektlardir. Agar birinchi omil nuqtai nazaridan
yondoshgan bo’lsak, Samarqand viloyati hududida ikki tabiiy turistik rayonlarni
ajratish mumkin: tog’ va tekislik turistik rayonalar. Ularning har biri o’ziga xos
geomorfologik, iqlimiy, gidrologik xususiyatlarga, hayvonot va o’simlik olamiga,
jozibaligiga ega. Binobarin, tog’ hamda tekislik mintaqalarida turizmning shakllari
ham turlicha. Biroq, ularning barchasiga ov turizmi hamda ekoturizm xosdir.
Viloyat hududida tog’li rayonlar uncha ko’p emas. Asosiy, nisbatan baland tog’lar
uning chekka shimol (nurota tizmasi, balandligi 2150 metrgacha) va janubida
(Zarafshon tog’ tizmasi, balandligi 2600 metrgacha) joylashgan bo’lib, ular Ayni
vaqtda viloyatning ma’muriy chegara chizig’igacha ham mos keladi. Uncha baland
bo’lmagan Oqtov tizmasi (1350-1750 m). Nurota tog’ining janubrog’ida
joylashgan. Bu hududlar tog’ turizmini, jumladan ov, rekreasiya hamda sport
turizmini rivojlantirish imkoniyatlariga ega. Ayniqsa tog’larni ko’ndalangiga kesib
o’tadigan soy yoki soyliklar bo’lib sayohat o’tkazish qiziqarli bo’lishi tabiiy.
Chunki, bunday kichik gidrologik elementlar hududning o’ziga xos «kesmasi»
yoki profili bo’lib, ularda qisqa muddatli sayohat (piyoda ekskursiya) davomida
turli xil manzaralar, landshaftlarning o’zgarib borishi kuzatiladi. Tekislik qismi
o’zlashtirilgan voha, intensiv dehqonchiligi hamda cho’l-ekstensiv chorvachilik
17

mintaqalaridan iborat. Birinchidan, ayniqsa etnografik va ov (jumladan daryo va
suv omborlarida baliq ovi) turizmni shakllantirsa bo’ladi. Ijtimoiy-madaniy
yodgorliklar bo’yicha rayonlashtirish esa butun hududni qoplab olmaydi. Bunday
rayonlarni faqat Samarqand hamda tarixiy yodgorliklar, diniy mazmundagi
obyektlar bor tumanlarda ajratiladi. Aynan ana shu turdagi rayonlar hududiy
turistik majmualarga mos keladi.Yuqoridagi turistik rayonlashtirishdan tashqari
yana uchinchi, integral tipdagi rayonlarni ham belgilash mumkin. Ushbu toifadagi
rayonlar quyi darajadagi ma’muriy-hududiy birliklar doirasida ajratiladi. Ularning
eng ijobiy tomoni shundaki, bunday rayonlarda turistik faoliyatni tuman hokimligi
tasarrufida tashkil etish, rivojlantirish va boshqarish ikmoniyatlari mavjud. Shu
nuqtai nazardan Samarqand shahri turistik rayonlari ajratiladi. Tabiiyki, mazkur
rayonlarning turistik imkoniyatlari va salohiyatlari bir xil emas. Ammo, aynan ana
shu hududiy xususiyatlarni e’tiborga olish mintaqaning turistik siyosatini amalga
oshirish va yuzaga kelgan muammolarni yechishda muhim omil bo’lib xizmat
qiladi.
Samarqand viloyati qadimgi davr tarixiy-me’moriy obidalarga boy viloyat
hisoblanadi. Samarqanddagi obidalar 2001-yilda YuNESKOning jahondagi
insoniyat qoldirgan me’roslari ro’yxatiga kiritildi va shahar «Samarqand jahon
madaniyat o’chog’i» nominasiyasini oldi. Samarqand viloyati alohida tarixiy
markaz hisoblanib qolmay, balki turli madaniyatdar tutashgan maskandir. Misol
uchun Temuriylar davri madaniyati. Bunday madaniyatlar dunyo miqyosida ham
ko’pchilikni qiziqishni uyg’otadi. Samarqandning markaziy qismida shaharning
paydo blishi bilan bog’liq qo’riqxona va o’rta asrlarga oid yodgorliklar hamda
hozirgi kundagi zamonaviy Yevropa uslubida bunyod etilgan inshoatlar qad
ko’targan.
Shaharning tarixiy va hozirgi holati:
«Afrosiyob» xarobalari (eramizdan avvalgi V-XX asr) arxeologik qo’riqxona
hisoblanadi. Bu yerda insonlar hayoti bilan bog’liq sirli ma’lumotlar minglab-
yillardan beri saqlanadi. 1 hudud 220 gektar.
18

«Eski shahar» (o’rta asr shahri-shahar atrofidagi devor va darvoza ta’mirlangan)
(XII-XX asr) 2-hudud 360 gektar.
«Yangi shahar» (tarixiy-me’moriy yodgorliklar. Yevropa shaharsozligi uslubida
qurilgan). (XIX-XX asr) 3-hudud 300 gektar.
Samarqand viloyatidagi alohida ahamiyaga ega imoratlar hozirgi kunda
ta’mirlash va qayta tiklash ishlari olib borilmoqda. Bunday qiziqarli inshoatlarni
o’rganish nafaqat tarixchilar uchun balki mahalliy turistlar va xorijdan kelayotgan
mehmonlarning sonini oshirishga sabab bo’lmoqda. 2004-yil Samarqand shahrida
Butunjahon Turistik tashkilotining doimiy idorasi ochildi. Samarqand viloyati
mamlakatdagi yagona turizm markazi hisoblanib, uzoq muddatli istiqbolga egadir.
Taxminlarga ko’ra 2010-yilga borib sayohatchilar soni 200,0 ming kishini tashkil
qiladi, 2020-yilga borib esa bu ko’rsatkich 500,0 ming kishiga yetar ekan. Albatta,
bunday natijalarga majmuali turizm infrastrukturasini shakllantirish, xizmatlarni,
turizm moddiy texnika ba’zasini yaxshilash kabi yo’llar bilan erishiladi 2000-yilda
Samarqandga 119,7 ming kishi tashrif buyurgan bo’lsa shundan 62,0 ming nafari
(51%) xorijiy sayyohlar hisolanadi. Shu soha bilan shug’ullangan turistik
firmalarning umumiy soni 46 tani tashkil qilgan. Bu ko’rsatkichlar 2005-yilga
kelib Samarqandga jami 58,5 ming nafar turistlar tashrif buyurishdi shundan 36,9
ming xorijiy turistlar hisoblanadi. Bundan ko’rinib turibdiki sayohatchilar soni
2000-yilga nisbatan 2005-yilda kamayib ketgan. Tashrif buyurgan chet ellik
turistlar asosan Fransiyadan-10,8 ming nafar, Germaniyadan-1,8 ming nafar,
Italiyadan-1,6 ming nafar, Yaponiyadan-3,5 ming nafar, Isroildan-1,8 ming nafar,
Italiyadan-1,6 ming, Avstraliyadan-1,4 ming, Angliyadan-1,2 ming nafarni tashkil
qiladi. qolgan turistlar boshqa chet va MDH davlatlari fuqarolarini tashkil
qilishadi. MDH mamlakatlaridan 3,0 ming sayyoh tashrif buyuradi. Bu 1980-90-
yillarga nisbatan 10-12 marta kam. Albatta buni sabablari bor, chunki 80-yillarda
mahalliy aholiga o’z vatani tarixini, unga bo’lgan mehr-muhabbatini uyg’otish
masadida faqat sobiq SSSR bo’ylab sayohat qilishga undar edilar. 2000-yilda,
misol tariqasida aytsak, Samarqandga mahalliy turistlarning soni 57,7 ming kishini
tashkil qilgan. ko’rinib turibdiki, viloyatga kelayotgan jami turistlar soni ham
19

undagi xorijiy mexmonlar miqdori ham-yildan-yilga kamayib bormoqda. Endi
mintaqada mahalliy turizmni rivojlantirish 1-3 kunlik hudud bo’ylab marshrutlar
uyushtirish, viloyat tog’ oldilarida dam olish va sport turizmini rivojlantirib
yoshlar ongida vatanga muhabbat hissini uyg’otish joiz. Hozirda «ichki turizm» ni
inqirozga yuz tutgan davri desak xato bo’lmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotiga
o’tish davrida respublikamiz aholisi o’zidan ortib guruh-guruh bo’lib sayohatlarni
amalga oshirmay qo’ydi. Viloyatlardagi «O’zbekturizm» MK filiallarini esa
bunday tadbirlarga ortiqcha xarajat qila olmaydi.
Ko’rinib turibdiki, mahalliy turizm deyarli stabil holda, turistik xizmatlar
ko’lami 2000-yilga nisbatan 2004-yilda o’sgan. Chet ellik turistlarni kelishi ham
teng yarim barobarga kamayib ketgan. Asosiy tushadigan daromad guruh-guruh
bo’lib kelgan sayohatchilardan bo’lib, bunda barcha turistik obyektlar bilan
tanishish bahonasida ko’p suvenir buyumlar xarid qiladilar. Bunday guruhlar butun
O’zbekistonning turistik obyeklarini ko’rish uchun 10-12, 6-9 kunlik sayohatga
chiqadilar. Marshrut dasturida ko’pincha Toshkent-Samarqand-Buxoro- Xiva-
Toshkent bo’lganligi sababli Samarqandga 1 yoki 2-3 kun ajratiladi. XX1 asr
«xizmatlar ko’rsatish asri» deb e’lon qilindi. Bu asrda Samarqand shahri ham
alohida o’rin egallashi lozim. Turistik xizmatlarni sotishda mahalliy, mintaqaviy
va respublika hukumatining turistik tashkilotlarni qo’llab quvvatlab turishi zarur.
Bunda viloyat aholining ko’p asrlik mehmondo’stligi shaharga yanada ko’proq
turistlarni kelishini ta’minlovchi eng asosiy omildir. Asosiysi sayohatlarga yaxshi
tayyorgarlik, xodimlar va gid tarjimonlarning ko’pligi va sifatli xizmati hamda
shahar infrastrukturasini yaxshi holatda ekanligi jahon turizm bozoridagi boshqa
raqobatchilar bilan bellashish imkonini beradi. 2004-yilda Samarqand viloyatida
55 ta turistik firmalar, 25 ta mehmonxonalar (shundan 20 tasi xususiy) faoliyat
olib bordi. Bu mehmonxonalardan ikkitasi to’rt yulduzli ular «Prezident Otel» va
turistik markaz «Afrosiyob Palas» mehmonxonalari. Bu ko’rsatkichlar 2005-yilga
kelib turizm faoliyati bilan shug’ullanish huquqiga ega bo’lgan 67 ta firma va bir
yo’la 2754 nafar tursitlarni qabul qilish quvvatiga ega bo’lgan 4 ta yirik
(«Prezident Otel»-4 yulduzli-227 o’rinli, «Afrosiyob Palas»-4 yulduzli-500 o’rinli,
20

«Biznes Sentr Samrqand»-3 yulduzli-212 o’rinli, «Samarqand»-366 o’rinli) va 29
ta xususiy mehmonxonalar faoliyat ko’rsatib kelmoqda. 2005-yilda turizm faoliyati
bilan shug’ulanuvchi jami 7 ta firma lisenziya oldi, shundan 3 ta yangi xususiy
mehmonxonalar («Yulduz» 12 o’rinli, «Joni»-23 o’rinli va «Sharq»-45 o’rinli)
ishga tushirildi. Asosiy yirik mehmonxonalar chet elik hamkorlar bilan ish olib
boradilar. «Otel-Sentral» Avstriya bilan birga, «Samarqand» mehmonxonasi
Malayziya bilan «Oriyent Star» Fransiya bilan va «Zarafshon» Shveysariya
davlatlari bilan hamkorlikda xizmat ko’rsatadilar. Ushbu mehmonxonalarning bir
vaqtda turistlarni kutib olish imkoniyati 2,5 ming kishi bo’lib, sayohatchilarni
shahar bo’ylab 2-3 kun tarixiy obidalar bilan tanishtirib chiqish imkoniga ega.
Samarqand shahrida 148 ta tarixiy-arxitektura yodgorliklari aniqlangan. Bunday
eksponatlarga ega bo’lgan shaharni bejizga «Ochiq osmon ostidagi muzey» deb
atashmaydi. Shunday imkoniyatga ega bu shaharda endi turistlarni qiziqtiruvchi
yangi-yangi narsalar, yangri marshrut va ekskursiyalar dasturini ishlab chiqish
kerak. 2006-yilda 200-o’ringa mo’ljallangan 8 ta xususiy mehmonxonalar ochilishi
rejalashtirilmoqda
2005-yilda Samarqand shahrida turizm sohasida yuqori ko’rsatkichlarga erishgan
quyidagi tursitik firmalar va mehmonxonalarni sanab o’tish mumkin:
-«Afrosiyob Palas» mehmonxona majmuasi-9,5 ming.
-«Prezident-Otel» mehmonxonasi-5,5 mingdan ziyod.
-«Oriyent voyaj» xususiy sayyohlik agentligi-3,5 mingdan ziyod.
-«Sogdo Tur» turistik kompaniyasi-2 mingdan ziyod.
-«Silk tur» MChJ-1,7 ming.
2.2. Viloyatda turizm infrastrukturasining rivojlanishi
Mintaqa turizmida transport infrastrukturasining o’rni nihoyatda katta
ahamiyatga ega. Viloyat umumiy avtomobil yo’llarining uzunligi 12510 km bo’lib,
shundan qattiq qoplamli yo’llar 4072 km.ni tashkil etadi. Xalqaro va mahalliy
ahamiyatga molik avtomobil yo’llar viloyatning aksariyat tumanlarini kesib o’tadi.
Ayni paytda Samarqand shahrining geografik joylashuvida avtomobil yo’llarining
halqasi tumanlari bir-biri bilan bog’laydi. Shuni alohida ta’kidlash joizki,
21

viloyatdagi aksariyat turistik obyektlarning avtomobil yo’llariga yaqin
joylashganligi ham o’z o’rnida turizmini rivojlantirishda qulay sharoit tug’diradi.
Samarqandda mustaqillikdan so’ng havo transporti ancha o’sdi. Jumladan,
Samarqand aeroporti chet ellik investorlar ko’magi bilan barcha turdagi
samolyotlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Hozirgi kunda Samarqand
aeroportdan respublikaning turli viloyatlariga qolaversa, xorijiy davlatlarga (MDH)
reyslar joriy etilganligi turizmda ahamiyatlidir. O’zbekistonda temir yo’llar tarixi
bevosita Samarqand bilan bog’liq. Viloyatni kesib o’tgan temir yo’l ikki (qarshi va
Buxoro) yo’nalishi bo’ylab tarqalgan va u Bulung’ur, Jomboy, Pastdarg’om,
Nurobod, Kattaqo’rg’on, Narpay hamda Paxtachi tumanlarini kesib o’tadi. 2005-
yildan boshlab Tokent-Samarqand tez yurar poyezdda yo’lga qo’yildi. «Registon»
deb nomlangan ushbu tez yurar poyezda Farg’ona vodiysi, Toshkent shahri,
Toshkent viloyati aholisi 1 kunlik sayohatga kelishlariga imkoniyat paydo bo’ldi.
Viloyatda turistlarga transport xizmatlarini ko’rsatib kelayotgan «Oriyent»,
«Inturistavto» korxonalarining faoliyati bir muncha yaxshi. Lekin shuni ham
ta’kidlash joizki viloyatda yengil avtomobillarni ijaraga beruvchi korxonalarning
mavjud emas. Shunday korxona va firmalar tashkil etilsa, uzoq muddatga 10-20
kunga keluvchi turistlar o’zlari mashinalarida sayr etishlari vaqtlarini maroqli
o’tkazishlariga, urf-odatlar, qadriyatlar, turmush tarzi va h.k.lar bilan
tanishishlariga imkoniyat yaratilgan bo’lardi. Viloyatda umumiy ovqatlanish
korxonalari faoliyatini unchalik yaxshi deb bo’lmaydi. Har bir xalqning o’zini
milliy taomlari bor, lekin bu taomlarni mehmonlar iste’mol qilmasliklari mumkin.
Masalan, yevropaliklar birinchi marta ko’rayotgan ovqatini oldin yaxshilab
o’rganib tayyorlanishini texnologiyasini ko’rib keyin iste’mol qiladi. Balki ular
o’zlarining Yevropa taomlarini iste’mol qilishni hohlashar yoki turistlar orasida
vigiterianlar bor bo’lishi mumkin, shularni inobatga olgan holda restoran va
kafelarda turli xil davlatlarning kamida bir turdagi ovqatlarini tayyorlash yo’lga
qo’yilsa, mehmonxlarning xoxish istaklari o’z vaqtida bajarilsa maqsadga muvofiq
bo’lar edi. Hozirgi kunda mehmonxonalarimizda 20 ta, maksimum 25 ta Yevropa
taomlari tayyorlanishi mumkin. Vaholanki g’arb standartlariga ko’ra bu
22

chegaralanmagan. Yaponiya va Italiyalik turistlarning 25% i xususiy restoran va
kafelar faoliyatidan mamnun bo’lsa, qolgani esa aksincha javob berishadi. Shunga
ko’ra turistlarga xizmat ko’rsatuvchi mas’ul ovqatlanish korxonalariga SESlar
tomonidan alohida e’tibor berilsa ularning xizmatlar ko’rsatish darajasi
yaxshilansa, sayyohlar talablari o’z vaqtida qondirilsa, viloyatga tashrif buyurgan
sayyohlar mamnun bo’lishsa, turistlar oqimining oshib borishiga zamin bo’ladi.
Turistlar sonini oshirishda sayyohlik tashkilotlarining roli nihoyatda kattadir.
Bu asosan turistik firmalar va kishilarning faol harakatidir. Turistik firmalar asosan
sayohatni rejalashtiradi va tashkillashtiradi hamda mutaxassislar yordamida turistik
bozorni o’rganadi. Hozirgi kunda viloyatdagi xususiy turistik firma «Sarbon tur»,
«Alijon», «Sayohat», «Natali i L» lar turistlarni jalb qilish va xizmat ko’rsatish
bo’yicha yuqori ko’rsatkichlarga erishib kelmoqda. Viloyat turizm
infrastrukturasini rivojlantirish mehmonxonalar, umumiy ovqatlanish
korxonalarining xizmati, transport xizmatlari, sport sog’lomlatirish, sog’liqni
saqlash tashkilotlari, turistik firma va tashkilotlar xizmatlarini jahon andozalari
darajasiga yetkazish viloyatga keluvchi turistlar sonini oshishiga Samarqand
viloyatini kelajakda asosiy «Turistik mintaqa» ga aylanishiga asos bo’lib xizmat
qiladi

23

XULOSA
Bozor munsobatlariga o’tish davrida mamlakatimiz milliy iqtisodiytida
turizmni rolini oshirish, undan keladigan daromadni va shu sohada band aholini
ko’paytirish, «Turizm asri» deb atalmish XXI asrda davlatimiz hukumatining
oldiga qo’ygan asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada mamlakatda
talaygina ishlar amalga oshirilmoqda. Bajarilgan Mazkur bitiruv malakviy ishidan
shunday xulosaga kelish mumkinki, «Markaziy Osiyo gavhari» deb atalgan
Samarqand viloyatida yetarli imkoniyatlar mavjud ekan, ulardan unumli
foydalanish zarur. Viloyatda turizmni hududlar bo’yicha rivojlantirish, turizm
infrastrukturasini yaxshi yo’lga qo’yish zarur. Imkon qadar shu sohada ishlovchi
kishilar sonini ko’paytirish aniqrog’i malakali mutaxassislar (turagent, turoperator
va gidtarjimon) tayyorlash, ularga chet el tajribasini o’rgatish va sifatli xizmat
ko’rsatish xususiyada ilmiy seminarlar tashkil qilinsa maqsadlarga mvuofiq bo’lar
edi. Mintaqada turizmni rivojlanishida mahalliy tadbirkorlarga ham kengroq yo’l
ochib berish zarurligi ilmiy ishning asosiy qismida to’laligicha aytib o’tildi.
24

Agarda hukumat tomonidan ularga imtiyozlar yaratilsa, tadbirkorlar kelajakda
katta daromad keltiruvchi ko’ngilochar majmualar, mexmonxonalar, turistlarga
transport xizmat ko’rsatuvchi korxonalar ochishi mumkin. Samarqand viloyatiga
kelayotgan chet ellik sayohlar sonini ko’paytirishning yana bir yo’li, viza va
bojxonalardagi turli hujjatbozlik kabi muammolarni hal etish zarur. O’rganilgan
ishdan yana shuni xulosa qilib aytish kerakki, shaharga kelayotgan turistlar uchun
yaratilgan xizmatlar va mehmonxonalarga qo’yilgan narxlar bir muncha yuqori.
Bunga albatta mehmonxonalarga davlat tomonidan qo’yilgan soliq va
majburiyatlar ham sabab bo’lishi mumkin.
Samarqand viloyatida faqatgina tarixiy-me’moriy va diniy turizm yaxshi
rivojlangan. Shaharga 1 hafta 10 kunga kelgan sayohatchi, har kuni bir xil
uslubdagi obidalarni ko’raverib zerikib qolishi mumkin. Shu bois shahar atrofida
turizmning boshqa ko’rinishlarini ham rivojlantirish va turistik infrastrukturani
yo’lga qo’yish orqali turistlar vaqtini chog’ o’tkazishni ta’minlash lozim.
Sayohatchilarni kundalik ekskursiyadan keyingi vaqlarini mazmunli o’tkazish
maqsadida ko’proq tadbirlar uyushtirish zarur. Samarqandga kelayotgan
turistlarning aksariyat qismi Yevropa mamlakatlaridandir. Shu bois ularning
kuy,qo’shiqlari yangrab turuvchi diskotekalar va tungi klublarni tartibli ravishda
tashkil qilish ham xizmat ko’rsatishning bir ko’rinishi hisoblanadi. Bir narsani aniq
aytish mumkinki, turistlar ichida asosan nafaqa yoshidagi kishilar 90-95 % ni
tashkil qiladi. Shuning uchun ularga milliy o’zbek folklorlarini namoyish qilish,
hamda mahalliy aholi bilan kelishilgan holda turistlar xavfsizligini ta’minlab
to’ylar, urf- odatlarni namoyish qiluvchi tadbirlarga olib borish mehmonlarda katta
taasurot qoldiradi.

25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O’zbekiston, 1997.
Maxsus adabiyotlar:
2. Abdullayev Yo. Makroiqtisodiy statistika.-T.: Mehnat, 1998.
3. Abdumalikov R. Turizm.-T.: O’qituvchi, 1978.
4. Abdumalikov R. Sayohat sahifalari.-T.: Yosh gvardiya, 1971.
5. Abramov M.A. Geografiya servisa.-M.: Mo’sl, 1985.
6. Abramov M.M.Samarqand qabristonlari.-Samarqand, 1995.
7. Abramov M.M. Guzaro’ Samarkanda.-T.: O’zbekiston, 1989.
8. Akramov Z.M. Samarkand.-T.: O’zbekiston, 1969.
9. Alekserov Yu.N., Normatov X.N. Samarkandskaya oblast.-T.: O’zbekiston,
1982.
26

10. Aleksandrova A.Yu. Mejdunarodno’y turizm: Uchebnik.-M.: Aspekt Press,
2002.
11. Asanov G.R. Sosial-iqtisodiy geografiya, termin va tushunchalar izorhli
lug’ati.-T.: O’qituvchi, 1990.
12. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va
ijtimoiy jug’rofiyasi.-T.: O’qituvchi, 1994.
13. Ahmedov E.A. O’zbekiston shaharlari mustaqillik-yillarida.-T.: Abu Ali ibn
Sino nomidagi tibbiyot nashri, 2002.
14. Ahmedov E.A. O’zbekiston shaharlari.-T.: O’zbekiston, 1991.
15. Yerdavletov S.R. Geografiya turizma: istoriya, teoriya, metodo’, praktika.-
Almato’. 2000.
16. Yefrimov Yu.K. Geografiya i turizma//Voproso’ geografii. Geografiya i
turizma.-M., Mo’sl, 1973.
17. Komilova F. Xalqaro turizm bozori.-T.: TDYuI, 2001.
Ilovalar
1-ilova.
27

Samarqand Registon maydoni.
2-ilova.
28

Xazrati Xizir maqbarasi. Samarqand.
3-ilova.
29

Sherdor madrasasi. Samarqand.
30

Samarqand viloyatida turizm

Sotib olish