Sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining ekologik holati - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	212.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Jo'ni Zarifov

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2024

3 Sotish

Sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining ekologik holati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GEOLOGIYA FANLARI UNIVERSITETI
“_______________________________” FAKULTETI
“________________________________” KAFEDRASI
__________________________________________________________________
______“____________________________________________” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining ekologik holati
Bajardi: _______________
Qabul qildi:______________
Tоshkеnt - 20 24
1

REJA:
I – BOB. ATROF-MUHITNING MUHOFAZA QILISHNING ILMIY
ASOSLARI
I.1. Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilishning ilmiy
asoslari
I.2. Atmosfera havosining ifloslanishi yo’llari va oqibatlari
II – BOB. ATMOSFERANI MUHOFAZA QILISH
2.1. Tabiatning muhofaza qilishning ilmiy asoslari.
2.2. Zararli moddalarning inson va atrof-muhitga ta’siri
2.3. Zaharli chiqindilar miqdorini kamaytirishning tashkiliy va
texnologik chora-tadbirlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .
O‘zbekiston ekologiyasini yaxshilash uchun, mamlakatimizdagi iqtisodiy
ahvolni yaxshilash, ekologik tanazzulning oldini olish uchun xalqimiz orasida
qadimda ma`lum bo‘lgan ekologik madaniyatni tiklashimiz, tarixni yaxshilab
o‘rganishimiz hamda undan hozirgi sharoitda foydalanish imkoniyatlarini qidirib
topishimiz kerak. Inson faoliyati ta`sirida biosferaning o‘zgarishi juda tezlik bilan
bormoqda. Insoniyatning tabiiy jarayonlarga ana shunday ta‘sirda yoki
munosabatda bo‘lishi natijasida XX asr o‘rtalarida ekologik muammolar juda avj
olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta`siri
bilan bog‘liq. Inson sivilizasiyasining rivojlanishi va uning tabiat bag`riga tobora
chuqurroq kirib borish oqibatida ahvol tubdan o‘zgardi. Bugungi kunda ibtidoiy
sof tabiat haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Chunki yer yuzidagi o‘rmonlar qirqildi,
katta – katta hududlar dehqonchilik qilish maqsadida o‘zlashtirildi, dorilar bilan
o‘g‘tlandi, har xil chiqindi hamda gazlar bilan toza havo va tabiat ifloslandi.
Bundan tashqari tabiatda toshqinlar, o‘rmon yoginlari, chang bo‘ronlari va boshqa
tabiiy jarayonlar yuz beradi. Bularning barchasi tabiatning tabiiy muvozanatiga
putur yetkazadi. Dunyo bo‘yicha kuzatiladigan tabiiy, antropogen yoki sof
antropogen hodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday
ekologik muammolarga ba`zi bir misollarni keltirib o‘tamiz:
 “Atmosferaning dimiqishi” hodisasi.
 “Ozon qatlamining siyraklanishi” hodisasi.
 “Chuchuk suv muammosi” .
 “Tirik tabiatdagi o‘simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi”
muammosi.
 “Pestisetlardan foydalanish” muammosi.
Mintaqaviy ekologik muammolar. Yer yuzasining muayan mintaqasi o‘ziga
xos tabiiy iqlim, ijtimoiy – ekologik, etnogirafik xususiyatlari uni tabiat bilan inson
o‘rtasidagi o‘zaro aloqa munosabatlari harakterini belgilab beradi.
3

O‘zbekistondagi ekologik muammolar. Bugungi kunda mustaqil o‘zbekiston
yirik sanoat va agrar mintaqa bo‘lib, kelajakda dunyoga yuz tutgan mashina sozlik,
energetika, kimyo, oziq – ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish
ko‘zda tutulgan. Bunday ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada
ijtimoiy – ekotizmlarning holatiga muayan darajada salbiy ta`sir ko‘rsatadi.
Respublikada keskin bo‘lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid
muammolar quyidagilar:
1. Yirik hududiy – sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya`ni Angren-
Olmaliq Chirchiqlarda, Farg‘ona-Marg‘ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi
tabiatni muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati
yaxshi emas. Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va
chiqindilar atrof-muhitni ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda.
2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.
3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisedlar va mineral o‘g‘itlar
bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir.
4. O‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash
muammolari, qo`riqxonalar va milliy bog`lar tarmog`ini kengaytirish.
O‘zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo‘llari. O‘zbekiston
Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish borasidagi
asosiy strategik maqsadlar quyidagilar hisoblanadi: Aholining sihat-salomatligi
uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni saqlash; O‘zbekistonning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini ko`zlagan holda
tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar ishlab chiqarish
va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab
chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni
qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning
genofondini landshaftlarning xilma – xiligini saqlash. Vujudga kelgan Orol dengizi
muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni
yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli ichimlik suvi
4

bilan ta’minlash. Orol bo‘yi aholisini normal sanitar sharoitlar va ozuqa bilan
ta`minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida
yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol
dengiziga quya oladigan suvi, ya`ni Orol bo‘yidagi barcha tabiiy ko‘llarni saqlab
qolish kabi ishlar rejalashtirilgan. Atmosfera havosini muhofaza qilishning asosiy
yo‘nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda atmosfera havosining sifatini
yaxshilash, keyinchalik sanitar-gigienik qoidalarga rioya qilish buning uchun
Respublikamizning barcha hududlarida chiqindilarni kamaytirish, kam chiqindili
texnilogiyalarni yaratish, chang to‘plovchi va tozalovchi yangi qurilmalarni
yaratish va ularning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish eskirgan qurilmalarni
yaxshilash bilan almashtirish va boshqalar. Orol dengizinimg qurishi iqlim
o‘zgarishiga ham sababchi bo‘ldi. Qurg‘oqchilik tufayli iqlimning keskin
kontenentalligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik o‘rtasidagi haroratning o‘zgarishi,
shamol tezligining ortishi, suvning to‘lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib
keldi.
5

I – BOB. ATROF-MUHITNING MUHOFAZA QILISHNING ILMIY
ASOSLARI
1.1 . Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilishning ilmiy asoslari
Tаbiаtni muхоfаzа qiluvchi еng оddiy inshооtlаrigа еgа bo’lmаgаn bахаybаt
sаnоаt kоrхоnаlаri fаоl bunyod еtildi. Nаtijаdа bаrchа zаrаrli vа zаhаrli sаnоаt
chiqindilаri ulkаn hаvо kеngliklаrini, suv hаvzаlаrini, yer mаydоnlаrini
iflоslаntirаdigаn bo’ldi. O’z ko’lаmi jihаtidаn bеqiyos dаrаjаdа kаttа
gidrоеnеrgеtikа lоyihаlаrini ro’yobgа chiqаrish, trаnspоrt kоmmunikаtsiyalаrini
(BАM, Turksib kаbi tеmir yo’llаrni, аvtоmоbil, nеft-gаz mаgistrаllаrini vа
irrigаtsiya tаrmоqlаrini) bunyod еtish nаfаqаt tаbiiy zаhirаlаrni qаshshоqlаshtirdi.
Butun bоshli аhоli punktlаrini yo’q bo’lib kеtishigа, еkоlоgik muvоzаnаt, iqlim,
оdаmlаrning hаyot vа fаоliyat shаrоitlаrining buzilishigа hаm оlib kеldi. Bu
muаmmо so’nggi yillаrdа yanаdа kеskinlаshdi. MDHgа а’zо bo’lgаn bir qаnchа
mаmlаkаtlаrning bоzоr iqtisоdiyotigа bеtаrtib surаtdа o’tishi, tаbiiy vа 8 minеrаl-
хоm аshyo zаhirаlаridаn fоydаlаnishdа bоshqаruvni bаrhаm tоpgаni, nаzоrаt
qilinmаgаnligi nаtijаsidа ulаr tаshib kеtilа bоshlаndi.
Insоnning tаbiаt imkоniyatlаrini vа uning rivоjlаnish qоnuniyatlаrini хisоbgа
оlmаy, jаdаl yuritilgаn хo’jаlik fаоliyati, Rim klubining «XXI аsr yo’li» dеb
аtаlmish tаdqiqоtlаridаn biridа ko’rsаtib o’tilgаnidеk, Yer yuzidа tuprоq nurаshi,
o’rmоnlаrdаn mахrum bo’lish, bаliqlаrning хаddаn tаshqаri ko’p оvlаnishi, tuzli
yomgirlаr, аtmоsfеrа iflоslаnishi, оzоn qаtlаmi buzilishi vа хоkаzоlаrning ro’y
bеrishigа оlib kеldi. Mutахаssislаrning bаhоlаshlаrichа, 2030 yilgа bоrib
o’rmоnlаr 9 еgаllаb turgаn mаydоn quruqlikning 1/6 qisminiginа tаshkil еtаdi,
hоlbuki, XXasrning 50-yillаrdа ulаr 1/4 qismni еgаllаgаn еdi. Jахоn оkеаnining
suvlаri hаlоkаtli rаvishdа iflоslаnib bоrmоqdа, uning tаkrоriy mахsuldоrligi kеskin
pаsаymоqdа. Jаdаl sur’аtlаr bilаn yuz bеrаyotgаn urbаnizаtsiya jаrаyonlаri
shаhаrlаrning аsоsiy аglоmеrаtsiyalаri еng yirik iflоslаntirish mаnbаlrigа оlib
kеldi. Tаrkibidа оltingugurt qo’sh оksidi bo’lgаn tuzli yomg’irlаr yog’ishi
ko’pаydi. Buning nаtijаsidа butun dunyodа еkоlоgik muhitning yomоnlаshuvi
6

bilаn bоg’liq turli-tumаn kаsаlliklаr sоni оrtib bоrmоqdа. Hоzirgi vаqtdа jахоn
fаn-tехnikа tаrаqqiyoti jаdаl rivоjlаnishi munоsаbаti bilаn tаbiiy zаhirаlаrdаn
хo’jаlik mаqsаdlаridа tоbоrа ko’prоq fоydаlаnilmоqdа. Buning ustigа, dunyo
аhоlisi yildаn-yilgа o’sib bоrib, ko’prоq miqdоrdа оziq-оvqаt, yonilg’i, kiyim-
kеchаk vа bоshqа nаrsаlаrni ishlаb chiqаrish tаlаb qilinmоqdа. Bu еsа o’rmоnlаr
еgаllаb turgаn mаydоnlаrning jаdаl sur’аtlаrdа qisqаririshigа, cho’lsахrоlаrning
bоstirib kеlishigа, tuprоqning buzilyshigа, аtmоsfеrаning yuqоridа jоylаshgаn
оzоn to’sigi kаmаyib kеtishigа, yer hаvоsining o’rtаchа hаrоrаti оrtib bоrishigа vа
bоshqа hоlаtlаrigа sаbаb bo’lmоqdа.
Hоzirgi vаqtdа jаhоn fаn-tехnikа tаrаqqiyoti jаdаl rivоjlаnishi munоsаbаti
bilаn tаbiiy zаhirаlаrdаn хo’jаlik mаqsаdlаridа tоbоrа ko’prоq fоydаlаnilmоqdа.
Buning ustigа, dunyo аhоlisi yildаn-yilgа o’sib bоrib, ko’prоq miqdоrdа оziq-
оvqаt, yonilg’i, kiyim-kеchаk vа bоshqа nаrsаlаrni ishlаb chiqаrish tаlаb
qilinmоqdа. Bu еsа o’rmоnlаr еgаllаb turgаn mаydоnlаrning jаdаl sur’аtlаrdа
qisqаririshigа, cho’lsахrоlаrning bоstirib kеlishigа, tuprоqning buzilyshigа,
аtmоsfеrаning yuqоridа jоylаshgаn оzоn to’sigi kаmаyib kеtishigа, yerhаvоsining
o’rtаchа hаrоrаti оrtib bоrishigа vа bоshqа hоlаtlаrigа sаbаb bo’lmоqdа.
Ishlаb chiqаrish kuchlаri rivоjlаngаn sаri insоnning tаbiаtgа bo’lgаn tа’siri
hаm kuchаyib, tаbiаt bilаn jаmiyat o’rtаsidаgi o’zаrо tа’sir miqyosi kеngаyib
bоrаdi. Fаntехnikа yutuqlаri ishlаbchiqаrish kuchlаri jаmiyatining rivоjlаnishidа
еtаkchi аhаmiyatgа еgа bo’lib, оdаmning tаbiаt rеsurslаridаn fоydаlаnishini
оsоnlаshtirаdi, mоddаlаrning аylаnmа hаrаkаtini tеzlаshtirаdi, vа jаmiyatning
rivоjlаnishidа tаbiiy оmillаrgа nisbаtаn ijtimоiy оmillаrning rоli yuqоri bo’lishi
uchun imkоn yarаtаdi. Nаtijаdа insоn mехnаt tufаyli tаbiiy muhitgа bеvоsitа
bоg’liqlikdаn tоbоrа оzоd bo’lа bоrib, o’zining tаbiаtgа bo’lgаn tа’sirini
kuchаytirаdi. Sаnоаt kоrхоnаlаrini оrtishi, qishlоq хo’jаligini kimyolаshtirish,
аhоli sоni vа аvtоtrаnspоrtning оrtib bоrishi kаbi оmillаr turli хil chаng-gаz
chiqindilаri, oqоvа suvning miqdоri vа turi, 17 qаttiq chiqindilаrni ko’plаb
miqdоrdа аtrоf muhitgа tаshlаnishigа оlib kеlаdi.
7

1.1-rasm. Insonlarni ishlab chiqarish faoliyati bilan atrof muhit o’rtasidagi bog’liqlik sxemasi
Tabiatni muxofaza qilish jarayon ida vujudga kelgan muammolarni ilmiy
jihatdan xal qilishda tabiat bilan jamiyatning o‘zaro ta’siri aloxida ahamiyatga
egadir.
Insonning vujudga kelishi va uning tabiatga bo‘lgan ta’siri sxemada
ko‘rsatilganidek turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda borgan sari insonning ongi
oshib borish jarayonida tirik mavjudotning yangi prinеtsipial shakllari tarkib tobdi.
8

Inson A Gazchang Toza havo Sanoat korxonasi Insonlar L Mineral hom ashyo
Qattiq chiqindilar G Toza suv Oqava suv G Suvdagi o’simlik va hayvonlar L
O’simlik va hayvonlar 18 tabiatda mavjud bo‘lgan tayyor oziq-ovqatlapHi ist’emol
qilibgina qolmay, ularni tayyorlash bilan ham Shug‘ullanadi va Shu jarayonda
tabiatga ham ta’sir ko‘rsatadi. Demak inson va tabiat bir-biri bilan o‘zaro uzviy
bog‘liqdir. Tabiat butun jamiyat uchun zaruriy hayot muhiti va moddiy
resurslarning yakkayu-yagona manbai bo‘lib, kishilarning moddiy va ma’naviy
extiyojlarini qondiradigan barcha boyliklar asosidir. Tabiat va jamiat bir-biri bilan
bog‘liq holda bir butunlikni tashkil qiladi. Ishlаb chiqаrish kuchlаri rivоjlаngаn
sаri insоnning tаbiаtgа bo’lgаn tа’siri hаm kuchаyib, tаbiаt bilаn jаmiyat
o’rtаsidаgi o’zаrо tа’sir miqyosi kеngаyib bоrаdi. Fаntехnikа yutuqlаri ishlаb
chiqаrish kuchlаri jаmiyatining rivоjlаnishidа еtаkchi аhаmiyatgа еgа bo’lib,
оdаmning tаbiаt rеsurslаridаn fоydаlаnishini оsоnlаshtirаdi, mоddаlаrning
аylаnmа hаrаkаtini tеzlаshtirаdi, vа jаmiyatning rivоjlаnishidа tаbiiy оmillаrgа
nisbаtаn ijtimоiy оmillаrning rоli yuqоri bo’lishi uchun imkоn yarаtаdi. Nаtijаdа
insоn mехnаt tufаyli tаbiiy muhitgа bеvоsitа bоg’liqlikdаn tоbоrа оzоd bo’lа
bоrib, o’zining tаbiаtgа bo’lgаn tа’sirini kuchаytirаdi. Sаnоаt kоrхоnаlаrini оrtishi,
qishlоq хo’jаligini kimyolаshtirish, аhоli sоni vа аvtоtrаnspоrtning оrtib bоrishi
kаbi оmillаr turli хil chаng-gаz chiqindilаri, oqоvа suvning miqdоri vа turi, qаttiq
chiqindilаrni ko’plаb miqdоrdа аtrоf muhitgа tаshlаnishigа оlib kеlаdi.
1.2- rasm. Atrof muhitga tushayotgan chiqindilar turlari
9

Akad. Laskorin B.H. boshchyokigida olib borilgan tadqiqotlarga asosan
ishlab chiqarish korxonasining qaysi tarmoqqa mansubligidan qat’iy nazar ularning
barchasi uchun ta’lluqli bo‘lgan quyidagi asosiy 4-ta printsip bajarilsa, chiqindisiz
texnologik jarayonga erishyoqishi mumkindir:
1. Maxalliy oqova suvlarni tozalash texnologiyasini qo’llash xisobiga
suvning 34 aylanma xarakatini tashkil qilish, ya’ni tabiiy yer usti va yer osti
suvlaridan toza suv manbai sifatida foydalanishni cheklash.
2. Bir korxona chiqindilarini Ikkinchi korxona tomonidan xom ashyo,
Ikkilamchi ashyo sifatida foydalanishni ta’minlash, ya’ni barcha turdagi
chiqindilarni qayta ishlash va foydalanishga erishish.
3. Xom ashyo va chiqindilardan foydalanishni ta’minlovshi turli ishlab
chiqarish korxonalarini bir yerga turlash - ya’ni turli korxonalarni territorial
kompleksini tashkil etish.
4. Ishlab chiqarishni ekologiyazasiyalash - ya’ni xom ashyoga maxsus ishlov
berish yli bilan tozalab, keyin foydalanish natijasida hosil bo’ladigan chiqindilar
turlari va miqdorini kamaytirish.
Misol tarikasida issiqlik elektrostansiyasida (IES) chiqindisiz texnologik
jarayonni hosil qilishni ko’rib chiqamiz. Malymki 70% elektr energiyasi hozirgi
kunda issiqlik elektrostansiyalarida ishlab chiqariladi. Shu bilan bir vaqtda ularda
hosil bo’layotgan chiqindilar atrof myhitga tashlanayotgan chiqindilarning 29% ini
tashkil etadi. IES da hosil bo’laettgan chiqindilarga quyidagilar kiradi:
1. Tarkibida SO2, CO2, NOx va ko‘mir changi (kul) bo‘lgan gaz-chang
chiqindilari.
2. IESda hosil bo’layotgan oqova suvlarga sovitish sistemasi suvlari,
gidrokul tutish sistemasi suvlari, jixozlapHi yuvish natijasida hosil bo’layotgan
ximiyaviy eritmalar, suv tozalagichlarda hosil bo’layotgan regeneratsion suvlar va
neft, gaz bilan ifloslangan suvlar. Turbinalar kondensatorlarini sovitishda
foydalanilgan suvlar o’z xaroratlarini 8- 100 C ga ochirishi xisobiga, asosan
10

issiqlik chiqindisi xisoblanadi. Ular yana ishqor va minerallarga to’yingan bo’ladi.
Bulardan tashqari ushbu suvning tarkibida ftor, mishyak, simob va vanadiy ham
uchraydi. Yuvuvchi suvlar esa yuvish uchun ishlatiladigan eritmaning eritmaning
turiga qarab organik va noorganik kislotalar, ishqorlar, nitratlar, ammoniy tuzlari
va x.k. bilan ifloslanadilar. 35 Suv tozalagichlarda (mexanik filtrlarni yuvishda,
tindirgichlarning shlamli suvlari, ionitli- filtrlarni regeneratsiya qilishda hosil
bo’layotgan suvlar) hosil bo’layotgan suvlar asosan Ca, Al, Fe ning tuzlari bilan
ifloslanadi.
3. IES da hosil bo’layotgan qattiq chiqindilarga kul va shlak kiradi.
IESda chiqindisiz texnologik jarayon i (SHTJ) asosiy 4ta tamoyillarini,
(printsiplari) amalga oshirish uchun u yerda barcha xosil bo‘layotgan chiqindilarni
qayta ishlovchi va tozalovshi chora-tadbirlarni joriy etish zarur.
IES oqova suvlarini tozalash uchun ko’pincha tindirish, filtrlash, koagyllash,
flotasiya va sorbtsion usullar qo‘llaniladi. Ajratib olingan mineral tuz esa, mineral
o‘g‘itlar ishlab chiqarsh uchun xom ashyo sifatida foydalaniladi.
Atmosfera havosini SO2 dan ximoya qilish uchun eng samarali usullardan
adsorbsiya va katalitik oksidlanish xisoblanib, ular 90%gacha SO2 ushlab qolish
imkonini beradi.
Kulni ushlab qolish uchun kombinirlangan kul tutib qolish sistemasini
qo‘llanyokib, y - Venturi nayi - skrybbuer - elektrofiltridan tashkil etilgandir.
Ushbu sistema kulning 99,7% gacha ushlab qoladi. Ajratib olingan kul bilan shlak
qurilsh materiallari ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladi.
Xom ashyo va tayyor mahsulotlarni bir joydan ikkinchi joyga olib borishni
yengillashtirish maqsadida turli ishlab chiqarish korxonalarini bir-biriga yaqin
joylashtirish, ya’ni sanoat territorial kompleksini tuzish zarurdir. Yuqorida
aytilganlarga myvofiq CHTJ hosil qilishning 2 va 3 tamoyillari amalga oshiriladi.
4-tamoyilga binoan esa ishlab chiqarish ni ekologiyazasiyalash , ya’ni xom
ashyoga maxsus ishlov berish yli bilan uni qo’shimcha aralashmalardan tozalab
so‘ngra, ishlatish zarurdir. Natijada hosil bo’layotgan chiqindilarning miqdori
11

ancha kamyatirishga erishiladi, SO2 ni miqdorini kamaytirish uchun yoqilg’i
tarkibidagi S aralashmani tozalab olinib, so‘ngra yoqiladi SO2 ni hosil bo’lishini
oldini olish , y hosil bo‘lgandan keyin tozalashga ancha qulay va orzonroqdir.
Buning uchun yoqilg’i ximiyaviy usullar ekigravitasion separatorlar
yordamida tozalab olinadi. Yoqilg’ini ekishdan oldin S dan tozalab so‘ng eqilish
jixozlarini ish samarasini oshirish, ular yuzasidagi korroziya jarayonini
kamaytirish imkonini beradi.
1.2 . Atmosfera havosining ifloslanishi yo’llari va oqibatlari
Bugungi kunda tabiiy muhitga ko‘rsatilayotgan texnogen ta’sirlarning ortib
borishi atrof muhitni degradatsiyagsiga olib kelishi va Shu bilan bog‘liq bo‘lgan
bir qator muammolarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Bu muammolar orasida
atmosfera havosining holati alohida ahamiyatga egadir. Atmosfera qatlami faqat
o‘ziga hos bo‘lgan hususiyatlari, ya’ni Yuqori darajada harakatchanligi, tarkibidagi
komponentlarining o‘zgaruvchanligi, havodagi fizik-kimyoviy jarayonlarning
o‘ziga hosligi bilan Yerning boshqa qobig‘laridan ajralib turadi. Atmosfera nafaqat
inson, hayvonatlar, o‘simliklarning nafas olishi uchun havo manbasi bo‘lib, balki
Shu bilan birga tirik organizmlarning hayoti uchun zarur bo‘lgan bir qator
jaryonlarni ta’minlashda ham muhim ro’l o‘ynaydi. Atmosferaning holati Yer
yuzasining issiqlik rejimini belgilaydi va uni temperaturaning keskin siljishlaridan
saqlab turadi, uning ozon qavati tirik organizmlarni quyoshning ultrabinafsha
nurlaridan ximoyalab turadi. Yer yuzasida tabiiy zonalarni hosil bo‘lishi va
ulardagi gidrologik rejimlarning xususiyatlari, tuproq va o’simlik qatlamining
holati, releflarning shakllanishi va boshqa jarayonlarning barchasi atmosferadagi
issiqlik va namlikni taqsimlanichiga bog‘liqdir. Atmosfera- bu yerdagi iqlimini
shakllantiruvchi va obihavoni hosil qiluvchi muhitdir.
Atmosfera komponentlarining fizik-kimyoviy o‘zgarishlari atrof muhit
kimyosining asosiy bo‘limlaridan biridir. Bu o‘zgarishlar nafaqat tabiiy (quyosh
faolligi fazasi, geografik joylashishi, sutka vaqti), balki antropogen omillarga ham
12

bog‘liqdir. Atmosferadagi kimyoviy reaktsiyalapHing mexanizmlarini va
kinetikasini o‘rganish, ifloslantiruvchi moddalar ishtirokida hosil bo‘layotgan
mahsulotlarni 52 aniqlash atrof muhitni sanoat chiqindilaridan ximoya qilishda
muhim ahamiyatga ega.
Kislorod yerdagi biologik jarayonlarda muhim ro’l o‘ynaydi. U ko‘pgina
organik Birikmalarning tarkibiga kiradi va tirik organizmlar rivojlanishining asosi
bo‘lgan oksidlanish jarayonlarida ishtirok etadi. Kislorod ta’sirida inson va
hayvonatlar organizmida modda almashinish jarayonlari amalga oshiriladi. Tirik
organizmlarning hayoti faoliyati bilan uzluksiz bog‘liq bo‘lgan nafas olish
jarayonlari kislorodni bog‘lash va CO2 -ni ajratib chiqarish ga asoslangan. O‘lik
organizmlarning organik qoldiqlarini parchalashda ham kislorod sarflanadi.
Shu bilan birga texnologik jarayonlarda ham katta miqdorda kislorod
sarflanadi. Masalan, barcha yoqilg‘i yoqish jarayonlarida o‘simliklarning har yili
biosferadagi ishlab chiqargan kislorodining miqdoridan 10% sarflanadi. Bundan
tashqari, metallurgiya va kimyoviy korxonalaridagi jarayonlar uchun hamda
chiqindilarni oksidlashga biogen yo‘li bilan hosil bo‘lgan kislorodning 10-16%
sarflanadi. Buning natijasida hozirgi kunda sanoati rivojlangan hududlarda
o‘simliklarning ishlab chiqarayotgan kislorodning miqdori uni sanoatda,
transportda hamda inson va hayvonotlar ehtiyojlari uchun sarflanayotgan
miqdoridan kamayib ketmoqda.
13

Atmosfera havosi 2 yo’l bilan ifloslanadi: tabiiy va antropogen
1.3-rasm. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar
Ifloslantiruvchi moddalar atmosferaga turli xil sanoat, savdo, tabiiy va
transport Atmosferalarning ifloslanishi Tabiiy Antropogen Tabiiy sharoitlarda
Tabiiy ofatlar Texnogen Maishiy Shamol bilan uchrashish Vulqonlarning otilishi
Sanoat korxonalari Shaxarlarda Parchalanish Changli tuzonlar Energetik K / x
Elektrik razryadlar O’rmon yong’inlari Avtotransport Nafas olish, chiqarish,
oksidlanish K/x ni kimyolashtirish 61 manbalaridan tashlanadi. Ayrim manbalar
nuqtali manbalar deyiladi, chunki ular aniq chiqindi chiqarish yoki ventilyatsion
quvurlari hosil qilgan manbalardir, uyushtirilmagan manbalar esa ochiq
maydonlarda, ya’ni dalalar, yo‘llar, qurilish maydonchalari yoki karyerlar, hamda
tutun quvuri yoki aniq joyda amalga oshirilayotgan faoliyat natijasida hosil bo‘lgan
chiqindilarni ajratib chiqaruvchi manbalardir. Transport manbalari o‘z ichiga yo‘l
transport vositalarini, hamda boshqa, shu jumladan, poezd va samolyotlar kabi
14

transport vositalarini olgan. Ifloslantiruchi moddalarning kriteriylari, qoida
boyicha, sanoat, savdo, tabiiy va transport manbalarning butun spektri bo’yicha
joylashgan ko‘pgina manbali nuqtalar uchun olingan ma’lumotlar asosida ishlab
chiqiladi. Uglerod oksidi CO yoqilg‘ini to‘liq yonmagan mahsuloti sifatida hosil
bo‘lib, u faqat yonish jarayonlarida ajralib chiqadi. 9.1 rasmda milliy miqyosda CO
chiqindilarining asosiy tashlanish manbalarini grafik ko‘rinishi keltirilgan. Unda
ko‘rsatilgandek, uglerod oksidi chiqindilarining deyarli ko‘p qismi mobil
vositalari, asosan avtotransport vositalardan ajralib chiqadi.
Qo‘rg‘oshin chiqindilari, 9.2 rasmda ko‘rsatilgandek, transport manbalari,
sanoat manbalari va yoqilg‘i yoqish manbalari aralashmasidan hosil bo‘ladi. Bir
vaqtda 62 yo‘llarda qo‘rg‘oshin chiqindilarining asosiy manbalaridan biri temir
yo‘l harakatidagi manbalar bo‘lgan, lekin etillanmagan benzin paydo bo‘lgandan
keyin bu chiqindilar kamaygan. Qo‘rg‘oshin chiqindilarining hali ham eng yirik
manbasi transport chiqindilari bo‘lib qolmoqda, lekin, hozirgi vaqtda ulardan
asosiysi aviatsion dvigatellari hisoblanadi..Qo‘rg‘oshinning sanoat chiqindilari
asosan qora va rangli metallar sanoatida hosil bo‘ladi hamda yoqilg‘i yoqishda va,
birinchi navbatda, elektrostansiyalardan tashlanadigan qo‘rg‘oshindir.
Eng yirik umumiy manba bu yo‘l bilan bog‘liq yuk tashish hamda yo‘lsiz
avtotransport chiqindilaridir. Ushbu manbalar chiqindilari, avvalam bor, yoqilg‘i
bug‘lanishiga hamda transport vositalari dvigatellari chiqindi gazlari tarkibidagi
uglevodorodlarga bog‘liq. Suyuq manbalar o‘z ichiga keng ko‘lamdagi iste’mol
qilish va ommabop foydalanish mahsulotlarni kiritadi, shu jumladan, sirt yuzasi
qoplamalar, grafika, yog‘sizlantirish va kiyimlarni kimyoviy tozalash jarayonlari.
Sanoat jarayonlarida uchuvchan organik birikmalar (UOB) asosan neft va gaz
qazib olishda hosil bo‘ladi. Bundan tashqari UOB-ning bir qator turli hil
manbalari, shu jumladan, gaz bilan to‘ldirish va benzin quyish shahobchalaridir.
Qattiq zarrachalar (QZ) chiqindilari, 15 rasmda ko‘rsatilganidek, juda ko‘p va
turlicha bo‘lgan manbalardan hosil bo‘ladi. Eng yirik chiqindilar manbasi bu
qoplamasiz yo‘llardan, qurilish ishlaridan hamda qattiq qoplamali yo‘llardan
15

ko‘tarilgan uchuvchan changdir. Ikkinchidan, bu yoqilg‘i yoqishdagi chiqindilar
bo‘lib, ular asosan aholi 64 yashash binolarini isitish va kommunal
elektrostansiyalaridan taxminan teng miqdorda ajralib chiqadi. Qattiq
zarrachalarning boshqa chiqindi manbalari yo‘l va yo‘lsiz transport vositalari
chiqindilarini, dvigatellar chiqindilarini, utilizatsiya qilishda hosil bo‘lgan
chiqindilarini, novvoy xonalar hamda ko‘pgina sanoat korxonalari chiqindilarini
o‘z ichiga oladi.
Stratosferada, odatdagidek, turli sanoat jarayonlarida ajralib chiqadigan
ayrim NAR birikmalari bilan mahsus jarayonlar sodir bo‘ladi. ERA 96
kategoriyasi bo‘yicha ishlab chiqilgan qoidalarga binoan atmosferani
ifloslantiruvchi yirik sanoat manbalari qatoriga kimyoviy korxonalar, neftni qayta
ishlash korxonalari, aerokosmik ishlab chiqarish , sement zavodlari, ahlatlapHi
yoqish ob’ektlari, yuk va odam taShuvchi vositalar, elektrostansiyalar, metallurgik
kombinatlar, hamda mayda manbalar kategoriyalari, masalan, kiyimlarni kimyoviy
tozalash, xususiy steryokizatorlari, Ikkilamchi qo‘rg‘oshinni eritish korxonalari,
sanoat qozonlari hamda galvanik xrom uskunalari kiradi. Bu va boshqa NAR
chiqindilari manbalari bir biridan o‘lchami va joylashgan hududi bilan farqlanadi,
hamda o‘z ichiga uzluksiz va davriy, Shu jumladan, transport chiqindilari bilan
bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni kiritadi. NAR chiqindilarining sanoat manbalariga,
avvalam bor, tabiatdagi nuqtali manbalari kiradi, Shu bilan birga ba’zi bir
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan NAR -lapHing uyuchtirilmagan chiqindilari ham
mavjud. Atmosferaga ko‘p manbalardan kelib tushayotgan ifloslantiruvchi
moddalarni baholashda ERA va boshqa sanoat korxonalari tomonidan ishlab
chiqilgan havoni ifloslantiruvchi chiqindilarini koeffitsientlaridan foydalanish
mumkin. Chiqindilar koeffitsientlari korxonadagi inshoatlardan olingan
ma’lumotlar asosida chiqindilarni hisoblash mexanizmini ishlab chiqish imkonini
beradi.
Chiqindilarning ko‘p faktorlari EPA –da keltirilgan. U chiqindilar faktorlari
jonli komrilyasiyasidan tashkil topgan bo‘lib, tez-tez yangilanib turadi va u 15
16

turdagi yuzlab chiqindilar koeffitsientlarini o‘z ichiga olgan. Keng chiqindilar
manbalaridan,ya’ni yoqilg‘i yoqishdan boshlab kimyoviy zavod jarayonlari tufayli
detonatsiya haqidagi Dekretgacha.AP-42-da chiqindilar omillariga A-dan E-gacha
diapazonda koeffitsient reytingi berilgan. A reytingi berilgan chiqindilar faktorlari
aniq va ishonchli hisoblanadi, chunki ular qo‘shma Shtatlar hududida joylashgan
ko‘p manbalardan tashlanayotgan chiqindilarning tezligini o‘lchash asosidagi
yaratilgan ma’lumotlar bazasiga asoslangan. Boshqa tomondan, E reytingli
chiqindilar koeffitsientlari faqat qo‘pol baxolash deb ko‘riladi va manbadan
manbaga sezilarli darajada o‘zgaruvchan bo‘ladi. Koeffitsient reytingi asosida,
ekologik nazorat qiluvchi tashkilotlar chiqindilarini tashlash uchun sanoat va savdo
ob’ektlarga ruhsatnomalar berish uchun, chegaraviy chiqindilar miqdorini ishlab
chiqishda, chop etilgan chiqindilar koeffitsientlardan foydalanishi yoki
foydalanmasligi mumkin. Shop etilgan chiqindilar koeffitsientlari bo‘lmaganda,
hamda ko‘p GAES xolatida, chiqindilar ko‘rsatkichlari massa balansi hamda ko‘rib
chiqilayotgan jarayon haqidagi muhandislik byokimlardan foydalangan holda,
baholanadi. Masalan, kimyoviy jarayondagi simob balansi haqidagi
ma’lumotlardan 67 ob’ektdan tashlanayotgan simob miqdorini baholash uchun
foydalanish mumkin, agar xom ashyo tarkibidagi simob miqdori, ishlatilayotgan
hom ashyoning hajmi, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, ohirgi mahsulot
tarkibidagi simobning miqdori, va qattiq chiqindilar va/yoki jarayonda hosil
bo‘lgan qo‘shimcha mahsulotlar va materiallarda simob miqdori haqida etarli
informatsiya bo‘lsa. Jarayonga kirib kelayotgan simobning umumiy miqdori
ma’lum bo‘lsa va undan jarayondagi ohirgi mahsulot tarkibida qolgan simobning
hamda barcha chiqindilar va qo‘shimcha mahsulotlar tarkibidagi simobning
umumiy miqdori ayirib tashlansa, qolgan qismi atmosferaga tashlangan deb tahmin
qilish mumkin. Chiqindilar koeffitsientlari va massa balanslari, ular qanchali
yaxshi aniqlanmagan bo‘lsa-da, faqatgina turli manbalardan tushayotgan
chiqindilarni oddiy baholash bo‘lib qoladi. Chiqindilar miqdorini ishonarli
aniqlashning yagona usuli bu ularni real o‘lshovlarini olib borishdir. Bu ayniqsa,
17

aniq belgilangan faktorlar etarli bo‘lmagan jarayonlar (emissiya faktori, A yoki V
reytingi) uchun muhimdir. Bu ehtiyojni qondirish uchun EPA va ayrim davlat
organlari tomonidan chiqindi manbalarini testdan o‘tkazishning batafsil muolajasi
ishlab chiqilgan bo‘lib, u qo‘shma Shtatlardagi manbalar hosil qiladigan
chiqindilarni testdan o‘tkazish amaliyotini standartlashtirish va barcha test
ma’lumotlari uchun analitik kimyo usullarini va sifatini nazorat qilish
mexanizmlarini to‘g‘ri qo‘llanyoqishini ta’minlashga hizmat qiladi. Chiqindilar
koeffitsientlaridan, ko‘pincha, ob’ektdan tashlanayotgan chiqindilarni
ruhsatnomalar berish vaqtida foydalanilsa, chiqindilar manbalarini test qilish,
barcha xolatlarda, ob’ekt ishini boshlashi bilan va vaqti vaqti bilan, har bir korxona
belgilangan ruhsat etilgan chiqindilar miqdori bilan ish yuritayotganligini namoyon
qilishi uchun zarurdir. Konkret tajribalar, konkret miqdori aniqlanishi kerak
bo‘lgan ifloslantiruvchi moddalarga qarab, o‘tkazyoqishi zarur. ERA tomonidan
ishlab chiqilgan barcha chiqindilarni test qilish muolajalari federal normativ aktlar
Kodeksining 40 Bo‘lim, 60 qismi, A ilovasida keltirilgan. Mobil chiqindilar
manbalari uchun, har bir manba chiqindilari birligini test qilish amaliy jihatdan
qulay 68 hisoblanmaydi. Bunday holatda ishlab chiqaruvchilar har bir turdagi
transport vositasi, dvigateli turi va h.k.-lar uchun tajribalar seriyasini o‘tkazishlari
kerak bo‘lib, ular har bir bunday transport vositasi belgilangan chegaraviy
chiqindilar miqdori talabiga javob berishini namoyon qilish uchun zarur.
Bundan tashqari, doimiy test o‘tkazish faqatgina chegaralangan,
fotokimyoviy oksidlantiruvchilar bo‘lmagan ayrim geografik xududlarda
o‘tkaziladi. Hususiy transport vositalari bor bo‘lgan joylarda, ular avtomobillapHi
tekshirish va texnik hizmat ko‘rsatish doirasida har yilgi chiqindilarni test qilish
jarayonidan o‘tishlari lozim. Ushbu dastur ma’lum xududda transport
vositalarining umumiy chiqindilar miqdorini kamaytirishga qaratilgan. Umumiy
kategoriyadagi chiqindilar manbalari, Shu jumladan, maishiy kaminlar va
xonadonlarni isitish tizimlari, nazoratdan chetda qoladi. Ayrim alohidagi
gorelkalar ma’lum loyiha kriteriylariga mos kelishi shart, lekin ular sotilgandan
18

so‘ng va o‘rnatilgandan keyin, nazoratda bo‘lmay qoladi, Shuning uchun doimiy
ularning texnik hizmati bo’yicha profilaktik ishlar olib borilishi kerak.
II – BOB. ATMOSFERANI MUHOFAZA QILISH
2.1. Tabiatning muhofaza qilishning ilmiy asoslari.
Muhit elementlari organizmlar holatiga, o‘sish, rivojlanish, laiqalisliiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki boshqa ikklamchi omil sifatida ta’sir qiladilar. Bundan
tashqari yashash sharoiti degan tushuncha ham bo’lib, u tirik organizmlar uchun
zarur bo’lgan muhit omillarining yig‘indisidir. Ularsiz tirik organizmlar bir joyda
yashay olmaydilar. Shuning uchun yashash sharoitida organizmlar muhit omillari
bilan doimo birlikda bo’lib, ular bilan doimiy muloqotda yashaydilar. Tirik
organizmlami individual rivojlanish jarayoniga to‘g‘ridanto‘g'ri ta’sir etadigan
muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Tashqi muhit ko‘pgina ekologik
omillardan iborat. Bu omillar odatda uch guruhga bo‘lib o‘rganiladi: abiotik (yoki
o‘lik omil), biotik (tirik omil) va antropogen (yoki inson omili). Odatda, ekologik
19

omillar barcha tirik organizmlarga bir vaqtda kompleks ravishda bevosita yoki
vositali ta’sir ko'rsatadi. Ammo bu omillaming har birining ta’sirini aniqroq,
yaxshiroq tasavvur etish uchun ular alohida-alohida olib o ‘rganiladi.
Organizmning tcvarak-atrofmi o‘rab olgan va vositali hamda vositasiz ta’sir
etuvchi bu omillaryig‘indisi shu organizmning yashash muhitini tashkil etadi.
Demak, 29 muhit ekologik tushuncha bo‘lib, ko‘proq geografiya fanlarida
qo‘llaniladi. Ekologik omil tushunchasi tashqi muhit tushunchasiga nisbatan
birmuncha torroq ma’noga ega bo‘lib, muhitning ayrim unsuri hisoblanadi.
Muhitning ayrim ekologik omillari har biri birgalikda yashayotgan
organizmlaming barchasi uchun yoki har xil turlar uchun turlicha ta’sir etishi
mumkin va turlicha ahamiyat kasb etadi. Masalan, tuproqdagi tuzlar miqdori va
tarkibi o‘simliklaming oziqlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, hayvonlar
uchun uning ahamiyati uncha katta emas. Yoki qishki kuchli shamollar ochiq
havoda yashovchi yirik hayvonlarga salbiy ta’sir 30 ko'rsatsa. inida yoki qor ostida
yashovchi kichik hayvonlarga deyarli ta’sir etmaydi va hokazo. Ammo shuni
aytish kerakki, ekologik omillarning organizmga ta’sir etish xarakteri qanchalik
xilma-xil bo’lmasin, ulaming barchasi uchun quyidagi bir necha umumiy
qonuniyatlarni ko'rsatish mumkin.
Ekologik omillar organizmga haddan tashqari kuchli (maksimum) yoki
kuchsiz (minimum), yoki o‘rtacha (optimum) darajada ta’sir etishi mumkin.
Omillarning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi va undan
qanchalik uzoqlashgan sari ushbu omillarning noqulay ta’sir etishi ortib boradi.
Shunday qilib, har bir omilning optimum, minimum va maksimum ta’siri boTadi.
Omilning minimum va maksimum ta’sir etishi kritik nuqta deb qaraladi. Kritik
nuqtalardan ortiq kuchdagi ta’sir organizmning nobud boMishiga olib keladi.
Organizmning omilga nisbatan kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik chegarasi
uning ekologik valentligi deyiladi. 1840-yili Yu.Libix izohlaganidek ayrim mineral
tuproqda «minimum» holda bo‘lishi mumkinligini, keyinchalik, 1905-yili
F.Bekman ckologiyada chegaralovchi omil tushunchasi bilan almashtirib ishlatdi.
20

Organizmning hayot faoliyati ekologik omillarning minimal mohiyati
ta’sirlangandagina cliegaralanmay, balki u yoki bu omilning ortiqcha holati ham
ta’sir etishi aniqlandi. Tabiiy muhitda chegaralovchi omillarning maksimal
mohiyatini 1913-yili amerkalik zoolog V.SHelford aniqlab, unga «tolerantlik
qonuni» ifodasini beradi, bu qonun bo‘yicha turning yashashi, qator ekologik
omillarning ozligi va ko'pligi, ularning organizmni chidamlilik chegarasi darajasi
bilan belgilanadi. Hamma ekologik omillarning chidamlilik chegarasiga yaqinligi
yoki undan ortib ketishi va turning yashashiga salbiy ta’sir qiladigan muhit
elementlariga chegaralovchi omillar deyiladi. Muhitning biror omiliga keng
doirada moslashgan turlari «evri» old qo‘shimchasini qo‘shish yoki tor doirada
moslashgan turlari «steno» qo'shimchasini qo‘shish bilan nomlanadi. Masalan,
evritcrm, stenoterm (haroratga nisbatan), evrigal, stenogal (sho'rlanishga nisbatan),
evribat, stennobat (bosimga nisbatan) va hokazo.
Antropogen omillar hozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri
hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etib yoki yashash
sharoitini o‘zgartirib uning tarqalishiga yoki qirilib yo‘q bo‘lishiga sababchi
bo‘lishi mumkin. Inson kamida 70 million yil davomida tarkib topgan tirik dunyo
manzarasini bir necha o‘n yilda o‘zgartirib yubordi. Uning tirik organizmlarga
salbiy ta’siri natijasida Yer yuzida ko‘plab o‘simlik va hayvon turlari yo‘qolib
ketdi. Ovchilik bilan shug‘ullanish dastlab ozuqaga bo‘lgan talabni qondirish
maqsadida olib borilgan bo‘lsa, keyinchalik kiyim-kechak va har xil qimmatli
materiallar olish uchun avj olib ketdi. Bu o'z navbatida ko'pchilik hayvonlarni yo‘q
qilib yubordi. Masalan, dengiz sigiri 26 yil davomida butunlay qirilib ketdi.
Bunday misollami juda ko‘plab keltirish mumkin.
Qo‘riqxona va milliy bog‘larda o‘simlik va hayvonlarni muhofaza qilish
natijasida ham bir qancha turlarning yo‘qolish xavfi bartaraf etildi. Insonning ongli
yoki ongsiz ravishda o‘simlik va hayvon turlarini Yer sharining bir joyidan
ikkinchi joyiga olib borishi ba’zan flora va fauna tarkibini birmuncha o‘zgartirib
yubordi. Inson ta’siri natijasida uyda yashovchi hayvonlar, uy sichqonlari,
21

kalamushlar, pashshalar, suvaraklar, 49 o‘simliklardan qoqio‘t, gumay, machin,
ituzum, jag‘-jag‘, oq sho‘ra va boshqalar juda keng tarqalgan.
Inson tomonidan o‘simlik va hayvonlarning yashash sharoitlari o‘zgartirildi.
Natijada muayyan joyda yashayotgan o‘simlik va hayvonlar jamoalari yo‘q bo'lib
yoki ularning sharoiti keskin o‘zgarib ketdi. Masalan, tog‘ o‘rmonlarida daraxtlarni
kesib tashlash, shubhasiz ularning ostida yashayotgan soyasevar o‘simlikIami
yashash imkonidan mahrum qildi. Bundan tashqari hayoti daraxtlar bilan
bog‘langan (oziqlanuvchi, uya qurgan) qushlaming yo‘qolishiga ham olib keldi.
Xuddi shuningdek yashash sharoitlarining keskin o‘zgarishi (yerlarni haydash,
foydali qazilmalarni kovlab olish, chiqindilami tashlab qo‘yish, o'tloqzorlami o‘rib
tashlash, u yerlarda uy hayvonlarini surunkasiga boqish kabilar) ushbu hududlar
organik dunyosining tarkibini o‘zgartirib, ba’zi turlar uchun qulay sharoit vujudga
keltirsa, ikkinchi bir turlar uchun yashash imkoniyatidan mahrum bo'lishga olib
keldi. Biz hozirgi vaqtda inson tomonidan keskin o'zgartirib yuborilgan sayyorada
yashamoqdamiz. Yildan-yilga tabiiy holdagi landshaftlar va jamoalar egallagan
maydonlar qisqarib ketmoqda va ulaming o‘mini inson ta’siridagi landshaftlar va
jamoalar egallamoqda.
Atrof muhitni muhofaza qilish inson yashash faoliyatini ta'minlashga
qaratilgan qator davlat va jamiyat tadbirlaridan iborat bo`lib, tabiat, inson va
jamiyat o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik muammosi abadiy muammolardan biri
hisoblanadi. Insoniyatni qurshab turgan tabiatni, haqiqatdan ham, onaga taqqoslash
mumkin. Chunki u butun tirik mavjudotlarni hayotbaxsh nafasi bilan ta'minlab
turadi, to`ydiradi, kiyintiradi va, albatta, ardoqlaydi. Ulug’ ustoz M.Prishvin ham
«Tabiatni qo`riqlash Vatanni qo`riqlash dеmakdir» dеb aytgan edi. Insonning
ma’naviy, iqtisodiy, jismoniy, lozim bo`lsa, aqliy hayoti bеvosita tabiat
musaffoligi bilan chambarchas bog`liq. Jamiyat taraqqiyotining barcha
bosqichlarida inson tabiatga turlicha ta'sir ko`rsatgan, natijada insonning atrof
muhitga bo`lgan munosabati ham shunga mos ravishda o`zgarib borgan.
22

Ibtidoiy jamoa davrida odam tabiatga sеzilarli darajada ta'sir ko`rsata
olmadi, chunki u hali ong nuqtai nazardan to`la takomillashmagan, mukammal ish
va ov qurollariga ega emas, sanoat, ishlab chiqarish shakllanmagan edi. Sinfiy
jamiyat ya'ni quldorlik va fеodalizm jamiyatida ov va ish qurollarining
takomillashuvi, odamlarning tabaqalashuvi, aholi sonining o’sishi, xususiy
mulkchilikning paydo bo`lishi va davlatchilikning shakllanishi bilan insonning
tabiatga ta'sir doirasi ham kеngaya bordi. Tabiat kishilarning moddiy va ma'naviy
talablarini qondirish manbaidir. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini yo`lga qo`yar
ekanmiz, avvalambor, tabiat, atrof muhit, tabiatdan foydalanish, tabiatdan oqilona
foydalanish, tabiatni muhofaza qilish kabi tushunchalarni to`g`ri tahlil qilib
olmog`imiz lozim. Tabiatdan foydalanish (TF) dеganda, tabiiy rеsurs salohiyatini
ekspluatatsiya qilishning barcha shakllari hamda uni muhofaza qilish bo`yicha
tadbirlar majmuasi tushuniladi. Shuningdеk, qayta tiklanadigan rеsurslarni
muntazam tiklab borish, miqdorini ko`paytirish, hamda sifatini yaxshilash, tabiatni
maqsadga muvofiq holda o`zgartirish, uning ayrim hududlarini foydalanishdan
chiqarib qo`riqxonalarga aylantirish kabilarni tushunmoq kеrak.
Tabiatni muhofaza qilish (TMQ) dеganda, insonlar faoliyatining tabiiy
muhit o`rtasidagi o`zaro aloqalarini barqarorlashtirish, tabiiy rеsurslar salohiyatini
saqlash va tiklash, tabiat va inson salomatligiga bo`ladigan zararli ta'sirlarni
bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar yig`indisi tushuniladi.
Hozirgi davrda tabiatdan foydalanish (TF) va tabiatni muhofaza qilish
(TMQ) ni bir biridan ajratmagan holda amalga oshirish lozim. TF, TMQ, qayta
tiklash, uni yaxshilash tadbirlarini dialеktik jihatdan ajralmas va bir vaqtning
o`zida amalga oshiriladigan katta jarayon dеb hisoblasak bo`ladi. Bu jarayon esa
o`z navbatida tabiatdan oqilona foydalanish (TOF) atamasi bilan ifodalanadi.
Tabiatdan oqilona foydalanish, uning boyliklarini muhofaza qilish va
ko`paytirish jamiyatning eng asosiy vazifalaridan biridir. Chunki inson hayot
kеchirishi uchun zarur bo`lgan oziqovqatni, kiyim-boshni, binokorlik ashyolarini,
suvni, havoni va hakozalarni tabiatdan oladi.
23

Odam jonli tabiat nе'mati bo`lgani holda, atrof-muhitga ta'sir etishda
tabiatning boshqa barcha kuchlaridan kеskin farq qiladi. Dеmak, insongina
tabiatga o`z ta'sirini o`tkaza oladi. U o`simlik va hayvonlarning xilma-xil turlarini
boshqa joylarga ko`chiribgina qolmay, balki o`zi turgan joyning tashqi ko`rinishi
va iqlimini ham o`zgartiradi. Tabiatni muhofaza qilishning amaliy tadbirlari atrof-
muhitni chuqur o`rganib, tabiat zaxiralarining miqdori, yillik o`sish va tiklanish
darajasini to`liq aniqlashni talab etadi. Bu esa tabiatni muhofaza qilishning ilmiy
asoslarini ishlab chiqish imkonini bеradi.
Bugun tabiatni muhofaza qilish faqat tabiiy masala bo`lib qolmay balki
ijtimoiy masala hamdir. Endilikda, ushbu dolzarb, tabiatni muhofaza qilish
masalasini o`rganishda nafaqat yuqoridagi fanlarning, balki boshqa, jumladan
kimyo, fizika, astranomiya, matеmatika, pеdagogika, psixologiya, hattoki, huquq
fanlarining ham roli ulkan bo`lmog`i lozim. «Ekologiya va tabiatni muhofaza
qilish» prеdmеti - tirik mavjudotlarning tashqi muhit bilan o`zaro munosabatlarini,
tuzilishini, tarqalish, taraqqiy etish qonuniyatlarini tirik tabiat qay asosda tuzilgan,
qaysi qonunlar asosida rivojlanadi, inson ta'siriga qanday javob bеradi,
shuningdеk, bugungi ekologik muammolar kеskin tus olgan davrda tabiat, jamiyat
va inson orasidagi munosabatlarni talqin qilish va еchimini topish kabi masalalarni
o`rganadi.
Asosiy vazifalari:
- tabiatda bo`layotgan tabiiy va antropogеn omillarni tabiatni muhofaza
qilish nuqtai nazaridan ilmiy va amaliy jihatdan tahlil qilish;
- tabiatda ro`y bеradigan o`zgarishlarda insonning xo`jalik faoliyati ta'sirini
inobatga olish va to`la tahlil qilish;
- hayotning tashkil topish qonuniyatlarini inson ta'sirini inobatga olgan holda
talqin qilish. -ekologik inqirozga uchragan tabiiy tizimlarni, qishloq xo`jaligi ekin
maydonlarini, yaylovlarni, tuproq unumdorligini, suv havzalarini va boshqa
ekotizmning mahsuldorligini yaxshilash;
- barcha turdagi tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish asoslarini
24

yaratishdan iborat.
«Ekologiya» iborasi Ernеst Gеkkеlning «Organizmlarning umumiy
morfologiyasi» asarida 1866 yilda, ilk bor, qayd etilgan bo`lib, grеkcha «oykos»-
uyim, yashash joyim, atrof muhitim, “logos”- fan dеgan ma'noni anglatadi. Biroq
bugungi kunga kеlib, ushbu atama asl mohiyatini to`la anglash imkoniyatini
bеrmaydi, chunki ekologik muammolar nafaqat uyim-joyim yoki atrof-muhitim,
balki mahalliy, mintaqaviy va hattoki, umumbashariy ekologik muammolar
darajasiga еtdi. Muammolar ko`lamini quyidagi misoldan ham yaqqol ko`rish
mumkin. Insoniyat paydo bo`lgan kundan boshlab XX asrning 50-55 yillariga
qadar qancha yoqilg`i yoqqan bo`lsa, so`ngi 40-45 yilda ham shuncha yoqilg`i
yoqilgan (BMT ma'lumoti 2000 y).
Ekologiyaga juda ko`plab ta'riflar bеrilgan bo`lib, jumladan, V.A. Radkеvich
(1977) quyidagicha ta'rif bеradi: «Ekologiya organizmlarning har qanday
ko`rinishdagi, barcha darajada uyg`unlashgan hayot faoliyati qonuniyatlarini ular
hayoti kеchadigan tabiiy muhitda, inson amalining ta'sirini hisobga olgan holda,
o`rganadigan fandir». Tabiatni muhofaza qilish iqlimshunoslik, landshaftshunoslik,
mеtеorologiya-tuproqshunoslik, kimyo, agrokimyo fizika, astranomiya,
aholishunoslik, inson dеmografiyasi, urbanizatsiyasi kabi sohalar bilan bog`lanadi,
chunki tirik mavjudotlarning o`sib rivojlanishi, ko`payishi, iqlim, yеrning tuzilishi,
tuproqning tabiiy va fiziko-kimyoviy holatlari bilan bog`liqdir. Rivojlangan
hozirgi jamiyatda insoniyatning ildam ko`payishini e'tiborga olgan holda, ularning
uy joy, ish o`rinlari, shuningdеk, ishlab chiqarish va sanoat korxonalari qurilishini
xavfsiz loyihalashtirish va aholi salomatligiga salbiy ta'sir ko`rsatishini oldini olish
maqsadida amalga oshiriladigan qurilish ishlarini to`g`ri va maqsadli yo`lga
qo`yishni o`rganuvchi ”mе'morchilik” ekologiyasi, sanoat va korxonalardan atrof
muhitga yеtkazilayotgan zararni (salbiy jihatlarini) aniqlaydigan va chora-tadbirlar
ishlab chiqadigan, muhitning ifloslanishini nazorat qiladigan «ekologik ekspеrtiza»
kabi yo`nalishlar, EHM hisoblari asosida matеmatik yo`llar bilan ekologik
modеllar yaratish kabi yo`nalishlar ham ildam qadam tashlamoqda.
25

Tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish masalalarini o`rganar
ekanmiz, ekologik nazariyalarni, ularning mohiyatini mukammal bilishimiz lozim.
Populatsiya, turlar, biotsеnoz, biogеotsеnoz, biosfеra kabi tushunchalar ushbu
fanning asosiy manbai bo`lib, ular asosan to`rtta bo`limga bo`lib o`rganiladi.
Evolyutsion rivojlanish million-million yillarni o’z ichiga olgan uzoq
muddatli jarayon bo’lib, biosfеrada quyidagi omillar ta’siridan paydo bo`lgan:
1) Tashqi (allogеn) kuchlar-iqlim va gеologik o’zgarishlar jarayonida
2) Ichki (avtogеn)- ekosistеmalarning shijoatli faoliyati ta’siridan ilk sodda
jonivorlar hosil qilgan birlamchi ekosistеmalarning yoshi 3-3,5 mlrd. yilga tеng
bo’lib, anaerob gеtеrotrof organizmlar, kеyinroq avtotrof suv o’tlari paydo bo’lishi
bilan atmosfеra havosi ham kislorodga boyib borgan.
Turlar hosil qiladigan biologik jarayonlar va ularning evolyutsiyasi
koevolyutsiya dеyiladi. Bunda organizmlarning o`zaro munosabatlarining
evolyutsion jarayoni bo’lib, guruhlar o`rtasida gеnеtik axborot almashinib turadi.
Ekologik sistеma dеb, tirik organizmlar jamoasi va ularning yashash muhitini o’z
ichiga olgan sistеmaga aytiladi. Ko’l, botqoq, o’tloq, o’rmon, cho’l va hokazolar
bunga misol bo’ladi.
26

2.2. Zararli moddalarning inson va atrof-muhitga ta’siri
Havoni ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga o‘tkazayotgan
ta’siri ifloslantiruvchi moddaning turiga va joylashish hududiga bog‘liq. Inson
organizmiga o‘tkazayotgan ta’sirlar Yuqorida aytib o‘tilgan bo‘lib, ular asosan
manbaga yaqin joylar uchun keltirilgan. Boshqa yaqin bo‘lgan ta’sirlar nisbatan
Ikkilamchi ta’sir sifatida ko‘riladi, hamda NSKOV-dagi Ikkilamchi standartlariga
ta’luqli. Ularga toshli konstruksiyalarga ishlov berish va chang to‘planish
jarayonlari kiradi. Katta ta’sir o‘tkazish zonalari, odatda, butun region bo‘yicha
yoki butun dunyo bo‘ylab joylashgan manbalarning keng ko‘lamdagi umumiy
ta’siriga bog‘liq. Ushbu ta’sirlarning ayrimlari global iqlimni o‘zgarishi, kislotali
yomg‘irlar, troposferali ozon va stratosferali ozon kabi o‘zgarishlarni o‘z ichiga
olgan. Atrof muhitga har bir bunday ta’sirlar quyida ko‘rib chiqiladi.
“Iqlimni o‘zgarishi” jumlasi ko‘pincha “global isish” jumlasi bilan o‘zaro
almashtirib ishlatiladi. Lekin, AQSH ning Milliy fanlar akademiyasi
27

ma’lumotlariga ko‘ra, “iqlimni o‘zgarishi” jumlasi “global isish” jumlasiga
nisbatan ko‘proq mos keladi, chunki u temperaturani oshishiga qo‘shimcha boshqa
o‘zgarishlar ham borligini ko‘rsatishga yordam beradi. Iqlimni o‘zgarishi har bir
uzoq vaqt davomida (masalan, bir necha o‘nlab yillar yoki undan ham uzoqroq)
davom etadigan sezilarli iqlim ko‘rsatkichlarini (temperatura, yog‘in-sochinlar
yoki shamol) o‘zgarishiga taa’luqlidir. Iqlimni o‘zgarishi quyidagilar natijasida
kelib chiqishi mumkin:
• Tabiiy faktorlar, ya’ni quyosh faolligini o‘zgarishlari, Yer sharini Quyosh
atrofida orbitasidagi o‘zgarishlar yoki Quyoshni o‘zining faollik darajasini
o‘zgarishlari;
• iqlim tizimidagi tabiiy jarayonlar (masalan, vulqonlar otyoqishi yoki okean
sirkulyasiyalaridagi o‘zgarishlar);
• atmosferaning tarkibini (masalan, yoqilg‘i yoqish natijasida parnik gazlari
miqdorini ortishi) va yer yuzasini (masalan, o‘rmonlarni kesish, o‘rmonlarni qayta
tiklash, urbanizatsiya, cho‘llanish va h.k.) o‘zgartiradigan inson faoliyati;
Yerning iqlimi millionlab yillar davomida o‘zgarib kelganligini hisobga
olganda, iqlimning o‘zgarishi yangi hodisa emas, oxirgi 1000 yil davomida global
temperaturada sezilarli o‘zgarishlar, Shu jumladan, o‘rta asrlardagi Yuqori
temperaturalar va 1600 yildagi “kichik muz davri” kabi keskin o‘zgarishlar ro‘y
bergan.
Iqlimni global o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina tabiiy hodisalar, Shu
jumladan, yer o‘qidagi ozgina o‘zgarishlar, vulkon otyoqishlar va quyoshdagi
dog‘larni mavjudligi yoki yo‘qligi kuzatilgan. Masalan, 9.8 rasmda Quyoshdagi
dog‘larni paydo bo‘lishi tezligining global temperaturaga bog‘liqligi grafiki
ko‘rsatilgan. Yerning iqlimi butun tarixi davomida ko‘p marta o‘zgarganligiga
qaramasdan, ohirgi tezlik bilan isishini faqatgina tabiiy jarayonlar bilan tushuntirib
bo‘lmaydi.
Inson faoliyati atmosferadagi parnik gazlarini miqdorini ko‘payishiga ta’sir
ko‘rsatadi. Parnik gazlarining ma’lum miqdori yerdagi hayotni ta’minlash uchun
28

kerak, chunki ular o‘simliklarni fotosintezi uchun uglerod yetkazib beradi, va ular
atmosferada kerakli issiqlikni ushlab qolib, sayyorani issiq va muvozanat holatida
saqlab turadi. Bu tabiiy parnik effekti inson faoliyati (yoqilg‘i yoqish) natijasida
kuchayib ketadi, chunki bu gazlarni atmosferaga kelib qo‘shshlishi yerdagi
muvozanatni buzib yuboradi. 9.9 rasmda ohirgi 200 yil davomida global
temperaturaning nisbiy oshishi va uglerod dioksidi gazini ko‘payishi ifodalab
berilgan. Eng ko‘p aytib o‘tilgan parnik gazi CO2 gazi hisoblanadi, ammo lekin,
xuddi Shunday effektni sodir qiladigan yana ko‘pgina boshqa birikmalar mavjud,
Shu jumladan, metan (CN4), azot zakisi (N2O), galogenuglevodorodlar, ozon va
aerozollar. Lekin, bu boshqa birikmalar uglerod dioksidiga nisbatan, iqlimni global
75 o‘zgarishiga katta xissa qo‘shmaydi. 9.9 rasmda ko‘rsatiganidek atmosferadagi
CO2- ning miqdori 19 asrning ohirida bir millionga 300 qismdan kam bo‘lgan,
lekin, u 20- chi asrning ohirigacha asta sekin ko‘rayib borgan, Shu vaqtda uning
miqdorini tezlik bilan o‘sishi boshlangan.
Atmosfera yer yuzida yashovchi tirik organizmlarni kislorod va boshqa
zaruriy gazlar bilan ta’minlaydi, turli ultrabinafsha nurlardan, samodagi meteorit
zarrachalaridan va haroratning keskin o’zgarishidan himoya qiladi. Atmosfera Yer
sharida o’ziga xos termoregulyator vazifasini ham bajaradi, ya’ni agarda atmosfera
havosi bo’lmaganda edi, yer yuzasi kechalari - 170°S sovib, kunduz kunlari
+150°S gacha isib ketardi, ya’ni Yer ham xudi oy kabi hayotsiz planetaga
aylanardi. Kislorod o’simliklarning fotosintezi natijasida hosil bo’ladi. Hayotda
barcha tirik mavjudodlar kislorod bilan nafas oladi. Uning miqdorini kamayishi
inson organizmi funksiyasini buzilishiga sabab bo’ladi, hatto o’limgacha olib
kelishi mumkin. Masalan inson suvsiz, oziq-ovqatsiz bir-necha kun xattoki oylab
yashay olsa, atmosfera havosisiz esa bin-necha minutgina yashay oladi. Inson va
boshqa tirik mavjudodlar organizmi mavjud havoga, moslashgan hayot uchun
zarur hisoblangan havo qatlami atmosferaning pastki, ya’ni troposfera qismida
joylashgandir.
29

Тroposferaning qalinligi shimoliy va janubiy qutbda 8-10 km, ekvatorda esa
16-18 km gacha boradi. Havo harorati har 100 metr balandlikga ko’tarilganda
0,6°S ga kamayadi. 10 km balandliqda harorat yozda -45°S va qishda -60°S gacha
boradi. Тroposferaning yuqori qismidagi azon qobig’i yerdagi hayotni quyoshning
ultra binafsha nurlaridan asraydi.
Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Qishloqlar ustida havodagi chang
zarralari miqdori okean yuzasiga nisbatan 10 barobar, shaharlar ustida havodagi
chang 35 barovar, sanoat korxonalari ustida 150 baravargacha ortiq bo’ladi.
Havoning chang bilan ifloslanishi 1,5-2 km balandlikni tashkil etadi; quyosh
nurlarini yozda 20% va qishda 50% ni tutib qoladi. Yerda hayotning davom etishi,
asosan, havoning tozaligiga bog’liq. Masalan, inson ovqatsiz va suvsiz bir necha
kun yashay olishi mumkin, ammo havosiz faqat 5 minutgina yashaydi. Bir kishi
kuniga 1 kg ovqat va 2 l suv iste’mol kilib, 25 kg havoni nafas olish uchun
sarflaydi. Shuning uchun ham havoning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik kerak.
Тoza havo faqat inson uchungina emas, balki hayvonot va o’simlik dunyosi,
antibiotiklar, yarimo’tkazgichlar, aniq o’lchagich asboblarini ishlab chiqaradigan
sanoat tarmoqlari uchun ham zarurdir.
Atmosfera havosi turli gazlarning mexanik aralashmasidan iborat bo’lib
gaz holidagi azot (78,9%), kislorod (20,1%), argon (0,94 %), karbonat angidrid
(0,06%) dan iborat bo’lib, vodorod, neon, geliy, kripton, metan va boshqalarni
yig’indisi 0,01% ni tashkil etadi. Bundan tashqari atmosferada suv bug’lari, chang
zarrachalari, sanoat korxonalari chiqindilari yoqilg’i mahsulotlarining chala
yonishidan hosil bo’ladigan qurumlar mavjud.
Sanoatning jadal rivojlanishi, turli yoqilg’ilarning yondirilishi,
o’rmonlarning kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi,
yadro qurollarining portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdorining
keskin kamayib, karbonat angidridi va azot oksidlari miqdorining oshishi
kuzatilmoqda. Agar karbonat angidridi miqdori oshib boraversa, atmosferaning
ifloslanishini oldi olinmasa yana 50 yildan so’ng yer yuzasining harorati 1,5-4,5°S
30

ga oshishi mumkin. Shu boisdan ham muzliklar erishi, okean suvlarining sathi
ko’tarilishi, quruqlikning bir qismini suv bosishi geografik muhitning o’zgarishi
haqida har xil taxminlar qilinmoqda.
Quyosh Yer kurrasini bir tekis isitmasligi natijasida atmosfera oqimlari
(shamol), iqlim mintaqalari, namlik zonalari hosil bo’ladi. Havo oqimi o’zi bilan
birga issiqlik, namlik, tabiiy va inson faoliyati ta’sirida hosil bo’lgan chang va
kukunlarni uzoq-uzoqlarga olib boradi.
Yerning sun’iy yo’ldoshlari, raketalar va kosmonavtlarning ma’lumotiga
ko’ra atmosferaning 100 km gacha baland qismida xam uning tarkibi( suv bug’lari
va azotning ortib borishini hisobga olmaganda) yuqorida qayd qilingan gazlardan
iboratdir.1000-1200 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan
yuqorida -2500 km gacha bo’lgan qismida geliy gazi, 2500 km dan yuqorida esa
eng yengil gaz – vodoroddan iborat.
Atmosferada gazsimon moddalardan tashqarida shakli, kattaligi, kimyoviy
tarkibi va fizik xossalariga ko’ra bir-birridan farq qiluvchi mayda zarrachalar-
aerozollar( tutun,chang, to’zon va boshqalar) mavjud.
Atmosferaning ifloslanishi deganda biz uning tarkibidagi tabiiy holda
mavjud bo’lgan gazlar muvozanatining tabiiy va su’niy omillar natijasida vujudga
kelgan har xil gazlar, qattiq zarrachalar, changlar radioaktiv changlar suv bug’lari
va boshqalar ta’sirida buzilishini hamda sifatining o’zgarishini tushunamiz.
Atmosferaning tabiiy ifloslanishida turli tabiiy ofatlar – yer silkinishi,
to’fonlar, kosmik changlar, vulkanlarning otilishidan vujudga kelgan moddalar, tog
jinslari va tuproqning nurashidan vujudga kelgan moddalar, o’simlik va
hayvonlarning qoldiqlari, o’rmon va dashtlardagi yong’indan, dengiz suvining
mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari, aeroplanktonn muhim rol
o’ynaydi. Atmosferaning tabiiy ifloslanishi Yer yuzidagi tirik organizmlarga
sezilarli zarar yetkazmaydi, aksincha, havo tarkibidagi chang zarrachalari quyosh
radiatsiyasini yutib, tirik organizmlarni uning zararli ta’siridan saqlaydi.
31

Koinotdan har yili 106 t chang atmosferaga tushadi. Bir kuchli vulqon
otilganda atrof-muhitga 75 mln. m3 chang chiqadi. Shuningdek, dengiz suvi
mavjlanganda havoga ko’plab tuz zarrachalari ajralib chiqadi. Bulardan tashqari
havoga nurash tufayli shamollar hamda yong’in natijasida chang-qum va boshqa
qattiq zarrachalar, o’simlik changlari chiqib qo’shiladi. Bu esa Yerning massasini
ortishiga olib kelmoqda.
Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar yer yuzasida sodir bo’ladigan
jarayonlar uchun katta ahamiyatga ega. Chunki changlar suv bug’lari uchun
kondensatsiya yadrosi hisoblanib, yog’inlarni vujudga keltiradi. Shundan ko’rinib
turibdiki, atmosferadagi tabiiy changlar ma’lum darajada bo’lsa atmosfera
tarkibining zaruriy elementi hisoblanib, undagi hodisa va jarayonlarning borishini
tartibga solib turadi. Lekin ayrim hollarda vulqonlarning otilishi, kuchli chang
to’zonlarning ko’tarilishi tufayli havo normadan ortiq ifloslanib, halokatlarga
sabab bo’lishi mumkin.
Atmosferaning sun’iy (antropogen ifloslanishi). XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab dunyoda, xususan, kapitalistik mamlakatlarda ishlab
chiqarishning intensiv rivojlanishi atmosferaning sun’iy ifloslanishini tezlatdi.
Atmosferaning sun’iy ifloslanishida avtomobil transporti birinchi o’rinni (40%),
energetika sanoati (20%) ikkinchi o’rinni, korxona va tashkilot ishlab chiqarishi
uchinchi o’rinni (14%) egallaydi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, maishiy-
kommunal xo’jaligi va boshqalar zimmasiga esa atmosferani sun’iy
ifloslanishining 26 % to’g’ri keladi.
Hozir Yer kurrasida kishilarning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq holda
atmosferaga har yili 500 mln. t atrofida oltingugurt gazi, (SO), sulfid oksidi, azot
oksidi, karbonat angidridi va pestitsidlar chiqarilmoqda. Bulardan tashqari, sement,
ko’mir, metallurgiya va boshqa sanoat korxonalaridan ko’plab atmosferaga kul,
rux, qo’rg’oshin, mis, chang va boshqa qattiq moddalar chiqarilmoqda.
Shuningdek, katta maydonlardagi o’rmonlarni kesib, yerlarni haydash tufayli
tuproq eroziyasi va deflyatsiyasi kuchaydi, o’rmon o’tloqlarda yong’in ko’paydi,
32

qishloq xo’jaligida pestitsidlarni ko’plab ishlatish oqibatda amosfera tarkibida
chang, tutun, qurumlar, zaharli moddalar tarqaydi. Тoza havo, shuningdek,
o’simlik, hayvonlar va qishloq xo’jalik ekinlari uchun ham zarur. Hatto
antibiotiklar, yarimo’tkazgichlar, aniq o’lchagich asboblari ishlab chiqaradigan
sanoat tarmoqlari uchun ham toza havo kerak.
Atmosferaning ifloslanishi faqat sayyoramizdagi tirik mavjudotlarning,
xususan insonning salomatligiga salbiy ta’sir etib qolmay, balki xalq xo’jaligiga
ham juda katta zarar yetkazadi. Shu sababli bugungi kundagi eng muhim
masalalardan biri atmosfera havosini toza saqlashdir.
2.3. Zaharli chiqindilar miqdorini kamaytirishning tashkiliy va
texnologik chora-tadbirlari
Hozirgi zamonda atmocfepa havocini zaharli gazlar bilan ifloslanishini
kamaytipish maqcadida ko’pincha balandligi 100 m. dan 400 m. gacha bo`lgan
trybalapdan foydalaniladi. Ushbu tadbir aytarli samara bermasa ham, lekin chiqindi
hosil bo’layotgan va tashlanayotgan yerlarda uning miqdorini chegapaviy mumkin
bo`lgan miqdorgacha (CHMM) tushirish imkonini yaratadi. Trubkalar balandligini
oshirish o’sha yerning o’zida iflos moddalarni mezomashtab va uzoq tarqalish
zonalariga tushishini ta`minlaydi, ya`ni yaqin (mahalliy) tarqalish xonasida uning
miqdorini kamaytiradi. Masalan, 200 m. li trubadan tashlanayotgan chiqindi
moddalar 75-250 m. li radiusda tarqaladi.
Atmosfera havosining tozaligini saqlash maqsadida hozirgi kunda quyidagi
tashkiliy chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
33

1. Shaharlarda atmosfera havosini kuchli ifloslantiruvchi sanoat
korxonalarini joylashtirish mumkin emac (masalan: kimyoviy, metallyrgiya va
h.k.).
2. Qurilayotgan sanoat korxonalarini aholi zich joylashgan yerlardan
uzoqroq joyga shamol yo’nalishini hisobga olgan holda joylashtirish kerak va
uning atrofida sanitar himoya zonalarini barpo qilish zaryr.
3. Havoga chiqarilayotgan gazlarning zaharlilik darajasiga qarab sanoat
korxonalari 5 sinfga ajratilgan va ularning hap biriga quyidagi sanitar himoya
zonalarini belgilangan:
I - 1000 m, II - 500 m, III - 300 m, IV - 100 m, V - 50 m.
Ushbu himoya zonalari maydoni ko’kalamzorlashtirilgan bo`lishi kepak.
Chynki 119 1 m2 barg yuzasi 1,5-3,0 g. gacha changni va 1 ga yashil o`simlik
maydoni esa 8 kg/soat CO2 gazini yutishi mumkin.
4. Sanoat korxonalari albatta tepalik va shamol yaxshi esadigan yerlarga
joylashtirilishi kepak.
5. Zaharli gazlarni tashlaydigan trubalarning balandligi 250 - 300 m.
Bo’lishi kepak.
6. Yoqilg’ilarni gaz va elektr turlari bilan almashtirish kerak.
7. Yoqilg’i sifatida foydalanilayotgan neft va gaz tarkibidagi oltingygyrtni
tozalash uchun ularga maxsus ishlov berish kerak. 8. Atmosfera havosini himoya
qilishning eng asosiy chora -tadbirlardan biri tozalagich moslamalarini va
inshootlarni qurishdir.
Lekin yuqorida keltirilgan chora-tadbirlar atmosfera havosini ifloslanishidan
caqlash uchun yetarli emasdir. Buning uchun eng avvalo sanoat korxonalarida
hosil bo’layotgan chiqindilarning miqdorini keckin kamayishiga erishishimiz
zarurdir.
Zaharli gazlarni miqdorini kamaytirishning texnologik choralari texnologik
va konstruktiv o’zgartirishlar yig’indisidan tarkib topgandir. Ular quyidagi
yo’nalishlarda amalga oshiriladi:
34

1. Texnologik jarayonlarni borishi davomida zaharli moddalarni hosil
bo’lish mexanizmini o’rganish.
2. Asosiy inshootlar konstruksiyasini takomillashtirish.
3. Xom ashyo sifatida ishlatiladigan zaharli moddalarni kam zaharli yoki
umuman toza turlarini bilan almashtirish.
4. Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilish. Yuqoridagi texnologik
tadbirlar ichida zaharli moddalarni hosil bo’lish mexanizmini o’rganish eng asosiy
o’rin egallaydi.
Masalan, azot oksidlarini hocil bo’lish jarayoni mexanizmi bilan tanishib
chiqsak, u quyidagi jarayon hisobiga hosil bo’ladi.
N2 + O2 -> 2 NO - 43 kkal
Azot oksidlari asosan IЭS 60%, avtotransport - 38%, boshqa kimyoviy
korxonalarda - 2% hosil bo’ladi. Azot oksidining konsentrasiyasi O2 ning
konsentrasiyasi va temperatyrasining ortib borishi bilan oshib boradi, asosan
yonish zonasida hosil bo’ladi. Trubalar orqali atmosferaga tushgandan so`ng esa
yana oksidlanish quyidagicha davom etadi:
2 NO + O2 -> 2 NO2 + 45 kkal
Ushbu jarayon tezligi temperatyrani kamayishi va O2 ning konsentrasiyasini
ortishi bilan ortib boradi.
Demak, azot oksidlarini miqdorini kamayishi uchun yonish zonasiga
berilayotgan O2 ning miqdorini va temperatyrasini boshqarish zarurdir. U quyidagi
yo’llar bilan amalga oshiriladi:
1. Yonish natijasida hosil bo’layotgan mahsulotlarni qaytadan yonish
zonasiga yuborish ya`ni retsirkulyasiya qilish, natijada yonish zonasi temperatyrasi
bir oz kamaytiriladi.
2. Yonilg’ini 2 bosqichda yoqishni tashkil qilish ya`ni birinchi yonish
zonasiga kerak bo`lgan miqdordan kamroq miqdorda havo yuboriladi, natijada bir
oz temperatyra kamayib, hosil bo’lish tezligi sekinlashadi. Temperatyrani
kamayishiga erishilishi hisobiga ikkinchi bosqichdagi yonish jarayoni ortiqcha O2
35

va ancha past temperatyra sharoitida boradi. Hatijada 2 yonish zonasida ham hosil
bo’layotgan azot oksidlari 2-3 baravar kam miqdorda bo’lishiga erishiladi.
3. NO ning sintezi reaksiyasiga ingibitorlarni qo’shish ya`ni yonish zonasiga
suv bug’larini yuborish:
2 N2O + 2 S + O -> 2 N2 + SO + SO2
Lekin, ko’p miqdorda suv bug’lari berilishi CO ning miqdorini oshirib
yuborishi mumkin.
XULOSA
Barqaror sanoatning ekologik rivojlanishi uchun shart-sharoitlarni yaratish
va saqlashga turli darajadagi mutaxassislar, shu jumladan tabiat boshqaruvchilari
insonlar yordam berishi mumkin, ular turli darajadagi ekotizimlar va umuman
biosferaning rivojlanishi, mavjudligi, ishlash qonuniyatlari to‘g‘risida chuqur
bilimga egadirlar.
Darhaqiqat, sanoat ekologiyasi - bu biosferaning turli qismlarida tirik va tirik
bo‘lmagan tarkibiy qismlarning o‘zaro ta’siri komplekslari sifatida
biogeotsenozlarning rivojlanishi va mavjudligi qonuniyatlarini, organizmlar va
ularning yashash muhitining o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan fan hisoblanadi. Tarixan
“ekologiya” atamasi yunoncha ikkita “oikos” so‘zlaridan olingan - uy, yashash,
yashash joyi va ‘logos” - bu so‘zma-so‘z "tirik organizmlar va ularning atrof-muhit
o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risida" degan ma’noni anglatadi. Ushbu atama fanga
nemis biologi Ernst Gaykel tomonidan 1866 yilda organizmlarning atrof-muhit
bilan o‘’zaro aloqasini o‘rganadigan biologiya fanini kiritdi. “Organizmlarning
36

umumiy morfologiyasi” kitobining 2-jildida E. Gekkel ekologiya fan sifatida
quyidagi ta’rifni bergan: “Ekologiya deganda biz organizmlarning atrof-muhit
bilan o‘zaro munosabati haqida umumiy tushunchani tushunamiz, bu yerda biz
barcha sharoitlarga keng ma’noda murojaat qilamiz” deb ta’kidlagan.
Hozirgi vaqtda sanoat ekologiyasi odatda insonning “o‘z uyi” - biosfera,
uning xususiyatlari, inson va butun insoniyat jamiyati bilan o‘zaro munosabati va
o‘zaro munosabati haqidagi fan deb ataladi.
Darhaqiqat, sanoat ekologiyasi butun insoniyat uchun nafaqat fan, balki
fikrlash va xulq-atvor uslubiga aylandi va hanuzgacha davom etib kelmoqda.
Sanoat ekologiyasi tsivilizatsion nuqtai nazardan insonparvarlik, jumladan
ma’naviyat, inson va tabiatning birligini anglash, yuksak madaniyat tomonlaridan
biriga aylandi. Bizni o‘rab turgan tabiat butun insoniyat hayotining asosidir, uning
iqtisodiyoti uchun manbalar manbai hisoblanadi, ammo afsuski fan uzoq vaqt
davomida tsivilizatsiyaning tabiatga ta’siri muammosidan uzoqlashdi.
Agar biz sanoat ekologiyasining rivojlanishining izchil bosqichlarini
kuzatsak, unda dastlab bu botanika va zoologiyaning ikkita o‘ziga xos qismi edi.
XX asrning o‘rtalarida ekologiya o‘z ko‘lamini sezilarli darajada kengaytirdi va
atrof-muhit bilan birga organizmlar to‘plami bo‘lgan supraorganizmik tizimlarni
o‘rganadigan biologiya sohasiga aylandi va ular umumiy ekologiya deb nomlandi.
Hozirgi vaqtda sanoat ekologiyasi fanlararo ma’noga ega bo‘lib, umumiy
ekologiyaga aylandi.
Atrof-muhit muhofazasi tahlili tajribasidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak,
ekologiya fan sifatida ilmiy fanlarning sintezi bo‘lishi kerak - biologiya, geologiya,
fizika, kimyo, iqtisodiyot va boshqalar. Atrof-muhit muammolari keng falsafiy
tushunishni, yangi estetik tushunchalarni yaratishni talab qiladi. Ekologiyada eng
murakkab ilmiy inshootlar amaliy muammolar bilan birgalikda zudlik bilan hal
etilishini talab qiladi.
Shu nuqtai nazardan sanoat ekologiyasining asosiy vazifalari:
37

 Ajralmas tizim sifatida biosferaning ishlashi va rivojlanishi
qonuniyatlarini tushunish;
 Atrof-muhit tarkibiy qismlarining tabiiy va antropogen kelib chiqishi
ta’sirining buzilishiga reaktsiyasini o‘rganish;
 Inson tsivilizatsiyasining atrof-muhitga ta’sir qilishining ruxsat
etilgan chegaralarini aniqlash;
 Atrof-muhitga, uning mavjudligi va rivojlanishiga ta’sir qilish
chegaralariga rioya qilishni kafolatlaydigan jamiyatni rivojlantirish
yo‘llari bo‘yicha kontseptual g‘oyalar va tavsiyalarni ishlab chiqish.
Demak yuqoridagi vazifalar shuni tasdiqlaydiki, ekologiya shunchaki ilmiy
fan emas, balki ilmiy bilimlarning muammoli yo‘naltirilgan tizimidir. Xulosa
o‘rnida shuni aytish joizki, atrof-muhitning ifloslanishi - bu odatiy bo‘lmagan
fizik, kimyoviy, biologik yoki axborot agentliklarining salbiy oqibatlarga olib
keladigan yangi kirib kelishi yoki paydo bo‘lishidir. Tabiiy muhitning ifloslanishi
tabiiy omillarning ta’siri natijasida va insonning iqtisodiy faoliyati natijasida paydo
bo‘lishi mumkin. Tabiiy ifloslanish tabiiy ofatlar natijasida yuzaga keladi (vulqon
otilishi, bo‘ronlar, sellar) Sanoat ekologiyasi nafaqat fizik va biologik hodisalarga
bog‘liq bo‘lgan yaxlit fan bo‘lib, u tabiiy va ijtimoiy fanlar o‘rtasida o‘ziga xos
ko‘prik vazifasini o‘taydi. Bu chiziqli tuzilishga ega bo‘lgan fan emas, ya’ni,
vertikal ravishda rivojlanmaydi - oddiydan murakkabga qadar - u gorizontal
ravishda rivojlanib, har xil sohalardagi keng qamrovli masalalarni qamrab oladi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M.Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. T.: ʻ
«O'zbekiston», 2017.-104 b.
2. Turobjonov S.M., Tursunov T.T., Niyazova M.M., Pulatov X.L. Sanoat
chiqindilarini rekupereatsiya qilish texnologiyasi. T.:<O'qituvchi»., 2011. - 280 b.
3. Turobjonov S.M., Tursunov T.T., Pularov X.L. Oqava suvlarni tozalash
texnologiyasi. T.: «Musiqa». 2010. - 256 b.
4. S.M.Turobjonov, T.T.Tursunov, K.M.Adilova. Atrof-muhit kimyosi:
O'quv qo'llanma. Toshkent: «Cho'lpon» nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi,
2012-b.15-20.
5. Richard O, Mines Jr. Environmental Engeneering Principles and practice -
USA 2015, P.667.
39

6. Everett C.J., Frithsen I, Player M. (2011). Relationship of polychlorinated
biphenyls with type 2 diabetes and hypertension. JoupHal of Environmental
Monitoring 13, 241-251.
7. Korobkin V.I., Peredelskiy L.V. Ekologiya i oxrana okrujayushey sredi.
2-ye izdanie. Uchebnik. M.: KNORUS, 2019.
8. Drogomiretskiy I.I., Kantor YE.L. Oxrana okrujayushey sredi: ekonomika
i upravlenie. - Uchebnik. M.: Feniks, 2010.
9. Badyukov, D.D. Geografiya Rossii: Priroda; Oxrana okrujayushey
sredi; Istoriya issledovaniya territorii / D.D. Badyukov, O.A. Borsuk,
O.A. Volkova. - M.: Entsiklopediya, 2013. - 304 с.
10. Broslavskiy, L.I. Ekologiya i oxrana okrujayushey sredi: zakoni i realii v
SSHA i Rossii: Monografiya / L.I. Broslavskiy. M.: NITS
INFRA-M, 2013. - 317 с.
11. Yegorenkov, L.I. Oxrana okrujayushey sredi: Uchebnoe posobie / L.I.
Yegorenkov. – M.: Forum, NITS INFRA-М, 2013. – 256 с.
12. Ponomarev M.V. Pravovoe regulirovanie oxrani okrujayushey sredi pri
obrashenii s otxodami proizvodstva i potrebleniya: dis.... kand. yurid. nauk /
Ponomarev M.V. - Moskva, 2019.
13. Myer Kutz Handbook of Environmental Engineering// Wiley, USA,
2018
40

Sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining ekologik holati

Sotib olish