Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni takomillashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	97.4KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni takomillashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“SANOAT IQTISODIYOTI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni
takomillashtirish
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

Reja
Kirish……………………………………………………………….……..…….3-5
1. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ob’yekti,
predmeti va uni o’rganish
uslubi………………………………………………………….6-13
2. Korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish samaradorligining
mohiyati…………………………………..………………………...………….14-20
3. Sanoat korxonalarining moliyaviy faoliyatini tahlil qilish usullarining
asoslari……………………………………………………………..…………..21-25
4. Vakolatlar taqsimoti va takomillashtirishning muhimligi…………..……..26-28
Xulosa………………………………………………………………..……..…29-32
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...…………33
2

Kirish
Yurtimiz salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so’nggi yillarda ishga
tushirilgan yangi zamonaviy quvvatlar, ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmaning rivoji, tizimli ravishda amalga oshirilayotgan islohotlar va
iqtisodiyotning erkinlashtirilishi mam lakatim izda yaratilgan nihoyatda qulay
investitsiya muhiti iqtisodiy rivojlanishining yanada yuksakroq maqsadli
ko’rsatkichlarini belgilash imkonini beradi. Mamlakatimiz har tomonlama
rivojlanish yo’lida shaxdam qadamlar bilan ilgarilab borar ekan, uning qadamlari
rivojlanishning hamma jabhalarini qamrab olmoqda. Bu jabhalar faoliyati
ko’pincha korxonalar, tashkilotlarda olib boriladi. Hozirgi kunda mustaqil
O’zbekistonimizda ishlab chiqarishni rivojlantirishga alohida e’tibor berib
kelinmoqda. O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirishdan asosiy maqsad -
ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiyotni samarali boshqarish tizimlarini shakllantirish
asosida ishlab chiqarishni iste’molchi xohish - irodasiga tomon burish,
fuqarolarning iqtisodiy erkinligini ta’minlagan holda mehnatsevarlikni,
ijodkorlikni, tashabbuskorlikni, yuqori unumdorlikni rag’batlantirish uchun
ob’yektiv sharoit yaratishdan iboratdir. Bu mexanizm bir tom ondan - mehnat,
moddiy va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishga imkon yaratsa, boshqa
tomondan - ishlab chiqarishning moslashuvchanligini, iqtisodiy faoliyatga ilmiy -
texnika taraqqiyoti yutuqlarini doimo qo’llab borishni talab etadi. Sanoat
korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etishning vazifasi bo’lib korxona, alohida
tashkilotlam ing xo’jalik faoliyatini o’rganish hisoblanadi, maqsadi bo’lib esa oliy,
o’rta va quyi darajadagi bo’lajak iqtisodchilami, boshqaruvchi menejerlami
korxona ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatining ko’nikmalarini o’rgatishdan iborat.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanini chuqur o’rganish
talabalami, yosh avlodni ishlab chiqarish bilan aloqalarini mustahkamlashga,
fanning ob’yekti bo ’lmish korxonalar to’g’risida tushunchaga ega bo’lishlariga
olib keladi. Mazkur o ’quv qo’llanma etti bobdan iborat bo’lib, u o’z navbatida
zarur ko’rgazmali chizmalar, grafik va jadvallar bilan to’ldirilgan. Birinchi bobda
Sanoat korxonalarining iqtisodiyotda tutgan o’rni, ya’ni sanoat korxonalarida
3

ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ob’yekti, predmeti va uslubi,
korxonalaming turlari va tashkiliy-texnikaviy tizimi, sanoat korxonalarining asosiy
maqsadi va vazifalari, sanoat korxonasining tarkibi va sanoat korxonalarini
boshqarish tizimi yoritilgan.
Ikkinchi bobda Ishlab chiqarishni tashkil etishning umumiy asoslarida ishlab
chiqarish jarayonining turlanishi, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish
tamoyillari va usullari, ishlab chiqarishning tashkiliy turlari va ular tavsifi,
korxonada ishlab chiqarish jarayoni, asosiy va yordamchi jarayonlar tavsifi, ishlab
chiqarish operatsiyalari va ular turlari, ishlab chiqarish davri, ish davri va uning
koeffitsienti tushunchalari, yagona, seriyali, ommaviy ishlab chiqarish turlari va
ishlab chiqarishni tashkil qilish metodlari, ishlab chiqarish jarayonini potok asosida
tashkil qilish uslubi, potok chizig'i va belgilari asosida potok chizig’ining
guruhlanishi, paxta-to’qimachilik klasterlarini tashkil etish asoslari, innovatsion
texnologiyalar samaradorligi, sanoat korxonalarida xom ashyo ta ’minoti
korxonalar misolida batafsil yoritilgan. Uchinchi bob ilshlab chiqarishni texnikaviy
rivojlantirish va tashkil qilish asoslari, y a’ni yangi texnikani yaratish va
o’zlashtirish, ilmiy-tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlarini tashkil etish, ixtiro va
ratsionalizatorlik faoliyati, ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlashni tashkil
etish masalalarini o’z ichiga olgan. To’rtinchi bobda ishlab chiqarishni tcxnologik
tayyorlashni tashkil etish, ya’ni ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashni tashkil
etishning maqsadlari, texnologik tayyorgarlik bosqichlari, ishlab chiqarishda
texnikaviy tayyorlashni tashkil etish kabi masalalar keng o’rin olgan. Beshinchi
bobda sanoat korxonasi ishlab chiqarish dasturi.korxona ishlab chiqarish quvvati,
ishlab chiqarish quvvatiga ta’sir qiluvchi omillar, ishlab chiqarish quvvatini
hisoblash metodikasi, ishlab chiqarish quvvati rezervlari va ishlab chiqarish quw
atidan foydalanish asosiy ko’rsatkichlari kabi masalalar keng o’rin olgan. Oltinchi
bobda korxona ta’mirlash-remont xo’jaligi ishini tashkil etish, energiya ta’minoti
yoki energetika xo’jaligi faoliyati va uni tashkil etish, energetika xo’jaligining
asosiy maqsadi, energetika xo’jali strukturasi, korxonada remont xo’jaligini tashkil
4

qilish ishlari, rejali ogohlantirish remont sistemasi, jihozlami ta’mirlashni
rejalashtirish, turli sharoitlarga ishlovchi korxonalar uchun rejali ogohlantiruvchi
remontini tashkil etish xususiyatlari, korxonaning transport va ombor xo’jaligi,
ichki zavod transporti, ombor va yongindan muhofaza xo’jaligi kabi masalalar
keng o’rin olgan. Yettinchi bobda mehnatni ilmiy tashkil etish, sanoat
korxonalarida, paxta tozalash, to’qimachilik va yengil sanoat korxonalari kadrlari
tarkibi, sanoat korxonalarida mehnatga haq to’lashni tashkil qilish va marketing
faoliyatini tashkil etish to’g'risida ma’lumotlar berilgan. Ushbu o quv qo’llanmada
yoritilgan barcha masalalar korxonalar va firmalar ishlab chiqarish faoliyatini
boshqarishda to’g’ri yo’nalishlami berishda asos bo’lishi mumkin.
5

1. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
fanining ob’yekti, predmeti va uni o’rganish uslubi.
Iqtisodni erkinlashtirish sharoitida xalq farovonligini oshirish borasida iqtisod
bilan bog’liq bo’lgan masalalar muhim o’rin egalladi. Ana shu iqtisodga asoslanib,
ijtimoiy masalalarni hal qilish, davlatning tashqi hujumga qarshi himoya vositalari,
faol tashqi siyosati sohalarida poydevor yaratiladi. Iqtisod, ijtimoiy ishlab
chiqarish, taqsimot va ayirboshlash barcha bo’g’inlarini qamrab oluvchi milliy
iqtisodiyot kompleksini tashkil etadi. Bu kompleksda asosiy o’rin sanoat
korxonalariga tegishlidir. Chunki u yerda bevosita ishlab chiqarish jarayoni amalga
oshirilib, moddiy boyliklar yaratiladi. 0’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoev 2020 yil 24 yahvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida quyidagilami
takidladilar: “Sanoatning 12 ta yetakchi tarm og’ida modem izatsiyalash va
raqobatdoshlikni kuchaytirish dasturlari jadal amalga oshirilmoqda. Natijada o'tgan
yili iqtisodiy o'sish 5,6 foizni tashkil etdi. Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi
6,6 foizga, eksport - 28 foizga ko'paydi. Oltin-valyuta zahiralarimiz 2019 yil
davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga yetdi. 2020 yilda
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va inflyatsiyani jilovlash - iqtisodiy
islohotlar jarayonidagi bosh vazifamizdir. Raqamli tehnologiyalar nafaqat
mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlami kamaytiradi. Davlat
tomonidan 37 turdagi mahsulot va xizmatlar narxining tartibga solinayotgani erkin
raqobatga salbiy ta'sir qilmoqda. Shuni hisobga olib, endi asosiy e'tibomi narxlami
belgilashga emas, balki korxonalar o'rtasida sog’lom raqobatni ta'minlash orqali
narxlami pasaytirishga va sifatni oshirishga qaratishimiz kerak. Xalqaro tajribani
o'rganib, raqobatni olib kirish mumkin bo'lgan monopoliya sohalariga xususiy
sektor uchun yo'l ochish va shu orqali raqobat muhitini shakllantirish lozim.
Iste'mol bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxi barqarorligini ta'minlashning
yagona yo'li - meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari
yetishtirish hajmini ko'paytirish hamda “daladan do'kongacha” bo'lgan uzluksiz
zanjimi yaratishdir , foyda solig’ini hisoblashda yangi tehnologik uskunalar xarid
6

qilish, yangi ob'yektlari qurish va modernizatsiya qilish xarajatlari bo'yicha
chegirmalar kengaytirildi, barqaror iqtisodiy o'sishning eng muhim garovi -
raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish, ular uchun yangi xalqaro bozorlar topish
va eksportni ko'paytirish, tranzit salohiyatidan to'liq foydalanish hisoblanadi. 2020
yilda 3 mingga yaqin standartlami qabul qilish, ularning sonini 10 mingtaga va
xalqaro standartlar bilan uyg’unlashish darajasini 40 foizga yetkazish darkor,
sanoat tarmoqlarini uzluksiz xomashyo va zamonaviy infratuzilma bilan ta'minlash
zarur”. Yuqoridagilardan ko’rinadiki, bugungi kunda yalpi ichki mahsulot
tarkibida sanoatning ulushi ma’lum foizni egallab turibdi. Shuning uchun sanoat
korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining yutuq va xulosalaridan
mamlakat sanoat korxonalarini rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatlarga
belgilangan dasturlarini ishlab chiqishda keng foydalaniladi. 0’zbekiston
Respublikasi iqtisodiyotida sanoat ishlab chiqarishning ulushi yuqori bo'lganligi
sababli fanning ahamiyati va uni o’rganish zarurati katta. Kishilik jamiyati
taraqqiyotining negizi uning bir tarixiy bosqichdan boshqa bir bosqichiga
o'tishining asosiy moddiy ishlab chiqarish, ya’ni kishilarning yashamoqlari uchun
zarur iste’mol ne’matlarini ishlab chiqarish ekanligini bugungi kunda hamma
biladi. Bir so’z bilan aytganda: moddiy ne’matlar jamiyat hayoti va taraqqiyoti
uchun zarur bo'lgan asosiy shartdir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish
jamoatchilik ishlab chiqarishidan to hozirgi yuksak rivojlangan ishlab
chiqarishgacha bo'lgan tarixiy taraqqiyot yo'lini bosib o'tdi. Biroq har bir tarixiy
bosqichda uning o'ziga xos xususiyatlaridan tashqari, ishlab chiqarishni ijtimoiy
xususiyatidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish uchun umumiy bo'lgan xususiyatlar
mavjud. Har qaysi ishlab chiqarish uchun inson bilan tabiat o'rtasida o'zaro harakat
mavjudligi xarakterlidir, bu o'zaro harakat mobaynida inson tabiat buyumlarini
o'zgartiradi va o'z ehtiyojini qondirish uchun moslashtiradi. Bu jarayon har qanday
ishlab chiqarishda uch elementni - odam mehnati(ishchi kuchi), mehnat
predmetlari va mehnat vositalari mavjud bo'lishini ko'rsatadi:
7

Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish deganda insonni o'z ehtiyojlarini
qondirish uchun qiladigan mehnat faoliyatlarining yig’indisi tushuniladi. Ishlab
chiqarish predmetlari esa ishlab chiqarish jarayoni holatida butunlay ishlatilib o’zi
mahsulotga o’tib ketadi.
Mehnat predmetlari — bu inson mehnati yo’naltirilgan, ular ustida inson
ishlaydigan narsalarning hammasidir (xomashyo, materillar va h.k.) Mehnat
vositalariga esa stanoklar, mashinalar, jihozlar, asbob-uskunalar, shuningdek
binolar, inshootlar, yo’llar va boshqalar kiradi.
Mehnat predmetlari va mehnat vositalari jamiyatning ishlab chiqarish
vositalarini tashkil qiladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar deganda esa ishlab chiqarish vositalarini
harakatga keltiruvchi kuchlaming yig'indisi tushuniladi. (kishilar, ish kuchi va h.k.)
Ishlab chiqarish - insoniyat jamiyatining hayot kechirishi va rivojlanishi uchun
zarur moddiy ne’matlarni yaratish jarayoni.
Taqsimot - ishlab chiqarilgan. mahsulotdagi har bir xo’jalik yurituvchi
sub’yektning ishtiroki, ulushi (miqdori, proporsiyasi)ni aniqlash jarayoni.
Ayirboshlash - moddiy ne’mat va xizmatlarning bir sub’yektdan boshqasiga
tomon harakati jarayoni.
Tovarni sotish - uning pulga ayirboshlanishi, xarid qilish esa - pullarni tovarga
8

ayirboshlanishi. Ayirboshlashning zarur
Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ularni taqsimlash, ayirboshlash va
iste’mol qilish tufayli kishilar o’rtasidagi, ulaming jamoalari o’rtasidagi
munosabatlar ishlab chiqarish munosabatlari deyiladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari - ishlab
chiqarish usulini tashkil etadi. Jamiyatning qay darajada rivojlanganligi uning
ishlab chiqarish usuliga bog’liq bo'ladi. Korxonalarning faoliyat ko’rsatishlaridagi
mulkiy munosabatlar, tashkiliy va uslubiy o'zgartirishlardan maqsad ishlab
chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish uchun tashkilot rahbarlari ixtiyoriga
o’tkazishdir. Demak, xo'jalik yuritish sub’yektlarining ulushi ortib boradi. Xo'jalik
yuritish sub’yektlari ikkita umumiy shaklda ishlab chiqaradi: natural va tovar.
Xo'jalik yuritish — iqtisodiy faoliyat demakdir. Natural xo’jalik bozor
iqtisodiyotiga qadar ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy shakli bo’lib kelgan.
Natural xo’jalikning mavjudligi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasining
pastligi, mehnat taqsimotining yo’qligi, mehnat unumdorligining g’oyatda pastligi
va boshqa sabablar bilan bog'liqdir; ulardagi ishlab chiqarish, asosan qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishidan iborat bo’lib, to industrial davrlar uchun xarakterli
edi. Asta-sekin ishlab chiqaruvchi kuchlarning o'sishi, mehnat taqsim otining
paydo bo’lishi, xususiy mulkchilikning qaror topishi natural xo’jalik emirilishiga,
uning o’rnida tovar xo'jaligi degan yangi ijtimoiy shaklining shakllanishiga olib
keladi. Tovar xo’jaligi uzoq tarixiy taraqqiyot mahsuloti sifatida vujudga keldi.
Tovar xo'jaliklarining iqtisodiy jihatdan mustaqil bo'lib, alohida - alohida faoliyat
olib boradi. Buning ma’nosi shundaki, nima ishlab chiqaradi, qancha ishlab
chiqaradi, kimga va qayerda sotadi, qanday baholarda sotadi - bu faqat tovar ishlab
chiqaruvchining o’z ishi, u faqat bozor qonunlari (qiymat qonuni, talab va taklif
qonuni, pul muomalasi qonuni, raqobat kurashi qonuni)ni tan oladi, ulaming
talablari bilan hisoblashadi, xolos. Tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti
tizimining moddiy asosi. Demak, xususiy m ulkchilikni, uning rang-barang
9

shakllarini, umuman ko’p mulkchilikni vujudga keltirish lozim. Shuning uchun
ham 0’zbekistonda «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
to’g’risida» qonun qabul qilingan. Tovar ishlab chiqarish tizim sifatida asosiy
munosabatga aylanishi boshqa iqtisodiy tizim larning butunlay cheklanishini
bildirm aydi. Masalan, o’z xarakteriga ko'ra natural shaklda bo’lgan shaxsiy
yordamchi xo'jalik, uy xo'jaligi, yakka xo'jalik kabilar ham mavjud munosabatlar
doirasida bemalol yashashi mumkin. Darhaqiqat, xomashyodan tayyor mahsulot
ishlab chiqarish murakkab jarayon bo’lib, ishlab chiqarishning uchta elementi
aloqasi bilan tavsiflanadi: mehnat predmetlari, mehnat qurollari va ishchi kuchi,
yoki mehnatning o’zi.
Agar bu elementlarning nisbati o’zgarsa, jarayonning natijasi ham o’zgaradi.
Ishlab chiqarishning tarixi davomida odamlar doimo shu elementlarning eng
yaxshi aloqasini ta’minlovchi nisbatni topishga, uni takomillashtirishga va shu
orqali oz miqdordagi harakat va moddiy sarflar orqali yaxshi natijaga, a’lo navli
mahsulot ishlab chiqarishga intilganlar. Amaliyot sifatida ishlab chiqarishni tashkil
qilish eng yaxshi natija olish maqsadida ishlab chiqarish elementlarini taqsimlash
va ishlatish bilan shug'ullanadi. Bu ko’p pog'onali va mashaqqatli ish faqatgina
fanni bilish asosida, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilish tamoyillarini bilgan
holda amalga oshirishi mumkin. Ishlab chiqarishning mohiyatini bilmay, taraqqiy
etish qonunlarini anglamay, uni samarali tashkil etish mumkin emas, uni inson
manfaatiga foydalanish, uning faoliyatini zamonaviy texnologiyaga o'tkazish
mumkin emas. Shu bois tashkil etish deganda uyushtirish, tuzish, jalb etish,
tashkiliy tuzilishni ta’minlash kabi ifodalar anglanishi mumkin.
Tashkil etish — ilmiy texnik taraqqiyot rejalarini hamda rejalar tizimini
amalga oshirishda ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy, ruhiy, nisbiy
munosabatlarning barcha shakllari bilan qamrab olganligi uchun ma’lum kafolat
hamdir. Ishlab chiqarishni tashkil etish insonni bilimidagi, mahoratidagi,
harakatidagi va tajribasidagi, uni ongidagi ba’zi bir sayoz tomonlarini to'ldirishga
10

ta’sir ko’rsatadi, barcha jarayonlami bajarilishida lozim bo'lgan malaka oshirish
uchun sharoit bilan ta’minlaydi.
Ishlab chiqarishni tashkil etish amaliyoti, o'z predmeti, ob’yekti va uslubiga
ega bo'lgan «Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish» fanida aks
etadi.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining predmeti
deganda korxonalarni ishlab chiqarish - xo'jalik faoliyati sharoitida iqtisodiy
qonunlarning harakati va namoyon bo'lish shakllari va eng kam mehnat, moddiy
va m а 'naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishishini taminlovchi
yuqori samarali ish usullari ishlab chiqish tushuniladi.
« Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish » fani ham xuddi boshqa
fanlar kabi bir joyda tunnaydi . 0’ zining taraqqiyotining har bir bosqichida fan
rivojlanish qonuniyatini o ’ rganish va korxonaning takomillashtirish shartlari
hamda ularning ishini yaxshilash yo ' nalishlami belgilashga intiladi . « Sanoat
korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish » fanining ob ’ yekti bu ishlab chiqarish
sanoat korxonasidir . « Korxona » atamasining eng oxirgi ta ’ rifi « 0’ zbekiston
Respublikasida korxonalar to ’ g ’ risida » gi qonunida ifoda etilgan . Unda xususan
shunday deyilgan:
Huquqiy shaxs huquqiga ega bo’lgan, mulkchilik huquqi yoki xo’jalikni to'la
yuritish huquqi bo’yicha o’ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida
mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayira boshlagan ,
ishlarni bajaradigan, xurmat ko'rsatadigan, bellashuv hamda mulkchilikning
barcha shakllari teng huquqligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq о ’z
faoliyatini ro’yobga chiqaradigan mustaqil xo’jalik yurituvchi sub'ekt korxona
hisoblanadi.
Korxona o'z faoliyatini maqsadlarini ro'yobga chiqarishga ishlab
chiqarilayotgan mahsuloti, bajarilayotgan ishlari yoki ko'rsatayotgan xizmatlariga
11

bo'lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi
a’zolarining iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarining hamda korxona mol-mulki
egasining manfaatlarini ta’minlash yo'li bilan erishadi. Korxona o'z asosiy
faoliyatini o'zining Ustavida ko'zda tutilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq
ravishda amalga oshiradi. Korxona Ustavi esa respublika qonun va qoidalariga
asoslanadi.
Korxona faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va boshqarish uchun,
ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy iqtisodiy qonunlami
chuqur bilish, barcha qonun qoidalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarishni
tashkil etish va boshqarishning hozirgi zamon usullaridan keng foydalanish zarur.
«Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish»fani boshqa fanlar kabi
yagona ilmiy uslub - dialektik uslubga asoslanadi. Xo'jalik ishlab chiqarish
faoliyatining barcha bo’g’inlari bir-biriga bog'liq ravishda o’zgaradi va rivojlanadi,
bunda yangi, progressiv hodisalar eskilari bilan kurash sifatida yuzaga keladi.
Bilishning dialektik uslubi fikr yuritish va namuna uslubini o’z ichiga oladi. Ilm
yoki fanning metodologiyasi deyilganda uni bilish va o'rganish faoliyatining
shakllari va usullari tushuniladi.
Shu fan bo’yicha masalani o'rtaga tashlash, tadqiqot mavzuini va ilmiy
nazariyani shakllantirish, shuningdek, aniqlangan natijaning xaqiqiyligi, ya’ni
o'rganilayotgan ob’yekt muvofiqligi jihatidan tekshirish metodologiyasini
qo'llashining - eng muhim tomoni hisoblanadi. Demak, metodologiya - bu tadqiqot
yoki bilish, anglash yoki, voqealikni amaliy yoki nazariy o'zlashtirish usullarining
majmuasidir.
«Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish» fanining metodologik
asosini dialektika bilimining umumiy nazariyasi tashkil etadi. Dialektika usuli
muammolar o'rganilayotganda omillar va shart sharoitlaming namoyon bo’lishi va
yuz berish ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga boy ekanligini inobatga olishni
taqozo etadi. Tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining eng umumiy qonunlari
haqidagi ta’limotga, ya’ni dialektikaga murojaat etiladi. Dialektika predmet va
12

hodisalarga har tomondan, ulaming qarama-qarshiligida, harakat va rivojlanishida,
muayyan tarixiy sharoitlarda va ijtimoiy amaliyot bilan bog’liq ravishda qaraydi.
Dialektika — tabiat, jamiyat, tafakkur taraqqiyotining eng muhim qonunlari
haqidagi fan bo’lib, u bir vaqtda mantiq (logika), tafakkur, bilish qonunlari hamdir.
Ob’yektiv dialektika (tashqi olamning rivojlanishi) bilan sub’yektiv
dialektika (bilish, tafakkurning rivojlanishi) qonunlari umumiylikda o'rganadi.
Ularning shakllanish tamoyillari quyidagicha:
— miqdoriy va sifat o'zgarishlarini o'zaro qanday qilib o'tish qonuni;
— birlik va qarama-qarshilik kurash qonuni;
- inkomi-inkor qilish qonuni.
Bu qonunlar «ketma-ketlik bo'yicha» amal qilmasdan, bir vaqtning o’zida
ta’sir qiladi. Ulardan foydalanishda ularni shakllanish bo'yicha tamoyillarini bilish
va unutm aslik muhim. Ular quyidagilar:
- haqiqatda amal qilayotgan voqea-hodisalar, munosabatlar, jarayonlar va
boshqa predmetlarni qarashning xolislik tamoyili;
- predmetlar, hodisalarning umumiy aloqadorlik va o’zaro bog'liqlik
tamoyillari;
- rivojlanish tamoyili.
Ushbu uchta dialektikaning asosiy qonunlari har qanday harakat,
rivojlanishning eng muhim belgilarini ochib beradi.
Birinchi qonun rivojlanishni qaysi tartibda bajarish kerakligini ifodalasa,
Ikkinchisi - nima sababdan, qanday ichki kuch ta’siridan u sodir bo'ladi,
Uchinchisi - qaysi yo'nalishga qarab rivojlanadi, uning an’analari qanday.
Dialektika qonunlari, kategoriyalari esa haqiqatni o'rganish va bilishda
dialektika usulini mazmuni hamda talablaridir.
13

2. Korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish samaradorligining
mohiyati
Bozor munosabatlarining shakllanishi sharoitida xo'jalik faoliyatini tahlil
qilish korxonalarning yanada iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga, ularning
moliyaviy holatini mustahkamlashga qaratilishi kerak. Buning uchun iqtisodiy
tahlilni fan sifatida doimiy ravishda rivojlantirish, uning metodologiyasini
takomillashtirish, kompyuterlarning tahliliy ishlarini amaliyotga keng joriy etish,
ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlashning boshqa eng yangi texnik vositalari,
iqtisodiy, matematik va boshqa ratsional tadqiqot usullaridan foydalanish talab
etiladi. iqtisodiy jarayonlar. Tahliliy ishlarning ilg'or tajribalarini o'rganish,
umumlashtirish va ulardan foydalanish iqtisodiy faoliyatni tahlil qilishning nazariy
darajasining oshishiga yordam beradi.
Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish iqtisodiy boshqaruv tizimining asosiy
vazifalaridan biri bo'lib, axborotni yig'ish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish
o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi, ya'ni tahlil boshqaruv qarorlaridan oldin, ularni
tayyorlab, asoslab beradi. Korxonalar va boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlar
ishini samarali, maqbul boshqarish uchun mavjud resurslar va imkoniyatlar,
ulardan oqilona foydalanish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish haqida ma'lumot
kerak. Bunday ma'lumotlar, birinchi navbatda, operativ va joriy (retrospektiv)
iqtisodiy tahlil yordamida olinadi. Tahlillar orqali ular rejalarning bajarilishini,
korxonaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish dinamikasini o'rganadilar, boshqaruv
samaradorligini oshirish uchun zaxiralarni aniqlaydilar va foydalanadilar, agar
mavjud bo'lsa, ishdagi kamchiliklarning sabablarini aniqlaydilar va choralar ishlab
chiqadilar. ularni bartaraf etish va oldini olish. Shu bilan birga, asosiy e'tibor
aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga emas, balki korxonada boshqaruvning yanada
oqilona va samarali usullarini ishlab chiqishga qaratiladi.
Korxonalarning iqtisodiy faoliyatini rejalashtirishda, ayniqsa uzoq muddatga,
iqtisodiyotni yaxshilashning barcha imkoniyatlari va zaxiralarini hisobga olish
15

qiyin. Ularning ko'pchiligi aniqlanib, chuqur iqtisodiy tahlil orqali rejalarni amalga
oshirishda foydalaniladi. Binobarin, tahlil nafaqat rejalarning bajarilishi va ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanish dinamikasiga xolis baho beradi, balki ilg'or tajribani o'rganish
va umumlashtirishga, korxonalar iqtisodiyotini optimallashtirish yo'llari,
imkoniyatlari va zaxiralarini aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, rejalarni
tuzishdan oldin, korxonalarning oldindan rejalashtirish davridagi iqtisodiy
faoliyatini chuqur tahlil qilish kerak, bu esa rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni
asoslashga va ulardagi mavjud zaxiralarni yanada to'liq aks ettirishga yordam
beradi. Tahlil jarayonida rejalashtirish sifati, rejalashtirilgan ko'rsatkichlarning
o'zaro bog'liqligi va izchilligi, boshqaruv samaradorligini oshirish uchun mavjud
imkoniyatlar va zaxiralar rejalaridagi buxgalteriya hisobining to'liqligi o'rganiladi.
Bularning barchasi yuqori o'sish sur'atlari va korxonalarning iqtisodiy faoliyatining
ayrim jihatlari rivojlanishining optimal nisbatlarini ta'minlaydigan maqbul rejalar
va prognozlarni tayyorlashga yordam beradi. Iqtisodiy tahlil moddiy, mehnat va
moliyaviy resurslarni sarflashda tejash rejimiga rioya etishga, o'zini o'zi ta'minlash
va o'zini-o'zi moliyalashtirishni rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida yashash va moddiy mehnat xarajatlarini tejashning
cheksiz imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlarni aniqlash va undan to'liq
foydalanish tahlilning eng muhim vazifalaridan biridir.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning intensivligini oshirishda, fan va texnika
yutuqlarini korxonalar amaliyotiga joriy etishda iqtisodiy tahlilning ahamiyati.
Iqtisodiy faoliyatning dastlabki tahlili yordamida joriy etilayotgan yangiliklarning
maqsadga muvofiqligi va samaradorligi aniqlanadi. Keyingi tahlillar (operatsion va
davomiy) joriy qilingan texnik taraqqiyot yutuqlari, yangi texnologik yutuqlar
ta'sirini aniqlashga yordam beradi.
Shunday qilib, iqtisodiy tahlil yordamida iqtisodiy mexanizm, rejalashtirish,
boshqaruv takomillashtirilib, xo`jalik hisobi joriy etilib, rivojlantirilmoqda. Bu
xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining istiqbollarini ilmiy bashorat qilishning
eng muhim vositasi.
16

Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish vazifalari uning mohiyati, mazmuni,
ahamiyati va ijtimoiy-iqtisodiy taktikasi va korxonaning qisqa va uzoq muddatli
strategiyasidan kelib chiqadi. Bu vazifalarni quyidagicha umumlashtirish mumkin:
- rejalar, prognozlar, standartlar, normalarning realligi va optimalligini
tekshirish;
- rejalashtirish va boshqaruv tizimini takomillashtirishga ko'maklashish;
- barcha ko'rsatkichlar bo'yicha rejalar, biznes -rejalarning bajarilishini
nazorat qilish, har tomonlama va xolis baholash; korxona iqtisodiyotining
dinamikasi, iqtisodiy faoliyat natijalarini olish shartlari va usullarida rivojlanish
tendentsiyalarini o'rganish va baholash;
- korxonaning iqtisodiy faoliyati ko'rsatkichlariga omillarning ta'sirini
aniqlash va miqdoriy o'lchash; o'z ishining natijalariga ob'ektiv baho berish;
- moddiy (tovar), mehnat va moliyaviy resurslar, tabiiy resurslardan
foydalanish xavfsizligi va samaradorligini o'rganish; korxona amaliyotiga ilmiy -
texnik taraqqiyot va boshqarishning ilg'or usullarini joriy etishga ko'maklashish;
- tahlil jarayonida aniqlangan kamchilik va kamchiliklarni bartaraf etish
choralarini ishlab chiqish; iqtisodiy salohiyat samaradorligini oshirish uchun
zaxiralarni o'rganish va safarbar etish;
- boshqaruv qarorlarini to'g'ri qabul qilish va ularning muvaffaqiyatli
bajarilishiga ko'maklashish.
Korxonalarning keyingi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi, bozor
munosabatlariga o'tish, boshqaruvni kompyuterlashtirish xo'jalik yurituvchi
sub'ektlar faoliyatini optimallashtirish uchun iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish fani
va amaliyoti oldiga yangi, yanada murakkab vazifalarni qo'yadi. Bu vazifalarning
muvaffaqiyatli bajarilishi milliy iqtisodiyotning maqbul rivojlanishiga, aholining
moddiy va madaniy turmush darajasining oshishiga yordam beradi.
17

Korxonalar, ularning tarkibiy bo'linmalari va tadbirkorlik tashkilotlari
ishining natijalari iqtisodiy, tashkiliy, texnik va texnologik xarakterdagi bir qancha
omillarga bog'liq.
Iqtisodiy tadqiqotlarda omil sifatida odatda iqtisodiy jarayonlarning shartlari
va ularga ta'sir etuvchi sabablar tushuniladi. Korxonalar faoliyati murakkab va ko'p
qirrali. Bu ko'p va xilma -xil omillarga bog'liq bo'lgan ko'rsatkichlar tizimi bilan
tavsiflanadigan o'zaro bog'liq iqtisodiy jarayonlar majmuasidir. Rejalarning
bajarilishi va boshqaruv dinamikasiga ta'sir ko'rsatadigan omillar majmuasini
chuqur o'rganish korxonalar faoliyatini to'g'ri baholash, ularning iqtisodiy
salohiyatining o'sishi uchun zaxiralarni aniqlash va ulardan foydalanish
imkoniyatini beradi. ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi.
Har bir omil bir qancha sabablardan iborat bo'lishi mumkin, bu esa o'z
navbatida korxonalarning iqtisodiy, investitsion va moliyaviy faoliyati natijalariga
katta yoki kichik darajada ta'sir ko'rsatadigan mustaqil omillar vazifasini bajaradi.
Shuning uchun omillar birinchi, ikkinchi, uchinchi, ... n-tartibli bo'lishi mumkin.
Ular qanchalik tafsilotli bo'lsa, ular qanchalik batafsil o'rganilsa, korxonalarning
iqtisodiy faolligini yaxshilash uchun mavjud zaxiralar shunchalik to'liq ochiladi.
Bu omillar o'zaro bog'liq va ko'pincha korxonalarning turli yo'nalishdagi
xo'jalik va boshqa faoliyati natijalariga ta'sir qiladi: ba'zilari ijobiy, boshqalari
salbiy, boshqalari esa hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida neytral. Bundan
tashqari, ba'zi omillarning salbiy ta'siri boshqalarning ijobiy ta'sirini kamaytirishi
yoki yo'q qilishi mumkin. Bularning barchasi iloji boricha ko'proq omillarni
o'rganishni talab qiladi.
Korxonaning iqtisodiy faoliyatiga omillarning ta'sirini chuqur o'rganish uchun
ularning ilmiy asoslangan tasnifini berish kerak. Avvalo, uni ajratib ko'rsatish
kerak:
18

• - ishlab chiqarish -iqtisodiy omillar, yoki iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish
uchun zarur shart -sharoitlar. Bularga resurs omillari (mehnat vositalari, mehnat
ob'ektlari va mehnatning o'zi) kiradi;
• - texnik -iqtisodiy omillar (ishlab chiqarish, savdo va boshqa texnologik
jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, fan, texnika, ilg'or texnika va
mehnatni tashkil etish yutuqlarini joriy etish);
• - ishchilarning ijodiy tashabbusi va faolligini aks ettiruvchi ijtimoiy-
iqtisodiy omillar (ishchilarning korxonani boshqarishda ishtiroki, ishlab
chiqaruvchilarning tashabbuskorligi, ishchilarni mehnat natijalariga ma'naviy
rag'batlantirish va qiziqishi), korxonani boshqarish darajasi;
• - ijtimoiy-psixologik omillar (kollektiv munosabatlar, o'zaro javobgarlik va
o'zaro yordam, nizoli vaziyatlar);
• - fiziologik omillar (sanitariya -gigiyenik ish sharoitlari, ishlab chiqarish va
mehnatni tashkil qilishni yaxshilash, binolarning estetik holati va boshqalar).
Ish natijalariga ta'sir darajasiga ko'ra, omillar quyidagilarga bo'linadi.
• - asosiy (aniqlovchi);
• - kichik.
Asosiy omillar hozirgi sharoitda korxonaning iqtisodiy faoliyatiga hal
qiluvchi ta'sir ko'rsatadigan omillardir.
Avval ularning harakatlarini o'rganish kerak.
Boshqa barcha omillar ikkinchi darajali.
Omillar ta'sirchan ko'rsatkichga ta'sirini miqdoriy o'lchash darajasiga ko'ra,
ular o'lchanadigan va sanab bo'lmaydigan bo'linadi.
Faktorlarning o'rganilayotgan ko'rsatkichga ta'sirini miqdoriy o'lchash
korxonalarning iqtisodiy faoliyatini to'g'ri baholash imkonini beradi. Agar buni
amalga oshirishning iloji bo'lmasa (masalan, ish stajining, umumiy ta'lim darajasi
19

va ishchilarning kasbiy tayyorgarligi ularning mehnat unumdorligiga ta'sirini
o'lchash uchun), omillar ta'sirining yo'nalishini kuzatish kerak. Bu iqtisodiy tahlil
natijalari bo'yicha yanada asosli xulosalar va tavsiyalar chiqarish imkonini beradi.
Amal qilish vaqtiga ko'ra, omillar doimiy, o'rganilgan davr mobaynida
uzluksiz harakat qiladi va vaqtinchalik, ma'lum vaqt davomida ta'sir qiladi.
Omillar intensiv va ekstensiv deb tasniflanadi.
Intensiv omillar ilmiy -texnika taraqqiyoti, ilg'or texnologiya yutuqlaridan eng
samarali foydalanish bilan bog'liq. Ular ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish,
moddiy, mehnat, moliyaviy resurslar va tabiiy resurslardan foydalanishni
yaxshilash hisobiga iqtisodiyotning rivojlanishini ta'minlaydi.
Keng omillar korxonaning moddiy -texnik bazasining kengayishi, moddiy va
mehnat resurslarining qo'shimcha jalb qilinishi, iqtisodiy salohiyatning rivojlanishi
bilan bog'liq. Iqtisodiyotimizning hozirgi rivojlanish bosqichida va kelajakda hal
qiluvchi omillar mehnat unumdorligining o'sishini ta'minlaydigan, iqtisodiy
resurslardan foydalanish samaradorligini oshiruvchi omillardir. Tahlil qilishda bu
omillarga alohida e'tibor qaratish lozim. Ammo qo'shimcha ishlab chiqarish va
boshqa resurslarni jalb qilish orqali iqtisodiyotning rivojlanishini ta'minlaydigan
keng ko'lamli omillarni o'rganishni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi.
Faoliyat doirasiga ko'ra, omillar butun xalq xo'jaligida, o'ziga xos,
iqtisodiyotning alohida tarmoqlarida yoki alohida korxonalarda harakat qiladi.
Umumiy omillarga moddiy va mehnat resurslari bilan ta'minlash va ulardan
foydalanish, korxonalarning moddiy -texnik bazasi va aniq omillar - alohida
korxonalarning joylashuvi, ular xizmat ko'rsatadigan iste'molchilar kontingenti
kiradi.
Tafsilotlar darajasiga ko'ra, omillar bitta sabab ta'sirining natijasi bo'lgan
oddiy va sabablar majmuasi ta'siri ostida vujudga keladigan murakkablarga
20

bo'linadi. Oddiy omillarga tahlil qilingan davrdagi kunlar soni, murakkab
omillarga esa ishchilarning mehnat unumdorligi kiradi.
Harakatni aniqlash uslubiga ko'ra, omillar to'g'ridan -to'g'ri bo'lib, ularning
ta'siri to'g'ridan -to'g'ri aniqlanadi va hisob -kitob qilinadi, ularning harakati
maxsus texnika va hisob -kitoblar yordamida o'lchanadi.
Iqtisodiy faoliyat natijalariga ta'sir ko'rsatadigan omillar ijobiy va salbiy
bo'lishi mumkin. Iqtisodiy faoliyat natijalariga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan omillarni
o'rganish iqtisodiy salohiyatni oshirish va undan foydalanishni yaxshilash uchun
zaxiralarni yanada aniqroq aniqlash imkonini beradi. rejalarning muvaffaqiyatli
bajarilishi va barqaror iqtisodiy rivojlanish. Salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillarni
tahlil qilish ularning paydo bo'lishining oldini oladi, ishdagi kamchiliklarni bartaraf
etishga yordam beradi.
Amalning mohiyatiga ko'ra, omillar korxonalar faoliyatiga bog'liq bo'lmagan,
sub'ektiv, korxona xodimlariga, ularning ish natijalariga qarab bo'linadi.
Qaror qabul qilish nazariyasiga ko'ra, har qanday ko'rsatkich-bu maqsadga
erishish darajasini yoki korxonalarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa faoliyati
natijalarini aks ettiruvchi miqdoriy parametrlar majmuini aniqlash uchun o'lchov.
Bu faoliyat ko'rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanganligi sababli, iqtisodiy faoliyatni
tahlil qilish ularning kompleksi yordamida amalga oshirilishi kerak. Har bir
indikator o'rganilayotgan ob'ekt yoki jarayonning aniq o'lchovini, shuningdek
uning mazmunini - iqtisodiy mohiyatini tavsiflovchi sonli ifodaga ega.
21

3. Sanoat korxonalarining moliyaviy faoliyatini tahlil qilish
usullarining asoslari
Korxona moliyaviy holatini tahlil qilishning asosiy vazifasi quyidagilarni
baholash hisoblanadi:
-buxgaltеriya balansi va mulkiy holat ko`rsatkichlari tuzilmasi;
-asosiy vositalar ahvoli, ta'minlanganlik va foydalanish samaradorligi;
-aylanma mablag`lar ahvoli, ta'minlanganlik va foydalanish samaradorligi;
-moliyaviy barqarorlik;
-likvidlilik va to`lov qobiliyati;
-ishga doir faollik.
Korxona moliyaviy holatini buxgaltеriya balansi asosida dastlabki baholash
hisobot yili oxiriga bo`lgan balans moddalarini yil boshiga bo`lgan ma'lumotlar
bilan taqqoslash yo`li orqali amalga oshiriladi. Balansni tahlil qilishda uning
tuzilmasi aniqlanadi va korxona mablag`lari hamda ularning manbalari tarkibida
sodir bo`lgan o`zgarishlar o`rganiladi, mablag`larni qanchalik to`g`ri
joylashtirilganligi aniqlanadi va korxona moliyaviy holatiga dastlabki baho
bеriladi. Xususan, balans tuzilmasini tahlil qilishda uzoq muddatli va joriy aktivlar,
o`z mablag`lari va jalb qilingan mablag`lari o`rtasidagi nisbat, dеbitorlik va
krеditorlik qarzlarining o`zgarishini, uzoq muddatli va qisqa muddatli krеditlar va
qarzlardan qanchalik to`g`ri foydalanilayotganligi kabilar o`rganiladi, bu
o`zgarishlarga dastlabki baho bеriladi. Masalan, korxonaning moliyaviy holati
barqaror bo`lishi uchun uning o`z mablag`larining hajmi qarzga olingan mablag`lar
hajmidan ko`p bo`lishi kеrak. Korxona moliyaviy holatini tahlil qilish jarayonida
ayniqsa, uning likvidligi va to`lovga layoqatliligini tahlil qilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Korxona balansining likvidligi dеganda, balansdagi likvid
mablag`larning balansida ko`rsatilgan majburiyatlarni qoplash darajasi tushuniladi.
22

Aktivlarning likvidligi - balans likvidligining aksi bo`lib, vaqt bo`yicha
aktivlarning pul mablag`lariga aylanishi tushuniladi. Ushbu ko`rsatkichlar
korxonaning bankrotlik holatiga tushish va sinish xavfidan saqlanish maqsadida
qo`llaniladi.
Korxonaning to`lov qobiliyati eng muhim ko`rsatkich hisoblanib, u korxona
moliyaviy holatining barqarorligini ifodalaydi. To`lov qobiliyati korxonaning o`z
aylanmma mablag`larining saqlanuvchanligi, tеz pulga aylanadigan (likvid)
aylanma aktivlarning holatiga ulardan samarali foydalanishiga bog`liq.
Bularga quyidagilar kiradi:
1. Joriy (umumiy) likvidlik koeffitsiеnti. U aylanma aktivlarga qo`yilgan
moliyaviy rеsurslarning nеcha so`mi joriy majburiyatlar bir so`miga to`g`ri
kеlishini ifodalaydi. Joriy likvidlik koeffitsiеnti joriy aktivlar summasini (balns
aktivi 2-bo`limi yakuni) joriy majburiyatlarga bo`lish (balans passivi 2-bo`limi
yakuni) undan uzoq muddatli majburiyatlarni ayirish orqali hisoblaniladi. Ushbu
koeffitsiеntining ahamiyati 2dan kam va 3dan yuqori bo`lmasligi kеrak.
2. Oraliq (muddatli) likvidlilik koeffitsiеnti. U joriy majbu-riyatlardagi pul
mablag`lari, hisob-kitoblar va boshqa aktivlar ulushini tavsiflaydi va quyidagi
formula bo`yicha pul mablag`lari, sof dеbitorlik qarzlari summasini joriy
majburiyatlariga bo`lish yo`li bilan hisoblanadi. Ushbu koeffitsiеntning ahamiyati
0,7 kam va 2 ko`p bo`lishi kеrak emas. Bu ko`rsatkich krеdit bеrishda banklarni
qiziqtiradi.
3.Mutlaq likvidlik koeffitsiеnti. Bu ko`rsatkich pul mablag`larining qisqa
muddatli majburiyatlardagi ulushini tavsiflaydi va pul mablag`larining joriy
majburiyatlarga nisbati sifatida aniqlanadi. Bu ko`rsatkichning ahamiyati 0,2 dan
kam va 0,7 dan ko`p bo`lmasligi kеrak.
Moliyaviy barqaror korxona dеganda, korxona aktivlariga (asosiy fondlar,
nomoddiy aktivlar, aylanma mablag`lar) qo`yilgan mablag`larni o`z mablag`lari
hisobiga qoplaydigan, muddati o`tgan dеbitorlik va krеditorlik qarzlariga yo`l
23

qo`ymaydigan hamda o`z majburiyatlarini o`z vaqtida bajaradigan korxona
tushuniladi. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiеntlarining ahamiyati asosan krеditorlar
uchun muhim ahamiyat kasb etadi, zеro, ular orqali korxonaning chеt el
sarmoyalariga qaramlik darajasini, moliyaviy holati barqarorligini, bankrot bo`lish
ehtimolini hamda invеstitsiya siyosatini yurgizish vaziyatlarini aniqlash mumkin.
Moliyaviy barqarorlik o`z va qarz mablag`lari nisbati bilan aniqlanib, qator
ko`rsatkichlar yordamida hisoblanadi. Ularga mustaqillik, moliyaviy qaramlik va
moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari kiradi.
Mustaqillik koeffitsiеnti. Ushbu ko`rsatkich korxona mablag`larining qarz
mablag`lariga qaram emasligini tavsiflaydi. U o`z mablag`larining xo`jalik
mablag`lari umumiy summasiga nisbati tariqasiga aniqlanadi. Ushbu
ko`rsatkichning ahamiyati 0,5 dan kam bo`lmasligi kеrak. Binobarin, mazkur
ko`rsatkichning o`sishi moliyaviy mustaqillikning ortishi va moliyaviy
qiyinchiliklar xavfining kamayishini ko`rsatadi.Moliyaviy qaramlik koeffitsiеnti.
Ushbu ko`rsatkich korxonani o`z mablag`larining bir so`miga qancha xo`jalik
mablag`lari to`g`ri kеlishini ko`rsatadi va xo`jalik mablag`larining o`z sarmoyasiga
nisbati sifatida aniqlanadi. Ushbu koeffitsiеntni ahamiyati 2 dan kam bo`lmasligi
kеrak.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiеnti. U o`z mablag`larining qarz mablag`lariga
nisbati sifatida aniqlanadi. Bu ko`rsatikchning ahamiyati birdan kam bo`lmasligi
kеrak.
O`z mablag`larining qarz mablag`laridan ortiqligi korxona moliyaviy
barqarorlikning еtarlicha zaxirasiga ega ekanligini hamda tashqi moliyaviy
manbalaridan nisbatan holi ekanligini ko`rsatadi.
Korxonaning moliyaviy holatini baholashda uning ishchanlik faolligi bilan
bog`liq ko`rsatkichlarni tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bular qatoriga
aylanma mablag`larni aylanish, dеbitorlik va krеditorlik qarzlarining aylanish
ko`rsatkichlari kiradi. Ma'lumki, aylanma mablag`lar ishlab chiqarishda muhim
24

ahamiyatga ega bo`lib, u ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz ta'minlaydi. Ular
kеtma-kеt ishlab chiqarish va muomala bosqichlarini o`tab, o`z shaklini o`zgartirib
boradi. Pul shakli ishlab chiqarish shakli bilan, ishlab chiqarish tovar shakli bilan
va tovar shakli pul shakliga aylanadi. Ana bu aylanma mablag`larning uzluksiz
harakati aylanma mablag`larning doiraviy aylanishi dеb ataladi. Aylanma
mablag`larning ishlab chiqarish davri qancha qisqa bo`lsa, ularning aylanish tеzligi
shuncha tеz bo`ladi. Masalan, ishlab chiqarishga 100 mln. so`m aylanma
mablag`lar jalb etilgan bo`lsin. Agar ular bir yilda 3 marta aylansa, mahsulot ishlab
chiqarish 300 mln. so`mni tashkil etadi. Endi ishlab chiqarish davrini
jadallashtirish tufayli bu aylanma mablag`lar 4 marta aylansa, u holda mahsulot
ishlab chiqarish 400 mln. so`mni tashkil etadi. Aylanma mablag`larning aylanish
ko`rsatkichlari bir qancha. Ularning eng asosiylari quyidagilar:
1. Jami aktivlarning aylanish koeffitsiеnti. U sof tushumni korxona xo`jalik
mablag`larining umumiy summasiga nisbati sifatida aniqlanadi. Ushbu koeffitsiеnt
hisobot davrida aktivlar nеcha marta aylanganligini yoki bir so`mlik aktivlarga
nеcha so`mlik sotilgan mahsulot to`g`ri kеlishini ko`rsatadi. Uni yuqori darajada
ishlab turishi kеrak, zеro, uning kamayishi foyda ko`rsatkichiga salbiy ta'sir
ko`rsatadi.
2.Aylanma mablag`larning aylanish kuni. Ushbu ko`rsatkichlarni aniqlash
uchun aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qiymatini 360ga ko`paytirib,
mahsulot sotilishidan tushgan sof tushumga bo`lish kеrak. Agar aylanma
mablag`larning aylanish kuni sеkinlashsa, aylanmaga qo`shimcha tarzda mablag`
jalb etish kеrak bo`ladi. Agarda tеzlashsa, u holda aylanmadagi mablag`lar
bo`shatiladi. Bo`shatilgan yoki aylanmaga qo`shimcha jalb etiladigan
mablag`larning summasini aniqlash uchun avval bir kunlik aylanma hajmini
aniqlash kеrak. U quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Bir kunlik sotish hajmi = sof tushum : 360 = 7030 : 360 = 19,5 ming so`m.
Shundan so`ng uni aylanma mablag`lar aylanish kunining sеkinlashgan yoki
tеzlashgan miqdoriga ko`paytirish kеrak. Masalan, aylanma mablag`larni aylanish
25

kuni 5 kunga sеkinlashgan, dеylik. Ana shu farqni bir kunlik sotish hajmiga
ko`paytiriladi (5*19,5) = 97,5 ming so`m. Dеmak, aylanmaga qo`shimcha tarzda
97,5 ming so`mlik mablag` jalb etish kеrak.
3.Qarz mablag`larining aylanish kuni. U quyidagi formula bo`yicha
hisoblaniladi:
+MAK = +MS*K:ST;
bunda:
QMS - qarz mablag`larining yillik o`rtacha so`mmasi;
K - davrdagi kunlar soni (qoidaga ko`ra 1 yilda - 360 kun);
ST - mahsulotni sotishdan tushgan sof tushum.
Korxonalarning moliyaviy holatining tahlili jarayonida dеbitor va krеditor
qarzlarni tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi, zеro, muddati o`tgan ushbu
qarzlarning mavjudligi o`z navbatida moliya rеsurslarini qayta taqsimlashga,
xo`jalik hisobi tamoyillarini buzishga olib kеladi.
Dеbitor qarzlari, dеganda aynan tahlil qilinayotgan korxona aylanma
mablag`larining bir qismi boshqa korxonalar aylanmasida qatnashishi tushuniladi.
Krеditor qarzlari dеganda esa o`zga korxonalarning aylanma mablag`larining
bir qismi aynan tahlil qilinayotgan korxona aylanmasida qatnashishi
tushuniladi.Ko`pgina korxonalar moliyaviy holatini yomonlashuvi omillaridan biri
- katta summadagi muddati o`tgan dеbitorlik va krеditorlik qarzlarining hosil
bo`lishidir.
Shu bois O`zbеkiston Rеspublikasi hukumati va Prеzidеnt I.Karimov
dеbitorlik va krеditorlik qarzlarining paydo bo`lishi ustidan qat'iy nazorat o`rnatish
zarurligigini ko`p marotaba ta'kidlagan.
O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 19.08.1999 yildagi PF-2340 sonli
farmonining birinchi bandiga muvofiq O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining
26

12.05.1995 yildagi PF-1154 sonli farmoniga o`zgartirishlar to`g`risida «Xalq
xo`jaligida hisob-kitoblarning o`z vaqtida amalga oshirish chora-tadbirlari
to`g`risida»gi farmonida 90 kundan ortgan qarzdorlik muddati o`tgan dеbitorlik va
krеditorlik qarzi hisoblansin, dеb bеlgilab qo`yilgan. O`zbеkiston Rеspublikasi
Fuqarolik kodеksining 150-moddasiga ko`ra, qarzdorlik bo`yicha da'vo muddati
uch yilni tashkil qiladi.
27

4. Vakolatlar taqsimoti va takomillashtirishning muhimligi
Vakolat — Vakilning vakolat beruvchiga fuqarolik hukuq va majburiyatlar
vujudga keltirishi, o zgartirishi va bekor qilishi uchun asos, ya ni huqukdir.ʻ ʼ
Vakolat ishonchnoma, qonun, sud qarori yoki ma muriy akt (hujjat) asosida
ʼ
yuzaga keladi. Qoida tariqasida, vakil uz Vakolatini Vakolat beruvchining huquq
va qonuniy manfaatlarini ko zlab, amalga oshirishga majbur. Vakil Vakolat
ʻ
beruvchi shaxs nomidan shaxsan o z foydasiga har xil bitimlar tuza olmaydi
ʻ
(tijorat vakilligi bundan mustasno). Vakil amaldagi qonunchilik va Vakolat
beruvchining topshiriqlariga binoan ish ko radi. Vakil Vakolatsiz yoki Vakolat
ʻ
doirasidan chetga chiqib, harakat qilgan takdirda, bunday harakat Vakolat beruvchi
uchun hech qanday huquqiy oqibat tug dirmaydi, ammo bu harakat Vakolat
ʻ
beruvchi tomonidan ma qullansa, bu hol uning uchun muayyan huquqiy oqibat
ʼ
tug diradi.
ʻ
Vakolatni vujudga keltiruvchi asoslarga ko ra, vakillik 2 turga bo linadi:
ʻ ʻ
1) qonun bo yicha vakillik; bunda vakillik va Vakolat me yoriy hujjatlar bilan
ʻ ʼ
belgilanadi; u muomalaga layoqatsiz shaxs (yosh bolalar, akli zaif va ruhiy
kasal)larning manfaatlarini ko zlab amalga oshiriladi;
ʻ
2) shartnomaviy vakillik; bunda vakil va uning Vakolati vakil qiluvchining
erki bilan yuzaga keladi.
Korxona vakolatlari taqsimoti va takomillashitirish muhim bo'lgan
jarayonlardan ikkalasiga tegishli muhim mavzulardir. Vakolatlarni taqsimoti,
korxonaning boshqarish organlari va ish faoliyatini belgilab beradi. Bu boshqarish
organlari har bir vazifa va mas'uliatlarni belgilab, tuzilaydigan qo’shimcha
ma'lumotlar hamda taqdim etadi. Vakolatlarning to’liq, to’g’ri va kiritilgan bo'lishi,
korxonaning ish faoliyatining samaradorligi va qonunga ega bo'lishi uchun juda
muhimdir.
Takomillashtirish esa, korxonaning o’zini takomillashtirish, rivojlantirish va
yanada hayotga olishi uchun mohiyatli va amaliy jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bu
28

jarayonda korxonaning faoliyatini kengaytirish, daromad uyi yoklamalarini
oshirish, samarali marketing va sotish taktikalarini ishlatish va malakani
rivojlantirish kabi ko’rsatkichlar ustida ishlaydi.
Korxona vakolatlari taqsimoti va takomillashtirish, korxonaning samarador va
faolligini oshirishda juda muhim bo'lgan jarayonlardir. Bu sababli, korxona
boshqaruvining mohiyatli faolligini ta'minlash va rivojlantirish uchun bu usullar
juda katta ahamiyatga ega.
Korxona vakolatlari taqsimoti, korxonaning faoliyatini efir qilish va to'g'ri
muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan bosh elementlardan biridir. Bu
jarayon korxonaning vazifa va mas'uliyatlarini boshqaruv etishda yordam beradi va
korxonaning maqsadlariga mos keladi.
Korxona vakolatlari taqsimoti quyidagi nuqtalardan iborat bo'lishi kerak:
1. Boshqaruv organlari va vazifalari: Korxonaning boshqaruv organlari,
ularning vazifalari va mas'uliyatlari, yetkazib berish tizimi va axborot almashinish
kabi asosiy elementlarni o'z ichiga oladi.
2. Tuzilish tuzilmalar: Korxonaning tuzilmalari va filiallari, ularning faoliyat
sohasi, boshqaruv usullari va hierarxiyasi to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga
oladi.
3. Ish tartibi va protsesslari: Korxonaning har bir departamenti yoki bo'limi
uchun ish tartibi, protsesslari va amaliyotlar haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Takomillashtirish esa, korxonaning o'zini takomillashtirish, rivojlantirish va
yanada hayotga olishi uchun mohiyatli jarayonlarni o'z ichiga oladi. Bu jarayonda
samarador marketing strategiyalarni tuzish, mijozlar bilan muntazam aloqalar
o'rnating, yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va xizmatlarni rivojlantirish,
xodimlarni motivatsiyalash va rivojlantirish kabi muhim vazifalar ko'rsatiladi.
Korxona vakolatlari taqsimoti va takomillashtirish, korxonaning faol,
samarali va muntazam rivojlanishini ta'minlash uchun juda muhimdir. Bu
jarayonlarga duch kelgandagi muvaffaqiyat va bujarlikni ta'minlash uchun
29

dastlabki qo'llanilgan va amalga oshirilgan usullarni o’rganish, samarali boshqaruv
modelini qo’llab-quvvatlash, korxonaning vazifalari va maqsadlarini ma'lum etish
va unga muvofiq tartibni taqdim etish zarur.
Korxona vakolatlari taqsimoti va takomillashtirish jarayonlari haqida
ko'proq ma'lumot berishim mumkin.
1. Korxona vakolatlari taqsimoti: Bu jarayonda korxona boshqaruvining
vazifalari va mas'uliyatlari taqsim etiladi. Boshqaruv organlari, ularning vazifalari,
mas'uliyatlari va axborot almashinish tizimlari belgilanadi. Bu holat boshqaruvning
samarador, tizimli va ko'rsatgichlarga ega bo'lishini ta'minlaydi.
2. Tuzilmalar va birliklar: Korxonaning tuzilmalari, departamentlari, filiallari,
boshqaruv tizimlari va hierarxiyasi belgilanadi. Har bir birlik va tuzilma uchun
mas'uliyatlar, vazifalar va faoliyat sohalarini aniqlash bu jarayonning muhim
qismidir.
3. Ish tartibi va protsesslari: Korxonaning har bir departamenti yoki bo'limi
uchun ish tartibi, protsesslari, amaliyotlar va ish jarayonlari belgilanadi. Ish tartibi
to'liq va samarador bo'lishi, oqilona qabul qilinishi va boshqarilishi kerak.
4. Takomillashtirish: Takomillashtirish jarayonida korxonaning o'zini
rivojlantirish va yangi imkoniyatlarni ochish uchun qanday qadam atilishi kerakligi
belgilanadi. Bu jarayonda samarador marketing strategiyalarni rivojlantirish, yangi
mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqish, yangiliklarni olish va xodimlar
motivatsiyalashning muhim roli bor.
Korxona vakolatlari taqsimoti va takomillashtirish samarador boshqaruvning
asosiy ko'rsatkichlari bo'lib, korxonaning faoliyatini rivojlantirish va
muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bu jarayonlarga e'tibor qaratilishi, ularni
samarali boshqaruv etish va kompaniya maqsadlariga yetishishda muhim
ahamiyatga ega.
30

Xulosa
Har qanday milliy iqtisodiyotning rivojlanishi uning hududlarini muvozanatli
va barqaror rivojlanishiga bog’liq bo’ladi. Mintaqalar va ularning hududlarini
barqaror rivojlanishida esa sanoat tarmoqlarining ahamiyati yuqoridir. Chunki
sanoat tarmoqlari iqtisodiy o’sish sur’atini ta’minlash bilan bir qatorda, ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash va mahalliylashtirilishini rag’batlantirish orqali
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini o’sishiga zamin yaratadi. Sanoat sohasida
qazib olingan, ishlab chiqarishda yaratilgan barcha xomashyolarni qayta ishlash,
ulardan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga diversifikatsiyalashuv
jarayonlari takomillashadi. Dunyo tajribasida rivojlangan va yuqori o’sish
sur’atlariga ega bo’lgan mamlakatlar amaliyoti ko’rsatishicha, ular
muvaffaqiyatlari asosan sanoat tarmoqlarida, xususan qayta ishlovchi sanoat
korxonalaridagi tuzilmaviy o’zgarishlar natijasida yuzaga kelgan.
Sanoatning boshqa tarmoqlardan farqli jihati - yuqori darajadagi qo’shimcha
qiymat yaratishidadir. Qo’shimcha qiymat – bu aniq turdagi mahsulotni yaratish,
qayta ishlash, marketing faoliyatini olib borish va pirovard iste’molga
chiqarilgunga qadar ishlab chiqarish jarayonining ketma-ketligidir Korxonalar
innovatsion faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o’zgarishi
ma’lum bir omillar ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Korxona innovatsion faoliyatini
boshqarishni obyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir
o’tkazuvchi omillarni aniqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha
ishlab chiqilmagan bo’ladi.
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o’sishining jadalligi
va tavsifiga ta’sir o’tkazuvchi shartlar, sabab va ko’rsatkichlarni tushunamiz.
Bunda innovatsion jarayon, ko’plab omillarning o’zaro ta’siri natijasi sifatida
maydonga chiqadi.
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir
o’tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko’plab mualliflar
31

korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o’tkazuvchi omillarga o’z e’tiborini
qaratishgan. T.G. Filosofova o’z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga
to’sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o’tgan:
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan
kam moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ’ib qilishga yuqori sarf-harajatlar,
iqtisodiy xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati;
-ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish
bozorlari to’g’risida zarur ma’lumotlarning yo’qligi, tashkilotning innovatsiyalarni
tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar
bilan hamkorlikni yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi yoki yo’qligi;
-boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past
narxdagi talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy
asoslarning, tartibga solishning yo’qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni
yetarlicha rag’batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma,
texnologiya bozorida rivojlanishning yo’qligi.
A.A. Bovin esa tashkilotning innovatsion muhitiga quyidagi ta’sir o’tkazuvchi
omillarni keltirib o’tadi va tahlil qiladi:
-ijtimoiy infratuzilma (ishchilarning ta’lim, tibbiy va madaniy inshootlardagi
xizmatlardan foydalanish imkoniyati);
-aloqa sohasi (aloqa, axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati
mavjudligi);
-tabiiy - geografik sharoitlar (transport, moddiy-texnik, energiya, yoqilg’i va
xomashyo resurslarining mavjudligi);
-texnologik va ilmiy-texnik soha (ishlanmalar bozorining mavjudligi, ilmiy-
tadqiqot institutlari va boshqalarning mavjudligi);
32

-iqtisodiy va moliyaviy soha (innovatsion faoliyatni davlat tomonidan milliy
va mintaqaviy darajada qo’llab-quvvatlanishi, innovatsion ishlanmalardan
manfaatdor investorlarning mavjudligi);
-siyosiy-huquqiy soha (innovatsion va ilmiy-texnik sohani huquqiy tartibga
solishda milliy, mintaqaviy reja va dasturlarning mavjudligi);
-xo’jalik yuritishning strategik qamrovi (bozorning muayyan
segmentida
innovatsiyalarning paydo bo’lish tezligi);
-mehnat resurslari bozori.
Bizning fikrimizcha, keltirilgan tasniflar, korxona innovatsion faoliyatiga
ta’sir ko’rsatuvchi omillarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan. Shuni
ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotlarda innovatsion faoliyatga bevosita ta’sir
o’tkazuvchi omillar aniqlangan emas.
Tadqiqotimizning asosiy maqsadi korxona innovatsion faoliyatiга ta’sir
ko’rsatuvchi omillarni tasniflash asosida sanoat korxonalari faoliyatini mintaqa
iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini aniqlash. Fikrimizcha, korxona innovatsion
faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni bir qator belgilariga ko’ra tasniflash
maqsadga muvofiq bo’ladi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida
boshqaruvchanlik darajasiga ko’ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir
o’tkazuvchi omillarning quyidagi tasnifiy belgilari taklif qilin mumkin.
Kelib chiqish manbalariga ko’ra, omillar tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy, moliyaviy-
iqtisodiy, sanoat-texnologik, ilmiy-texnik va tashkiliy-boshqaruv guruhlariga
bo’linadi. Tabiiy-iqlimiy omillar sanoat korxonalari innovatsion faoliyati
natijalariga katta ta’sir o’tkazadi. Mintaqada joylashgan sanoat korxonalari
innovatsion faoliyati rivojlanishi va innovatsion faoliyatning o’sishiga suv
ta’minoti, qulay iqlim, ish sharoitlar va yirik yoqilg’i va xom-ashyo manbalarining
mavjudligi katta hissa qo’shadi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Yormatov, I. T., Yuldasheva, N. A., & Toshpulatov, I. A. (2020). Issues of
electronic trade development in Uzbekistan. ISJ Theoretical & Applied Science, 12
2. Юлдашева Нилуфар Абдувахидовна. Инқирозга қарши бошқарувда
давлат томонидан тартибга солишнинг асосий йўналишлари // Экономика и
финансы (Узбекистан). 2020. №2 (134). URL :
https :// cyberleninka . ru / article / n / in - irozga - arshi - bosh - aruvda - davlat - tomonidan -
tartibga - solishning - asosiy - y - nalishlari (дата обращения: 01.05.2021).
3. Jumayev A. Z. Makroiqtisodiyot: O'quv qo'llanma. – Т .: Innovatsion
rivojlanish nashriyot matba uyi, 2018.
4. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A, Jumayev Q. X. Makroiqtisodiyot:
O'quv qo'llanma. T.: O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi
nashriyoti, 2005. -192 bet.
5. Dornbush R.,Fisher S., Makroekonomika: Darslik. M: INFRA-M, 1997 5.
Gregory Mankiw. N. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.:
Worth Publishers, 2016.
Foydalanilgan saytlar
1. https://fayllar.org/pars_docs/refs/1722/1721405/1721405.pdf
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Korxona
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Taqsimot
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Vakolat
34

Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni takomillashtirish

Sotib olish