Sanoatda qo’llaniladigan zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ishlatish samaradorligi oshirish - Физика - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	972.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Физика

Sanoatda qo’llaniladigan zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ishlatish samaradorligi oshirish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
Qo’lyozma huquqida
“NEFT VA GAZ” FAKULTETI
“NEFT-GAZ SANOATI MASHINA VA JIHOZLARI
VA QUVUR TRANSPORT TIZIMLARI” KAFEDRASI
YUSUPOV ANVAR BAHROM O’G’LI
5313700 - “Gaz jihozlaridan foydalanish va xizmat ko’rsatish”
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: Sanoatda qo’llaniladigan zamonaviy gaz
yondiruvchi qurilmalar va ishlatish samaradorligi
oshirish
Kafedra mudiri:
Rahbar:
TOSHKENT-2023
1

Mundarija
I-BOB. R espublika da gaz sanoati
1.1
. R espublikada gaz sanoati ning rivojlanish bosqichlari
II-BOB . T abiiy gazlar va ularning xossalari
2.1
. Tabiiy gazning kimyoviy tarkibi va fizik - texnik xossalari
2.2
.Sanoatda g az quvur tarmoqlarining tarkibi.
2.3
. Gaz quvurlari tarmog’idagi gaz haydash agregatlarining
ishga
tushirilishi
III-BOB . Gaz taqsımlash tızımları va gaz yondıruvchı
qurılmalar
3.1
. Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlar
3.2
. Zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ularning
qo’llanilishi
3.3
. Qozonlarda yoqilg'ini yondirish uchun qurilmalar
IV-BOB . Hayot faolıyatı va texnıka xavfsızlıgı
4.1
. Gaz yondiruvchi qurilmalarning a mal qilish sohasi va
qo’llash
tartibidagi texnika xavfsizligi.
4.2
. Gaz sanoatida atrof-muhit muhofazasi
V
-BOB . H ısoblash qısm
2

5.1
.Gaz sanoatida loyi hani yaratishga sarflanadigan xarajatlar
hisobi
5.2
. Gaz quvurida gaz o’tkazish qobiliyatini hisoblash
Xulosa .
Foydalanilgan adabıyotlar
r o’ yxatı
I-BOB. R espublika da gaz sanoati
1.1. R espublikada gaz sanoati ning rivojlanish bosqichlari
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2017 yil-7
fevraldagi “O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar
strategiyasi to'g'risida”gi PF-4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “2017-2021
yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi
bo'yicha Harakatlar Strategiyasi”da iqtisodiyotda energiya hamda resurslar sarfini
kamaytirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy
etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish,
iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish masalalari ustuvor
vazifalar sifatida belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2019 yil 1
fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi yoqilg’i-energetika tarmog’ini boshqarish
tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5646-
son farmoniga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tashkil
etildi. O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligining boshqaruv xodimlari,
birinchi navbatda, O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi huzuridagi
«O’zneftgazinspeksiya» va O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi
huzuridagi «O’zenergoinspeksiya» hamda davlat sanitariya-epidemiologiya
nazorati markazlarining faoliyati ushbu vazirlikka bevosita biriktirildi.
Bugun O’zbekistonda neft, gaz va kondensatni qazib chiqarish uch barobar
ko’paydi. Tabiiy gaz qazib chiqarish hajmi ham 57,2 mln. m 3
dan 87,6 mln. m 3
gacha yetkazildi. Respublika o’z ehtiyojidan ortiqcha tabiiy gazni Turkmaniston,
Qozog’iston, Tojikiston, Qirg’iziston kabi mustaqil hamdo’stlik davlatlariga
3

eksport qilmoqda. Bularning hammasiga mustaqillik tufayli erishildi.
Neftni qayta ishlash sanoati sohasida Oltiariq, Farg’ona va Buxoro neftni qayta
ishlash zavodlari ishlab turibdi. Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi surkov
moylari va yoqilg’i mahsulotlari ishlab chikarishga ixtisoslashtirilgan bo’lib, ishlab
chiqarish
bo’yicha 30 dan ortiq texnologik kurilmalarga ega. Oltiariq neftni qayta ishlash
zavodi esa yoqilg’i mahsulotlari ishlab chikarishga ixtisoslashtirilgan va uning
asosiy texnologik qurilma-uskunalari 7 tadan iborat. Buxoro neftni qayta ishlash
zavodi yakinda, ya’ni 1997 yil 22 avgust kuni ishga tushirildi.
Bugungi kunda mustaqil O’zbekistonning Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy-
G’arbiy Hisor, Surxondaryo va Farg’ona neftgazli hududlarida ko’plab yangi neft
va gaz zahiralari izlab topilmoqda va ishga tushirilmoqda. Bu esa, o’z navbatida,
yirik neft va gaz ishlanmalarida ilg’or zamonaviy texnologiyalarni qo’llashni, ya’ni
magistral neft va gaz quvurlarini loyihalashni, nasos va kompressor stansiyalarini
qurishni va ulardan foydalanishni taqozo etmoqda.
Respublikaning umumiy ishlab chiqarish sanoatining 1/4 qismi energetikaga
to’g’ri keladi. Mineral va yoqilg’i-energetik resurslarini topish va iste’molchilarga
yetkazib berish sohaning kompleks ravishda rivojlanishiga bog’liq. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev : «Hech qaysi bir soha muhim yonilg’i-
energetik kompleksning rivojisiz, mustahkam energetik bazasiz rivojlana olmaydi,
eng katta e’tibor yonilg’i-energetik kompleksning rivojiga va ayniqsa, birinchi
navbatda, zahiraning bir tekis va kerakli tezlikda ko’payishini ta’minlovchi suyuq
zahiralarni qidirish va uni qazib olishga qaratilishi lozim», deb ta’kidlashi
o’rinlidir. Ilgari surilgan masalalarni yechish yonilg’i-energetik mustaqillikni,
xavfsizlikni va tabiiyki, yonilg’i-energetik kompleks va davlat iqtisodiyotining
rivojini ta’minlaydi. O’zbekiston ko’plab tabiiy gaz zahiralariga ega.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin gaz olish 1991-yilga nisbatan
1995-yilda 38% ga oshdi va yiliga 55 mlrd m 3
ni tashkil etdi. 2001- yil
ma’lumotlariga ko’ra tabiiy gaz zahirasi 134 ta konda topilgan, ularning 53 tasida
uglevodorod chiqarib olish amalga oshirilmoqda. Sanoat rivojiga 48 ta, ishlab
4

chiqarishga esa yana 63 ta gaz konlari jalb etilgan. Respublikamizda katta quvvatli
gaz transport tizimlar i va gazni qayta ishlash ob’ektlari mavjud. Bugungi kunda
magistral gaz quvurlarining umumiy uzunligi 12 ming km dan ortiq masofani
tashkil etadi . Bundan tashqari 28 ta kompressor stansiyalari ishga tushirilgan.
Ma’lumki, O’rta Osiyo - Markaziy Buxoro - Ural kabi magistral gaz quvurlari
muvaffaqiyatli ishlab kelmoqda. Ularning gaz sarfi yiliga 80 mlrd. m 3
dan
ortiqroqdir. Ushbu gaz quvurlari orqali o’zbek gazi Sharqiy Yevropa, Ukraina,
Rossiya va boshqa davlatlarga yetkazib berilmoqda. «O’zbekneftegaz» milliy
xolding kompaniyasi istiqboldagi rejasi bo’yicha 2014-yilga kelib gaz transport
tizimi bo’ylab gaz etkazib berish yiliga 70 mlrd m 3
gacha oshirildi. Sutkasiga 4,2
mln. m 3
gaz ishlab chiqaruvchi Ko’kdumaloq kompressor stansiyasi, Sho’rtan
gazkimyo majmuasi kabi ob’ektlar jahonda XXI asrning yangi texnologiyalari jalb
qilinayotgan eng yirik ob’ektlar hisoblanadi. «O’zbekneftegaz»ning olgan
buyurtmalari ichida chet el firmalari va korxonalari tomonidan Sho’rtan gazkimyo
majmuasi mahsulotlariga buyurtmalar ham mavjud. Shulardan “LUKOIL”
kompaniyasi bilan birgalikda amal qilish muddati 35 yil bo’lgan “Qandim-Xauzak-
Shodi-Qo’ng’irot” loyihasi bo’yicha mahsulotni taqsimlash to’g’risidagi bitim
2004 yil noyabr oyida kuchga kirgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2014 yil noyabr oyidagi qarori bilan MTTV amal qilish muddati 7 yilga, ya’ni
2046 yilgacha uzaytirildi. Loyihaning birinchi navbati ishga tushirish uchastkasi,
ya’ni Buxoro viloyatining Xauzak-Shodi gaz konida burg’ilash ishlari 2006 yil
yozda, kondan foydalanish ishlari esa 2007 noyabr oyida boshlandi. Bir yildan
so’ng bu yerda gaz qazib chiqarishning loyiha hajmiga erishildi.
Respublikada gaz uzatish uzellari umumiy quvvati 1576,6 kVt, 250 DKS, 3 ta
yer osti gaz ombori (Gazli, Xo’jaobod, Shimoliy So’x), 6 ta magistral gaz
quvurlari («Bux о r о -Gazli-T о shkent», 522 km; «Muborak — Navoiy», 112 km;
«Sho’rtan - ToshGES», 602 km; «Kelif - Dushanbe», 408 km;» Buxoro-Ural», 489
km; «Markaziy Osiyo - Markaz», 369 km), 540-1020 mm diametrli magistral gaz
quvurlarining umumiy uzunligi 13 298 km , gaz taqsimlash stansiyasi – 419 ta, 23 ta
kompressor stansiyasi (KS) mavjud (2020 yil). Respublikada 115,9 ming km gaz
5

tarmoqlari mavjud bo’lib, ular aholini tabiiy gaz bilan ta ’ minlaydi, ulardan 24,1
ming km ye r osti gaz quvurlari dir .
Inson saxovatli ona yer qa’ridan turli-tuman tabiiy boyliklarni qazib olar ekan,
inson hayotining farovonligi yo’lida xizmat qilaveradi. Respublikamiz Prezidenti
Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, mehnatkash xalqimizning hayoti faravon,
baxtli va hayotdan rozi bo’lib yashashlari lozim! Shu boisdan kelajak avlodimiz
o’zlarining egallagan dunyoviy bilim va kuch-g’ayratlarini taraqqiyotimiz rivoji
uchun ayamasliklari shart!
II-BOB. T abiiy gazlar va ularning xossalari
2.1. Tabiiy gazning kimyoviy tarkibi va fizik - texnik xossalari
Tabiiy gazning kimyoviy tarkibi va fizik - texnik xossalari . Gazlar qazib
olinishiga va fizik-kimyoviy xossalariga qarab ikkiga bo’linadi.
1. Tabiiy gazlar.
2. Sun’iy gazlar.
Gazlar hozirgi zamonda shahar va qishloqlarning asosiy yoqilg’i hom ashyosi
hisoblanib, u 3 guruhdagi tabiiy gazlarga bo’linadi:
1. Gaz konlaridan olingan gazlar (quruq gazlar) - tarkibi 98 % gacha metan
(CH
4 ) dan iborat.
2. Gazokondensat konlaridan olingan gazlar - tarkibi quruq gaz va kondensat
aralashma (benzin, ligroin, kerosin) dan iborat.
3. Neft konlaridan n eft bilan birga olinadigan yo’ldosh gazlar - tarkibida benzin
bo’lgan gazli aralashma va propan - butanli frak s iyalardan iborat.
Ko’p hollarda tabiiy gazlar tarkibida ularning sifatini buzuvchi aralashmalar
bo’ladi, bular: uglekislota, oltingugurt vodorodi, azot va suv bug’i.
Sun’iy gazlar suyuq va qattiq turdagi yoqilg’ilarga termik ishlov berish yo’li
bilan hamda ko’mirni yer ostida gazlantirish yo’li bilan hosil qilinadi. Bunday
gazlarning tarkibi asosan - uglevodorod oksidi , vodorod va azotdan iborat.
6

Gazlarning asosiy ko’rsatkichlarini ularning harorati va bosimiga bog’liq
bo’lgan fizik xossalari harakterlaydi. Bir qancha gazlarning fizik xossalari 1-
jadvalda keltirilgan.
Toza gaz, n eft va gaz kondensat konlaridan olinadigan tabiiy gazlar metan
gomologik qatori uglevodorodlari hamda uglevodorod bo’lmagan komponentlar:
Azot (N
2 ) uglerod P-oksidi (CO
2 ), vodorodsulfid (H
2 S), inert gazlar (geliy, neon,
argon, kripton, ksenon, radon) dan tashkil topgan bo’ladi. Uglevodorod molekulasi
tarkibida uglerod atomlar soni 17 gacha yoki undan ortiq ham bo’lishi mumkin.
Metan, etan va etilen normal sharoitda (P
k =0,1 MPa va T
k =273 K) da real gaz
holatda bo’ladi.
1-jadval
Gaz Mol
yar
mas
sa Gaznin
g
solishtir
ma
issiqlik
sig’imi,
J/(kg‧
K) Krit i
k
haro -
rati , °
C Krit
ik
b osi
m,
MP
a Kriti
k
Zichl
ik,
kg/
m 3 Dinamik
qovushq
oqlikkoe
ffisiyenti
, 10 -6
Ns/m 2 Issiqli
k
sig’im
i,
kJ/
(kgK) Zichl
igi,g/
m 3 Yonis
h
issiqli
gi
kJ/m 3
Metan
(CH
4 ) 16,0
43 528,7 82,1 4,64
9 162 10,2 10,7 2,17 0,717
Etan
(C
2 H
6 ) 30,0
7 281,9 32,1 4,95
4 210 8,77 9,39 1,65 1,344
Propa
n
(C
3 H
8 ) 34,0
82 242,0 100,4 9,00
5 262 12,3 12,3 0,993 1,455
Butan
(C
4 H
10
) 28,0
16 302,6 147,1 3,39
4 311 17,1 16,4 1,058 1,185
7

Propan (C
3 H
8 ), propilen (C
2 N
6 ), izobutan (i - C
4 H
10 ), normal butan (n -C
4 H
10 ),
butelen (C
4 H
8 ) lar atmosfera sharoitida bug’ holatda (gaz holatda) yoki bosimini
oshirsak suyuq holatga o’tadi. Ularni suyultirilgan uglevodorodlar deb ham atash
mumkin.
Izopentandan boshlab yuqorisi (17>n>5) atmosfera sharoitida suyuq holatda
boladi. Ular benzin fraksiyasi tarkibiga kiradi.
Uglevodorod molekulasi tarkibida uglerod atomlari soni 18 dan yuqori bo’lsa
atmosfera sharoitida qattiq holatda bo’ladi.
Quruq gaz, suyultirilgan gaz va gazli benzin tarkibi quyidagilardan iborat:
Komponentlar Aralashma
Metan, etan, etilen.
Propan, propilen, i -butan, n - butan,
butelin. i - pentan, n - pentan, amilen,
geksan. Quruq gaz. Erigan gaz.
Benzin.
1. Gazning zichligi.
Jismning zichligi deganda, shu jism tinch holatidagi og’irligining hajmiga
nisbati tushuniladi.
Normal fizik sharoit (0,1013 MPa va 273 K) da gazning zichligini ρ
0 quyidagi
formula orqali aniqlanadi:
ρ
0 = M
22.41
Bu yerda: M - molekular og’irligi.
Agar gazning zichligi 0,1013 MPa bosimda berilgan bo’lsa, boshqa bosimdagi
zichligini (xuddi shu haroratda) ideal gaz uchun quyidagicha hisoblanadi:
ρ
x = ρ
g · ρ
0
3,1013
Ko’p hollarda gazga to’liq xarakteristika berish uchun uning havoga nisbatan
zichligi aniqlanadi. Gazning nisbiy zichligi normal sharoitda havoga nisbatan
zichligi quyidagicha topiladi:
Δ
0 =ρ
0 /1,293
Gaz aralashmasi tarkibi. Gaz aralashmasi, shu aralashma komponentlarining
8

og’irlik va molyar kontsentratsiyasi bilan harakterlanadi. Gaz aralashmasi hajmiy
tarkibi, molyar tarkibi bilan taxminan teng, shunday ekan 1 kmol gaz hajmi
Avagodro qonuni bo’yicha bir xil fizik sharoitda bir xil songa teng, ya’ni 0,1013
MPa va 273 K da 22,41m 3
ga teng.
Gaz aralashmasiga harakteristika berishimiz uchun uning o’rtacha molekular
og’irligini, o’rtacha zichligini (kg/m 3
da) va havoga nisbatan zichligini bilishimiz
kerak. Agar aralashmaning molyar tarkibi foizda berilgan bo’lsa, unda o’rtacha
molekular og’irligi quyidagicha aniqlanadi:
M
ap = y
1 · M
1 + y
2 · M
2 … . + y
n · M
n
100 Bu yerda: y
1 y
2 .....y„ - komponentlarining molyar
(hajmiy) ulushi.
M
1 , M
2 .......M
n - komponentlarning molekular og’irligi.
Agar aralashma og’irlik tarkibi berilgan bo’lsa, unda
o’rtacha molekular og’irligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
M
ap = 100
g
1
M
1 + g
2
M
2 + … + g
n
M
n
Bu yerda: g
1 g
2 ......g
n - komponentlarning og’irlik ulushi, % da.
Aralashma zichligi ρ
ap hisoblab topilgan M
ap orqali topib olinadi:
ρ
ap = M
ap
2241
Aralashmaning nisbiy zichligi quyidagicha topiladi:
∆
ap = ρ
ap
ρ
avo = ρ
ap
1,293
Bu yerda: ρ
ap , ρ
sh - Normal sharoitdagi gaz aralashmasi va havoning zichligi.
Tabiiy gazga to’liq harakteristika berishimiz uchun , uning tarkibidagi og’ir
uglevodorodlarni bilishimiz kerak.
Gazning og’irlik tarkibi va molyar tarkibi berilgan bo’lsa, og’ir uglevodorodlar
miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi:
A=10 g ρ‧ ‧
ap =10 u ρ ‧ ‧
Bu yerda g - gaz tarkibidagi og’ir uglevodorodlarning og’irlik ulushi, % da;
ρ
ap - gaz aralashmasi o’rtacha zichligi kg/m 3
;
u - gaz tarkibidagi og’ir uglevodorodlarning molyar ulushi, %da;
9

ρ - berilgan og’ir uglevodorodlar zichligi kg/m 3
.
Har bir gaz o’zining kritik bosimi (P
kr ) va kritik haroratiga ega (T
Kr ). Kritik
harorat shunday haroratki, gaz kritik haroratdan yuqoridagi gaz suyuq holatga
o’tilmaydi. Kritik bosim, bu minimal bosim bo’lib, kritik haroratda turgan gaz
suyuqlanmaydi. Ayrim gazlarning ma’lum bir xossalarini keltirib o’tishimiz
mumkin.
Ko’rsatkichlar CH
4 C
3 H
6 C
3 H
8
Qaynash harorati, °C (1.101
MPada) -161 -88.6 -42.1
Erish harorati, °C
(0 , 0101 MPada) - 182.5 - 183.3 - 187.7
CTzicha alanga olish harorati,
°C 545 -
800 530 -
694 504-583
Gazning namligi ikki ko’rinishda ifodalanadi: nisbiy va absolyut namlik.
Normal sharoitda bir metr kub quruq gaz tarkibidagi suv bug’ining miqdori uning
qiymatini belgilaydi va quyidagicha aniqlanadi:
A= m
c
V
R
Bu yerda: m
c - suv bug’ining og’irligi, kg;
V
r - quruq gaz hajmi, m.
Berilgan aniq haroratdagi gazning haqiqiy absolyut namlik miqdorini, uning
yuqori namlik miqdoriga bo’lgan nisbatiga gazning nisbiy namligi deyiladi.2.2. Sanoatda g az quvur tarmoqlarining tarkibi
Qazib olingan gaz konlaridan boshlang’ich kompressor stansiyalar
orqali tarmoqli magistral quvurlar yordamida uzoq masofaga tashishda
oxirgi magistral nuqtasining ishlab chiqarish joylariga va iste’mol qilish
joylariga yetkazib berish uchun mo’ljallangan yuqori bosimli quvurlar
mo’ljallangan tarmoqli shaxobchalar.
10

Siqilgan uglevodorod gazlarini (propan, butan va ularning
aralashmalarini) 45°C haroratda to’yingan bug’larining qayishqoqligi 1,6
MPa dan ortiq bo’lmagan boshqa siqilgan uglevodorodlarni tashish
uchun mo’ljallangan magistral quvurlar tarmoqlariga ularni ishlab
chiqarish joylaridan (tabiiy va sun’iy uglevodorod gazlarini siqish
zavodlaridan) iste’mol qilish joylarigacha (qabul qilish va uzatish
bazalari, gaz quyish bekatlari, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari,
portlar, gaz tarqatish stansiyalari, jo’natish bazalari) bo’lgan quvurlar
tarmoqlari va shoxchalanishlari kiradi. Magistral gaz quvur tarmoqlariga
quyidagi obektlar kiradi (1-rasm): gaz qazib olish joyida gaz yer qatlami
bosimining ta’siri ostida quduqlardan yig’uvchi individual gaz quvurlari
bo’ylab gaz to’plash punktlariga keladi, bu yerda u birinchi marta
o’lchanadi va zarur bo’lgan hollarda redutsiyalanadi. Gaz to’plash
punktlaridan gaz qazib olish va gaz to’plash kollektoriga, u bo’ylab esa
bosh inshootga – gazni majmuaviy tayyorlash qurilmasiga (UKPG)
yo’naltiriladi, bu yerda gaz tozalanadi, suvsizlantiriladi, ikkinchi marta
o’lchanadi va tovar konditsiyasi holatiga keltiriladi. Bosh kompressor
stansiyasida gaz gaz maydalash agregatlari bilan nominal ishchi
bosimigacha (7,5 MPa) siqiladi, so’ngra esa magistral gaz quvurlari
tarmog’ining chiziqli qismiga keladi. Gaz quvurlari tarmog’ining chiziqli
qismiga chiziqli armatura bilan magistral quvurlar tarmog’ining o’zi,
tabiiy va sun’iy to’siqlardan o’tish joylari, texnologik aloqa va elektr
uzatish liniyalari, trassa bo’ylab o’tgan va trassaga keluvchi yo’llar,
himoyalash inshootlari, oraliq iste’molchilarga ajralish shaxobchalari, suv
va kondensat to’plagichlar, elektrokimyoviy himoyalash tizimi kiradi.
Magistral gaz quvurlari tarmog’ining chiziqli qismiga, shuningdek,
lupinglar, ehtiyot quvurlarini zaxiralash omborlari, vertolyot maydonchalari
va chiziqli qismda ishlaydigan ta’mirlovchi-aloqachilar uchun
mo’ljallangan uylar kiradi. Magistral gaz quvurlari tarmog’ining yer usti
obektlariga kompressor stansiyalari va gaz taqsimlash stansiyalari kiradi.11

Kompressor stansiyalari yonida, qoidaga ko’ra yashash posyolkasi quriladi.
Kompressor stansiyalari gidravlik hisob-kitoblarga muvofiq bir-biridan
120–150 km uzoqlikda joylashadi. Katta diametrli (1220–1420) magistral
gaz quvurlari (MG) tarmog’ining kompressor stansiyalarida (KS) gazni
siqish hozirgi kunda, qoidaga ko’ra, oshirilgan foydali ish koeffitsientiga
ega bo’lgan gazoturbina dvigateli GPA–S-16A, GPA-S-25 va GPU–16A
gaz haydash agregatlari bilan amalga oshiriladi.
1-rasm. Gaz quvur tarmoqlarining tarkibi:
1 – gazni qayta ishlash zavodi (GPZ); 2 – hisobga olish uzeli; 3 –
kompressor stansiyasi; 4 – redutsiyalash stansiyasi; 5 – gazni siqish
stansiyasi; 6 – yer osti gaz ombori; 7 – avtomobilga gaz to’ldirish
kompressor stansiyasi (AGNKS); 8 – ajralishlar; 9 – dyuker; 10 –
elektrokimyoviy himoya EXZ; 11 – suv o’zani; 12 – operatorlik punkti;
13 – dispetcherlik-boshqarish punkti; 14 – ajratuvchi zulfinlar
(zadvijkalar); 15 – ishlab chiqarish ta’minoti bloki; 16 – temiryo’l va
avtomobil yo’llaridan o’tish joylari; 17 – intellektual qo’yilma.2.3. Gaz quvurlari tarmog’idagi gaz haydash agregatlarining
ishga tushirilishi
“O’ztransgaz” AJ tizimi orqali tabiiy gaz yetkazib berish hajmi soatiga 6 892
ming metr kubni tashkil etmoqda. Shu jumladan olinayotgan tabiiy gaz hajmi:
12

▪ gaz qazib oluvchi korxonalardan soatiga 5 403 ming metr kub ( 2022 yil 25
yanvar kuni soat 10:00 holatiga nisbatan 98%);
▪ Gazni yer ostida saqlash inshootlaridan soatiga 850 ming metr kubni tashkil
etmoqda. Mamlakatimiz umumtizimida kuzatilgan elektr energiyasi uzilishlari
tufayli “O’ztransgaz” AJ kompressor stansiyalaridagi ish faoliyati to’xtab qolgan
gaz haydash agregatlarining barchasida ish faoliyati to’liq tiklandi. Hozirgi paytda
Farg’ona vodiysi viloyatlariga tabiiy gaz uzatuvchi “Ohangaron” KSni ishga
tushirish choralari ko’rilmoqda. Amaldagi issiqlik elektr stansiyalaridan faqatgina
Taxiatosh IES tabiiy gaz bilan to’liq ta’minlanmoqda. Navoiy, Sirdaryo,
Tallimarjon, Toshkent va Yangi-Angren IESlarida hozirgacha tabiiy gaz bilan
ta’minlanganlik darajasi 50-80% ni tashkil etmoqda. Tabiiy gaz yetkazib berish
magistral gaz quvurlariga kirib kelayotgan bosim hajmiga qarab orttirib borilyapti.
Hozirgi kunda Farg’ona vodiysi viloyatlariga tabiiy gaz uzatuvchi magistral
gaz quvurlari orqali To’raqo’rg’on IESga tabiiy gaz uzatib beriladi.
O’zbekistonda elektr stansiyalariga zaruriy ko’rsatkichlarda tabiiy gazni
yetkazib berish maqsadida elektr ta’minoti uzilishi chog’ida ishdan to’xtatilgan
sanoat korxonalariga tabiiy gaz yetkazib berish ham yo’lga qo’yilgan. Bundan
tashqari AGTKShlariga ham o’z navbati bilan tabiiy gaz uzatilib beriladi.
III-BOB. Gaz taqsımlash tızımları va gaz yondıruvchı qurılmalar
3.1. Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlari
Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlari O’zbekiston Respublikasi “Xavfli
ishlab chiqarish ob’yektlarining sanoat xavfsizligi to’g’risida”
gi Qonuni (O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006-y., 39-son,
386-modda) va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 11-
maydagi 131-son “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Yer
qa’rini geologik o’rganish, sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda
ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tuzilmasini
yanada takomillashtirishga doir chora-tadbirlar
to’g’risida”gi qaroriga (O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2011-
13

y., 19-son, 191-modda) muvofiq ishlab chiqilgan bo’lib, Gaz taqsimlash va gaz
iste’moli tizimlari xavfsizligi talablarini belgilaydi.
Mazkur qoidalarda quyidagi asosiy tushunchalar foydalaniladi.
Avariyaga qarshi himoya — gazni avariya yuz bergan vaqtda o’chirish
moslamasi.
Blokirovka — xodimlar tomonidan xavfsizlik talablari buzilgan holatlarda
yoki texnologik rejim buzilgan vaqtlarda gazni yoki texnologik qurilmani ishga
tushirish imkonini bermaydigan uskuna.
Gaz iste’mol qilish tizimlari — gazdan foydalanuvchi jihozlarda yonilg’i
sifatida gazdan foydalanish hamda uni yetkazib berishda tashkiliy va iqtisodiy
o’zaro bog’liq obyektlardan tashkil topgan ishlab chiqarish hamda texnologik
majmua.
Gaz iste’moli tarmog’i - bir ishlab chiqarish hududida joylashgan ichki gaz
quvurlari tarmoqlari, gaz jihozlari, xavfsizlik hamda gaz yonishi jarayonini
boshqaradigan avtomatika tizimi, gazdan foydalanuvchi jihozlar, inshootlarni o’z
tarkibiga kiritadigan gaz iste’moli tizimining ishlab chiqarish va texnologik
majmui.
Gaz taqsimlash tarmog’i — gaz taqsimlash tizimining aholi yashash joylari
(shahar, qishloq va boshqalar)dagi, shu jumladan qishloqlararo tashqi gaz
quvurlaridan iborat, gaz taqsimlash stansiyasi (GTS)ning chiqishdagi o’chirish
qurilmasidan yoki gazning boshqa tarmog’idan gaz iste’moli obyektidagi kiruvchi
gaz quvurigacha bo’lgan texnologik majmuasi. Gaz taqsimlash tarmog’iga gaz
quvuridagi inshootlar, elektro kimyoviy himoya vositalari, gaz tartiblash punktlari
(GTP) va shkafli gaz tartiblash punktlari (ShGTP) kiradi.
Gaz taqsimlash tarmog’ining himoyalanadigan hududi — foydalanish uchun
normal sharoitlarni ta’minlash va uning shikastlanishi imkoniyatini istisno etish
maqsadida gaz quvurlari trassasi hamda gaz taqsimlash tarmog’ining boshqa
obyektlari atrofida o’rnatiladigan, alohida foydalanish sharoitlari mavjud bo’lgan
hudud.
Gaz taqsimlash tizimi — gazni bevosita iste’molchilarga yetkazib berish va
14

uzatish uchun mo’ljallangan tashkiliy va iqtisodiy jihatdan o’zaro bog’liq
obyektlardan iborat ishlab chiqarish majmuasi.
Gaz tartiblash punkti (GTP) va qurilmasi (GTQ) — gaz taqsimlash
tarmoqlarida gaz bosimini pasaytirish va uni belgilangan darajada saqlab turish
uchun mo’ljallangan texnologik qurilma.
Gazdan foydalanuvchi jihoz (qurilma) — texnologik jarayonda gazdan
yoqilg’i sifatida foydalanuvchi jihoz. Gazdan foydalanuvchi jihoz sifatida
qozonlar, turbinalar, pechlar, gaz-porshenli dvigatellar, texnologik tizimlar va
boshqa jihozlarni qo’llash mumkin.
Gazdan xavfli ishlar — gazlangan muhitda yoki gaz chiqish ehtimoli mavjud
joylarda bajariladigan ishlar.
Gazning xavfli konsentratsiyasi — gazning alangalanish eng pastki
chegarasining 20 foizidan oshadigan, havo miqdoridagi konsentratsiyasi (gazning
hajmli ulushi).
Diagnostika — obyektlar (gaz quvurlari va inshootlari)ning texnik holatini
aniqlash bo’yicha nazariya, usullar va vositalarni qamrab olgan bilim sohasi.
Kirish gaz quvuri — taqsimlovchi gaz tarmog’iga ulanish joyidagi kiruvchi
gaz quvuridan o’chiruvchi moslamagacha yoki binoning kirish joyidagi yer ostidan
o’tkazilgan g’ilofgacha bo’lgan gaz quvuri.
Kiruvchi gaz quvuri — binoning kirish joyidagi o’chirish moslamasining
tashqarisida, shu jumladan, ichki gaz quvurigacha, bino devori orqali tashqaridan
g’ilofda o’rnatiladigan gaz quvuri bo’lagi.
Qishloqlararo gaz quvuri — gaz tarmoqlarining aholi yashash joylaridan
tashqarida o’tkazilgan gaz quvuri.
Maydoncha ichidagi gaz quvuri — korxonaning ishlab chiqarish hududi
ichkarisidagi sanoat iste’molchisiga gaz ta’minoti manbaidan gaz uzatishni
ta’minlaydigan taqsimlovchi gaz quvuri bo’lagi (kirish qismi).
Maydoncha tashqarisidan o’tkazilgan gaz quvuri — korxonaning ishlab
chiqarish hududidan tashqaridagi sanoat iste’molchisiga gaz ta’minoti manbaidan
gaz uzatishni ta’minlaydigan taqsimlovchi gaz quvuri.
15

Putur yetkazmaydigan nazorat — materiallar xususiyatlarini buzmasdan yoki
namuna olmasdan aniqlash usuli bilan texnologik qurilmalarning texnik holatini
nazorat qilish.
Saqlash berkitish klapani (SBK) — gaz uzatilishini to’xtatishda ish holatini
yopiq holatga keltirish tezligi 1 soniyadan oshmasligini ta’minlaydigan qurilma.
Saqlash chiqarish klapani (SChK) — gaz jihozlarini tarmoqdagi gaz bosimi
ruxsat berilmaydigan darajasigacha oshib ketishidan himoyalaydigan qurilma.
Signalizatsiya — nazorat qilinadigan parametrlarning yuqori va quyi
o’lchamlarga yetish hollarida ovozli yoki yorug’lik yordami bilan xabar berilishini
ta’minlaydigan uskuna.
Taqsimlovchi gaz quvuri — gaz taqsimlash tarmog’idagi gaz manbaidan
kiruvchi gaz quvurigacha gaz iste’molchilariga gaz yetkazib beruvchi gaz quvuri.
Tashqi gaz quvuri — kiruvchi gaz quvuridan oldinda o’rnatilgan o’chiruvchi
moslamagacha bo’lgan yer osti va yer ustidan yoki binoning kirish joyidagi
g’ilofgacha bo’lgan yer ostidan o’tkazilgan gaz quvuri.
Ta’mirlash — mahsulotlar (gaz quvurlari va inshootlar)ning sozligi yoki ish
qobiliyatini tiklash hamda uning resurslarini yoki asosiy qismlarini tiklash
bo’yicha bajariladigan operatsiyalar majmui.
Texnik xizmat ko’rsatish — mahsulot (texnik qurilma)dan maqsadli
foydalanish, saqlash va yetkazib berishda uning ish qobiliyatini yoki sozligini
saqlab turish bo’yicha bajariladigan operatsiyalar majmui yoki yakka operatsiya.
Shkafli gaz tartiblash punkti (ShGTP) — gaz taqsimlash tarmoqlarida gaz
bosimini pasaytirish va uni belgilangan darajada saqlab turish uchun mo’ljallangan
shkaf ko’rinishida tayyorlangan texnologik qurilma.3.2.
Zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ularning qo’llanilishi
Toshkentda joylashgan SPART EKO kompaniyasi xonadonlar uchun
avtomatlashtirilgan zamonaviy gorelkalarni taqdim etadi. Endilikda siz so’nggi
texnologiyalar yordamida ishlaydigan maxsus qurilmalarni xarid qilib, xavfsiz
isitish tizimini ta’minlash imkoniga egasiz. Shuningdek, gorelkalar tugmalar orqali
16

boshqariladi. Ularni yoqish uchun gugurt bilan chaqib, yondirishga hojat
qolmaydi. Gorelkalar maishiy hayotda nimaga kerak. Jumladan: - birinchi navbatda
havo-gaz qorishmasini aniq aralashtirish uchun uchun zarur;
- zamonaviy gorelkalarda yangi texnologiya va ishlanmalar mavjud bo’lib, ular
tabiiy gaz yonishini maksimum darajada oshirishga yordam beradi;
- b u qurilmalarni o’rnatish va joyidan ko’chirish juda oson. Ortiqcha
ovoragarchiliklarga esa hojat qolmaydi;
- uzoq muddatgacha chidamlilik hamda ishonchli sifat;
- gorelkalar sanitar-gigiena qoidalariga javob beradi;
- shuningdek, ular ortiqcha shovqin-suronsiz ishlaydi.
2-rasm. SPART EKO zamonaviy gaz gorelkasi
SPART EKO kompaniyasi o’z faoliyatini 2005 yilda boshlagan bo’lib,
mijozlarga xorijdan keltirilgan va korxonada terilgan eng sifatli gorelkalar, suv
isitish qozonlarini taklif qiladi. Kompaniyaning yana bir ajralib turuvchi jihati, bu
yerda siz nafaqat qurilmalarning o’zini, balki ularga zarur bo’luvchi qo’shimcha
sifatli ehtiyot qismlarni ham topishingiz mumkin.
Hozirda biz xonadonlardagi isitish tizimlari faoliyatini kuzatadigan bo’lsak,
xususiy turar-joylarning 50 foizdan ortiq qismida hali ham avtomatlashtirilgan
tizimlar yo’q. Shuningdek, avvaldan xavfsizlik choralari ko’rilmaganligi uchun
aholining gazdan noto’g’ri foydalanishi oqibatida ko’plab uylar yong’in ostida
qolmoqda.
17

3-rasm. SPART EKO zamonaviy gaz gorelkasida gaz yonish jarayoni
Endi esa o’ziningiz va oila a’zolaringiz xavfsizligi, salomatligi haqida
qayg’uradigan vaqt keldi. SPART EKO kompaniyasi xonadoningiz uchun eng
munosib mahsulotlarni hadya etadi. Kompaniyaning tajribali mutaxassislari
tomonidan yig’iladigan qurilmalar sizga uzoq yillar davomida samarali xizmat
qiladi. Eng muhimi, ular - chidamli, hamyonbop va avtomatlashtirilgandir.
Eslatma: Uyda gaz o’chib qolganidan 1 daqiqa o’tgach, gorelkaning yong’in
xavfsizligi klapani avtomatik tarzda yopiladi. Shu bilan birga, gaz qaytib
kelganida, atrofga gaz isi chiqmaydi. Xonadon egasi 40-50 foizgacha gazni tejab
qolishi mumkin.
18

4-rasm. SPART EKO gaz gorelkasining isitish qozonida joylashuv nuqtasi:
1-gaz gorelkasini qozonga o’rnatilishi; 2-SPART EKO zamonaviy gaz
gorelkasini joylashgan nuqtasi.
Bundan tashqari, kompaniyaning maxsus xizmat markazi bo’lib, xodimlar har
bir mahsulot xaridida siz uchun yaqindan ko’mak va maslahatlarni berishga
hamisha tayyor. Agarda qandaydir qiyinchiliklar yoki texnik yordam zarur bo’lsa,
xizmat markaziga bevosita murojaat qilishingiz mumkin. Yana bir muhim narsa:
Ko’pchilik xonadondagi eski suv isitish qozonlarini butunlay yangilash kerakligini
o’ylab, havotir olishadi. Biroq bunga hojat yo’q. Uzoq yillar davomida ishlatib
kelayotgan suv isitish qozoni (kotyol)ni olib tashlab, yangi import qurilmalarni
o’rnatish shart emas. Shunchaki uning yuza qismini yangi avtomatlashtirilgan
gorelkaga almashtirish kifoya. Agar harorat to’g’ri belgilansa, suv ma’lum bir
darajaga yetganda o’chadi, sovigandan keyin esa yana yonadi.
3.3. Qozonlarda yoqilg'ini yondirish uchun qurilmalar
Yoqilg'i changining kerak bo'lgan yonish jadalligi uchun yoqilg'i
aralashmasini tayyorlash yondirgich qurilmasida erishiladi va u yondirgich deb
ataladi. 70-130 0
C haroratda maydalash jarayonidan va quritishdan so'ng olingan
yoqilg'i changi birlamchi havo oqimi orqali yoqilg'i kamerasiga puflanadi; 250-420
19

0
C haroratda bu erga yondirgich orqali ikkilamchi havo kelib tushadi. Demak,
yondirgichlar o'txonaga 2 xil oqimni uzatadi – changhavoli aralashma va
ikkilamchi havo. Yoqilg'i aralashmasining hosil bo'lishi, o'txona kamerasida
tugatiladi. Yondirgichlar yonish qurilmasining asosiy elementi hisoblanadi,
aralashmaning hosil bo'lishi uning o'txonada joylashuviga bog'liqdir, o't olish
jadalligini aerodinamik yonish kamerasi aniqlaydi, tezlik va to'liq yonish, issiqlik
quvvatini va o'txonaga o'z samarasini beradi.
Changli yondirgichlar
Changli yondirgichlar uyurmalangan va to'g'ri oqimli bo'ladi. Chang holatidagi
yoqilg'ini va tabiiy gazni yondirishda chang-gazli aralashma yondirgichlar
qo'llaniladi. Aralashma yondirgichlar uch xil yoqilg'ini yondirishda ishlatiladi
(qattiq, gaz, mazut). Uyurmalangan yondirgichlar orqali chang havo aralashmasi
va ikkilamchi havo uyurmaviy oqim ko'rinishida beriladi va o'txona hajmida
konussimon yoyilgan alanga hosil bo'ladi (5-rasmga qarang). Bu xildagi
yondirgichlar aylana kesimida bajariladi.
To'g'ri oqimli yondirgichlar ko'pincha o'txona parallel oqim aerochangini va
ikkilamchi havoni uzatadi. Birinchi navbatda aralashgan oqimning o'txona
devorida yondirgichlarning o'zaro joylashishi va zarur bo'lgan o'txona hajmida
aerodinamik oqimni hosil qiladi. Bu yondirgichlar kesimda ikki xil bo'lishi
mumkin: aylana va to'g'riburchakli.
Uyurmalangan yondirgichlar quyidagi turlarga bo'linadi:
- ikkichig'anoqli uyurmaviy aerochanglar va chig'anoqli apparatda ikkilamchi
havo aylantiriladi (5-rasm, a);
- to'g'ri oqimli – chig'anoqli, to'g'ri oqimli kanalga aerochang tushib, sochgich
tomonga uzatiladi, chig'anoqli apparatda esa ikkilamchi havo aylanadi (5-rasm, b);
- chig'anoq-kurakli-aerochang oqimini chig'anoq aylantiradi, ikkilamchi havoni
esa aksial aylantirgich yordamida (5-rasm, c).
- ikki kurakli – ikkilamchi havo va aerochang aksial va tangensial kuraklar
yordamida aylantiradi (5-rasm, d).
20

5-rasm . Uyurmali yondirgichlar turlari:
a – ikki chig'anoqli uyurmali yondirgich; b – to'g'ri oqimli chig'anoqli
yondirgich; s – chig'anoqli kurakli yondirgich; d – ikki kurakli yondirgich; 1 –
chang-havo aralashma chig'anog'i; 1’ – chang-havo aralashma kirish patrubkasi; 2
– ikkilamchi havo chig'anog'i; 2’ – ikkilamchi havoning kirish qutisi; 3 –
changhavo aralashmani o'txonaga uzatish kanali; 4 – shu ham ikkilamchi havo
uchun; 5 – asosiy mazut forsunkasi; 5’ – mazut forsunkasi; 6 – chang-havo
aralashmani chiqishida kesib tarqatuvchi; 7 – ikkilamchi havo kurakli
aylantiruvchi; 8 – markaziy havo uchlamchi uzatish kanali; 9 – kesib tarqatuvchi
holini rostlash; 10 – havo oqimini aylantiruvchi; 11 – o'txona qoplamasi; P –
o'txonadagi gazlarni alanga tomiriga so'rish.
Uyurmalangan yondirgichlar ishlab chiqarish samaradorligi 1 dan 3,8 kg gacha
shartli yoqilg'ilari, 25 dan 1000 MVt gacha bo'lgan issiqlik quvvatini aniqlaydi.
Ko'p tarqalgan bu ikki chig'anoqli va chig'anoqli-kurakchali yondirgichlar, katta
21

issiqlik quvvati uchun ishlatiladi (75-1000 MVt).
Uyurmalangan yondirgichlar o'zining kuchli ejeksiyasi issiq o'txona gazining
changhavo aralashmasiga kelib tushishi bilan ajralib turadi, buning natijasida tez
qizib, alangalanish haroratigacha olib keladi (6-rasm).
6-rasm. Uyurmali yondirgichdan chiqishda aralashma hosil bo'lishi: I-chang-
havo aralashmasi; II-ikkilamchi havo
Chang-havoli aralashma va ikkilamchi havo yondirgichdan chiqishda ikkita
tarqalgan kesilgan konusni hosil qilib, ikki qismida qo'shimcha ravishda so'rilish
zonasida yuqori haroratli gazning yonish yadrosida hosil bo'ladi. Bu jarayonga
o'txonadagi qancha ko'p issiq gazlar kiritilsa, shuncha gaz o't olib, yoqilg'i yonadi.
To'g'ri oqimli yondirgichlar. Oqimni ancha past turbulizasiya bo'lishi
munosabati bilan to'g'ri oqimli yondirgichlar, kichik kengayish burchakli birlamchi
va ikkilamchi oqimlarni bo'sh aralashtiruvchi uzoq masofali yo'naltirilgan oqimni
hosil qiladi. Shuning uchun yoqilg'ini muvaffaqiyatli yoqishda, o'zaro
harakatlanishning oqishi har xil yondirgichlarning o'txona kamerasida erishiladi.
Ular qo'zg'almas yoki ishlashi burama bo'lib kamerada o'rnatilishi mumkin va
22

o'txonaning rejimini sozlash ishlarini osonlashtiradi (7-rasm, a).
7-rasm. To'g'ri oqimli chang-ko'mir yondirgichlari:
a – chang chiqishida aylanadigan o'rnatma; b – issiq havoning markaziy kanali
bilan; 1 – chang-havo aralashmani keltirish; 2 – issiq havo keltirish; 3 – hanghavo
aralashma chiqishi; 4 – issiq havo chiqishi; 5 – o'txonadagi gazlar oqimga
so'rilishi.
To'g'ri burchakli yondirgich turi, balandligi bo'yicha tepaga cho'zilgan. U
o'zining yuqori ejeksiyasi yordamida atrof gaz muhitning yon tomonlama oqish
xususiyatiga ega. Shuning uchun bu turdagi yondirgichlar tashqi aerochangni
uzatishda (14.b-rasm) ichki changni uzatishda yondirgichdan oldin alanga olishni
hosil qiladi. To'g'ri oqimli yondirgichlar nisbiy unumdorligi katta bo'lmagani
uchun, katta quvvatli bug' qozonlarda bloklar sifatida ishlatiladi (8-rasm).
23

8-rasm . Ikkita to'g'ri oqimli yondirgichdan iborat blok: 1-chang-havo
aralashmasi; 2-ikkilamchi havo
To'g'ri oqimli yondirgichlarda yondirish uchun asosan yuqori reaksion
yoqilg'ilar ishlatiladi: qo'ng'ir ko'mirlar, torf, slanes va yuqori (reaksion)
uchuvchan moddali tosh ko'mirlardir. Yondirgichdan chiqishda chang-havo
aralashmasining tezligi quyidagicha: v
1 =20 ÷ 28 m/s, ikkilamchi havoning optimal
tezligi v
2 =(1,5 ÷ 1.7)v
1 .
Yondirgichlarning joylashuvi
O'txona kamerasining devoridagi yondirgichlar shunday taqsimlanadiki,
yadro alangasida yoqilg'ining maksimal to'liq yonishini ta'minlash uchun,
o'txonadan berilgan qattiq yoki suyuq shlaklarni chiqarib tashlash uchun qulay
sharoitlarni ta'minlash va o'txona kamerasi devorlarida shlaklanishga imkoniyat
bermaslik kerak. Yondirgichlarning turlarini tanlashda va optimal joylashuvining
ayni ishchi tavsifi hisobga olinadi.
Demak, to'g'ri oqimli yondirgichlarni uyurmalangan yondirgichlar bilan
solishtirganda shuni ko'rish mumkinki, uyurmalangan yondirgichlar o'zining
uzunligi bo'yicha qisqa alanga va keng burchak ochilishini hosil qiladi. Birlamchi
va ikkilamchi havo oqimining shiddatli aralashuvi uyurmalangan harakat
24

energiyasi hisobiga hosil bo'lib, yoqilg'ining alanga yadrosida to'liq yonishini
ta'minlaydi (90-95 % gacha). Shu ma'noda uyurmalangan yondirgichlar "yakka
tartibli" yondirgichlarga kiradi, har biri alohida o'zining yoqilg'i yoqishini
ta'minlaydi. 9-rasmda uyurmalangan ko'mirchangli yondirgichlarning joylashuv
chizmasi ko'rsatilgan.
Chizmada yondirgichlar frontalli va ikki frontalli (9-rasmda a, b) balandligi
bo'yicha bir yoki ikki yarusli bo'lib bajarilishi mumkin. Bir frontal bo'ylab
joylashganda ekranning orqa devori kuchli issiqlik oluvchanlikni kuchli qabul
qiladi (10-20% o'rtachadan yuqori) va devordagi shlaklanishni yo'qotish uchun
o'txona teranligi b = (6 ( 7)·Da bo'lishi lozim, bu erda: Д
а – yondirgichning
ambrazura diametri.
9-rasm . Uyurmali chang-ko'mir yondirgichlarning o'txona devorlarida
joylashishi: a – frontalli ikki yarusli; b – frontalli ikki tomonli bir yarusli; s – yon
tomonli bir yarusli.
Katta quvvatli bug' qozonlarida bir frontalli devorda kerakli
yondirgichlarni joylashtirish mumkin bo'lmasa yondirgichlarning qarama-qarshi
bo'lib ikki frontalli joylashuvi muhimdir.
IV-BOB. Hayot faolıyatı va texnıka xavfsızlıgı qismi
25

4.1. Gaz yondiruvchi qurilmalarning a mal qilish sohasi va
qo’llash tartibidagi texnika xavfsizligi
1. Gaz yondiruvchi qurilmalarning a mal qilish sohasi va qo’llash tartibi
quyidagilarga nisbatan amal qiladi:
 aholi yashash joylaridagi, jumladan qishloqlararo tashqi gaz quvurlari;
 gaz bosimi 1,2 MPa gacha bo’lgan tashqi (maydon ichidagi), ichki gaz
quvurlari hamda sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa ishlab chiqarishlardagi
gaz jihozlari (texnik qurilmalar);
 gaz tartiblash punktlari (GTP), gaz tartiblash qurilmalari (GTQ) va shkafli
gaz tartiblash punktlari (ShGTP);
 po’lat gaz quvurlarini elektro-kimyoviy korroziyadan himoyalash vositalari;
 gaz taqsimlash va iste’mol qilish bo’yicha texnologik jarayonlarni avtomatik
boshqarish tizimlari va vositalari;
gaz quvurlaridagi bino va inshootlar.
2. Mazkur Qoidalar quyidagilarga nisbatan amal qilmaydi:
 avtomobillarni gaz bilan to’ldirish kompressor stansiyalari (AGTKS);
 texnologik (maydon ichidagi) gaz quvurlari va metallurgiya ishlab
chiqarishidagi gaz jihozlari;
 bosimi 1,2 MPa dan yuqori bo’lgan magistral va kiruvchi gaz quvurlari;
 texnologik (maydon ichidagi) gaz quvurlari hamda tabiiy gazdan xomashyo
sifatida foydalanadigan kimyo, neftkimyo, neft qazib chiqarish va neftni
qayta ishlab chiqarish sanoatlaridagi gaz jihozlari;
 texnologik (maydon ichidagi) gaz quvurlari hamda gaz qazib chiqarishga va
ishlab chiqarishlaridagi gaz jihozlari;
 suyultirilgan uglevodorodli gazlar (propan-butan)ni saqlash, yetkazib berish
va foydalanish obyektlari;
gazdan foydalanuvchi ko’chma qurilmalar hamda avtomobil, temir yo’l transporti,
26

uchuvchi apparatlar, daryo va dengiz kemalari gaz jihozlari;maxsus, harbiy
maqsaddagi gaz va gazdan foydalanuvchi jihozlar;tajriba gaz quvurlari hamda gaz
jihozlarining tajribaviy namunalari;
3. Gaz-havo aralashmasining portlash energiyasidan foydalanuvchi yoki
himoya gazlarini olish uchun mo’ljallangan qurilmalar.
Gaz taqsimlash va gaz iste’mol qilish tizimlari
4. Aholi yashash joylaridagi gaz taqsimlash va ishlab chiqarishlardagi gaz
iste’moli tizimlari mazkur Qoidalar, amaldagi qurilish me’yorlari va qoidalari
hamda boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilishi lozim.
5. Gaz taqsimlash va gaz iste’mol qilish tizimlari, xavfsiz gaz uzatish va zarur
hollarda tezkorlik bilan gaz tarmog’idan to’xtatishini ta’minlashi lozim.
6. Gaz taqsimlash tarmog’idagi gaz quvurining tuzilishi gaz quvurlaridan
xavfsiz va ishonchli foydalanilishi, gazni bosim va sarf bo’yicha belgilangan
ko’rsatkichlarga muvofiq yetkazib berishi, shuningdek kondensatli tiqilmalar
shakllanishiga yo’l qo’ymasligi lozim.
7. Texnik shartlarda, rejasida gaz taqsimlash tarmog’idagi ulanish nuqtasi,
undagi gaz bosimi, quvur diametri va tayyorlangan material, elektro-kimyoviy
himoya vositalari (po’lat gaz quvurlari uchun), shuningdek tuproqning emirilishga
faolligi va daydi toklar manbai mavjudligi ko’rsatilgan ma’lumotlar bo’lishi lozim.
Gaz taqsimlash tarmoqlari
8. Gaz quvurlarini yotqizish shartlari, gaz quvuri atrofidagi gorizontal va
vertikal yo’nalishda o’tkazilgan muhandislik kommunikatsiyalar, shuningdek
binolar, inshootlar, tabiiy va sun’iy to’siqlarga nisbatan masofalarni belgilashda
amaldagi Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ) talablari hisobga olinishi lozim.
9. Gaz quvurlari konstruksiyasining mustahkamlik va turg’unlik hisob-
kitoblari, shuningdek gaz quvurlarining gidravlik hisob-kitoblari tegishli
hujjatlarga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
10. Gaz quvurlarining hisob-kitoblari unga ta’sir etadigan turli kuchlanishlar,
jumladan ta’sir vaqti, yo’nalishi, shuningdek tuproq va tabiiy sharoitlar
(cho’kishlar, seysmik ta’sirlar, hududlarda bajariladigan ishlar va boshqalar)
27

keltirib chiqaradigan kuchlanishlardan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi
lozim.
Gaz quvuriga ta’sir etadigan kuchlanishlarni hisob-kitob qilishda quvur va
armatura vazni, gaz quvurining dastlabki kuchlanish ostidagi holati, haroratning
keskin o’zgarishi, ko’chmalar va yog’ingarchiliklardagi qo’shimcha kuchlanishlar
ta’sirini inobatga olish lozim.
11. Yer ustidan o’tkazilgan gaz quvurlari uchun, tebranma kuchlanishlar
mavjud bo’lgan hollarda yoki gaz quvurining seysmik hududda joylashishida gaz
quvurining harakatlanishini ta’minlaydigan va shu bilan birga uning ustunlardan
tushib ketishiga yo’l qo’ymaydigan mahkamlanishini ko’zda tutish lozim.
12. Gaz quvurini yer ustidan o’tkazishda standart harakatlanuvchi va
harakatlanmaydigan tayanch qismlar o’rnatilishi ko’zda tutilishi lozim.
Ustunlar oralig’idagi masofani, ustunlarning tabiiy ta’sir keltirib chiqarishi
mumkin bo’lgan deformatsiyasini hisobga olgan holda belgilash lozim.
Tuproqning deformatsiyalanishi istiqbolidan kelib chiqib, ustun konstruksiyasi,
odatda gaz quvurining tiklanishi ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
13. Yer usti gaz quvurlari yonmaydigan materialdan tayyorlangan ustunlar,
estakadalar va o’tkazgichlar orqali o’tkazilishi lozim.
Gaz quvurlarining ustunlari orasidagi masofa, gaz quvurlaridan chiqadigan
kuchlanish, ustunlarga tuproqlarning ta’siri, shuningdek tabiiy ta’sirdan kelib
chiqib belgilanishi lozim. O’tkazish balandligi amaldagi Qurilish me’yorlari va
qoidalari (QMQ)ga muvofiq tanlanishi lozim.
14. Yer ustidagi gaz quvurlarining turg’un ustunlar orasidagi uchastkalarini
joylashtirishda, ularga quvur devori harorati va bosimi o’zgarishining ta’sirini
hisobga olish lozim. Ushbu ta’sirlarni kompensatsiya qilish uchun gaz
quvurlarining trassa burilishlaridagi burchaklari o’z-o’zidan kompensatsiyalanishi
yoki zavodda tayyorlangan kompensatorlar (linzali, silfonli)dan foydalanish
mumkin.
15. Gaz iste’moli tizimlari hamda texnik qurilmalar uchun foydalaniladigan
quvurlar, armaturalar, ulash detallari va mahsulotlari materiallarini tanlashda gaz
28

bosimi, hisoblangan harorat va boshqa sharoitlarni hisobga olish lozim.
16. Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarini quyidagi joylarda
o’tkazish mumkin:
aholi yashash joylarida bosimi 0,3 MRa gacha bo’lgan holda;
aholi yashash joylaridan tashqarida (qishloqlararo) bosimi 0,6 MRa gacha
bo’lgan holda.
Mustahkamlik zaxiralarining koeffitsiyenti kamida 2,5 ga teng bo’lishi lozim.
17. Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarini quyidagi joylarda
o’tkazish mumkin emas:
foydalanish jarayonida quvur devorining harorati minus 15° S dan pasayib
ketishi mumkin bo’lgan hollarda;
tarkibida aromatlashtirilgan va xlorlangan uglevodorodlar mavjud bo’lgan
gazlar, shuningdek suyultirilgan uglevodorodli gazlarning suyuq fazasi bo’lgan
gazlarni yetkazib berishda;
seysmiklik darajasi 7 balldan yuqori bo’lgan hududlardagi aholi yashash
joylarida mustahkamlik zaxirasi koeffitsiyenti o’lchanadigan uzunlikning 2,8 dan
past bo’lganda, payvandlanadigan birikma ulanishlarini ultratovushli usulda 100
foiz nazorat qilinmasdan;
erdan, yer ustidan, bino ichidan, shuningdek tonnellar, kollektorlar va
kanallardan o’tkazishda;
sun’iy va tabiiy to’siqlar (temir yo’llarning umumiy tarmoqlari va 1-Sh toifa
avtomobil yo’llari) orqali tezkor yo’llar ostidan, umumiy maqsaddagi magistral
ko’chalar va yo’llar orqali, shuningdek kengligi 25 metrdan katta bo’lgan suv
to’siqlari va III toifa botqoqliklar orqali o’tkazishda, mustahkamlik zaxirasi
koeffitsiyenti 2,8 dan past bo’lgan va quvur tashqi diametrining nominal nisbati,
quvur devorining nominal qalinligiga nisbatan 11 dan yuqori bo’lgan hollarda.
18. Yer osti gaz quvurlarining boshqa kommunikatsiyalar bilan kesishgan
joylarida gazning ushbu kommunikatsiyalarga kirishi va ular bo’ylab
harakatlanishining oldini olishga qaratilgan himoya choralari ko’rilishi lozim.
19. Yer ustidagi gaz quvurlari yuqori kuchlanishga ega bo’lgan elektr uzatgich
29

simlari bilan kesishgan joylarida, elektr simlarining uzilish hollarida gaz quvurlari
ustiga tushishining oldini olishga qaratilgan himoya choralari ko’rilgan bo’lishi
lozim.
Gaz quvurining yerlashtirilgan qarshiligi va uning himoya qurilmasi 10 om dan
oshmasligi lozim.
20. Gaz quvurlari va elektr o’tkazgich simlari kesishgan joylarida hamda ularni
bir-biriga nisbatan parallel o’tkazishda ular orasidagi masofa
“O’zdavenergonazorat” inspeksiyasining 2005-yil 19-sentabrdagi 177-son buyrug’i
bilan tasdiqlangan “Elektr qurilmalarini o’rnatish qoidalari”ga (O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligining 2005-yil 12-oktabrdagi 20-15-206/22-son
xulosasiga muvofiq ushbu hujjat texnik hujjat deb topilgan) muvofiq bo’lishi
lozim.
21. Gaz quvurlarini devor orasidan o’tkazishda ularni po’lat g’iloflar orasidan
o’tkazish lozim. G’ilofning ichki diametri bino va inshootlarning
deformatsiyalanishini hisobga olgan holda, biroq gaz quvuri diametridan 10 mm
dan yuqori bo’lmasligi lozim. Gaz quvurlari va g’ilof oralig’idagi bo’shliq elastik
materiallar bilan zichlanishi lozim.
22. Berkituvchi armaturalar va kompensatorlar joylashtiriladigan quduqlarning
kengligi, ularni montaj qilish va ularga xizmat ko’rsatishni ta’minlashi lozim.
Quduqlarning konstruksiyasi yer osti suvlariga nisbatan chidamli darajada
tayyorlangan bo’lishi lozim.
Tashqi gaz quvurlarini elektro-kimyoviy emirilishdan himoyalash
23. Yer osti po’lat gaz quvurlarini qurish bo’yicha texnik topshiriqda, uni
elektro-kimyoviy emirilishdan himoyalash bo’limi kiritilgan bo’lishi lozim.
24. Yer osti po’lat gaz quvurlari, polimer materiallaridan tayyorlangan gaz
quvurlaridagi po’lat o’rnatmalar, ochiq o’tkazilgan g’iloflarni elektro-kimyoviy
emirilishdan himoyalash, ancha kuchaytirilgan himoya izolatsiya qoplamalari
orqali amalga oshirilishi, emirish faolligi yuqori bo’lgan tuproqlarda yoki daydi
toklarning xavfli harakatlari mavjud joylar esa, qo’shimcha ravishda elektro-
kimyoviy himoya vositalari (EKH) bilan amalga oshirilishi lozim.
30

25. Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarining binoga kirish
(bevosita binodan oldin va kirish joyida elektrdan himoya qiluvchi o’rnatmalar
bo’lishi zarur) joyidagi po’lat o’rnatmali qismlarida uzunligi 10 metrdan
oshmaydigan po’lat o’rnatmalar uchun EKHni ko’zda tutish shart emas.
Ushbu hollarda transheya butun uzunligi va chuqurligi bo’yicha qumli tuproq
bilan ko’milishi lozim.
26. Yer ustidagi gaz quvurlari qurilish olib borilayotgan hudud havo
haroratidan kelib chiqib sariq rangga ikki qatlam qilib bo’yalishi lozim.
Berkitish, rostlash armaturasi hamda saqlash moslamalari
27. Gaz quvurlaridan xavfsiz foydalanishni ta’minlash maqsadida berkitish,
rostlash armaturasi hamda saqlash moslamalari blokirovka va o’lchash vositalari
bilan jihozlanadi.
28. Berkitish, rostlash armaturalari hamda saqlash moslamalari blokirovka va
o’lchov vositalarining soni va o’rnatish joylari, gazdan foydalanish jihozlaridan
foydalanish jarayonida xizmat ko’rsatish xodimlarining aralashuvisiz xavfsiz
foydalanishni ta’minlashi, shuningdek gaz quvurlari va jihozlari (texnik
qurilmalar)ga xizmat ko’rsatilishining qulayligini hisobga olgan holda
joylashtirilishi ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
29. Tashqi gaz quvurlarida o’chirish artamaturasi quduqlarda yoki yer ustida
o’rnatilishi mumkin.
30. O’chirish, rostlash armaturasi, himoya moslamalari, elektr zanjirini himoya
qilish uskunalari, xavfsizlik, blokirovka va o’lchov avtomatikasi konstruksiyalari
texnik hujjatlarga muvofiq bo’lishi lozim.
31. O’chirish va rostlash armaturasi gaz muhitiga mo’ljallangan bo’lishi lozim.
Boshqa muhit uchun mo’ljallangan armaturadan, undagi germetiklik gaz
muhitiga mo’ljallangan armatura germetikligidan past bo’lmagan hollarda
foydalanish mumkin emas.
32. Armatura materiali iqlim sharoitlari va gazning ish bosimidan kelib
chiqqan holda tanlanishi lozim.
33. Armatura maxoviklarida uning ochilishi va yopilishida aylantirish
31

yo’nalishi ko’rsatilgan bo’lishi lozim.
34. Gaz quvurlarida o’rnatiladigan armaturalar boshqarish, xizmat ko’rsatish va
ta’mirlash uchun qulay holda o’rnatilishi lozim.
35. Armaturalarni gaz quvurlarida minimal darajada bukish va aylantirish
kuchlanishi sarflanadigan uchastkalarda o’rnatish lozim.
Vazni 500 kg dan ortiq bo’lgan armaturalarni gaz quvurlarining gorizontal
uchastkalarida o’rnatish hamda ular uchun maxsus tayanch ustunlar yoki osma
moslamalar o’rnatilishi ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
36. Po’lat gaz quvurlarida tiqinlarning qulay o’rnatilishi uchun, flanetslarni
siqish moslamasi bilan buriladigan yoki yaxlit (listovoy) tiqin o’rnatilishi, echib
olinuvchi ulanish va tok o’tkazuvchi ulanish ko’zda tutilishi lozim.
Tiqinlar gaz quvuridagi maksimal bosimga mo’ljallangan bo’lishi,
flanetslardan chiqib turadigan uchdan iborat bo’lib, bunda tamg’ali (bosimi va
diametri ko’rsatilgan) yozuvi bo’lishi lozim.
37. Saqlash, chiqarish klapanlari (SChK) belgilangan maksimal ish bosim
ko’pi bilan 15 foiz ga oshgan hollarda o’z-o’zidan ochilishini ta’minlashi lozim.
Klapan to’liq yopilishi sodir bo’ladigan bosim o’lchami tegishli standartlar
yoki klapanlarni tayyorlash bo’yicha texnik shartlar bilan belgilanadi.
Prujinali PSKlar ularni majburan ochuvchi moslamalar bilan jihozlangan
bo’lishi lozim.
Past bosimli gaz quvurlarida majburan ochilishini ta’minlaydigan
moslamalarsiz SChKlar o’rnatilishi mumkin.
38. Filtrda gaz bosimi pasayishining ruxsat berilgan o’lchamlari ishlab
chiqaruvchi tashkilot tomonidan belgilanadi. Filtrlarda difmanometrlar yoki
filtrdagi bosim keskin o’zgarishini aniqlovchi boshqa moslamalarni ulash uchun
mo’ljallangan shtutserlar bo’lishi lozim.
Gaz sozlash punktlari va qurilmalari
39. Gaz bosimini pasaytirish va uni belgilangan parametrlarda saqlab turish
uchun, gaz taqsimlash tarmoqlarida gaz tartiblash punktlari (GTP), shu jumladan
shkafli gaz tartiblash punktlari (ShGTP) va gaz tartiblash qurilmalarini (GTQ)
32

o’rnatish ko’zda tutiladi.
40. GTP va ShGTP larni amaldagi Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ)ga
muvofiq joylashtirish lozim.
41. GTPlarni turar joy, jamoat, ma’muriy va maishiy binolari (ishlab chiqarish
binolaridan tashqari) ichiga yoki ularga tutash holda, shuningdek ularni binoning
yerto’la va poydevor xonalariga joylashtirish mumkin emas.
42. GTP binolari olovga chidamlilik bo’yicha I-II daraja, SO toifali, bir qavatli,
yerto’lasiz bo’lishi hamda tomi tutash bo’lmasligi lozim.
GTPlarni bir qavatli gazlashtiriladigan ishlab chiqarish binolari, ushbu
binolarga tutash qurilgan qozonxonalar, ishlab chiqarish maqsadidagi maishiy
binolar, olovga chidamlilik darajasi I-II ga teng bo’lgan, SO toifali
gazlashtiriladigan ishlab chiqarish binolarining qoplamalarida, yonmaydigan
issiqlik qoplamali va ochiq joydagi to’silgan maydonchalarda o’rnatish mumkin.
GTP larni tutash va ichiga o’rnatish mumkin bo’lgan binolarning olovga
chidamlilik darajasi I-II ga teng, SO toifali bo’lishi, xonalarining toifasi “G” va
“D” ga tenglashtirilgan bo’lishi lozim. GTP joylashtiriladigan binolarning qurilish
konstruksiyalari (tutash chegaralarda) I tip yong’inga qarshi, gaz o’tkazmaydigan
bo’lishi lozim.
GTP binolarining tom qoplamasining konstruksiyasi (tutash tom) yengil, vazni
120 kg/m 2
dan kam bo’lishi lozim.
Umumiy hajmi xonaning 1 m 3
ichki hajmiga nisbatan kamida 500 sm 2
dan
iborat romlar, yorug’lik fonuslari yoki yengil ochiladigan panellar o’rnatish
hollarida vazni 120 kg/m 2
dan yuqori bo’lgan konstruksiyalardan foydalanish
mumkin.
43. Gaz tartiblash qurilmalari (GTQ), shuningdek alohida va tutash o’rnatilgan
GTP lar joylashgan xonalar toifasi “A” bo’lishi lozim.
GTP xonalaridagi pol materiallari, rom va eshiklarning joylashishi uchqun
chiqishi hollarini istisno etishi lozim.
44. “A” toifa xonalarini boshqa xonalardan ajratib turuvchi devorlar va
to’siqlar yong’inga qarshi I tipli, gaz o’tkazmaydigan holda tayyorlanishi ko’zda
33

tutilgan bo’lib, ular poydevorga tayangan bo’lishi lozim. GTP o’rnatilgan barcha
xonalardagi devor va poydevorlardagi choklari bog’langan bo’lishi lozim.
G’ishtdan qurilgan ajratuvchi devorlarning ikkala tomoni suvalgan bo’lishi lozim.
45. Yordamchi xonalarda texnologik xonalarga bog’liq bo’lmagan holda,
alohida chiqish joylari bo’lishi lozim.
GTP eshiklari yong’inga qarshi ravishda, tashqariga ochiladigan bo’lishi lozim.
46. Ajratuvchi devorlar (ichki to’siqlar)da, shuningdek GTPga tutash qurilgan
binolarning ichida (tutashgan chegaralarda) dudburon va shamollatish tizimlari
qurilmasligi lozim.
47. GTP xonalarini isitish zarurati iqlim sharoitlaridan kelib chiqib belgilanadi.
Issiqlik eltuvchi tizimning maksimal harorati 130° S dan oshmasligi lozim.
Mustaqil isitish apparatini o’rnatish hollarida, uni izolatsiyalangan, alohida
chiqish joyi bo’lgan xonaga o’rnatish lozim.
Gaz uzatish va isitish tizimi quvurlari, shuningdek GTP xonasi devori orqali
o’tkaziladigan boshqa kommunikatsiyalarning gaz o’tkazilishini istisno etadigan
zichlagichlari bo’lishi lozim.
GTP xonalarini, bevosita ushbu xonalarda joylashtirilgan va portlash xavfi
istisno etilgan holda tayyorlangan elektr uskunalari yordamida isitish mumkin.
48. GTP xonalarida tabiiy va (yoki) sun’iy' yoritish hamda bir soatda havoni
kamida 3-marta almashishini ta’minlaydigan tabiiy muntazam ishlaydigan
ventilatsiya ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
49. Jihozlar, gaz quvurlari, armaturalar va asbob-uskunalar xizmat ko’rsatish
va ta’mirlash uchun qulay o’rnatilishi lozim.
Xonalardagi asosiy o’tish joyining kengligi kamida 0,8 metr bo’lishi lozim.
50. GTP, ShGTP va GTQlarda, odatda filtr, saqlash bekitish klapani (SBK),
gaz bosimini rostlovchi, saqlash chiqarish klapani (SChK), o’chirish armaturasi,
nazorat-o’lchov asboblari (NO’A), gaz sarfini o’lchash asbobi (zarur hollarda),
shuningdek jihozlarni ta’mirlash hollarini hisobga olgan holda, ketma-ket ikkita
o’chirish moslamasi va ular oralig’ida tozalovchi quvur o’tkazgich o’rnatgan holda
aylanma gaz quvuri (baypas) o’rnatilishi ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
34

Gaz yurishi bo’yicha ikkinchi o’chirish moslamasi uni bir maromda sozlash
imkonini berishi lozim.
Sanoat korxonalarida, ishlab chiqarish shartlaridan kelib chiqqan holda, gaz
uzatishda uzilishlarga yo’l qo’yilmaydigan hollarda, gaz quvurining GTPdan
chiqish joyidagi mustahkamligi kirish bosimiga ko’ra hisoblangan hollarda
GTPlarda SBKlarni o’rnatish ko’zda tutilmagan bo’lishi mumkin.
Ushbu hollarda gaz bosimining yo’l qo’yiladigan chegaralardan oshib ketishi
yoki pasayib ketishi haqida ogohlantiruvchi signalizatsiya o’rnatilishi ko’zda
tutilgan bo’lishi lozim.
51. SBK bosim sozlagichdan oldin o’rnatilishi lozim.
SBKlar aholi yashash joylari hamda alohida iste’molchilarda o’rnatilgan gaz
jihozlari va gazdan foydalanuvchi qurilmalarni, roslagichdan keyin bosimning
me’yoriy o’lchamlardan oshib ketishidan himoyalashni ta’minlashi lozim.
SChKlarni bosim sozlagichlardan keyin, sarf o’lchagich mavjud hollarda esa,
undan keyin o’rnatilishi lozim.
SChKda bosim qisqa muddatga oshib ketishi hollarida, iste’molchilardagi gaz
jihozlarining normal holda ishlashiga ta’sir etmagan holda, gazni atmosferaga
chiqarishni ta’minlashi lozim.
SChKlar o’tkazuvchanlik qobiliyatining hisob-kitoblari amaldagi me’yorlarga
muvofiq amalga oshirilishi lozim.
SChKlardan oldin ochiq holatda plombalangan o’chirish moslamasi o’rnatilgan
bo’lishi lozim.
52. Bosim sozlagich iste’molchilar tomonidan iste’mol qilinadigan gazning
maksimal miqdori hamda bosimning zarur bo’lgan keskin o’zgarishlari hisob-
kitoblariga muvofiq tanlanishi lozim. Bosim sozlagichning o’tkazuvchanlik
qobiliyati gaz sarfining maksimal miqdoriga nisbatan 15 - 20 foiz ortiqroq, chiqish
bosimi esa nominal o’lchovdan 10 foizdan ortiq bo’lmagan o’lchamda qabul qilish
lozim.
53. GTPlarda, gazni xavfsiz ravishda tarqalib ketishini ta’minlaydigan holda
tashqariga chiqaruvchi havo bilan tozalovchi va chiqaruvchi quvurlar ko’zda
35

tutilgan bo’lishi lozim. Bunda ushbu quvurlar bino karnizi yoki parapetidan
kamida 1 m balandroqqa chiqarilishi lozim.
Gaz o’tkazish quvvati 400 m 3
/h gacha bo’lgan ShGTPlar uchun SChKdan gaz
chiqaruvchi gaz quvurini shkafning orqa devoriga chiqarish hamda gaz quvurini
ko’zda tutilgan o’chiruvchi moslamalari bo’lgan shtutserlar orqali, xavfsiz joyga
chiqarilgan shlanglar yordamida sozlagichdan oldin va keyin shamollatish ko’zda
tutilishi mumkin.
54. Gazni mexanik aralashmalardan tozalovchi filtrlarda foydalaniladigan
filtrlovchi materiallar gaz bilan aralashish natijasida kimyoviy birikmalarni
shakllantirishi hamda uning ta’sirida emirilmasligi lozim.
55. Har bir manometr oldida uch tomonli kran yoki manometrni tekshirish va
o’chirish uchun mo’ljallangan shu kabi moslama o’rnatilgan bo’lishi lozim.
56. GTQlarni bevosita gazdan foydalanuvchi qurilma oldida o’rnatish mumkin.
57. GTP binosining ichki hajmi 500 m 3
dan oshiq hollarda ichki yong’inni
o’chirish ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
58. Elektr jihozlari portlash xavfiga qarshi holatlarni hisobga olgan holda
tayyorlangan bo’lishi lozim.
59. GTPlarda ish va avariyaviy yoritish ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
60. GTP va ShGTP binolarining chaqmoqqa qarshi himoyasi amaldagi
me’yoriy hujjatlarga muvofiq ko’zda tutilgan bo’lishi lozim.
61. ShGTP jihozlarini ishonchli berkitiladigan metall shkaflarga joylashtirish
lozim. Shkafni issiqlik bilan ta’minlash qurilish maydonchasi joylashgan iqlim
sharoitlari hamda ShGTP jihozlarini ishlab chiqargan zavod ma’lumotlaridan kelib
chiqqan holda hal etiladi.
62. ShGTPni isitish tizimi va jihozlarning normal ishlashini ta’minlashi lozim.
Gaz iste’mol qiluvchi tizimlar
63. Noishlab chiqarish maqsadlaridagi binolarda o’rnatilgan gaz jihozlarida
yonish natijasida chiqariladigan mahsulotlarni atmosferaga chiqarish hamda
muntazam ish holatida, havoni ish vaqtida kamida 3-marta, ishdan holi vaqtda
kamida bir marta almashtirish imkoni bo’lgan oqimli tortuvchi shamollatgich
36

ko’zda tutilishi lozim.
64. Shu kabi binolarni issiqlik bilan ta’minlash uchun issiqlik quvvati 360 kW
gacha bo’lgan gazda isitish jihozini xona ichiga yoki tutash holda qurilgan xonaga
o’rnatish ko’zda tutiladi.
65. Gazda isitish jihozini o’rnatish uchun mo’ljallangan xona quyidagicha
bo’lishi lozim:
balandligi kamida 2,5 metr;
tabiiy shamollatgichi, bunda tortuvchi va oqimli qurilmalarning o’lchamlari
hisob-kitoblarga asosan belgilanadi;
xona hajmining har 1 m 3
maydoniga 0,03 m 2
oynalangan romlar hamda tutash
xonalardan to’siq konstruksiyalar o’rnatilgan bo’lishi lozim.
66. Xonalarni mavsumiy isitish uchun zavod sharoitlarida tayyorlangan, yonish
mahsulotlari chiqarilishi ko’zda tutilgan konvektiv va radiatsion ta’sirli (kaminlar,
kaloriferlar, issiqlik bloklari) jihozlarni o’rnatish ko’zda tutiladi.
67. Umumiy issiqlik quvvati 360 kW dan ortiq bo’lgan gazda isitiladigan
jihozlarni, qozonxonalarga nisbatan belgilangan talablarga rioya etgan holda
o’rnatish lozim.
68. Bino va xonalarni issiqlik bilan ta’minlash uchun ularni qo’llash sohasidan
kelib chiqib, infraqizil nur taratuvchi yondirish uskunalaridan foydalanish mumkin.
69. Gaz quvurlari odatda ochiq holda o’tkaziladi. Gaz quvurlarini yopiq holda
o’tkazishda, zarur hollarda unga xizmat ko’rsatish va ta’mirlash uchun uning
oldiga o’tilishi ta’minlanishi lozim.
Binolarning qurilish konstruksiyalari kesishgan joylardagi gaz quvurlari
g’iloflar orqali o’tkazilishi lozim.
Gaz quvurlarini monolit konstruksiyali pollardan o’tkazishda ularning uchi
poldan kamida 30 mm chiqib turgan g’iloflar orqali o’tkazish lozim.
70. Gaz quvurlarini odamlar o’tish joyidan o’tkazishda ushbu joylarda gaz
quvurlari kamida 2 metr balandlikdan o’tkazilishi lozim.
71. Asoslangan hollarda, gaz quvurlarini mavjud binolar, binolarning ishlab
chiqarish xonalari ichiga qurilgan jamoaviy maqsadlardagi xonalar orqali ochiq
37

holda tranzit sifatida, ajralishsiz o’tkazish mumkin. Bunda, ushbu xonalarga tunu-
kun erkin kirib chiqish ta’minlangan bo’lishi lozim.
72. Gaz quvurlarida o’chiruvchi moslamalarni quyidagi joylarda o’rnatish
ko’zda tutilgan bo’lishi lozim:
gaz quvurining xonaga kirish joyida;
sanoat gaz hisoblagichlaridan oldin (hisoblagichni o’chirish uchun kirishdagi
o’chirish moslamasidan foydalanish imkoni bo’lmagan hollarda);
gaz jihozlari, gazdan foydalanuvchi qurilmalar va nazorat-o’lchov asboblari
(NO’A)dan chiqqan shoxobchalarda;
gazdan foydalanuvchi qurilmalarning sanoat va o’t oldirgichi himoyalangan
yondirish uskunalarida;
havo bilan shamollatuvchi gaz quvurlarida;
gaz quvurining qozonxona yoki ishlab chiqarish binosiga kirish joyida xona
ichida, bunda GTQ yoki gaz hisoblagich, kirish joyidan 10 metrdan ortiq masofada
joylashgan bo’lishi lozim.
Gaz quvurlari yopiq holda yoki tranzit sifatida o’tkazilgan hollarda ularga
o’chirish uskunasi o’rnatilmaydi.
73. Binolardagi gazlashtirilgan xonalarning shamollatish tizimi, u yerda
joylashtirilgan ishlab chiqarish texnologiyasiga tegishli amaldagi Qurilish
me’yorlari va qoidalari (QMQ) ga muvofiq bo’lishi lozim.
74. Gaz quvurlari hamda aloqa va simli o’tkazgichlar xabar berish inshootlari
orasidagi masofa amaldagi qoidalarga muvofiq bo’lishi lozim.
75. Gaz quvurlari hamda elektr ta’minoti inshootlari orasidagi masofa va
ularning kesishgan joylari “O’zdavenergonazorat” inspeksiyasining 2005-yil 19-
sentabrdagi 177-son buyrug’i bilan tasdiqlangan “Elektr qurilmalarini o’rnatish
qoidalari”ga (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining 2005-yil 12-
oktabrdagi 20-15-206/22-son xulosasiga muvofiq ushbu hujjat texnik hujjat deb
topilgan) muvofiq bo’lishi lozim.
76. Gaz yondirgich uskunalaridan binoning to’siq konstruksiyalari orasidagi
masofa kamida 1 metrdan iborat bo’lishi lozim.
38

Gaz taqsimlash tizimlarini qurish, qurilish-montaj ishlari olib borilishini
tashkil etish
77. Qurilish jarayonida qurilish-montaj ishlarini olib borish texnologiyasiga
rioya etilishi, gaz quvurini qurish bo’yicha texnik hujjatlarida ko’zda tutilgan
ishlarning bajarilishi, shuningdek tegishli material va mahsulotlardan
foydalanilishi ta’minlanishi lozim.
78. Gaz taqsimlash va gaz iste’mol qilish tizimlarining qurilishi texnik
hujjatlarga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
79. Yer ostidan o’tkazilgan po’lat gaz quvurlari trassasi bo’ylab
ogohlantiruvchi belgilar o’rnatilishi lozim.
Ogohlantiruvchi belgilarda gaz quvurining ulanish joylari, o’rnatilgan
chuqurlik va avariya-dispetcherlik xizmati (ADX) telefon raqami ko’rsatilgan
bo’lishi lozim.
80. Gaz quvuridan binolar va inshootlargacha bo’lgan oraliq masofa ShNK
2.07.01-03 “Shaharsozlik. Shahar va qishloq aholi punktlari hududlarini
rivojlantirish va qurilishini rejalashtirish” talablariga muvofiq belgilanishi lozim.
81. Gaz taqsimlash tarmoqlari atrofidagi qo’riqlash hududi va qo’riqlash
hududiga kiritilgan xo’jalik faoliyati chegaralangan yer uchastkalari belgilanishi
lozim.
82. Gaz quvurlari elementlarining ulanishlari payvandlash orqali bajarilishi
lozim. Armaturalar o’rnatiladigan joylarda flanetslar orqali ulanish mumkin.
Tashqi past va o’rta bosimli po’lat gaz quvurlaridagi armatura o’rnatish
joylarida rezbali ulanishlarni amalga oshirish mumkin.
Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarida rezbali ulanishlar
(sedyelkadagi zaglushka)dan foydalanish, mahsulot konstruksiyasi ish bosimida
xavfsizlikni ta’minlashi lozim.
Rezbali va flanetsli ulanishlar montaj qilish, vizual kuzatib turish, xizmat
ko’rsatish va ta’mirlash uchun qulay bo’lgan ochiq joylarda o’rnatilishi lozim.
Yuzasi silliq zichlantiruvchisi bo’lgan flanetsli ulanishlardan foydalanish mumkin
emas.
39

Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarining ulanishlari qizdirilgan
asboblar bilan aniq biriktirilib, payvandlash yordamida yoki yopishtiruvchi elektr
qizdiruvchilar bilan ulanish detallari yordamida bajarilgan bo’lishi lozim.
83. Gaz quvurining ulanish detallari davlat standartlariga yoki texnik shartlarga
muvofiq tayyorlangan bo’lishi lozim.
84. Gaz quvurini qurish va montaj qilishda, jihozlarni tayyorlashda payvand
sifatini ta’minlaydigan payvandlash texnologiyalari va payvandlash jihozlaridan
foydalanish lozim.
85. Gaz quvuriga armaturalar, uskunalar va jihozlarni ulashda foydalaniladigan
flanetslar va mahkamlovchi detallar, shuningdek ulanishlarning germetik zichligini
ta’minlashda zichlantiruvchi va moylovchi sifatida qo’llaniladigan materiallar
davlat standartlari yoki texnik shartlarga muvofiq bo’lishi lozim.
86. Elektrodlar, payvandlash simlari, flyuslar payvandlanayotgan po’lat
markasi va payvandlash texnologiyasiga, shuningdek gaz quvuri qurilayotgan
atrofdagi havo haroratiga mos ravishda tanlanishi lozim.
87. Gaz quvurlarini qurishda barcha turdagi payvandlash ishlari QMQ 3.05.02-
96 “Gaz ta’minoti Ishlarni tashkil etish, ishlab chiqarish va qabul qilish”
talablariga muvofiq bajarilishi lozim.
Payvand ulanishining sifati uning asosiy metall mustahkamligiga teng
mustahkamligini ta’minlashi lozim.
88. Yer osti gaz quvurlaridagi payvand ulanishlarda, payvand ishlarini bajargan
payvandchining markirovkasi (tamg’asi) bo’lishi lozim. Tamg’alash usuli
tamg’aning gaz quvuridan foydalanish muddatida saqlanishini ta’minlashi lozim.
Ulanishni bir necha payvandchi bajargan hollarda tamg’alar payvandlanayotgan
uchastkalarning chegaralariga qo’yilishi lozim.
89. Po’lat gaz quvurlarida payvandlashda ildirmalar asosiy ulanish uchun
mo’ljallangan materiallardan bajarilishi lozim.
90. Gaz quvurlarini joylashtirish texnologiyasi quvur yuzasi, izolatsiya
qoplamalari va ulanishlarning saqlanishini ta’minlashi lozim.
91. Ichki gaz quvurlarida, shuningdek GTP va GTQ larda, diametri 50 mm
40

gacha bo’lgan shoxobchalar (shu jumladan impuls liniyalari)ni ulashda
ulanayotgan shtutserlar choklaridan asosiy gaz quvurining halqalangan
choklarigacha bo’lgan masofa kamida 50 mm bo’lishi lozim.
92. Gaz quvurlarining payvand va rezbali ulanishlarini devor ichida qoldirib
ketish mumkin emas.
93. Gaz jihozlarini o’rnatish, zavod tomonidan berilgan montaj qilish bo’yicha
yo’riqnomaga muvofiq bajarilishi lozim.
Qurilish-montaj ishlarini tashkil qilish va gaz quvurlarini sinash
94. Gaz quvurlarini qurish, montaj qilish va ta’mirlash ishlarini bajaradigan
tashkilotlar qurilish va montaj qilish tashkilotlar tomonidan ishlar bajarilishining
barcha bosqichlarida belgilangan tartibda bajarilishi lozim.
95 Gaz quvurlarini qurish ishlari sifatini tekshirishda qo’llaniladigan jihozlar
me’yoriy hujjatlarda belgilangan muddatlarda tekshirib turilishi lozim.
96. Gaz quvurlari montaj qilingandan keyin buyurtmachi va gaz taqsimlash
tashkilotining ishtirokida, qurilish-montaj tashkiloti tomonidan sinalishi lozim.
Sinov natijalari qurilish pasportiga yozib qo’yiladi. Gaz quvurlarining elementlari
va gaz armaturasi, zavodda tayyorlangan hollarda sinaladi.
97. Armatura, jihozlar va uskunalar sinov bosimiga mo’ljallanmagan hollarda
g’altaklar yoki tiqinlar o’rnatiladi.
98. Gaz quvurlarini sinash ishlari payvandlash va izolatsiya ishlari
bajarilgandan so’ng, armatura va elektro kimyoviy himoya vositalari
o’rnatilgandan keyin amalga oshirish lozim.
Gaz quvurlari va GTPdagi gaz jihozlari ular to’liq montaj qilinishi,
armaturalar, avtomatika vositalari va nazorat-o’lchov asboblari (NO’A)
o’rnatilishidan keyin sinalishi lozim.
Sinov bosimiga mo’ljallanmagan armatura, jihozlar va uskunalar sinovlar
o’tkazilgandan keyin o’rnatilishi lozim. Sinov vaqtida ularning o’rniga g’altaklar
yoki tiqinlar o’rnatilishi lozim.
99. Ishga tushiriladigan gaz quvurlarini, ularni taqsimlovchi gaz quvuri bilan
alohida qurilishi hollarida bino va inshootlardan oldin o’rnatilgan o’chiruvchi
41

moslamalargacha bo’lgan uchastkalarda sinalishi lozim.
100. Barcha turdagi bosim ostidagi gaz quvurlari hamda ularda o’rnatilgan
jihozlar amaldagi Qurilish me’yorlari va qoidalariga muvofiq sinaladi.
101. Gaz quvurida germetik zichligini sinash ishlari yakunlangandan keyin gaz
quvuridagi bosimni atmosfera bosimigacha pasaytirish, avtomatika, armatura,
jihozlar, nazorat-o’lchov asboblarini o’rnatish hamda gaz quvurini 10 minut
davomida ish bosimida ushlab turish lozim.
102. Ajraluvchi ulanishlarning germetik zichligi sovun emulsiyasi yoki
sezgirligi yuqori bo’lgan asboblar (gaz izlovchilar) yordamida tekshiriladi.
103. Gaz quvurini sinash vaqtida aniqlangan nuqsonlarni, undagi bosimni
atmosfera bosimigacha pasaytirgan holda bartaraf etish lozim.
104. Nuqsonlar bartaraf etilgandan keyin gaz quvurining germetik zichligi
takroran sinalishi lozim.
105. Gaz quvurlariga havo to’ldirilgandan keyin, sinovlar boshlanishidan oldin,
yer osti va ustidagi gaz quvurlaridagi havo haroratini tuproq haroratiga (obvalovka
qilish), yer usti va yuqoridan o’tkazilgan gaz quvurlari haroratini atmosfera
haroratiga tenglashtirish (obvalovkasiz) uchun zarur bo’lgan vaqt davomida sinov
bosimi berib turish lozim.
106. Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarini oxirgi birikma
payvandlangandan keyin kamida 24 soat o’tkazib sinovlarni amalga oshirish
mumkin.
107. Sinovlarni amalga oshirish uchun gaz quvuriga havo uzatishda
kompressor yordamida bosimni ko’tarish tezligi soatiga 0,3 MRa dan oshmasligini
ko’zda tutish lozim.
Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlari obyektlaridan foydalanish
108. Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlaridagi obyektlardan foydalanuvchi
tashkilot quyidagilarni bajarishi lozim:
gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlari obyektlarini soz va xavfsiz holatda
saqlanishini ta’minlaydigan, shu jumladan ularga texnik xizmat ko’rsatish va
ta’mirlash ishlarini bajarishni ko’zda tutadigan chora-tadbirlar majmuasini
42

bajarishi, mazkur Qoidalariga rioya etishi lozim;
zarur hollarda gaz quvurlari va texnik qurilmalarga texnik xizmat ko’rsatish va
ta’mirlash ishlarini bajaruvchi tashkilotlar bilan, texnik xizmat ko’rsatish va
ta’mirlash hajmlari ko’rsatilgan hamda obyektlarda xavfsiz va ishonchli
foydalanish sharoitlarini ta’minlashi lozim.
109. Gaz taqsimlash va gaz iste’moli tizimlari obyektlaridan foydalanuvchi
tashkilot xavfli ishlab chiqarish obyektidan foydalanishning butun muddati
davomida (tugatilgunga qadar) texnik va ijro hujjatlarini saqlashi lozim.
110. Har bir tashqi gaz quvuri, elektr kimyoviy himoya qurilmasi, GTP (GTQ)
ga egalik qiluvchi tashkilot tomonidan, obyektning asosiy texnik xususiyatlari,
shuningdek bajarilgan mukammal ta’mirlash ishlari bo’yicha ma’lumotlar
ko’rsatilgan foydalanish pasporti tuziladi.
Tashqi gaz quvurlari va inshootlari
111. Iste’molchilarga uzatiladigan tabiiy gaz davlat standartlari va (yoki)
texnik shartlarga muvofiq bo’lishi lozim.
Nazorat punktlari, sinovlar uchun namunalar olish davriyligi, shuningdek gaz
hidining intensivligi (odorizatsiyasi) gaz taqsimlovchi tashkilotlar tomonidan, gaz
hidining intensivligini aniqlash bo’yicha davlat standartlariga muvofiq, natijalarini
jurnalga qayd etgan holda belgilanishi lozim.
112. Gaz taqsimlash stansiyalari (GTS)dan chiqayotgan gazning bosimi va
sifati nominal o’lchovlar darajasida saqlab turilishi lozim.
Aholi yashash joylaridagi gaz quvurlari ichidagi gaz bosimi, gazdan maksimal
darajada foydalanish vaqtlarida, gaz taqsimlash tashkiloti tomonidan
belgilanadigan gaz ta’minoti rejimining eng og’ir nuqtalarida kamida har 12 oyda
bir marta (qishki vaqtlarda) o’lchash orqali amalga oshirilishi lozim.
113. Gaz quvurlarida o’rnatilgan o’chirish armaturasi va kompensatorlarga har
yili texnik xizmat ko’rsatilishi va zarur hollarda ular ta’mirlanishi lozim.
Gaz quvuriga texnik xizmat ko’rsatilishi to’g’risidagi ma’lumotlar jurnaliga,
mukammal ta’mirlash (almashtirish) to’g’risidagi ma’lumotlar esa gaz quvuri
pasportiga yozib qo’yiladi.
43

114. Ishlatilayotgan tashqi gaz quvurlari davriy ravishda tekshirib turilishi,
asboblar yordamida texnik ko’rikdan o’tkazilishi, texnik holatining diagnostikasi
amalga oshirilishi, shuningdek joriy va mukammal ta’mirlab turilishi lozim.
115. Yuqoridan o’tkazilgan gaz quvurlarini tekshirishda gaz sizib chiqish, gaz
quvurlarining ustunlardan chetga qiyshayishi, tebranishlar, pachoqlanish, yo’l
qo’yib bo’lmaydigan darajada egilishi, ustunlarining cho’kishi, qiyshayishi va
shikastlanishi, o’chirish moslamalari va izolatsiyalovchi flanetsli ulanishlarning
holati, elektr simlari ustiga tushib ketishidan himoyalanganligi, mahkamlovchilar
va bo’yoqlarining holati, avtotransport o’tadigan joylarda elektro kimyoviy himoya
moslamalari va gabarit belgilarining butligi aniqlanadi.
Aniqlangan nosozliklar o’z vaqtida, belgilangan tartibda bartaraf etilishi lozim.
116. Yer usti gaz quvurlarini tekshirib chiqishda, gaz quvuri trassasida gaz
sizib chiqish hollari, obvalovkaning qiyaliklardagi ko’tarma (otsipka)lari va
odernovkalari yaxlitligining buzilganligi, o’chirish moslamalari hamda
avtotransport vositalari o’tish joylarining holati aniqlanadi.
Aniqlangan nosozliklar o’z vaqtida belgilangan tartibda bartaraf etilishi lozim.
117. Gaz quvuri trassasini tekshirib chiqishda, trassa yotqazilgan hududlarda
mavjud jarliklar, balkalar, soylar, daryolar qirg’oqlari holatiga e’tibor qaratish
zarur bo’lib, erozion, ko’chki va boshqa holatlar aniqlanganda gaz quvuri
saqlanishini ta’minlaydigan choralar ko’rilishi lozim.
Gaz quvuri poydevoridagi to’ldirilgan chuqurliklardagi tuproqlar saqlanishida,
ustunlar va (yoki) poydevor tagidagi tuproqli mustahkamlovchining ko’chishida
buzilish holatlari aniqlangan hollarda, ularning mustahkamligini ta’minlovchi
tegishli chora-tadbirlar (mustahkamlash, yer osti suvlarini chetlatish, suv
to’siqlaridagi suv oqimlarini o’zgartirish va boshqalar)ni bajarish lozim.
Ushbu choralar yetarli bo’lmagan hollarda, gaz quvuridan bundan keyin
foydalanish yoki uni ko’chirish (yangidan yotqizish) bo’yicha tegishli qaror qabul
qilish lozim.
118. Yer osti gaz quvurlari trassalarini tekshirib chiqish davriyligi ularning
texnik holati, elektr himoya vositalarining mavjudligi va uning ishonchliligi, gaz
44

quvurining bosim bo’yicha toifasi; shishib qolganligi, cho’kkanligi, tuproq
shishishi darajasi, tog’ hududidagi qo’shimcha qiyinchiliklar, hududning
seysmikligi, yil fasli va boshqa faktorlardan kelib chiqqan holda belgilanib,
belgilangan davriylikdan kam bo’lmasligi lozim.
119. Tashqi gaz quvurlarini tekshirib chiquvchilarda gaz quvurining har ikki
tomonidan 15 metrgacha bo’lgan masofada gazlanish holati tekshirilishi zarur
bo’lgan gaz quvuri trassasi, elektr himoya chizmasi, gaz va boshqa inshootlar
(kommunikatsiyalar), quduqlar, bino yerto’lalari ko’rsatilgan marshrut xaritalari
bo’lishi lozim.
Tekshirib chiquvchilar mustaqil ishlarni boshlashidan oldin hududdagi gaz
quvuri trassasi bilan tanishib chiqishlari lozim.
120. Gaz quvuri trassasidagi inshootlarda tashqi belgilarga ko’ra gazlanish yoki
gaz sizib chiqish holatlari aniqlangan hollarda, tekshirib chiqayotgan ishchilar
zudlik bilan avariya-dispetcherlik xizmatiga bu haqida xabar berishlari hamda
brigada yetib kelishiga qadar atrofdagilar (uyda yashovchilar, o’tib
ketayotganlar)ni hudud gazlanganligi va ochiq olovdan, elektr uskunalardan
foydalanish mumkin emasligi va xonalarni shamollatish zarurligi to’g’risida
ogohlantirishlari lozim.
Qo’shimcha ravishda asboblar yordamida tekshiruv va gaz quvurining har ikki
tomonidagi 50 metr atrofidagi masofasida joylashgan binolarning gazlangan
yerto’lalari, poydevor va birinchi qavatlari, quduqlar hamda yer osti inshootlari
(kommunikatsiyalar)ning kameralarini shamollatilishi tashkil etilishi lozim.
121. Gaz quvurlarini tekshirib chiqish natijalari jurnalga qayd etilishi lozim.
122. Gaz quvuri tranzit sifatida tashkilot hududidan o’tkazilgan tashkilot
rahbari gaz taqsimlash ( foydalanish) tashkilotining gaz quvurini tekshirib turish va
unga texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash, avariya hollarining oldini olish hamda
bartaraf etish uchun ushbu hududga kirishiga sharoit yaratishi lozim.
123. Binolar egalari muhandislik kommunikatsiyalarning yerto’lalarga hamda
texnik pol osti joylariga kirish va chiqish joylarining germetikligini ta’minlashi
lozim.
45

124. Tashqi gaz quvurlari tarkibiga quyidagilarni kiritgan holda, davriy
ravishda maxsus texnik asboblar yordamida tekshirib turilishi lozim:
po’lat gaz quvurlari uchun — izolatsiya qoplamasining shikastlangan joylarini
hamda gaz sizib chiqish hollarini aniqlash;
polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlaridan gaz sizib chiqish
hollarini aniqlash ishlari.
125. Izolatsiya qoplamasi shikastlangan joylar, shuningdek asboblardan
industrial xalaqit beruvchilar mavjudligi sababli foydalanish qiyinchilik keltirib
chiqaradigan uchastkalarda, vizual ravishda tekshirib chiqish uchun, uzunligi
kamida 1,5 metr bo’lgan nazorat shurflari ochilishi lozim.
Industrial xalaqit beruvchilar mavjud zonalaridagi shurflarning soni
taqsimlovchi gaz quvurlarining har 500 metrida hamda kiruvchi gaz quvurlarining
har 200 metrida kamida bitta qazilishi lozim.
126. Yer osti gaz quvurining germetikligi ( zichligi)ni yoki gaz sizib chiqish
hollarini aniqlash maqsadida qaziladigan (burg’ulanadigan) quduqlar gaz quvuri
devoridan kamida 0,5 metr masofada, har 2 metrda, chuqurligi qish vaqtida
muzlashi mumkin bo’lgan yer chuqurligidan kam bo’lmagan chuqurlikda, qolgan
davrlarda quvur yotqazilishi chuqurligida joylashishi lozim.
127. Qazilgan quduqlarda gaz mavjudligini tekshirish gaz analizatori
yordamida amalga oshirilishi lozim. Quduqlarda gaz mavjudligini tekshirish
maqsadida ochiq olovdan foydalanish mumkin emas.
128. Gaz quvurlarida asboblar yordamida texnik tekshirish vaqtida gaz sizib
chiqish hollari aniqlanganda, avariyaviy holatda bartaraf etilishi lozim.
129. Asboblar yordamida texnik ko’rikdan o’tkazilishi natijalariga ko’ra
tegishli dalolatnoma tuzilishi lozim.
Gaz quvurlarini texnik diagnostika qilish
130. Texnik diagnostika qilish gaz quvurining texnik holatini hamda undan
keyinchalik foydalanish resurslarini aniqlash maqsadlarida amalga oshiriladi.
131. Yer osti gaz quvurlarini texnik ko’rikdan o’tkazish, undan foydalanish
muddati 25 yilgacha bo’lganda, kamida har 5 yilda, bir marta, 25 yildan oshiq
46

muddatda foydalanish hollarida esa, har 3 yilda bir marta o’tkaziladi. Mukammal
ta’mirlash rejasiga kiritilgan gaz quvurlari kamida har 1 yilda bir marta tekshirib
turilishi lozim.
Polimer materiallaridan tayyorlangan gaz quvurlarini texnik ko’rikdan
o’tkazishda foydalanuvchi tashkilot gaz quvurini yuqori sezgirli gaz qidiruvchi
yordamida germetik zichligi tekshirilishi (qurilish mavjud uchastkalarda kamida 1
yilda bir marta, imkon qadar bahor faslida, qurilish bo’lmagan uchastkalarda
kamida 5 yilda bir marta) lozim.
Gaz quvurlarini muddatidan oldin texnik ko’rikdan o’tkazish, po’lat gaz
quvurlarining korroziya sababli emirilishi oqibatidagi avariya hollarida, payvand
birikmalarining mustahkamligi susaygan hollarda (yorilishi), shuningdek po’lat
gaz quvurlarini korroziya faolligi yuqori bo’lgan tuproqlarda, elektr kimyoviy
himoyasiz me’yoriy muddatlardan uzoqroq muddatlarda qurilishi hollarida
belgilanadi,
Gaz quvurini diagnostika qilish yoki almashtirish to’g’risidagi qarorni gaz
taqsimlash tarmog’ining mulkdori qabul qiladi.
132. Po’lat gaz quvurlarini diagnostika qilishda “Sanoatgeokontexnazorat”
davlat inspeksiyasi tomonidan 2008-yil 2-dekabrdagi 273-son buyrug’i bilan
tasdiqlangan “Yer osti po’lat gaz quvurlarining texnik holatini diagnostika qilish
bo’yicha yo’riqnoma” (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining 2008-yil 18-
dekabrdagi 20-15-447/12-son xulosasiga muvofiq mazkur hujjat texnik hujjat deb
topilgan) qo’llaniladi.
133. Gaz quvuridan foydalanish resursini uzaytirish hamda uni texnik
diagnostika qilishning keyingi muddati tashkilot tomonidan belgilanadi.
134. Diagnostika natijalariga ko’ra, gaz quvuridan xavfsiz foydalanish resursi
hamda uni ta’mirlash yoki almashtirish ko’rsatilganligi to’g’risida xulosa tuziladi.
Gaz tartiblash punktlari
135. Gaz tartiblash punktlari (GTP), shkafli gaz tartiblash punktlari (ShGTP)
va gaz tartiblash qurilmalari (GTQ) amaldagi qurilish me’yorlari va qoidalariga
muvofiq o’rnatilishi lozim.
47

136. Shaharlar va aholi yashash punktlaridagi maishiy iste’molchilar uchun
GTP larning rostlagichlarini sozlash parametrlarining maksimal chiqish bosimi
0,003 MRa gacha o’lchamda bo’lishi lozim.
137. Saqlash chiqarish klapanlari, shu jumladan bosim rostlagichlarga
o’rnatilganlari, rostlagichdan keyin nominal ish bosimi 15 foizdan ortiq oshib
ketgan hollarda gaz chiqarib tashlanishini ta’minlashi lozim; saqlash berkitish
klapanlari (SBK) ishlab ketishining yuqori chegarasi rostlagichdan keyin gazning
nominal ish bosimini 25 foizdan oshib ketmasligini ta’minlashi lozim.
138. Gazning GTPdan chiqish joyidagi bosimining o’zgarishi 10 foiz
chegaralarida bo’lishi mumkin. Ish bosimining oshib ketishi yoki pasayib ketishini
keltirib chiqaradigan rostlagichlarning nosozligi, saqlash klapanlari ishidagi
nosozliklar, shuningdek gaz sizib chiqish hollari avariyaviy holatda bartaraf etilishi
lozim.
139. Gaz yetkazib berish to’xtatilgandan keyin, saqlash berkitish klapanlari
(SBK) ishlab ketishi sababi aniqlanib, nosozlik bartaraf etilgandan so’ng, bosim
rostlagichini ishga tushirish mumkin.
140. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
GTPlardan foydalanishda, ishlab chiqaruvchi tomonidan alohida ishlar istisno
etilmagan yoki ushbu ishlarni amalga oshirish davriyligi oshirilgan hollarda
quyidagi ishlarni bajarish lozim:
ishlab chiqarish yo’riqnomasida belgilangan muddatlarda texnik holatini
ko’rikdan o’tkazish (tekshirib chiqish);
saqlash berkitish va chiqarish klapanlari ishlab ketishi parametrlarini kamida
bir oyda bir marta, shuningdek jihozlar ta’mirlangandan keyin tekshirib turish;
kamida har 6 oyda bir marta texnik xizmat ko’rsatish;
kamida har 12 oyda bir marta joriy ta’mirlash;
jihozlar, o’lchash vositalarini almashtirish, texnik ko’rikdan o’tkazish va joriy
ta’mirlash natijalariga ko’ra tuzilgan nuqson vedomostlari asosida amalga
oshirilgan binoning alohida elementlari, isitish, shamollatish, yoritish tizimlarini
mukammal ta’mirlash.
48

141. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
GTPlarni texnik ko’rikdan o’tkazish va joriy ta’mirlash ishlari foydalanuvchi
tashkilotning texnik rahbari tasdiqlagan jadvallarga asosan, foydalanish xavfsizligi
va ishonchliligini ta’minlaydigan muddatlarda amalga oshirilishi lozim.
142. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
GTPlarni texnik ko’rikdan o’tkazishda quyidagilar bajarilishi lozim:
asboblarga ko’ra rostlagichdan oldin va keyingi bosimni, filtrdagi bosimning
keskin o’zgarishlarini, ularni isitish ko’zda tutilgan bo’lsa, xona (shkaf) dagi havo
haroratini, sovun emulsiyasi yoki asboblar yordamida gaz sizib chiqish hollari
yo’qligini tekshirish;
saqlash berkitish klapanida bolg’achaning to’g’ri turganligi va richag
ulanishining ishonchliligini nazorat qilish;
elektr yoritish, ventilatsiya, isitish tizimlari holati va ishini tekshirish, GTP
larning asosiy va yordamchi xonalarini ajratib turuvchi devorlardagi darz ketish va
zichlanmagan joylarini vizual tekshirish;
GTP binolarini tashqi va ichki ko’rikdan o’tkazish, zarur hollarda GTP
xonalari va jihozlarini ifloslanishlardan tozalash.
143. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
GTPlarga texnik xizmat ko’rsatishda texnik ko’rikdan o’tkazishda ko’zda tutilgan
ishlar, shuningdek quyidagilar bajarilishi lozim:
berkitish armaturasi va saqlash klapanlarining ish qobiliyati va germetik
zichligini tekshirish;
barcha ulanishlar va armaturaning zichligini tekshirish, gaz sizib chiqish
hollarini bartaraf etish, filtrlarni tekshirish va tozalash;
bosim rostlagich va boshqarish moslamasi membranasining zichligi va
sezgirligini aniqlash;
nazorat-o’lchov asboblari, saqlash berkitish klapani va bosim rostlagichga
tortilgan impuls trubkalarini havo puflab tozalash;
berkitish va chiqaruvchi klapanlarni sozlash parametrlarini tekshirish.
144. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
49

GTPlarda har yili amalga oshiriladigan joriy ta’mirlashda texnik xizmat
ko’rsatishda ko’zda tutilgan ishlar, shuningdek quyidagilar bajarilishi lozim:
bosim rostlagichlar, saqlash klapanlarini qismlarga ajratgan holda, korroziya va
ifloslanishdan tozalash, klapanlarning egarga nisbatan zichligini, membranalarning
holatini, ishqalanuvchi qismlarning moylanishini tekshirish, yaroqsiz holga kelgan
detallarni ta’mirlash yoki almashtirish, qismlarga ajralmaydigan konstruksiya
qismlarining mahkamlanishi ishonchli ekanligini tekshirish;
germetik zich yopilmaydigan berkitish armaturasini qismlarga ajratish;
qurilish konstruksiyalarini ta’mirlash;
GTPdagi dudburonlarni, har yili isitish mavsumi boshlanishi oldidan bir marta
tekshirish va tozalash;
GTP isitish tizimlarini, har yili isitish mavsumi boshlanishi oldidan bir marta
ta’mirlash.
Ishlab chiqargan zavod tomonidan bajariladigan ishlarning boshqa tarkibi va
davriyligi belgilangan hollarda, ishlar ishlab chiqarilgan zavod tomonidan berilgan
foydalanish yo’riqnomasiga muvofiq bajariladi.
145 Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
GTPlarda bajariladigan mukammal ta’mirlash ishlari quyidagilardan iborat:
bino (konstruktiv elementlari) va uning muhandislik jihozlari (yoritish,
shamollatish, isitish tizimlari)ni ta’mirlash;eskirgan va yaroqsiz holga kelgan
jihozlar, ularning alohida bo’g’in va qismlarini ta’mirlash va almashtirish.
146. Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
ShGTPlardan foydalanishda quyidagi ishlarni bajarish lozim:texnik holatini, unga
texnik xizmat ko’rsatish bilan birga ko’rikdan o’tkazish har 12 oyda kamida bir
marta amalga oshiriladi;joriy va mukammal ta’mirlash ishlari zaruratga ko’ra
amalga oshiriladi.
147 Rostlagichning nominal o’tkazish quvvati 50 m 3
/h dan ortiq bo’lgan
ShGTPlarga texnik xizmat ko’rsatishda, ishlab chiqaruvchi tomonidan boshqa
tartib o’rnatilmagan hollarda quyidagi ishlarni bajarish lozim:jihozlarni tashqi
ko’rikdan o’tkazish, zarur hollarda ifloslanishlardan tozalash;rostlagichdan keyingi
50

bosim ko’rsatkichini asboblar yordamida tekshirish, filtr ifloslanishi holatini
tekshirish, zarur hollarda uni tozalash;saqlash berkitish klapani ishlab ketishi
parametri o’lchamini tekshirish;gaz sizib chiqish hollarini tekshirish, aniqlanganda
bartaraf etish.
148. Gazni aylanma gaz quvuri (baypas) orqali faqat jihozlar va armaturalarni
ta’mirlash vaqtida uzatish mumkin. Ishlar kamida ikki kishidan iborat brigada
tarkibida, mutaxassis rahbarligi ostida bajarilishi lozim.
149. Filtrdagi gaz bosimining keskin o’zgarishi ishlab chiqargan zavod
tomonidan belgilangan o’lchamlardan oshmasligi lozim.
Texnik xizmat ko’rsatish vaqtida filtr kassetalarini qismlarga ajratish va
tozalash ishlari GTP (GTQ) xonalaridan tashqarida, yengil alangalanuvchi modda
va materiallardan uzoqroq joylarda bajarilishi lozim.
150. Himoya klapanlari ishlab ketishi parametrlarini rostlash va tekshirishni,
ular ishlab ketishining yuqori chegarasi 0,003 MRa dan oshmagan hollarda bosim
rostlagich yordamida bajarish mumkin.
151. Jihozlarni qismlarga ajratish vaqtida berkituvchi moslamalar yopiq
bo’lishi lozim. O’chiriladigan uchastkalar chegaralarida gazning kirishdagi
maksimal bosimiga mo’ljallangan tiqinlar o’rnatiladi.
Tiqinlarni o’rnatish qulay bo’lishi uchun gaz quvurlarini montaj qilishda
flanetslarni ajratish va elektr tokini o’tkazuvchi peremichkasi bo’lgan
aylantiriladigan yoki bargsimon tiqinlar o’rnatish uchun flanetsli ulanishlar ko’zda
tutiladi.
152. Foydalanish muddati kafolatlangan gaz rostlash punktlaridagi jihozlarga
texnik xizmat ko’rsatish va ularni joriy ta’mirlash ishlab chiqargan zavod
tomonidan beriladigan pasportga muvofiq amalga oshirilishi mumkin. Kafolat
muddati tugaganidan keyin ushbu jihozga servis xizmati ko’rsatiladi.
153. GTPlardagi elektr jihozlarini ta’mirlash hamda elektr lampalarini
almashtirish elektr kuchlanishini o’chirgan holda bajarish lozim.
4.2. Gaz sanoatida atrof-muhit muhofazasi
Atrof muhitni muhofazalash-tirik (o’simliklar va hayvonot dunyosi) va o’lik
51

(tuproq, suv, atmosfera, iqlim) tabiatni tiklash va muhofazalash va ulardan rasional
foydalanish bo’yicha kompleks tadbirlardir.
Hozirgi vaqtda har bir mamlakatda atrof borliq muhitini himoyalash uchun
tabiatni saqlash bo’yicha qonunchilik ishlab chiqarishda va xalqaro mamlakat
ichkarisida va xalqaro huquq doirasidagi tabiat muhofazasi huquqiy bo’limlari o’z
aksini topgan va u tabiiy resurslarni va hayotni asrash muhitini huquqiy asosi
hisoblanadi.
Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) 1992 yil iyun oyida Rio-de-Janeyroda
atrof muhit va uning rivojlanishi bo’yicha bo’lib o’tgan konferensiyada tabiatni
himoyalashga huquqiy yondoshishning 2 ta asosiy prinsipini Qonuniy
mustahkamlab qo’ydi:
1. Har bir mamlakatning atrof muhitni himoyalash bo’yicha samarali
qonunchilikni yo’lga qo’yishi. Ular tomonidan ilgari so’riladigan me’yorlar,
masalalar va yo’nalishlar atrof muhit va uni rivojlanishi, amalga oshiriladigan
ishlar atrof muhitni muhofazasi bo’yicha real holatni aks ettirishi;
2. Har bir mamlakat atrof muhitni ifloslantirilganlik uchun javobgarlik boshqa
ekologik zarar etkazganlik uchun zarar ko’rganlarga tovon to’lash bo’yicha milliy
qonunchilikni ishlab chiqishikerak.
Tabiatni muhofaza qilishga huquqiy yondoshishning umumiy prinsiplari
barcha davlatlarni bir vaqtda va tabiatni saqlashning oqilona qonunchiligiga ega
bo’lishini taqoza etadi. Shu sababli har bir mamlakatda tabiatni, ekologik muhitni
buzish orqali odamlar sogligiga etkazilgan zararlar uchun tovon to’lash bo’yicha
va boshqa qonunlar qabul qilinishi zarur. Bu qonun jismoniy shaxslar uchun ham,
xo’jalik faoliyati yurituvchi istalgan shakldagi sub’ektga ham bir xil darajada ta’sir
etishi lozim.
Ekologik masalalarni yechimini amalga oshirilishi maxsus davlat organlari
xuddi shuningdek aholisi faoliyatiga ham bog’liq bo’ladi. Bunday faoliyatni
maqsadi tabiiy imkoniyatlardan rasional foydalanish, atrof muhitni
ifloslantirilishiga barham berish, mamlakat barcha jamoatchiligini ekologik
bilimlarga o’qitish va tarbiyalash hisoblanadi.
52

Tevarak atrof tabiat muhitini huquqiy jihatdan muhofazalash deganda
muhofaza ob’ekti va uni ta’minlovchi tadbirlar hisoblanadigan me’yoriy aktlarni
tayyorlash asoslash va amalda qo’llash tushuniladi. Bu tadbirlar jamiat va tabiat
o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solib turadigan ekologik huquqni tashkil etadi.
Atrof muhitni himoya qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
murakkab va ko’p rejali muammolardir. Bu muammolarni echimlari inson va
tabiatni o’zaro munosabatlarini tartibga solinishi, ularni ma’lum qonuniyatlarga ,
yo’riqnomaga va qoidalarga bo’ysunishi bilan aloqadordir. Bizning
mamlakatimizda bunday sistema qonunchilik tartibida o’rnatilgan.
Tabiatni huquqiy himoyalash davlat tomonidan o’rnatilgan huquqiy me’yorlar
majmui bo’lib, huquqiy munosabatlarni amalga oshirish natijasida paydo bo’ladi
va ular tabiiy muhitni saqlash bo’yicha tadbirlarga tabiiy resurslardan oqilona
foydalanishga, hozirgi va kelajak avlodlar manfaati uchun insonni o’rab turgan
atrof muhitni, borliqni sog’lomlashtirilishiga qaratiladi. Davlat tadbirlarining bu
sistemalari insonlar hayoti uchun zarur bo’lgan qulay sharoitlarni yaratish, saqlash
va tiklashga va moddiy boyliklar ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirilgan
va huquqiy mustaxkamlangan.
O’zbekistonda tabiatni huquqiy muhofazalash sistemasiga quyidagi qonuniy
tadbirlar kiradi:
1. T abiiy resurslardan foydalanish, saqlash va rivojlantirish bo’yicha
munosabatlarni huquqiy tartibga solish;
2. K adrlarni o’qitish va tarbiyalashni tashkil etish, tabiatni muhofazalash
ishlarini moddiy texnik taminlash va moliyalashtirish;
3. Tabiatni muhofazalash talablari bajarilishi yuzasidan davlat va jamoyat
nazorati;
4. Tartib buzarlarni qonuniy javobgarligi.
Ekologik qonunchilikka ko’ra tabiiy muhit huquqiy muhofaza ob’ekti
hisoblanadi va u insondan tashqarida unga bog’liq bulmagan holda mavjud bo’lib,
tabiat insonni yashash sharti va vositasidir.
53

V-BOB . hısoblash qısmı
5.1. Gaz sanoatida loyi hani
yaratishga sarflanadigan xarajatlar
hisobi
O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgach, mamlakat
hayotida ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini
(FTT) jadallashtirish, aholining turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan ulkan
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar ro’y berdi va ro’y bermoqda.
Korxonalar endilikda O’zbekiston Respublikasi «Korxonalar to’g’risida»gi
qonun va bozor talablariga asosan faoliyat yuritmoqda.
54

Korxonalarning barqarorligi iqtisodiy faoliyatning holatiga, ya’ni ishlab
chiqarishni rejalashtirish, tashkil etish, mehnatga haq to’lash, bozor talablariga o’z
vaqtida javob berish, texnik va investitsion qarorlarni qabul qilish va hokazolarga
bog’liq bo’ladi.
Mustaqillik davrida barcha ishlab chiqarish korxonalari va zavodlarning erkin
bozor munosabatlariga o’tishi iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini hisoblanuvchi
korxona maqomining sezilarli ravishda o’zgarishiga sabab bo’ldi. Ular o’zlariga
kerak bo’lgan ishchi va xodimlar sonini, ishlab chiqarish texnikasi va
texnologiyasi, aylanma mablag’lar, asosiy fondlardan samarali foydalanish
masalalari bilan shug’ullanmoqdalar.
Malakaviy bitiruv ishining maqsadi — magistral gaz quvurlarida kompressor
stansiyalarini avtomatlashtirish va boshqarishni o’rganishdan iboratdir. Magistral
gaz quvurlarida kompressor stansiyalarini avtomatlashtirish va boshqarish
jarayonini takomillashtirish va samaradorligini oshirish bug’ungi kunda dolzarb
masalalardan biri bo’lib kelmokda.
Loyihani yaratishga sarflanadigan xarajatlar hisobi
 І. Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash
 Investitsiya hajmini aniqlash:
 Bino, inshootlar, dastgohlarning ijara qiymati investitsiya hajmi;
 Material ishlab chikarish zahirasi qiymati investitsiya hajmi;
 Tez yemiriladigan va arzon buyumlarning ijara qiymati invetitsiya hajmi;
 Nazorat - o’lchov asboblarining ijara qiymati investitsiya hajmi;
 Loyihani ishlab chiqarishga sarflangan investitsiya hajmi qiymati.
 Yillik daromad, iqtisodiy samaradorlikni aniqlash.
 Xarajatlarni qoplash muddatini aniqlash.
І. Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash:
Loyihaning maqsadi, vazifalari, ahamiyati, hozirgi
talablarga
javob bera olishi;
Loyi haning
iqtisodiy samaradorligi, qo’ llanish sferalari (sohalari) .
II.
Investitsiya hajmini ani qlash
55

Bitiruv ishi b o’ yicha sarflanadigan xarajatlarni q uyida keltirilgan jadvallarda
keltiramiz:5.1-jadvalda
Material, ishlab chi q arish za h iralarini sotib olish investitsiya
h ajmi (s o’ m h isobida) to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.
5.1-jadval
№ Material
nomi O’ lchov
birligi Birlik
ba h osi Narxi
1
Dietilengl i kol (DEG) tonna 2746117 2746117
Jami: 2746117
5.2-jadval da
Arzon ba h oli inventarlar va o’ lchov nazorat asboblarini sotib olish
investitsiya h ajmi to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.
5.2-jadval
№
Nomi Birlik badosi Narxi
1
Separator 30000000 30000000
2
Bosim datchigi 350000 350000
3
Sat h datchigi 300000 300000
4
Temperatura datchigi 130000 130000
Jami: 30780000
5.3-jadval
Asosiy
fondlar qiymati
№
Nomi Narxi
1
Inshoot 500000
2
Q urilmalar 30780000
Jami: 35780000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondning 20% ni tashkil q iladi . A = AF
·20%/12
56

= 35780000·0,2/12 = 596333,33 sum.
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat k o’ rsatish uchun xarajatlar AF q iymatining
12% ni tashkil q iladi .
R
t= AF
·12% /12 = 357800 so’m

5.4- jadval
Loyihani
ishlab chiquvchi ishchilarning ish haqini hisoblash
№ Bajariladigan vazifalar
NOMI Lavozimi Kunlar
soni Bir
kunlik
ish haqi Bajarilgan
ishning
qiymati
1 Loyiha mavzusini
shakllantirish va uni tasdiqlash CHC 1 9000 9000
2 ITA tanlash va tanishish MHC 2 6000 12000
Tadqiqot ob’ektining tahlili MHC 1 6000 6000
4 Informatsion ta’lim bilan
tanishish MHC 1 6000 6000
5 Ishning dolzarbligini asoslash MHC 1 6000 6000
6 Loyihaning texnologik
jarayonlarini o’rganish MHC 1 6000 6000
7 Butlovchi elementlar bazasini
tanlash MHC 1 6000 6000
8 Materiallar va butlovchi
qismlarga buyurtma MHC 1 6000 6000
9 Materiallar va butlovchi
qismlarni olish va tekshirish MHC
CHC 6000
9000 6000
9000
10 Yig’ish usullarini ishlab chiqish MHC 1 6000 6000
11 Tajriba o’tkazish MHC 1 6000 6000
12 Tajriba ishlarini tahlil qilish MHC
CHC 2
1 6000
9000 12000
9000
13 Mustahkamligini tekshirish MHC 1 6000 6000
57

CHC 1 9000 9000
14 Iqtisodiy qism MHC
CHC 1 6000
9000 6000
9000
15 Mehnatni muhofaza qilish MHC
CHC 1 6000
9000 6000
9000
16 Taqriz berish CHC 1 9000 9000
17 Ishni shakllantirish va himoya MHC 1 6000 6000
Jami : 24 165000
Asosiy ish h a q i ishtirokchilarning jami ish h a q i va 40% mukofot puli
yi g’ indisi sifatida ani q lanadi:
X
as = 165000·(1+0,4) = 231000 s o’ m.
Ish h aqi fondi
— asosiy va qo’ shimcha ish h a q idan iborat. Qo’ shimcha ish h a q i
asosiy ish h a q ining 10 foizini tashkil q iladi:
I H F = X
as + 0, 1 · X
as = 1,1
· X
as =1,1 ·231000 = 254100 s o’ m.
Ijtimoiy su g’ urta fondiga ish haq i fondining 25% ajratiladi.
ISF = 0,25
·I H F = 0,25 ·254100 = 63525 s o’ m.
Transport
xarajatlari asosiy ish haqidan 20% olinadi.
R
t r =
0,2 ·231000 = 46200 so’m
Ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun issiqlik xarajatlari Uzunligi -
20 m; Eni - 10 m
V = uzunligi
·eni = 200 m 2
· 436,27 = 87254 so’m
Elektr energiya xarajatlari quyidagi formuladan aniql
anadi:
Xee=W ·T·S,
bu yerda W - iste’mol quvvati; T - qurilmaning ish vaqti davomiyligi (soat);
S
— elektr energiyaning kilovatt-soat miqdori.
W = 2 kVt, T
= 720 soat;
Bir kilovatt-soat elektr energiya narxi 83,6 s o’ m.
Xee=2 ·720 ·83,6=120384
so’ m.
Investitsiya
hajmi quyidagi formuladan ani qlanadi:
K = MP3 + I H F + A + X
6 ›
58

K = 2746117 + 254100 + 596333,33 + 675163 = 4271713,33 s o’ mO’ rganilgan
ishning xarajat smetasi 5.5- jadval
Iq
ti so
di y
samaradorlik
quyidagi formuladan ani qlanadi:
E=(S1− S2)·Q
Bunda, C
1 - avvalgi tannarxi, S
2 -keyingi tannarx;
Q- ma hsulot
hajmi . S 1=1,3 ·C2;
E=(5375524,7 − 4135018,99 )·1=1240505,71 so ’m
Rentabellik
:
T = E
K = 1240505,71
4271713,33 · 100 % = 29 %
Qoplanish
muddati:
T = K
E = 4271713,33
1240505,71 = 3,4 oy
5.6-
jadval
Loyihaning
iqtisodiy ko’rsatkichlari
№
Ko’rsatkichlar O’lcho
v Qiymati
Izoh
59
№ Xarajatlar nomi S u mma,
s o’ m
1 Bajarilgan
ishning qiymati 5375524,7
2 Ishlab
chikarish xarajatlari 4135018,99
3 Ishlab
chi qarish tannarxi 4109608,99
4 Davr xarajatlari 25410
5 Material
xarajatlari 2953755
6 Xom -ashyo
2746117
7
Elektr energiya xarajati 207638
8
Ish h a q i fondi 254100
9 Ijtimoiy
su g’ urta 63525
10 Amortizatsiya 596333,33
11
Bosh qa xarajatlar 195695,66
12 Asosiy ish xari 231000

birligi1
Bajarilgan
ishning
qiymati so’m 5375524,
7 Jadv al
2
Ishlab
chi q arish
xarajatlari s o’ m 4135018,
99 Jadval
3 Invest itsi ya
mi qdori s o’ m 4271713,
33 Formula
4
Iqtisodiy samaradorlik s o’ m 1240505,
71 Formula
5
Invest itsiya q oplash muddati oy 3,4 Formula
6
Rentabellik % 29 Formula
5.2. Gaz quvurida gaz o’tkazish qobiliyatini hisoblash
Magistral gaz quvurlaridagi gaz bosimini oshirish uchun quriladigan
kompressor stansiyalari quvurlarning yillik gaz o’tkazish qobiliyatiga, quvurlar
diametriga, hosil qiladigan bosimga bog’liq bo’lib, gaz quvuri uzunligini hisobga
oladi. Shuning uchun ko’pchilik hollarda bir kompressor stansiyasi yetarli bosim
hosil eta oladi. Uning hisobi quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1. Gaz quvurining hisoblangan soatbay gaz o’tkazish qobiliyati:
Qishki:
V= Vsut
24
formulasi bilan aniqlanadi.
a) V= 3.2
24 ∗ 10 6
= 133333.3
m 3
/soat
V= 2.8
24 ∗ 10 6
= 116666.6
m 3
/soat
b) V= 3.6
24 ∗ 10 6
= 150000
m 3
/soat
V=
2.4
24 ∗10 6=100000 m 3
/soat
Yozgi: V=
2
24 ∗10 6=83333.3 m 3
/soat
2. Gazning solishtirma og’irligi: X
0 =S·ρ formulasi bilan aniqlanadi:
60

X
0 =ρ*S=0,62*1,293k0,8 kg/nm 3
3. Gaz quvurining optimal diametri
D
opt =1,6(X
0 ·T·L) 0,19
·(V
P2
)
0,38 formulasi yordamida aniqlanadi.
Qishki:
D
opt =1,6(0,8*288*14) 0,19
*(133333,3/10) 0,38
=1,6*4,6*37=272 mm
D
opt =1,6(0,8*288*18) 0,19
*(116666,6/10) 0,38
=1,6*4,8*35=270 mm
D
opt =1,6(0,8*288*21) 0,19
*(150000/10) 0,38
=1,6*5,01*38,6=309 mm
D
opt =1,6(0,8*288*8) 0,19
*(100000/10) 0,38
=1,6*4,17*33=221 mm
Yozgi:
D
opt =1,6(0,8*288*14) 0,19
*(83333,3/10) 0,38
=1,6*4,6*30,8=227 mm
Qishki:
ichki =D
opt -2δ=272-2*11=250 mm
D
ichki =D
opt -2δ=270-2*10=250 mm
D
ichki =D
opt -2δ=309-2*11=287 mm
D
ichki =D
opt -2δ=221-2*9=203 mm
Yozgi: D
ichki =D
opt -2δ=227-2*11=205 mm
4. Kompressorda gazning kompressor stansiyasidan chiqish bosimigacha siqish
jarayoni kechadi. Bu bosimni aniqlashda quyidagi formuladan foydalanamiz:
P1=
√
P22+305 V2·X ·T·L
Dichki5,25
P
1 =
√ 10 2
+ 305 133333,3 2
· 0,8 · 288 · 14
250 5,25 = √
3106,9 =55,7 atm
P
2 =
√ 10 2
+ 305 116666,6 2
· 0,8 · 288 · 18
250 5,25 = √
4533 =67,3 atm
P
3 =
√ 10 2
+ 305 150000 2
· 0,8 · 288 · 21
287 5,25 = √
5168 =64,5 atm
P
4 =
√ 10 2
+ 305 100000 2
· 0,8 · 288 · 8
203 5,25 = √
4772 =69 atm
Yozgi:
P
1 =
√ 10 2
+ 305 83333,3 2
· 0,8 · 288 · 24
205 5,25 = √
5087 =71 atm
61

5. Agar aniqlangan gaz bosimi P
1 =60÷65 ata ga yaqin bo’lsa, lekin oshib
ketmasa, quvur devorining eng minimal qiymati aniqlab olinadi. Quyidagi formula
bilan:
δ= P
1 D
T · n
2 ζ
Qishki: δ= 55,7 ∗ 273 ∗ 1,7
2 ∗ 3300 = 25850,37
6600 = 3,9 mm
δ= 67,3 ∗ 273 ∗ 1,7
2 ∗ 3300 = 31233,93
6600 = 4,7 mm
δ= 64,5 ∗ 325 ∗ 1,7
2 ∗ 3300 = 35636,25
6600 = 5,4 mm
δ= 69 ∗ 219 ∗ 1,7
2 ∗ 3300 = 25688,7
6600 = 3,8 mm
Yozgi: δ= 71 ∗ 219 ∗ 1,7
2 ∗ 3300 = 26433,3
6600 = 4,005 mm
Gaz quvurlarining texnologik hisobiga quvurlar orqali gazlarni jo’natish
jarayoni bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlarni aniqlash kiradi. Texnoligik hisoblar
magistral gaz quvurlarini loyihalash bo’yicha qabul qilingan normalar asosida
amalga oshiriladi. Hisoblab topilgan natijalar ishlab chiqarish jarayonidagi
qiymatlar asosida topilgan.
62

Xulosa
“ Sanoatda qo’llaniladigan zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ishlatish
samaradorligi oshirish ” mavzusidagi b itiruv malakaviy ishimni bajarish davomida
gaz sanoatini rivojlantirish to’g’risidagi farmonlar va Respublikamizda gaz
sanoatini rivojlanish bosqichidan to hozirgi vaqtgacha bo’lgan davr ichida bo’lgan
istiqbolli ishlar to’g’risida ma’lumotlarga to’xtaldim. Hozirgi vaqtda tabiiy gazni
uzatishda gaz quvurlari va kompressor stansiyalarini loyihalash hamda ishlatishda
yangi zamonaviy texnologik qurilmalar, jihozlar va uskunalardan foydalanilgan
holda olib borilmoqda. Shu sababdan diplom ishimni bajarishda ham ushbu
jihatlarga e’tiborni qaratdim. Ikkinchi bobda esa gaz quvurlarida gorelkalar
tugmalar orqali boshqariladi. Ularni yoqish uchun gugurt bilan chaqib,
yondirishga hojat qolmaydi. Gorelkalar maishiy hayotda nimaga kerak. Jumladan:
birinchi navbatda havo-gaz qorishmasini aniq aralashtirish uchun uchun zarur;
zamonaviy gorelkalarda yangi texnologiya va ishlanmalar mavjud bo’lib, ular
tabiiy gaz yonishini maksimum darajada oshirishga yordam beradi; bu qurilmalarni
o’rnatish va joyidan ko’chirish juda oson. Ortiqcha ovoragarchiliklarga esa hojat
qolmaydi; uzoq muddatgacha chidamlilik hamda ishonchli sifat; gorelkalar sanitar-
gigiena qoidalariga javob beradi; shuningdek, ular ortiqcha shovqin-suronsiz
ishlaydi. Undan tashqari hayot faoliyati xavfsizligi qismida jarayonni xavfsiz olib
borishning asosiy qoidalari, himoya kiyimlari va himoya moslamalari to’g’risida
ma’lumotlar keng asoslangan. Shuningdek, texnik-i q tisodiy h isoblar keltirilgan.
Bi tiruv malakaviy ishimning hisoblash qismida gaz quvurlarining texnologik
hisobiga quvurlar orqali gazlarni jo’natish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan
ko’rsatkichlarni aniqlash kiradi. Texnologik hisoblar gaz quvurlarini loyihalash
bo’yicha qabul qilingan normalar asosida amalga oshirildi. Hisoblab topilgan
natijalar ishlab chiqarish jarayonidagi qiymatlar asosida topilgan. Yakuniy xulosa
o’rni shuni ta’kidlab o’tmoqchimanki, bitiruv malakaviy ishimni bajarish
davomida olgan bilimlarimni ishlab chiqarish amaliyotida qo’llash malakasiga
ega bo’ldim.
63

Foydalanilgan adabıyotlar r o’ yxatı
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyovning 2017 yil 7 fevraldagi
PF-4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha
Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyovning "O’zbekiston
Respublikasi Energetika vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi 2019 yil 1 fevraldagi PQ-4142-son qarori.
3. Sh.M.Mirziyov - 2019 yil 1 fevraldagi PF-5646-son "O’zbekiston Respublikasi
yoqilg’i-energetika sanoatini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida"gi qarori.
4. Владимиров А.И. Основные процессы и аппараты
нефтегазопереработки. Справочник, Недра, 2002.
5. Мовсумзаде А.Э., Сощенко А.Е. Развитие систем автоматизации и
телемеханизации в нефтегазовой промышленности. Недра-Бизнесцентр,
2004.
6. Основы технологии ремонта газового оборудования и трубопроводных
систем. Учебное пособие, Масловский В.В., Капцов И.И., Сокруто И.,
Высшая школа, 2004.
7. Андреев Е.Б., Попадько В.Е. Технические средства систем управления
технологическими процессами в нефтяной и газовой промышленности.
Книжный интернет-магазин, 2005.
8. Озол П.Ж. Автоматизация компрессорных станций с
электроприводными газоперекачивающими агрегатами. Л., Недра, 2017.
64

Sanoatda qo’llaniladigan zamonaviy gaz yondiruvchi qurilmalar va ishlatish samaradorligi oshirish

Купить