Sayyid Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	184.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Sayyid Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asari

Sotib olish

TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK
FANI DAN
SAYYID OLIMXONNING “BUXORO XALQINING
HASRATI TARIXI ASARI”
mavzusidagi
KURS ISHI

1

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ . 4-6
I BOB. SAYYID OLIMXON SIYOSIY FAOLIYATI VA BUXORO
AMIRLIGI TARIXIDA TUTGAN O’RNI ……………..………………… 7-19
I.1. Amir Sayyid Olimxonning hokimiyat tepasiga kelishi……………… 7-12
I.2. Sayyid Olimxon hukmronligi davrida Buxoro amirligida ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar………………………………………………………………. 13-19
II BOB. BUXORO AMIRLIOGI TARIXINI O’RGANISHDA SAYYID
OLIMXONNING “BUXORO XALQINING HASRATI TARIXI”
ASARINING O’RNI VA AHAMIYATI……………..……………….... 20-34
II.1. Asarning yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar………. 20-25
II.2. Sayyid Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asari tarixiy
manba sifatida o’rganilishi……………………………………………….. 26-34
XULOSA ............................................................................................... . 35-37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО’YXATI ............................... 3 8 -3 9
2

KIRISH
Bugun tarixga aylangan XX asr misli ko’rilmagan voqea va hodisalarga
benihoya boy bo’ldi.
Tarix taqozosi bilan asr nihoyasida dunyodagi eng yirik va so’nggi
imperiyalardan biri Sovet Ittifoqi besamar «kommunistik tajriba» qurboni bo’ldi va
siyosat sahnasidan tushdi.
Dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan ushbu ulkan mamlakatda uzoq
yillar davomida mutelik holatida yashagan xalqlar nihoyat qaramlik kishanlaridan
xalos bo’lishdi. Ularning har biri o’z imkoniyati, aqlzakovati darajasida o’z milliy
davlatchiligini yangi demokratik asosda barpo qilishga kirishdi. O’zbek xalqining
asriy orzusi ijobati sifatida jahon siyosiy xaritasi va maydonida «O’zbekiston
Respublikasi» nomli davlat paydo bo’ldi1.
O’zbekiston Respublikasi 1991 yil 31 avgustda o’z mustaqilligini e’lon
qilgandan so’ng, qisqa muddat ichida respublikamizning ijtimoiy-siyosiy,
ma’naviy-ma’rifiy va iqtisodiy sohalarida ulkan yutuqlar qo’lga kiritildi. Jumladan,
ushbu davrda erishgan eng buyuk va bebaho yutuqlarimizdan biri – bu insoniyat
tarixi va jahon sivilizasiyasida o’z o’rniga ega bo’lgan o’zbek xalqining ko’p asrlik
boy madaniy va ma’naviy merosini mazmunan yangitdan o’rganish, uzoq yillar
davomida soxtalashtirib kelingan haqiqiy tariximizni o’rganish va amalda tarixiy
haqiqatning tiklanishi, jamiyatda ma’naviyaxloqiy poklanish jarayonlarining
amalga oshirilishidir.
O’zbek xalqining o’zligini anglashda tarix fanining o’ziga xos alohida o’rni
bor. Zero, O’zbekiston tarixi milliy o’zlikni anglash qurolidir. U mustaqil
O’zbekiston fuqarolarini nafaqat vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi, balki milliy
birlikni shakllantirish, shajaramiz ulug’ligi va uning pokligini anglash hamda
qadrlash, qadimiy va mehnatkash hamda tinchliksevar xalqimizning dunyo xalqlari
orasida tutgan o’rniga munosib baho berish, uning boy hayotiy va tarixiy
tajribalaridan o’rinli va unumli foydalanish, xalqimizning an’anaviy oliyjanob,
erkparvar yo’llarini izchil o’rganish, uni davom ettirish va yanada boyitishga,
xullas, umumlashtirib aytganda, kelib chiqish tarixi va zamini ulug’ hamda
3

mustahkam bo’lgan mustaqil O’zbekiston fuqarosiga xos hisoblangan olijanob va
buyuk insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Vatan tarixini, ajdodlar va avlodlar tarixini ongli suratda bilgan va to’g’ri
tushungan xalqni qaytadan mustamlaka iskanjasi va asoratiga solib bo’lmaydi. Va
aksincha, milliy o’zligini anglab yetmagan xalq o’z milliy mustaqilligi qadriga
ham yetmaydi, natijada bunday xalq qalbida milliy g’urur, yagona Vatan ravnaqi
yo’lida fidoyilik tuyg’ulari barq urmaydi va alangalanmaydi, millat birligi,
vatanparvarlik va o’zaro yordam tuyg’ulari uyg’unlashmaydi. Bunday xalqlar
aksariyat hollarda boshqa xalqlar va davlatlar asoratiga va iskanjasiga tushib
qoladi.
Mamlakatimiz xalqlarini qariyb 130 yildan oshiqroq vaqt mobaynida qullik
va mutelik asoratida saqlab kelgan chor Rossiyasi mustamlakachiligi hamda
Sovetlar tuzumi vatan tarixining insonlar ongiga kuchli inqilobiy ta’sir ko’rsatish
kuchi va buyuk qudratini ham aqlan, ham farosat ila to’laqonli ravishda to’g’ri
anglagani uchun ham, uni parda orqasida, ya’ni temir va po’lat sandiqlarda saqlashga
harakat qildi.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Xonliklar davri tarixini yoritib berish,
va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi
olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib,
shuni ayta olamanki ilk о’rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki
jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz
tarixni о’rganar ekanmiz о’rganish davomida bir davrdan boshqa davrga о’tish
uchun mazkur davrga oid bilim va kо’nikmalar bizga poydevor vazifasini о’taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bо’lsak ham о’rganish jarayonida о’rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
О’rganilayotgan mavzu doirasida kо’plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir о’z xulosamizni kurs ishida
keltirib о’tdik.
4

Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga kirishsa,
inson о’sha olib boryotgan ishiga nisbatan о’z oldiga maqsad va vazifalar
qо’yib oladi. Buxoro amirligi davrida amalga oshirilgan ishlar haqidagi yangi
ma’lumotlarni yig’ishga harakat qildik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XIX-
XX asrlar va о’rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan
chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan
xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga
qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar rо’yxati hamda ilova qismidan iborat.
5

I BOB. SAYYID OLIMXON SIYOSIY FAOLIYATI VA BUXORO
AMIRLIGI TARIXIDA TUTGAN O’RNI
I.1. Amir Sayyid Olimxonning hokimiyat tepasiga kelishi
Tarixda shunday shaxslar borki, ularning hayoti doimiy ravishda odamlarda
qiziqish uyg otgan. Buxoro amirligining so nggi hukmdori Amir Said Olimxonʻ ʻ
hayoti, uning siyosiy faoliyati sovet davrida ommaga yetarlicha ochib berilmagan.
U haqdagi ma lumotlar atayin bo rttirilib, amir maishatparast, qo rqoq, xudbin,
ʼ ʻ ʻ
xalq holiga befarq hukmdor sifatida talqin qilingan. Vaholanki, bu borada olib
borilgan so nggi tadqiqotlar voqelikka boshqa tomondan qarashga undamoqda.
ʻ
Said Olim To ra 1881-yil 1-yanvarda Buxoro amiri Abdulahadxon
ʻ
xonadonida Karmana bekligidagi Olchin saroyida dunyoga kelgan. Said Olim
To raning to liq ismi Said Mir Muhammad Olimdir. Amir Said Olimxonni
ʻ ʻ
yoshligidan boshlab To rajon deb e zozlashgan. Onasining ismi Davlat Baxt oyim.
ʻ ʼ
Amir Said Olimxon oilada ikkinchi farzand edi. Otasi Amir Abdulahadxon
tomonidan Amir Said Olimxonning akasi Said Mir Abdulloh taxt vorisi etib
tayinlangani uchun hech kim Olim To rani taxtga o tirishini kutmagan
ʻ ʻ 1
.
Ammo 1888-yilda akasining kutilmaganda bezgak kasalidan vafot etishi
Said Olim To raga taxt uchun yo l ochdi. Amir Abdulahadxon o g lining
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamonaviy ta lim olishini va taxt vorisi sifatida Rossiya tomonidan e tirof etilishini
ʼ ʼ
xohlar edi. Buxoro amirlaridan birinchi bo lib Abdulahadxon shaxsan Rossiya
ʻ
imperatori bilan uchrashish amaliyotini boshlab bergan. Uning 1893-yilda tashkil
etilgan ilk safari natijasida Said Mir Olim taxt vorisi sifatida e tirof etilgan.
ʼ
Shu tariqa Rossiya imperatori Aleksandr III Said Olimxonni Buxoro amirligi
taxt vorisi ekanini e lon qiladi. Amir Said Olimxon o z davri uchun kerakli
ʼ ʻ
bilimlarni otasi saroyida egallagan. Uning avlodlaridan biri Sayyid Mansur Olimiy
ta kidlaganidek: “Diniy hamda o sha davrda keng tarqalgan bilimlarni
ʼ ʻ
zamonasining olimlaridan o rgandi”.
ʻ
Amir Said Olim To ra 13 yoshida otasi amir Abdulahadxon buyrug i bilan
ʻ ʻ
harbiy ta lim olish uchun Peterburgga borib, 3-yil davomida harbiy muhandislik
ʼ
1
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020 . – B.158.
6

mutaxassisligi bo yicha bilim oladi. U Nikolayev kadet korpusida imperator oliyʻ
hazratlarining faxriy qorovullari vazifasini bajaradigan “pajlar” bo limida o qishni
ʻ ʻ
boshlaydi. Olimxon rus zodagonlari ta lim oladigan maktabga o qishga qabul
ʼ ʻ
qilinadi, ammo bir muddat o tgach, harbiy qismga olib ketiladi va u yerda harbiy
ʻ
tayyorgarlikdan tashqari saroy qorovuli vazifasini ham bajaradi. Bu qismni
muvaffaqiyatli tamomlab, podshoning kazaklardan tashkil topgan gvardiya polkiga
komandir etib tayinlanadi. Buxoro amiri bo lgach, Olimxonning o zi xuddi
ʻ ʻ
Peterburgdagi kabi qo riqchilar polkini tuzgan. Lekin bu qo riqchilar polki
ʻ ʻ
Peterburgdagidek Terek kazaklaridan emas, balki amirning xizmatidagi qullardan
tuzilgan edi 2
.
Olimxonning ta lim olish uchun Moskvaga yuborilishi uning merosxo r
ʼ ʻ
sifatida e lon qilinishi natijasidir. Rossiya tomonidan valiahdning qabul qilinishi
ʼ
o sha davrda Buxoro amirligi uchun shart edi. Chunki Rossiyaning roziligini
ʻ
olmagan sulola a zosining amir bo lishi yoki avvalgi hukmdor tomonidan amir deb
ʼ ʻ
e lon qilinishi Rossiyaning Buxorodagi siyosiy, harbiy va iqtisodiy mavqei tufayli
ʼ
mumkin emas edi. Aynan rus hukumati 1868 va 1873-yillarda tuzilgan kelishuvlar
natijasida taxt vorislarini tasdiqlar va boshqaruv ishlariga aralashardi. Chunki bu
kelishuvlarga ko ra, Buxoro Rossiya himoyasini qabul qilgan edi. Tegishli
ʻ
kelishuvlarning hayotga tatbiq etilishi Buxoro amirligining siyosiy ahvoliga
bevosita ta sir ko rsatdi. Shuningdek, ushbu shartnomalar Rossiya ta sirining
ʼ ʻ ʼ
Buxoroda chuqurlashishiga yo l ochar va imperiyaga qaramlikni yanada oshirar
ʻ
edi.
Said Olimxonning bu maktabga yuborilishi unga g arb va rus madaniyati
ʻ
bilan yaqindan tanishish imkonini berdi. Olimxon olgan ta lim uning ma naviy
ʼ ʼ
hayotiga sezilarli ta sir ko rsatdi. Darhaqiqat, Qizil Armiya Buxoroga bostirib
ʼ ʻ
kirganida, Olimxon saroyidan Tolstoy, Dostoyevskiy, Belinskiy va Nekrasov
asarlarining topilishi uning Rossiyada olgan bilimi natijasidir.
Korpusdagi ta lim davrida tarbiyachi polkovnik Demin Said Olimxonning
ʼ
psixologik portretini ta riflashga harakat qilgan. Buni quyidagi fikrlar isbotlaydi:
ʼ
2
Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. – Б .59.
7

“Said Mir Olim mag rur, unga biriktirilgan amirlik amaldorlari bilan sharqonaʻ
munosabatga kirishadi. Korpusdan tashrif buyurgan kadet bolalari bilan birga
o ynaganda, g olib yoki birinchi bo lsagina o ynashni istaydi”.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Peterburgda uch yil o qigan Said Olimxon 1896-yil 7-mayda diplom olib
ʻ
otasining yoniga qaytadi. Yosh buxoroliklar partiyasi asoschilaridan biri Fitrat u
haqda quyidagicha yozadi: “Abdulahad o g lining tahsilni tugatishi munosabati
ʻ ʻ
bilan Peterburgga borib, katta ziyofat va in omlar bergan holda Amir Said Olim
ʼ
To rani o zining valiahdi deb e lon qildi”.
ʻ ʻ ʼ
Said Olimxon otasidan iqtisodiy, siyosiy, savdo, davlat boshqaruvi, ichki
ta lim masalalarini ikki yil davomida o rganadi. Otasining buyrug iga ko ra 1898-
ʼ ʻ ʻ ʻ
yil Buxoro amirligining Qarshi bekligiga hokim qilib tayinlanadi.
Said Olimxon Qarshidagi hokimlik faoliyatini shunday eslaydi: “Bu ojiz
bandaning Nasaf viloyatidagi hukmronligi muddati o n ikki yil davom etdi. Bu
ʻ
muddat ichida mening hukumatim hamisha faqirparvar va g aribnavozlikka
ʻ
intilardi, mazlumlarni zolimlardan asrab, haqni qaror toptirardi. Shunday qilib,
mazkur viloyat aholisini o zimdan xursand-u mamnun etardim. Mazkur viloyatga
ʻ
yaqin joyda Qashqa degan sho x daryo oqardi. Undan kambag al beva-
ʻ ʻ
bechoralarning kechib o tishda rohati buzilib, doimo g am-tashvishda edi.
ʻ ʻ
Aholining osoyishtaligini ko zlab mazkur daryoga tosh-u temirdan bir ko prik
ʻ ʻ
qurdirdim, ko prikni esa o z nomim bilan atadim. Shoyad faqiru fuqarolar suv
ʻ ʻ
kechish tashvishidan qutilib, tinch osuda yashasalar, deb o yladim. Shu bilan yana
ʻ
boshqa bir qancha madrasa va ibodatxonalar qurib, bu borada anchagina
yumushlarni yuzaga keltirdim”.
Amir Said Olim To raning Qarshidagi hokimlik davri xususida uning avlodi
ʻ
Sayyid Mansur Olimiy o zining “Buxoro – Turkiston beshigi” risolasida
ʻ
quyidagicha ta kidlaydi: “12 yillik hukmronlik davrida katta Qarshi nahri ustiga
ʼ
ko prik qurdirdi, madrasa barpo etdi”.
ʻ
Amir Said Olim To raning Qarshidagi faoliyati xususida Fitrat keltirgan
ʻ
ma lumotlar esa shunday: “Olim To ra Qarshiga kelgan zahotiyoq viloyatning
ʼ ʻ
barcha ish, yumushlarini Usmonbek ixtiyoriga qoldirib, o zi aysh-ishrat bilan
ʻ
8

shug ullandi. Mamlakatning ahvoli va ishlaridan shunchalik uzoq ediki, hech kimʻ
biror ish yuzasidan unga murojaat etmasdi”. Shu o rinda birinchi o zbek professori
ʻ ʻ
Abdurauf Fitratning Amir Said Olimxonga muxolifatda ekanini unutmasligimiz
kerak 3
.
Said Olim To ra Qarshida 12 yil hukmronlik qiladi. Amir
ʻ
Abdulahadxonning sog ligi yomonlashgach, Karmanaga hokim etib tayinlanadi.
ʻ
Oradan 2 yil o tgach Abdulahadxon vafoti munosabati bilan Said Olim To ra
ʻ ʻ
Buxoro amirligining hukmdoriga aylanadi. Bu haqda o sha davr rus matbuotida
ʻ
ham e lon berilgan edi.
ʼ
Shu tariqa Amir Said Olimxon Buxoro amirligini boshqarishga kirishdi.
Xalq orasida Abdulahadxon vafotidan keyin uning o rniga taxtga o tirgan
ʻ ʻ
merosxo r nima qiladi, degan savol tug ildi. Mamlakatda yosh amir haqida ijobiy
ʻ ʻ
muhit vujudga keldi va xalq uning saltanat boshqaruvini sabrsizlik bilan kuta
boshladi. Amir Said Olimxon Sankt-Peterburgda rus va Yevropa sivilizatsiyalari
bilan ma lum darajada tanishish imkoniga ega bo lgan shaxs edi. Shu sabab
ʼ ʻ
jamoatchilik va ziyolilar orasida mamlakatda islohotlar haqida fikrlar mavjud edi.
Ba zi mish-mishlar ko chalarda aylana boshladi. Go yoki “amir mamlakat
ʼ ʻ ʻ
boshqaruvini mutlaqo yangicha uslublar bo yicha tashkil qiladi, maktab va
ʻ
ta limga ahamiyat beradi, davlat xizmatchilari va askarlarning oylik maoshlarini
ʼ
oshiradi, poraxo rlikni yo q qiladi”.
ʻ ʻ
Bu g oyalarning shakllanishi va odamlarning shunga o xshash umidlari
ʻ ʻ
boshdan kechirgan o zgarishlar natijasidir. Abdulahad davrida Olimxon qaysidir
ʻ
ma noda bu fikrga ega bo lganlar uchun umid manbai bo lgan.
ʼ ʻ ʻ
Amir Olimxonning Turkiyadagi G oziantep shahrida yashayotgan
ʻ
o g illaridan biri Abdulkabir Azimiy otasining shaxsiy fazilatlari haqida
ʻ ʻ
quyidagilarni aytgan edi:
“Qiblagohim 1944-yilda Kobulda olamdan o tdilar. O shanda men 13-14
ʻ ʻ
yoshlarda edim. Menga: “Bolalarga qara, janoza paytida tashqariga chiqib, baqir-
3
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .57.
9

chaqir qilishmasin”, deb topshiriq berdilar. Haramdan tashqarida katta hovli
bo lardi. O sha yerda qorilar yig ilib, Qur on tilovat qilishardi. Otamni yuvib,ʻ ʻ ʻ ʼ
o rab, bir xonaga yotqizib qo yishgandi. Ayollari chiqib ketgach, biz farzandlari
ʻ ʻ
saf tortib, birma-bir kirib, otamning qo llari va oyoqlarini o pib chiqdik. Otamning
ʻ ʻ
bosh vaziri Hoshimxon va yana bir qancha amaldorlar u yerda saf tortib turishardi.
Padarimizni olib chiqishayotganda meni bir narsa hayratga soldi. Yig lamagan
ʻ
odamning o zi qolmagandi. Janozaga hattoki Buxoro yahudiylari ham kelishgandi.
ʻ
Ular shunchalar ko z yosh qilishar ediki, men ko rib ko zimga ishonmasdim.
ʻ ʻ ʻ
Odamlardan biri ulardan: “Siz nimaga yig laysiz?” – deb so raganida, ular: “Axir u
ʻ ʻ
bizning podshohimiz edi”, – deb javob qaytarishgandi. O sha kuni Afg onistonda
ʻ ʻ
bayroqlar yarim tushirildi, hatto, ba zi elchixonalar bayroqlari yarim tushirilgandi”.
ʼ
Abdulkabir Azimiy yana davom etadi: “(Otam) hayotliklarida Omonulloxon
otamni Pag monga chaqiradi. Yo lda ketayotib, Rusiya elchisining avtoulovi loyga
ʻ ʻ
tiqilib qolganini ko radilar. Otam unga yordam berishni aytadilar. Keyin elchi: “Bu
ʻ
kishi kim?” – deb so raydi. “Buxoro amiri”, – deb javob qiladilar. U kelib, otamga
ʻ
tashakkur bildiradi. Padarimning haydovchilari kobullik bo lgan, u kishi: “Nima
ʻ
uchun unga yordam qildingiz?” – deb so raganlarida, otam: “Men bir paytlar
ʻ
Rusiyada tuz-non yegan edim”, –deb javob bergan ekanlar. Otam ana shunday
inson edilar”.
Amir Said Olimxon hukmronligi davrida ta lim sohasida ham islohotlarni
ʼ
amalga oshirdi. U 1911-yil mart oyida “Ta lim to g risida” farmon chiqardi. Unda
ʼ ʻ ʻ
quyidagi vazifalar belgilangan edi:
– madrasa talabalariga turli hoshiyalar o qitil
ʻ masligi, tafsir va hadis rasmiy dars
sifatida o qitilishi;
ʻ
– davlat xazinasiga olingan vaqflardan yig ilgan pullarga shaharning turli yerlarida
ʻ
maktablar qurish va ularga muallimlar tayinlash;
– maktab muallimi olim, xushxat va xushqiroat bo lishi;
ʻ
– ularga maktablarning vaqflaridan tashqari davlat xazinasidan yillik 120 rubl
maosh tayinlash;
– tahsil uchun bolalardan pul olmaslik;
10

– maktablarga bir nozir tayinlash va u har oy maktabni taftish qilib, amirga hisobot
berish.
Yuqoridagi ma lumotlar atroflicha tahlil qilinsa, Amir Said Olimxon sovetʼ
davri adabiyotlarida talqin qilinganidek maishatparast, qo rqoq, xudbin emas, balki
ʻ
qaysidir ma noda xalq holiga befarq bo lmagan hukmdor sifatida gavdalanadi.
ʼ ʻ
Albatta, bu o rinda biz amirni kamchilikdan xoli shaxs sifatida tasvirlashdan
ʻ
yiroqmiz. Amir Said Olimxon qahramon emas edi, ammo bu shaxsni xoin deb ham
bo lmaydi. Davr, vaziyat taqozosi bilan amir Buxorodan chiqib ketsa ham bir umr
ʻ
vatan sog inchi bilan yashagan. Tarixiy shaxslarning yutuqlaridan namuna,
ʻ
kamchiliklaridan esa saboq olgan holda xolisona o rganishimiz kerak.
ʻ
11

I.2. Sayyid Olimxon hukmronligi davrida Buxoro amirligida ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar
Buxoro amirligi tarixida so’nggi hukmdor hisoblanmish Amir Sayyid
Olimxon 1927 yil sentyabrda o’zining mutlaq vakili bo’lmish general hoji
Yusufbiy Muqimbiy orqali Millatlar ittifoqiga taqdim qilgani yuborgan «Buxoro
xalqining hasrati tarixi»da Buxoro amirligining siyosiy va idoraviy tashkilotlari
hamda davlat boshqaruvi ustida to’xtalib, qo’yidagilarni yozadi:
«Buxoroning islom ulamolari amirni payg’ambar xalifasi–o’rinbosari, usul
va shariat himoyachisi deb bilardi.
Amirning tirikchiligi butunlay shariatga mos bo’lardi, uni buzishi mumkin
emas edi. Buxoro xonlari butunlay mang’itlarning o’zbek toifasidan bo’lgan.
Buxoro podshohlarining mo’g’il odatlariga ko’ra, to’shakcha ustiga tabarrukona
o’tqizilib, sayyidlar, xo’jalar va mullolar uni yerdan ko’tarardilar» 4
.
Davlat hukm surarkan, albatta, uni ijtimoiysiyesiy va iqtisodiy masalalarini
hayotga tadbiq etuvchi amaldorlar va davlat lavozimlari bo’lib, ularda faoliyat
ko’rsatuvchi shaxslar bo’lishi muqarrar.
Amallar va lavozimlar har bir davlatda mavjud bo’lgan va bo’ladi. Shu bilan
birga, turli xil davlatlarda amallar va lavozimlar turli xil vaqtlarda turlicha bo’lib
turgan. Ushbu lavozim va amallar har bir davlat o’z nomiga ega bo’lib, egallab
turgan va bajargan ish darajasiga qarab turlicha nomlangan. Jumladan, quyida biz
XIX–XX asr boshlarida Buxoro amirligida davlat boshqaruv tizimida faoliyat
ko’rsatgan amal va lavozimlar hamda unvonlar to’g’risida fikr yuritamiz.
XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Buxoro amirligida davlat boshqaruvi,
oldingi davrlarda bo’lgani kabi, asosan, ikki bosqichli bo’lgan. Jumladai, u amir,
saroy amaldorlari, o’zbek urug’lari va qabila boshliqlari xdmda e’tiborli din
peshvolaridan tashkil topgan. Markaziy davlat boshqaruvi va mahalliy
boshqaruvdan iborat edi 5
.
Buxoro amirligidagi unvon, mansab va amallarga tegishli adabiyotlarda
berilgan ma’lumotlar juda ham chalkash va qaramaqarshidir. Ko’pincha
4
Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. – Б .62.
5
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B.159.
12

ma’lumotlar yuqori mansabdorlarga oid bo’lgan. Mazkur mavzuga oid
manbalardan Mirzo Badi’ Devon, qozi Vafo va Muhammad Sharif, Muhammad
Sharifjon Sadri Ziyo, Mirzo Olim hoji, olimlardan, A.A.Semenov, A.B.Vildanova,
Yu.Bregellarni tilga olish mumkin. Yuqoridagilardan Yu.Bregelning «Mang’itlar
davrida Buxoro ma’muriyati,, nomli asarining ahamiyati beqiyosdir.
Buxoroda eng yuqori unvon (mansab) va amallar «32 o’zbek qabilalari»
namoyandalariga, sayyidlarga, xo’jalarga (najib attaraf) va ulamolarga berilgan.
Amir Shohmurod davrida ulamolar (islom ruhoniylari)ning martabalari juda yuqori
bo’lgan. Amir Haydarni ham taxtga chiqishini birinchi bo’lib ulamolar tabriklagan.
Buxoroning so’nggi amiri Sayyid Olimxon tomonidan 1927 yili ta’kidlanishicha
XX asr boshiga kelib «Buxoro mamlakati Amudaryoning sharqiy sohillaridan,
ya’ni Rossiya Pomiridan to Xivaning keng davlatlarigacha cho’zilib boradi.
Buxoro shimol tarafdan Qizilqum sahrosi bilan chegaradosh, g’arb tarafdan
Sirdaryo bilan hamda Qo’qon xonligi bilan, janubda esa Afg’oniston, Sharqdan
turkman o’lkasi hamda Xiva dashti bilan chegaradosh».
XX asr boshida, «Buxoro aholisi uch yarim million nafardan iborat. Uning
maydoni 225.000 km2 keladi, ya’ni taxminan Italiya maydoni bilan teng. Uning
aholisining asosiy qismi o’zbek, turkman, qirg’iz, qozoq, tojik, yahudiy va
arablardan iborat» deb yozadi amir Sayyid Olimxon.
XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligi Jizzax, Samarqand, Panjikent, Chelak,
Nurota, Payshanba, Karmana, Kattaqo’rg’on, Xatirchi, Ziyovuddin, Buxoro,
Qorako’l, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, Shaar (Shahrisabz–ta’kid
bizniki), Chiroqchi, Sherobod, G’uzor, Matcho, Fon, Falg’ar, Yaxnaob (Yag’nob),
Qo’shtut, Boysun, Dehnov, Yurchi, Hisor, Baljuvon, Ko’lob, Qo’rg’ontepa,
Qabodiyon kabi jami 44 ta beklikdan iborat bo’lgan.
“Tarixi Nofeyi” asarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, alohida
viloyatlarga tobe bo’lgan shahar va nohiyalar ham bo’lgan. Masalan: Mo’minobod
Ko’lobga; Xovaling va Qo’ng’irot Boljuvonga; Dushanbe va Qoratog’ Hisor
hokimiga; Romitan, Haydarobod, Bahovaddin, Xo’ja Bo’ston, Xo’ja Ubon, Xo’ja
Orif, Vobkent va Zandana Buxoro shahriga tobe bo’lgan ekan.
13

“Majma’ ularqom” asaridagi ma’lumotlarga qaraganda, amirlik yana
quyidagi ma’muriyhududiy bo’laklarga bo’lingan bo’lgan. Chunki aynan mana shu
tartibda bo’linish bo’yicha xiroj, zakot va boshqa turdagi soliqlarni yig’ish va olish
qulay bo’lgan.
100 ming tanobdan iborat sug’oriladigan yer tumanga, 50 ming tanobdan
iborat sug’oriladigan yer hazora (minglik)ga, 25 ming tanob sug’oriladigan yer
nimhazoraga, 10–15 ming tanob sug’oriladigan yer biror bir anhor (ariq)ning
obxo’ri (sug’oriladigan)ga, 400 tanobga sug’oriladigan yerga ega bo’lgan mulk
qariyaga va 300 tanob sug’oriladigan yerni mazraa (ekinzor)ga bo’lingan.
Aksariyat tumanlar aholi yashaydigan eng katta mahallalar nomi bilan ham
atalgan. Masalan: G’ijduvon-Xarqonrud, Komot-Vobkand, Somjan-Romiton
nomlari bilan ham tilga olinganligi manbalarda ham qayd etilgan 6
.
Olimlarning xulosalariga qarag’anda, mahalliy ma’muriyat namoyandalari
mavzeni qishloq va masjidlardan kattaroq hududiy bo’linma deb ta’riflaganlar.
Karki viloyati mavzelarga bo’linsa ham, ular o’z navbatida, bekchalarga, bekcha
esa, o’z navbatida, qishloqtardan iborat bo’lgan bekchaxonlardan tashkil topgan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Buxoro hukmdorlari Abdulahadxon va
Olimxonlarning har ikkalasi ham Sankt-Peterburg shahrida kadetlar maktabida tahsil
olishgan bo’lib, o’z hukmronlik faoliyatlarida dastlab ijobiy ishlarni amalga oshirishga,
davlat boshqaruv ishlarida turli xil ijobiy islohotlarni amalga oshirishga harakat
qilishgan. Bu tarixiy haqiqat. Uni inkor etib bo’lmaydi. Masalan, Abdulahad o’z
hukmronlik davri boshida sudhuquqtuzilmasini isloh qilishga harakat qilgan bo’lsa,
Olimxon esa mamlakatda poraxo’rlik va tamagirlikni oldini olishga harakat qildi. Hatto
o’z hukmronligi davrida Amir Olimxon ta’lim tiziminiig ba’zi bir jihatlarini islohetishga
qat’iy harakat kilganligi va intilganligi ma’lum. Bu borada u ba’zi bir ishlarni amatga
oshirdi ham. Quyida ushbu hukmdorlar avtoportretini bevosita o’sha davrda yashagan va
ijod etgan adiblar, muarrixlar – Muhammad Siddiq (Hashmat), Nasriddin To’ra, Mirza
Abdul Azim Somiy, Mirza Muhammad Salimbek, Fitrat, Ahmad Donish, Sadri Ziyo,
6
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .58.
14

Sadriddin Ayniy, Po’lat Soliyev asarlari hamda Moskva shahrida joylashgan Rossiya
davlat Harbiy tarix arxivi hujjatlari asosida bayon etishga harakat qilamiz.
Amir Sayyid Olimxon Boloyi havz degan joyda katta madrasa qurdirdi.
Shuningdek, u Buxoro minorasining pastki qismida «Dorululum» (Bilimlar uyi)
bo’lmish madrasa qurdirgan. Ushbu madrasada tahsil oluvchilarning butun
sarfxarajati Amir Sayyid Olimxon hisobidan bo’lgan.
Amir Sayyid Olimxon Buxoro Amirligi taxtida 10 yil hukmronlik qidsi. 1920-
yili Sovetlar hokimiyati tomonidan Buxoroda Amirlik tuzumi ag’darildi va Sayyid
Olimxon Afg’onistonga chiqib ketishga majbur bo’lib, umrining oxiriga qadar
1944-yilgacha o’sha yerda yashadi. Afg’on amiri Amir Sayyid Olimxonga Kobul
shahrining Fatu degan bog’ini hadya etib, unga sarfxarajatlari uchun o’n besh ming
besh yuz rupiya mablag’ belgilaydi. Amir Sayyid Olimxon 1944-yili Kobulda
vafot etadi.
1886-yil 13 aprelda Mir Mansur Pajeskiy korpusida o’qishni tugatgandan
so’ng, Moskvadagi Sumsk Dragun polkiga eng kichik ofiperlik lavozimiga
tayinlandi. Ofiserlik maoshidan tashqari Mir Mansur yiliga otasidan ham 2400 rubl
pul olib turardi. 1892-yil Mir Mansur poruchik unvonini oldi. 1892-yil dekabrda
Moskvaga tashrif buyurgan otasi sharafiga Sumsk polki ofiserlari bilai kecha
uyushtirildi. 1895-yil Mir Mansur shtabrotmistri unvoniga ega bo’ldi. 1899-yil esa
u shu unvonda polkdan bo’shadi. Podsho hukumati uning qarzlarini to’lab, unga
bir umrlik nafaqa tayinladi. Shundan keyin Mir Mansur bir necha yillar mobaynida
Rossiyada yashadi. U knyaginya Sofya Ivanovna Sereteliga uylandi, undan bir
necha farzandlari bo’lgan. Uning katta o’g’li Nikolay Mixaylovich Sereteli
(taxminan 1890-yilda tug’ilgan), 20-yillarda Moskvadagi Toirov Kamer teatrida
eng yaxshi aktyorlardan biri bo’lib, u mashhur aktrisa Alisa Koonening partnyori
bo’lgan. U 1906-yili otasi bilan Buxoroga kelib buvisini ko’rib ketgan. Mir
Mansurniig ikkinchi o’g’li harbiy bo’lgan. U Rossiya harbiy qo’shinida xizmat
qilgan va bir necha Rossiya ordenlari bilan taqdirlangan. 1918-yil martda
Karmanaga uyushtirilgan shturm chog’ida vafot etgan. Bundan tashqari, Mir
Mansurning qizi va kenja o’g’illari ham bo’lgan. Ularning ismlari Georgiy, Valeriy
15

va Tamara bo’lgan. Mir Mansur Buxoroga qaytgach, Karmanaga bek etib
tayinlandi. 1918-yil martida Kolesov voqyealari davrida Toshkentning bolshevik
armiyasi Karmanani egallab olganda, Mir Mansurbek og’ir yaralandi va vafot etdi.
Uning 3 ta farzandini o’qituvchisi bilan birga hamda xotini asirga olinadi. Amir
Sayyid Olimxonning sa’yharakatlari bilan Mir Mansur Kattaqo’rg’onda dafn etildi.
Uning molmulki (ordenlaridan tortib, to qimmatbaho qurollarigacha, oilaviy
qimmatbaho buyumlari, bolalarining o’qituvchisining kitoblari – barchasi)
o’g’irlab ketildi 7
.
1918-yil sentyabrida S.I.Sereteli Mir Mansurning Buxoro hukumatidan
ko’rgan talafoti hamda 3 ta yosh bolalarini katta qilishi uchun 200 ming rubl va
yana uyjoylik bo’lishi uchun 100 ming rubl pul yordam oldi.
Abdulahadning qolgan ikkita ukasi haqida ma’lumot juda kam. Ularning biri
Sayyid Mir Azimjon, XX asr boshlarida Buxoro Arkida yashagan va unga u
yerdan bir qadam ham boshqa joyga siljishga ruxsat berilmagan. Ikkinchisi, Sayyid
Mir Nosirxon (1869-yil tug’ilgan), u ham uy qamog’ida Arqda saqlangan.
Nosirxon Arqda 1920-yilgacha yashadi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davrida u
Buxoro Tarixchilar Jamiyatining a’zosi bo’lgan. 1921-yilda yozilgan «Buxoro
Arki «tarixi,, asari uning qalamiga mansub. U 1922-yili Afg’onistonga ko’chib
ketgan.
XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Buxoro Amirligida davlat
boshqaruvini olib borgan hukmdorlar faoliyatini o’rganish shuni ko’rsatadiki,
ularning aksariyati o’z hukmronligi davrida ayrim ijobiy ishlarni amalga
oshirganlar va mamlakatda imkon darajasida ba’zi bir islohotlarii hayotga
tatbiqetishga harakat qilishgan. Shu bilan birga, ushbu davrda jamiyat taraqqiyoti
va mahalliy davlat boshqaruv tizimining chor Rossiyasi ta’sir doirasiga tushib
qolishi ularning fojiasi ekanligini ham qayd etish lozim.
Chor Rossiyasi podshohi Aleksandr Sh tomonidan Buxorodagi siyosiy agent
faoliyati to’g’risidagi nizom va tartiblarning shaxsan bir necha bor ko’rib chiqilishi
va unga hatto qozilik huquqlari berilishining o’zi, Rus hukumati tomonidan
7
Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. – Б .72.
16

Buxorodagi siyosiy agentga Buxoro Amirligi hududida Rossiya manfaatlarini va
Buxorodagi rus ishbilarmonlari manfaati va huquqlarini himoya qilish borasida
juda katta mas’uliyat yuklanganligidan dalolat beradi.
Siyosiy atent 1910-yilga qadar Tashqi ishlar vazirligiga bo’ysungan bo’lsa,
shu yildan so’ng Turkiston general-gubernatoriga va u orqali Rossiya Harbiy ishlar
vazirligiga bo’ysundirildi.
Amir hukumati Rossiya davlati bilan hal qilinadigan barcha masalalarni
xuddi mana shu siyosiy agentlik orqali amalga oshirdi. Rossiyaning Buxoroda o’z
siyosiy agentligini ochganligi munosabati bilan Buxoro Amirligi ham Toshkentda
o’z vakolatxonasini ishtatushirdi. Lekin bu vakolatxonani Rossiya-Buxoro
munosabatlariga deyarli hyech qanday ta’siri bo’lmadi.
Ammo Buxorodagi siyosiy agentlik Amirlikda chorizmnipg
mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishida o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga
erishishda hal qiluvchi omil sifatida xizmat qildi.
Rossiya siyosiy agentligi podsho hukumatining takliflarini amalga
oshirishda Amirning eng yaqin maslahatchisiga aylandi. Siyosiy agentlik faqat bu
bilan qanoatlanmasdan, Amirning ichki ishlariga ham aralashib, davlat ishlariga
xodimlarni tayinlashni ham o’z qo’liga oldi.
Jumladan, XX asr boshlarida Buxoro Amirligida nafaqat yirik amaldorlar,
ya’ni qo’shbegi, qozikalon kabi mansablarga tayinlash, balki Amirliqdagi bekliklar
hokimlari – beklar ham bevosita Rossiya impsratorligi Siyosiy agentligi
rahbarining tavsiyasi yoki ruxsati orqali qo’yilgan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Buxoro Amirligining eng so’nggi hukmdori
– Amir Sayyid Olimxon ham bevosita rus hukumatining roziligi asosida taxt
tepasiga kelgan.
Aynan mana shu holatlar asosida Buxoro Amirligi va uning hukumati
astasekinlik bilan Rossiya hukumatining itoatkor hududiga va uning
ko’rsatmalarini bekamu ko’st amalga oshiruvchi tobega aylanib qoldi.
D. N. Logofet o’z asarida ta’kidlaganidek, XX asr boshiga kelib Turkiston
general-gubernatorlaridan biri tomonidan asosiy ravishda Buxoro Amirini
17

o’zlarining eng yaxshi uyezd boshliklaridan biri sifatida», ta’riflashi bejiz emas
edi 8
.
Aslida esa haqiqatdan ham Buxoro Amirligi va uning hukumati XX asr
boshiga kelib to’la ravishda Rossiya hukumatining itoatkor «vassali»ga aylanib
bo’lgan edi.
Xulosa tariqasida aytish mumkinki, Buxoroda ochilgan Rossiya
imperatorligi siyosiy agentligi Buxoro Amirini yuridik hujjatlarsiz to’la chor
Rossiyasi izmiga tushirishga muvaffaq bo’ldi va Amirni chor Rossiyasi tomonidan
qo’yiladigan har bir talabni to’la bajarishga va kerak bo’lganda Amirlikdagi barcha
ichki ishlarni ham siyosiy agent roziligi asosida amalga oshirishga majbur qilib
qo’ydi.
Bu holat bir tomondan, Buxoro Amirligi iqtisodiy hayotiga berilgan juda
katta zarba bo’lsa, ikkinchi tomondan, uning xalqaro huquqlari poymol qilinishi
edi. Ushbu qarorning qabul qilinishi o’z navbatida Buxoro xazinasini juda katta
daromaddan mahrum bo’lishiga ham olib keldi. Chor Rossiyasi hukumatining
mustamlaka siyosati natijasida juda katta miqdordagi daromad hyech bir mehnatsiz
Rossiya xazinasiga o’tishiga keng yo’l ochildi. Bu holat xalqaro huquqiy jihatdan
olib qaralganda, kuppa-kunduz kuni davlat xazinasini ochiqchasiga «talash» deb
baholanishi mumkin.

8
Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги озодлик харакатларн тарихи.
(Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан. номзоди дисс. автореф. – Т., 2004. – Б .11.
18

II BOB. BUXORO AMIRLIOGI TARIXINI O’RGANISHDA SAYYID
OLIMXONNING “BUXORO XALQINING HASRATI TARIXI”
ASARINING O’RNI VA AHAMIYATI
II.1. Asarning yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar
Yurtimiz tarixidagi XIX asr oxiri XX asr boshlari o’zining o’ta chigalligi,
murakkabligi vaziddiyatlarga boyligi bilan o’zidan oldingi davrlardan keskin
ajralib turadi. Bir yoqdanyurtimizda hukm surayotgan feudal davlatlar-Buxoro
amirligi va Xiva xonligi,bir tomondanpodsho Rossiyasining mustabid hikimiyati,
yana bir tomondan zamonaviy, erkin, ozod va demokratik jamiyat tarafdorlari
jadidlar o’rtasidagi qarama-qarshilik xonliklardagi ijtimoiyiqtisodiy vaziyatni
yanada og’irlashtirar, aholining kundan kunga ahvoli
og’irlashardi.Shundaysharoitda, 1917-yilda Rossiyada bo’lib o’tgan oktabr inqilobi
O’zbekiston tarixiga hamta’siro’tkazmay qolmadi.Oradan hech qancha vaqt
o’tmasdan, 1920-yilda sobiq Sovet davlati tomonidan vahshiyona tarzda
mintaqamizdagi 2 yirik davlat Buxoro amirligi vaXivaxonliklari butkul tugatildi.
Bu hududlardagi siyosiy tuzum-monarxiya xalq respublikalariga aylantirildi.
Buxoro mang’itlarining so’ngi hukmdori Amir Sayyid Olimxomtaxtdanag’darildi.
U dastlab Sharqiy Buxoroga, undan Afg’onistonga o’tib ketadi. O’sha yerda 1944-
yilda hastalanib vafot etadi. Shundan buyon amir haqida turli manbalarda bir-biriga
o’ta zid bo’lgan qarashlar shakllangan. Xo’sh, Amir Olimxon kim bo’lgan? O’z
Vatanini sevgan amirmi yojohil vasotqin insonmi?U haqida rus va Yevropa
manbalari qanday ma’lumot beradi-yu,o’z qalamigamansub bo’lgan “Buxoro
xalqining hasrati tarixi” asari qanday ma’lumot beradi? Amir Sayyid Olimxon
1881-yilning 3-yanvarida Buxoro amirligida, Amir Muzaffarxon zamonida
dunyoga keladi. Uning otasi Abdulahadxon valiahd sifatida Karmana bekligini
boshqarar edi 9
.
Bu paytda amirlik Rossiya imperiyasining protektorati ostidagi
qaramdavlathisoblangan. Amir o’z ishlarini doimo Rossiya imperiyasining siyosiy
9
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .64.
19

agenti bilan maslahatlashib olib borishi lozim edi. Amir Olimxon yoshligidanoq
Mir Arab madrasasida diniy bilimlar olib voyaga yetadi. Uni taxtning navbatdagi
egasi qilib tayinlamoqchi bo’lgan otasi Abdulahad 1893-yilda Olimxon to’rani
Peterburgdagi kadetlar korpusiga 3 yil davomida o’qish uchun yuboradi.Amir
Olimxpon bu yerda harbiy bilimlar bilan bir qatorda davlat boshqaruviva
zamonaviy-dunyoviy fanlardan ham saboq oladi 10
. Bu haqda o’zining
“Buxoroxalqininghasrati tarixi” asarida shunday eslaydi:”Shunda 13 yoshligimda
milodiy yilning1893-da buyuk amir bo’lmish padari buzrukvorim haazratlari amr-u
farmonlari bilanbirnechamo’tabar namakxo’r yaqin do’stlar hamrohligida
Peterburgga borishga azm qildim. Shunday qilib, men 3 yil davomida ta’lim olib,
mamlakat tartib qoidalarini biladigan darajada bilim hosil qildim,o’qishlarni
tugatib imtihon topshirdim” 11
. Amir Olimxon aynan Peterburgda o’qib yurgan
yillarida unda Yevropacha kiyinish uslubi, urf-odat va buyumlarga qiziqishortgan.
Amir bo’lgunga qadar saroyida g’arbcha uslubda ishlangan idishlar va antikvar
buyumlarni, eng so’ngi kashfiyotlar-grammafon, pianino kabilarni jamlagan edi.
Uning g’arbmadaniyatiga oshuftaligini o’zi qurdirgan Sitorayi Mohi Xossa saroyi
misolida ham ko’rish mumkin. Amir Olimxon Peterburgdan Buxoroga valiahd
shahzoda sifatida qaytib kelgan. Shundan so’ng, 1896-yilda,15 yoshida
Abdulahadxon uni Nasaf(hozirgi Qarshi) bekligiga hokimetibtayinlaydi.Ushbu
hududdagi beklik amir o’z xotiralarida yozganidek, 12 yil davom etadi. Nasafga
beklik qilar ekan, mavjud og’ir sharoitga qaramay,bir qator obodonchilikishlarini
amalga oshirgan. Jumladan, Qashqadaryo ustidagi ko’prik,masjid va madrasa
qurdirgan va ularni o’z nomi bilan atagan.
1908-yilda otasi uni bo’lajak taxt sohiblariboshqaradigan Karmana bekligiga
hokim etib tayinlaydi.Bu siyosiy ma’noga ham ega bo’lib,saroy amaldorlari oldida
shahzodaning obro’sini oshiribgina qolmasdan,balki uningkeyingi taxt egasi
ekanligini ham ko’rsatar edi.
10
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B.168.
11
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .70.
20

Holbuki Amir Abdulahadxonning 5 nafar o’g’il farzandi bor edi.Olimxon
Karmanada 2 yil hokimlik qiladi.1910-yilda Buxoroda bo’lib o’tgan konfessional
mojaro natijasida Abdulahadxon Karmanadan Olimxonni chaqirib oladi va
boshqaruvni to’liq unga topshiradi. Amir Olimxon oqillik bilan tartibsizlikka chek
qo’yib, saroyda boshlanib ketgan fitnalarni yo’q qiladi va bevosita amalda
hokimiyatni qo’lga kiritadi. Ayni paytda,Amir Abdulahadxonning sog’lig’i
yomonlashgan va endilikda u bahavo Karmanada yashay boshlagan edi.1910-yil
22-dekabrda uzoq davometgan kasallik sababli Abdulahadxon vafot etadi.
Karmanadagi Olchin saroyiga borgan Olimxon zudlik bilan Buxoroga qaytadi.
Otasining dafn marosimlarini o’tkazgandan so’ng 30-dekabr kuni taxtgao’tiradi.Bu
paytda Amir Olimxon atigi 19 yoshda edi. Ayni shu sanadan boshlab Buxoro
amirligi tarixida yangi sahifa ochiladi. Taxtga o’tirgan dastlabki kunlaridayoq u
amirlik aholisini 1 yillik soliqdan ozod etadi. Qator qurilishishlarini amalga
oshiradi, masalan Buxorodagi Boloyi havz mavzeyida o’z nomiga atab masjid
madrasa bino ettirib, unda o’qiydigan talabalar va dars beruvchi
muallimlarningbarchaharajatlarini o’z zimmasiga oladi.
Asarida Olimxon 3 yil davomida obod qilgani vatartibo’rnatgani haqida
yozadi. Hukmronli gining dastlabki yillaridayoq o’tkazganislohotlarisababidan
amir nafaqat oddiy aholi,balki o’sha vaqtdagi yirik siyosiy
harakat“Yoshbuxoroliklar” tomonidan ham iliq kutib olinadi va ularning qo’llab-
quvvatlanishiga erishadi. Amir Olimxon va “Yosh buxoroliklar” o’rtasida ziddiyat
paydo bo’la boshlaydi. Amir saroyidagi amaldorlar va rus ma’murlarining da’vati,
qolaversa o’zidagi Mutlaq hukmdorlik hissi sababidan 1913-yili Buxorodagi
barcha jadid maktablari yopiladi. Chunki jadidlaramirhokimiyatining cheklanishi
va vakolatlar parlament bilan taqsimlanishining tarafdori edilar. Bu esa,o’sha davr
hukmron doiralar mafkurasiga mutlaqo zid edi 12
. 1914-yilda boshlangan 1-jahon
urushi Buxoro amirligiga bevosita ta’sir etmaganbo’lsaham, Amir Olimxon
Nikolay II ga 2000 tanga miqdorida pul mablag’ini yuborganima’lum.Bulardan
tashqari u podsho talabiga ko’ra 10 ta to’p, 500 ta beshotar miltiq, 1500tachopqir
12
Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. – Б .73.
21

ot va boshqa urush uchun zarur narsalarni bergani ham ma’lum. Eng qizig’i va
muhim jihati shundaki, amirning xotiralarida 1910-1917-yil voqealari uqadar
batafsil bayon etilmaydi. Amir ko’proq bolsheviklar bilan bo’lgan janggi va
Afg’onistondagihayotini qilib beradi beradi. “Yosh buxoroliklar”ning qat’iy
talablari asosida va Rossiyada bo’lib o’tgan fevral inqilobining amirlikda ham
takrorlanishidan cho’chigan Amir Olimxon 1917-yil 7-aprelda
mamlakatdaislohotlar o’tkazishni e’lon qilindi.Ushbu islohotlar demokratik
xususiyatga egabo’libamirlikdagi o’rta asrchilik qoldiqlariga ma’lum ma’noda
zarba bergan edi.
Undagi asosiye’tibor qaratilishi lozim bo’lgan jihat shundaki,ushbu manifestda
shariatni adolatni amalga oshiruvchi va soliqlarni muqobillashtirib turuvchi yagona
huquq sifatida e’tirof etilganedi.Bundan tashqari quyidagilar belgilangan edi:
1.Amir xazinasidan tashqari alohida davlat budjeti ta’sis etiladi. Bu asrlar osha
davometibkelayotgan an’anaviy feudal iqtisodiy siyosatga butkul teskari edi;
2.Soliq yig’ib oluvchilarga aholidan pul undirib olish ta’qiqlanadi,ularga
maosh ta’sis etiladi. Bu qaror qiyin ahvoldagi xalqqa ancha yengillik berar edi;
3.Poytaxtda yashaydigantiniqfikrliva oqil insonlardan iborat Majlis-
Assambleya tuzilishi e’lon qilinadi.U o’zbek davlatchiligidagiilk parlamentning ilk
kurtaklari bo’lib,jamiyat uchun mutlaqo yangilikedi;
4.Bosmaxona ochish,aniq fanlarni rivojlantirish,telegraf liniyalarini
o’tkazishboshlanadi 13
. Nohaq qamoqqa olinganlarga avf e’lon qilinadi;
Ammo,ushbuislohotlarqanchalik yaxshi o’ylangan bo’lmasin,amaliyotga joriy
etilmaydi. Manifest dastlab saroyda to’plangan 200 ga yaqin faollar,diniy ulamo va
muftiylaroldidatantanali ravishda o’qib eshittirildi.Unda saroy amaldorlari va
savdogarlardan15 kishi,Buxoro ishchi va askar deputatlari soveti va Samarqand
soveti hokimiyati vakillariqatnashdi. Ularning orasida Mahmudxo’ja Behbudiy,
Fayzulla Xo’jayev, podsho hukumatiningvakili Miller, qozi kalon,taraqqiyparvar
Sharifjon Maxsumlar bor edi.
13
Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги озодлик харакатларн тарихи.
(Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан. номзоди дисс. автореф. – Т., 2004. – Б .33.
22

Manifest e’lon qilingan kunning ertasigayoq, 8-aprel kuni jadidlarning o’ta so’l
qismi F.Xo’jayev va A.Fitrat yetakchiligida 150 kishi tinch namoyishga chiqishadi.
Ular islohotni qo’llab-quvvatlagan holda yanada ko’proq va jamiyatning hamma
jabhalarini qamrab oladigan islohotlar o’tkazishnitalab qildilar. Lekin, Amir
Olimxon mavjud vaziyatniu yetarli darajada baholay olmaydi vajadidlarni
qamoqqa olishga buyruq beradi. Tinch namoyish shafqatsizlik bilan bostirilib, xalq
oldida o’zining ma’rifatparvarligi va xalqparvarligi bilan nom chiqargan Amir
Sayyid Olimxonobro’sini yo’qotadi. Urinishlari besamar ketganligini anglagan
taraqqiyparvarlar Toshkent shahriga o’tib ketishadi. Bu yerda ular “Inqilobchi yosh
buxoroliklarning Markaziy byurosi”ni tuzishadi 14
. Rossiyada hokimyatga kelgan
Muvaqqat hukumat tashqi siyosatda o’zining ta’sirini yo’qotmaslik va
mo’tadillikni saqlab turish uchun vakili Preobrajenskiyni Buxoroga yuboradilar.U
Buxoroga kelib,amirga Kerenskiy boshliq hukumat amirlikning mustaqilligini tan
olganini aytadi.Bu vaziyatdan foydalangan amir tashqi siyosatda mustaqil
bo’lishga intilib, vaziri To’raxo’ja va mullo Qutbiddinlarni Afg’onistonga, hoji
Safarbiyni esa Mashhaddagi ingliz konsulligi(kitobda komission) ga yuboradi.
Afg’onistonga yuborgan elchilari orqali uafg’on hukmdoriga birgalikda
bolsheviklarga qarshi kurashish lozimliginiaytadi. Ammo,boshlanib qolgan 3-
ingliz-afg;on urushi ushbu rejani amalga oshirishga yo’l bermaydi.
Yuqoridagilardan ko’rish mumkinki, Amir Sayyid Olimxon o’sha vaqtda mavjud
vaziyatni yetarlicha baholagan va o’z yurtining mustaqilligini istagan inson
bo’lgan. Amir bolsheviklar hokimiyatga kelgandayoq bu hukumat xalqqa yaxshilik
keltirmasligini bilgan va shunday degan edi: “Bolsheviklardan bo’lgan bu
jamoaning tartib-qonunlarini na ko’rib bo’lindi, na bilib bo’lindi. Chunki hamisha
beqarorlik yuzaga keldi,bu jamoa hukumatni xarob etib, mamalakatni vayron
qilishga yo’l qo’yib berdi, dinlarni, ibodatxonalarni yo’qqildi. Qatl etishni
o’zlariga burch deb bilardilar”.
14
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .81.
23

1918-yil Toshkentga ketgan F.Xo’jayev va Mirzo Muhiddin Mansurov
Moskvaga murojaat qilib harbiy yordam so’rashadi. Bunga javoban F.Kolesov
boshchiligidagi qo’shin Buxoro chegarasiga yetib keladi. Undan avvalroq yosh
buxoroliklar amirga so’zsiz taslim bo’lishi kerakligi, aks holda, bo’lajak urushda
faqat amirning o’zi javobgar bo’lishi mumkinligi mazumunida xat yozadilar.
Amirdan imzosiz xat olgan Kolesov 1918-yil Eski Buxoroga hujum qiladi. Ikki
o’rtada Fathobod janggi bo’lib o’tadi. Amir Sayyid Olimxon xalqqa murojaat qilib,
jihod e’lon qiladi. Butun Buxoro xalqi yurtlarini himoya qiladilar. Yengilganini
bilgan Kolesov amir bilan Qiziltepa bitimini imzolashga majbur bo’ladi. 1920-
yillar. Amir Olimxonning saltanati zaiflashib borayotgan edi. Shunday sharoitda
AmirOlimxon 5 kishidan iborat elchilarni Moskvaga, Lenin va Trotskiy oldiga
yuboradi. Unga javoban Turkfront harbiy kengashi a’zosi Pyotr Baranov go’yoki
“do’stlik” o’rnatish maqsadida Buxoroga keladi va amirga anchayin va’dalar
beradi.
1920-yil 12-avgustda Turkfront qo’mondoni M.V.Frunze rahbarligini butunlay
tugatish maqsadida birqator jangonovor otryadlar tuziladi. Mazkur rejaga ko’ra,
Qizil armiya 5 qismga bo’linadi. Ular quyidagilar edi:
1.Chorjo’y guruhi 28-avgustda Eski Chorj’oyni egallashi;
2.Qarshi guruhi 2-poytaxt Qarshini bosib olishi;
3.Samarqand guruhi Kitob, Shahrisabz,G’uzorni egallab Sharqiy Buxoroga
o’tadiganyo’llarni qo’lga kiritishi;
4. Kattaqo’rg’on guruhi Xatirchi, Ziyovuddin va Karmanani egallashi;
5. Asosiy-Kogon guruhi esa poytaxt eski Buxoroni bosib olib, amirni va uning
xazinasini qo’lgakiritishi lozim edi.
24

II.2. Sayyid Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asari tarixiy
manba sifatida o’rganilishi
Amir Sayid Olimxon tomonidan bitilgan “Buxoro xalqining hasrati
tarixi” deb nomlangan mo’’jaz kitobcha qo’limga tushib qoldi. Kitobcha 1991 yili
Toshkentdagi “Fan” nashriyoti tomonidan nashrdan chiqqan. Unda Buxoroning
so’ng gi amiri Sayid Olimxon o’zining yoshlik chog’laridan boshlab, amirlik
paytlari, bolsheviklarning Buxoroni zo’rlik bilan bosib olishi va Vatandan uzoqda,
muxojirlik yillarida kechirgan qiyinchiliklarni hikoya qiladi 15
. Bu hikoyalar
haqiqatga nechog’lik mos ekanligi, bosqinchilarga qarshi kurashgan amallari
qanchalar xolisligiga quyiroqda fikr yuritamiz. Lekin amirning hikoyalaridan shu
narsa yanada yaqqol ko’rinadiki, uning uzoqni ko’ra bilmasligi, yurt va Vatan
taqdirini deyarli “o’z qo’li bilan” yov qo’liga topshirganligi kunday ravshan
bo’ladi. Yana shu narsaga e’tibor qaratish kerakki, Amir Olimxonning yozishicha,
o’sha davrda Buxoro davlatiga qarashli yerlar 225 ming kvadrat kilometr bo’lib, bu
taxminan Italiya maydoni bilan teng ekanligini ko’rsatadi.
Keling, yaxshisi, Amir o’z qo’li bilan bitgan xotiralardan ayrim iqtiboslarni
keltiraylik. Chunki ularni o’qigan o’quvchi aslida tarixiy haqiqatlar qanday
kechganini yanada yaqqolroq his qiladi:
“Men 1329 – hijriy yili muharram oyining o’ninchi kuni, milodiyning 1911-
yili menga meros bo’lib qolgan marhum va mag’fur padarim saltanati taxtiga
o’tirdim. Buxoroyi sharifning barcha aholisi bu ojiz bandaga xizmat qilmoqqa
qasamyod etdilar.” 16
“Bolsheviklarga qarshi qilgan yurishim va Buxorodan ko’chishga ixtiyor
etishimga doir barcha sabablar hikoyasini mushohada yurituvchilarning xotiralari
uchun bularni tahrir ipiga tizdim, toki boshimdan o’tgan ahvolotimdan o’zgalar
ham xabardor bo’lsalar.
Vaqt kelib Buxoroyi sharif davlati buvam, rahmatlik Sayid Amir
Muzaffarxon davri saltanatidan to rahmatlik Sayid Amir Abdulahadxon mag’furu
marhum padari buzrukvorim zamoniga va undan to bu bandayi ojiz saltanati
15
Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. – Б .81.
16
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B.170.
25

muddatigacha mana shu Buxoroda o’tdi. Bu orada va muazzam rus davlati
saltanati barqarorligining oltmish uch yilligi davomida bu tomonlarda do’stlik va
oshnachalik yuz berib, ikki davlat orasida do’stlik barqaror va bardavom bo’ldi.
Shu sababdan rus davlati xodimlari bilan Buxoro davlati xodimlari o’rtasida
kelishuv ham bo’lib o’tgan edi. Kelishuvlarda askarlar va harbiy qurollar Buxoro
tarafidan qisqartirilib, (uni qo’riqlash uchun) harbiy asbob-uskunalar va askarlarni
rus davlati o’z zimmasiga olgan bo’ldi. Buxoroda esa mamlakatni himoya qilish
uchun o’n ikki ming askar bo’lishiga qaror qilindi; mamlakatni himoya qilish
borasida yana askar lozim bo’lsa, rus davlati Buxoro davlatini qo’llashga tayyor
turadigan bo’ldi. Shu bilan imperator davlati zamoni mavjud bo’lgan qadar Buxoro
davlati askarlar va harbiy qurollarga hech ehtiyoji bo’lmadi, tinch hayot hukm
surdi, men bo’lsam mamlakat obodonchiligi bilan shug’ullanishga intilardim.
Bundan so’ng rus davlati inqilobi yuz berdi. Bu banda mamlakatni tartib-intizom
va xavfsizligiga sa’y-harakat qildim.”
Yuqoridagi so’zlardan ham ko’rinadiki, butun davlatni himoya qilishdek
muhim vazifani amir o’ysizlarcha rus hukumati ixtiyoriga topshirganini
yashirmaydi. Aksincha, “Buxoro davlati askarlar va harbiy qurollarga hech ehtiyoji
bo’lmadi” deb yozadi.
Ayting, xalq boshidagi hukmdor odamning gapimi shu?!
“Binobarin rus jamoati ichidan bir qancha beasl bo’lmag’ur johil shaxslar
paydo bo’lib, ular o’zlarining hazrat janob oliylari – rus davlati ulug’lari orasiga
raxna soldilar. Ular qaror qabul qilishib, odamlarni majbur qilishdi. Bu beasl
bo’lgan shaxslar bu qonun bilan odamlarni to’plab, nihoyat rus imperatorlik
davlatini o’z saltanatidan ag’darib, o’z jamoasidan bo’lgan bir necha nafar
odamlarni kattakon qilib qo’ydilar va o’z hukumatlarini muvaqqat sho’ro majlisi
deb atab, Kerenskiy degan odamni (Kerenskiy Aleksandr Fedorovich (1881-1970)
rus siyosatchisi, oqlovchi. 1917-yili vaqtli hukumat raisi bo’lgan. Sh.Q. )
jumhuriyat raisi mansabiga ko’tardilar.
Bu muvaqqat davlatlari bir necha oy davom etdi. Mazkur Kerenskiy
hukumati tarafidan ularning Preobrajenskiy (Aleksandr Grigoryevich — 1850-
26

1918 yy. Rusiya harbiy generallaridan biri. Sh.Q. ) degan vakillaridan biri muxtor
vazir qilinib, dorulfoxira Buxoroyi sharifga keladigan bo’ldi. Nihoyat, u kishi
shaharga kirib kelib, bu bandayi ojiz bilan uchrashdi. Bu kishi kelib gapga quloq
berib, ikki davlat o’rtasida kelishuv bo’ldi, shunda Buxoro davlati mustaqilligini
bu ojiz bandaga berdi va kelishuvga imzo chekdi. So’ng u qaytib ketdi.”
“Sovet davlati tomonidan Akselrod degan kishi Buxoro davlatiga elchi qilib
tayin etildi. Afg’oniston davlatiga nisbatan do’stlik istehkomlarini tuzib,
Toshkentdan menga o’n bitta o’qsiz to’p sovg’a qilib yuborishibdi.
Bolsheviklarning muomalalarining qanday ekanligini shu o’qsiz to’pdan bilib
oldim. Bu ojiz banda bolsheviklar va ularning elchilari muomalalarini kelishuvga
muvofiq ish olib bormaganliklarini ko’rganimdan so’ng xayo limga bir fikr keldi.
Shu sababdan men askar va harbiy qurollarni tayyorlash ishiga kirishdim. Ikki yil
ichida Buxoro harbiy askarlar va qurol-aslahalar to’plab, qo’shinlarni urushga
tayyor turish darajasigacha olib keldim.”
“Bolsheviklar bu orada ko’p hiyla-tadbir qo’llashga, go’yo do’stlik
liboslarini kiygandek bo’lib, aslida mak ru hiyla tadbirlarini ishlatish yo’liga,
makkorlik yo’liga o’tdilar. Go’yo sulh tuzish uchun Baranov (Baranov Pyotr
Ivanovich — 1892-1933 yy. Sovet harbiy arbobi. Turkiston hamda boshqa joylarda
inqilobiy harbiy kengash a’zosi bo’lgan. Sh.Q. ) degan tashqi ishlar vaziri bo’lmish
bir kimsani favqulodda elchi qilib, Toshkentdan Buxoroga yubordilar. Muxtor
vakil bu bandayi ojiz huzuriga kelib uchrashdi. Shu kishi uzr bayon etib, gaplashdi,
gaplarimizni eshitib, biz bilan kelishdi. U kishi iltimos qilib aytdiki, rus davlati
ellik besh yildan beri Buxoro davlati bilan do’stlik va oshnachilikda bo’lib keldi, to
shu paytgacha bizning davlatimiz Buxoro davlatidan barcha manfaatlarni ko’rib
kelmoqda, shu bilan birga ikki davlat o’rtasida bu orada hech qanday bir-biriga
zarar ko’radigan ishlarni bajo keltirishmadi. Istardimki, bugundan keyin ham bu
ikki davlat o’rtasida do’stlik va oshnachilik gullab yashnasa va bizga ham sizning
davlatingizdan yordam va manfaat tegsa. Sizlardan bizlarga har qancha xizmat
bo’lsa, bizning jumhuriyat davlatimiz uni o’rniga qo’ysa. Lekin sizlardan bir
iltimosimiz bor, o’z askarlaringizni bizning temir yo’l stansiyasidan olsangiz,
27

chunki biz uni o’zimizga istehkom qilmoqchimiz. Bizning askarlarimiz vahshiy va
nodon odamlardir. Mabodo sizning askarlaringizni ko’rib qolsa, unga to’qnashib
qolib, sizdek zoti shahona oldida bizni uyaltirib qo’yishadi. Bu borada siz nimaiki
istab, unga xohish bildirsangiz, o’sha aytganingizni bajo keltiramiz.
Shu tariqa u bilan gaplashib, gaplarini eshitib, kelishuv tuzdik, unga imzo
ham chekdik. Shu bilan u o’z joyiga qaytib ketdi.
Bolsheviklar yo’l to’sib qo’lga kiritgan bir qancha fuqarolarimizni bo’shatib,
yo’lovchilarni qo’yib yuborishdi 17
.
Shu bilan bu bandayi ojiz askarlarimni rels tarafdan uch milcha yo’ldan olib
orqaga chekindik, u yerda bir istehkom ham qurdik, so’ngra bu manzilga qirq
nafardan iborat askarlardan qorovul qo’ydirdim. Har ehtimol, bu narsa dushman
siqib kelganda shoyad fuqarolarga madad bo’lishi mumkin edi. Ammo
dushmanlarimiz bu nayrang bilan bizni g’aflatda qoldirib, misoli bir yo’lto’sarlar
kabi, urush e’lon qilmasdan hijriyning 1339- yili (1920) zulhijja oyining o’n
beshida yakshanba kechasi soat o’n ikkida soqchilar va qo’riqchilar ustiga hujum
qilib kelib, o’sha yerda temir yo’l atrofiga qo’yilgan barcha qorovullarni, taxminan
yuz ellik nafar kishini bandi qildilar.”
1920-yil 29-avgust kuni buxoroliklar uchun “kichik qiyomat” boshlanadi.
Sovet davlati xalqaro huquq normalarini qo’pol ravishda buzib, amirlik hududiga
bostirib kiradi. Amir Olimxon ixtiyorida ancha qo’shin va ko’ngilli aholi
bo’lishiga qaramay, qo’shinlar sifat jihatdan teng emas edi. Buxoro shu sanadan
boshlab ham yerdan, ham havodan qattiq bombardimon qilinadi.Ko’plab tarixiy
obidalarga, jumladan Minorai Kalonga ham katta zarar yetadi. Shaharga hatto
o’sha davrning qirg’in quroli kimyoviy snaryadlar ham otiladi.
Minglab begunoh insonlar qariyalar yosh bolalar va ayollar halok bo’ladi.
Bunday xunrezliklarni ko’rgan amir Buxorodagi muqaddas qadamjolar va tinch
aholininghayotinisaqlab qolish maqsadida Sharqiy Buxoroga chiqib ketadi.”
Shunda o’zimcha o’yladim. Bu bandayi ojiz ushbu Buxoroyi Sharifdan ko’chishni
17
Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни. // Тарих, мустакиллик. миллий
ғоя. - Т.. 2001. – Б .90.
28

ixtiyor etsam, shoyad shu sababdan xarobalik ka bo’lgan sabablar yo’lini to’sib,
faqir-fuqarolarni bu jabr-sitamlardan ozod qilsam degan andishada chahorshanba
kuni tushdan keyin soat to’rtlarda foytunga o’tirib, misolihazrat payg’ambar
sunnati bo’lmish hijrat kabi ko’chishni ixtiyor etdim.”.
Buxoroda amirlik tugatiladi. Yosh buxoroliklar boshchiligida yangi hukumat
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuziladi. Amir Olimxon va unga ergashgan
10.000 lab insonlar 8 kun deganda Qo’rg’ontepa degan Shahar (hozir Tojikiston
hududida)ga yetib kelishadi. Shuni aytib o’tish lozimki, Amir Sayyid Olimxon
yengilmagan balki qaytadan kurash boshlagan edi. Masalan, dastlab Darband va
Boysun shaharlari o’rtasida istehkom qurib, u yerda janggi hozirlik ko’radi,
keyinchalik Hisor viloyatiga o’tib, u yerda qizil askarlarga qarshi 6 oy davomida
bo’lgan kurashlarga boshchilik qiladi 18
.
Bu yerdagi mahalliy aholining to’p-to’p bo’lib amkir qo’shiniga ixtiyoriy
qo’shilishi, bolsheviklarning yana bir karra “Buxoro xalqi bizni inqilob bilan kutib
oladi” degan o’y-fikrlari puch ekanligini isbotlardi xolos. Moskvadan chaqirilgan
maxsus qo’shin yordamida joylardagi hokimiyatni sovetlar egallay boshlagach,
Amir Olimxon dastlab Ko’lobga, undan Davlatmandbek va Ibrohimbekni
istiqlolchilarga bosh rahbar etib tayinlab,1921-yilda Afg’onistonga yordam so’rab
o’tib ketadi. Butun Turkiston-Farg’ona, Xorazm, Buxoro hududlarida esa sovetlar
zulmiga qarshikurash avj olib ketgan edi. Amir Olimxon Afg’onistonga o’tgach,
o’sha paytdagi afg’on amiri Omonullaxon Buxoroning sobiq hukmdori sharafiga
11 bor to’p ottirib kutib oladi. U va oila a’zolariga Kobul janubidagi Qal’ayi Fotu
saroyi berilib,har oyda 14 ming afg’on rupiya miqdorida maosh tayin etiladi.
Hammazhab bu 2 musulmon hukmdorning bunday birlashuvi Rossiyaga ma’qul
kelmaydi va ular Omonullaxondan Olimxonni mamlakatdan chiqarib yuborishni
talabqiladi. Bunga Omonullaxon har ikki tarafga ham yon bosgan holda javob
beradi: Amir Olimxonni sovetlarga topshirmaydi, qurol-yarog’ va askarlar
masalasida Olimxonga ham yordam bermaydi. Uning o’rniga amirga
18
Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги озодлик харакатларн тарихи.
(Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан. номзоди дисс. автореф. – Т., 2004. – Б .33.
29

Afg’onistonda yashab qolishni taklif etadi. Shu tariqa Sayyid Olimxon Vatanidan
to’liq judo bo’lib,o’zga yurtlarda qolib ketadi. Shunday bo’lsada, Amir Olimxon
bu bilan to’xtab qolmaydi. 1923-yilda u jahon hamjamiyatiga murojaat qiladi.
Ushbu murojaatnoma mashhur “Machester Guardian” gazetasida chop etilgan
edi.”. Bolsheviklarning Buxoro, Xiva va Turkistondagi siyosati eng pastkash va
razil xislatlarga ega.
Bolsheviklar temiryo’l tarmoqlari qo’llarida ekanligidan foydalanib Buxoroga
20 ming qurollangan qizil askarlarni jo’natishdi. Vaholanki, sho’ro hukiumati
vakili Gopnerbupaytda o’zaro do’stlik bitimini imzolash uchun biz bilan muzokara
olib borayotganedi.”
1922-yilda tuzilgan totalitar SSSR davlati Afg’onistonda joylashib olgan 200
ming o’zbek diasporasiga katta hadik bilan qarar edi. Zero,qo’rboshilar tez-tez
Afg’onistondan O’zbekiston SSR hududiga o’tib,sovetlarga hujum qilar,
infrastrukturalarni ishdan chiqarar, ziyolilar esa targ’ibotlari bilan sovet
fuqarolarini “yo’ldan urardi”. Diplomatiya yo’li bilan niyatiga erisha olmagan
Moskva kuch ishlatishga qaror qiladi. 1929-yil 15-aprelda, Ramazonoyi oxirida
Vitaliy Primakov rahbarligidagi eskadror Terzmizdan afg’on diyoriga bostirib
kiradi. 22-aprel kuni Mozori Sharif egallanib, shu atrofdagi o’zbek qishloqlariga
o’t qo’yiladi, aholi uyidan uzoqqa haydab yuboriladi. Biroq ular musulmonlarning
qattiq qarshiligiga uchraydi va ortga chekinishga majbur bo’ladi.
Amir Sayyid Olimxon 1925-1935-yillar gacha bo’lgan istiqlolchilik
harakatining 2-boshqichidaham ma’naviy, ham moddiy madad berib turadi qurol-
yarog’, o’q-dori, kiyim-kechak va oziq-ovqatlarni turli yo’llar bilan O’zbekistonga
yuborib turdi. Anvar Posho, Madaminbek, Ibrohimbek, Davlatmandbeklar kabi
Vatan qahramonlarining halok bo’lganini eshitib qattiq qayg’uga tushadi. 1939-
yilda boshlangan 2-jahon urushi Amir Olimxon va buxoroliklar uchun sovetlarni
O’zbekistondan quvib chiqarishga bo’lgan oxirgi urinish edi. Qo’rboshi
Shermuhammadbek va amirning kuyovi Mubashshirxon Taroziy Germaniya bilan
aloqa o’rnatib SSSR hududiga bostirib kirish va hokimiyatni qo’lga olish rejasini
tuzishadi. Hatto Taroziy boshchiligidagi muvaqqat hukumat ham tuziladi.Lekin
30

Afg’onistondagi sovet chekisti Mahmud Oyqorli(Bahrom Ibrohimov) ularning bu
rejasini fosh etadi. O’nlab kishilar otib tashlanadi, yuzlab buxorolik yoshlar va
ziyolilar qamoqqa olinadi, ular orasida amkirning kuyovi ham bor edi. “Faola” va
“Yosh Turkiston ittifoqi” kabi tashkilotlar faoliyatiga chek qo’yiladi. 1944-yil
boshida, ayni qahratonda buxoroliklar shimoliy viloyatlardan deportatsiya etiladi.
Qishda ayollar, bolalar va keksalar ko’chaga haydab solinib, piyoda yuzlab
kilometr yurishga majbur etilgan, yo’lda sovuqlik, ochlikdan o’lganlar ko’milmay
qolib ketadi. Tojik tarixchisi Kamoliddin Abdullayev bu voqeani Stalin buyrug’i
bilan amalga oshiril gangenotsid akti sifatida baholaydi. Yana hibsga olinishdan
qo’rqqan ziyolilar esa esa Eron, Turkiya, Saudiya Arabiston, Pokiston, Hindiston,
Buyuk Britaniya va Germaniyaga chiqib ketishadi. Barcha yaqinlari qirg’in va
quvg’in qilingan, to’ng’ichn o’g’li Shohmurod Olimovdan “men sendan voz
kechaman” mazmunidagi xat olgan,shu tariqa yolg’iz qolgan Amir Sayyid
Olimxonumrining oxirida ko’z nurining o’ta zaiflashib qolishi bilan
kasallanadi .Qorako’l teri sotishbilan tirikchilik qiladi. 1944-yil 28-aprel kuni
baxtsiz amirning hayoti achinarli tarzda o’zga yurtda yakun topadi. Uni Kobuldagi
“Shahidoni Islom”(Islom shahidlari) qabristoniga dafn etishadi. Keyinchalik
qabrustida maqbara ham o’rnatiladi. Ushbu maqbara oldida amirning vasiyatiga
ko’raquyidagiso’lar yozilgan edi: “Vatansiz amir nochor-u abgor, Vatanida o’lgan
gadoy haqiqiy amir” 19
.
Amir Olimxon o’z davrining anchayin bilimli kishisi edi.U turkiy, arab, fors va
rus tillarini mukammal tarzda,ingliz tilini esa o’rtacha darajada bilgan. Masalan, u
Afg’onistonga kelgan “Manchester Guardian” gazetasi muhbirlari bilan ingliz
tilida so’zlashgan. Amir pianino chalaolgan, buni Omonullaxonning tug’ilgan
kunida bo’lgan ziyofatda isbot etgan. Futbolga qiziqqan, Kobulda futbol
musobaqasini o’tkazgan. She’riyatdan ham anchayin boxabar bo’lib, turkiy va
fosriy tillarda misralar bitib turgan. Shoirlardan Bedilni sevib o’qigan. O’limidan
avvalgi qilgan vasiyatida shunday degan ekan: “Peshovar bankidagidollarlarga
19
Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги озодлик харакатларн тарихи.
(Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан. номзоди дисс. автореф. – Т., 2004. – Б .28.
31

birontang ham tegmaysan, O’zbekiston mustaqil bo’lgach,bu pullarni uning
hisobiga o’tkazasanlar. London banklaridagi pullar esa avlodlarimga tegishlidir”.
Amir Olimxon o’zidan bir qancha obidalar qoldirdi. Jumladan, Qarshidagi
masjid madrasa va ko’prik, Buxorodagi amirning yozgi saroyi Setorayi Mohi
Xossa, masjidlar, madrasa. Bundan tashqari Sankt-Peterburgdagi masjid, saroy
shular jumlasidandir. Amir Olimxon haqida bir qancha maqolalar yozilgan, ilmiy
ishlar qilingan, bir qancha kinofilmlarda obrazi yaratilgan. Masalan, “Amirlikning
yemirilishi”, “Qora konsulning o’limi”, “Ganga ustidan ko’tarilish”, “Loyiqlarning
sayohati”, “Olovli yo’llar” kabi filmlarda, “Qizil Buxoro”, “Amirning qilichi”,
“Mohigul Buxoroning so’ngi malikasi qissasi” kabi asarlarda amir shaxsi bir
yoqlamaochib berilgan. Mustaqillikdan keyin, 1991-yilda Amir Sayyid
Olimxonning kitobi o’z yurtida ham chop etildi. Uni forschadan Abdusodiq Irisov
tarjima etgan. Yurt ozodligi uchunqayg’urgan va shu yo’lda halok bo’lganlarning
joyi jannatdan bo’lsin!
Olimxon davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi.
Taraqqiyparvar kuchlar, shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiqta’qib qilindi.
Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperatori Nikolay II uni general-leytenant
harbiy unvoni bilan taqdirlagan va o’zining general ad’yutanti qilib tayinlagan
(1915-yil dekabr). Chunki, u Rossiyaga katta miqdorda pul bilan yordam bergan
edi. Buxoroda 1917-yil aprel namoyishi, xususan, Kolesov voqeasi (1918-yil mart)
dan keyin u amirlik hududida 3000 kishini jadidlikda ayblab, nohaq qatl qildirgan.
1920 y. avgustida bolsheviklarning Buxoro bosqini natijasida amirlik tuzumi
ag’darib tashlandi. Sentyabr oyining o’rtalarida Olimxon Sharqiy Buxoroga borib,
Buxoro xalqining bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan mustaqillik
kurashiga rahbarlik qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o’ziga qarorgoh qilib,
6 oy davomida qizil askarlarga karshi kurashgan. Hisorda yangi hukumat tashkil
qilib, buxoroliklarning qizil askarlarga karshi olib borayotgan jang harakatlarini
muvofiklashtirishga intilgan. Amir Olimxon Ko’lob, Hisor va Dushanba atrofida
katta mikdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. 1920-yil noyabr
oyining o’rtalarida uning ko’shinlari Boysun, Darband, Sherobodni qizil
32

askarlardan ozod qilishdi. Olimxon ixtiyoriga Farg’onadan yordamga yuborilgan
4000 yigit xam Sharqiy Buxoroga yetib keladi. 1921-yil 8-yanvarida Olimxon
qo’shinining miqdori 25000 kishiga yetgan. Hisordan Ko’lob viloyatiga kelgan
Olimxon butun qo’shinlariga Ibrohimbekni Oliy bosh qo’mondon (o’rinbosarlar:
Sharqiy Buxoroda — Davlatmandbek va G’arbiy Buxoroda — Mulla
Abdulqahhor) qilib tayinlaydi. Biroq,bir qator janglarda mag’lubiyatga uchragach,
Olimxon Amudaryoning Chubek kechuvidan Afg’onistonga o’tib ketgan
Olimxonni Kobulda Afg’oniston amiri Omonullaxon qabul qilib, doimiy yashashi
uchun unga Kal’ai Fotuda maxsus qarorgoq ajratib beradi. U Kobulda yashasa xam
Buxorodagi ozodlik harakatiga g’oyaviy jihatdan rahbarlik qilishda davom etdi,
qo’rboshilar va ulamolarga turli maktublar va qimmatbaho sovg’alar jo’natib,
ularni kurashga ilhomlantirgan. Olimxon Kobulda o’zining esdaliklarini yozib
tugallaydi. Umrining oxirida ko’zi ojizlanib qoladi, og’ir dardga chalinadi. Uzoq
davom etgan xastalikdan so’ng u Kal’ai Fotuda vafot etadi. Kobul atrofidagi
Shahidoni islom (Islom shahidlari) qabristoniga dafn etilgan. Olimxonning
xotiralari Parijda fransuz tilida (1929), keyinchalik G’arbda fors tilida,
O’zbekistonda o’zbek va rus tillarida (1991), Tojikistonda tojik tilida (1992)
alohida kitob sifatida chop qilingan. Olimxon hukmronligi davrida Buxoroda
Olimxon madrasasi qurilgan, Sitorai Mohi Xosa saroyini qurish yakunlangan 20
.
20
Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги озодлик харакатларн тарихи.
(Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан. номзоди дисс. автореф. – Т., 2004. – Б .24.
33

Xulosa
Buxoro amirligi XIX asrning o’rtalariga kelib, O’rta Osiyo xonliklari ichida
o’z salohiyati, hududi, aholisi, ishlab chiqarishi va tabiiy resurslari jihatidan
alohida mavqyega ega bo’lib, O’rta Osiyo hududidagi eng yirik monarxistik davlat
hisoblangan.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Buxoro xonligida hokimiyat
tepasiga mang’itlar sulolasining kelishi tufayli uzoq vaqtlar davomida hukm surib
kelgan o’zaro kurashlar va urushlarga chek qo’yildi. Katta harakatlar evaziga
markazlashgan hokimiyat tizimi yuzaga keltirildi va qishloq xo’jaligi,
hunarmadchilik, savdosotiq, ishlab chiqarish borasida bir qator ijobiy o’zgarishlar
amalga oshirildi.
O’tmishda xonliklar, amirliklar XIX asrdagi harbiy va geosiyosiy vaziyatga
to’g’ri baho berolmasliklari, xalqaro masalalarda ojiz va uzoqni ko’rolmasliklari
oqibatida ne-ne kulfatlarni keltirib chiqargan. Aytishlaricha, inglizlar uchoq va
zambarak sotib olishni taklif qilishganida, Amir Olimxon: “Bizni himoya
qilodig’on Olampanoh Nikolay Oqposhsho hazrati oliylari bor”, — deb kulimsirab
va jerkib javob bergan ekan. Otalari Sayyid Abdulahadxon, bobolari Muzaffar,
Nasrulloxonlar 26 million oltin rubldagi shaxsiy mablag’larini Sankt-
Peterburgdagi banklarga foizga qo’yishgan. Ular bu kabi sudxo’rlikdan boyish
o’rniga, mab lag’larini o’z yurtida tadbirkorlikni rivojlantirishga yo’naltirishganida,
balki barchaga ham halol, ham umummanfaatli, ham barakali bo’larmidi?
(Afsuski, bu pullarning barchasi Rusiya banklarida qolib ketgan).
Nikolay II tomonidan general mayor unvonini olgan Amir Olimxon
shunchaki qo’g’irchoq hukmdor bo’lgan, xolos. Hatto Buxoroga bolsheviklar bos -
tirib kelayotganini eshitgan kuni xalqni oyoqqa turg’azish, Vatanni himoya qilish
o’rniga, xonlikka tegishli armiyani tarqatib yuborish haqida farmon beradi. U
bunday kaltabinligini “Men xalqimni shunday yuz minglik armiyaning tagiga
tashlashni istamadim” deydi. Eng qizig’i, Buxoro armiyasining ma’lum qismi
ushbu farmonga bo’ysunmaydi. Biz kurashamiz deydi va mavjud armiyaning
taxminan yigirma foiz qismi yovga qarshi turib kurashadi. Buxoro esa bir necha
34

kun davomida to’plardan, samolyotlardan ayovsiz o’qqa tutiladi. Buxoro
amirligidagi vaziyat murakkab nuqtaga kelib qolganligidan foydalangan
bolsheviklar Frunze boshchiligida Buxoroni shafqatsiz o’qqa tutadilar, ilmu urfon
maskanlari, madrasa va maqbaralar, muhtasham inshootlar vayronaga aylanadi.
Buxoroi sharif, – deya sharaflangan aziz vatan, uning mehnatkash, ma’rifatli
xalqining taqdiri bosqinchilar qo’liga topshirildi.
Sho’rolar Buxoroning kulini ko’kka sovurib, uni zabt etgandan keyin Amir
Olimxonning xazinasiga tushadilar. U yerdagi juda ko’p miqdordagi boyliklarni,
oltinlarni tashib ketadilar. Ijtimoiy tarmoqlarda keyingi paytda yozilishiga
qaraganda, o’sha Buxoro bosqinidan keyin olib ketilgan ayrim boyliklarning
miqdori sanab o’tilgan. 1 million 148 ming 380 dona Buxoro tillasi, 4 million 365
ming 100 dona rus oltini, 17 tonna 728 kilogramm Gamburg tillasi, 45 tonna 404
kilogramm Gamburg kumushi, 22 tonna 160 kilogramm rus kumush tangalari, 62
million 834 ming 780 dona Buxoro tangasi va yana tonna-tonna oltin kukunlari
bosqinchilar tomonidan Buxoro xazinasidan olib ketiladi. Shaxsan Amir Olimxon
va uning oila a’zolariga tegishli bo’lgan boylikdan tashqari 3482 karat yirik
brilliantlar, 968 karat buyumlarga tikilgan yana brilliantlar, 8617 karat
qimmatbaho toshlar va hokazo mol-mulklar, ya’ni Buxoro xalqining rizq-nasibasi
bo’lgan mislsiz boyliklar bosqinchilar tomonidan talon-toroj qilinadi.
Shunday qilib, Buxoro amirligining so’nggi hukmdori Amir Olimxonning
yaroqsiz boshqaruvi tufayli Vatan qo’ldan boy beriladi. Aslida mang’itlar
sulolasiga mansub Sayid Olimxon 1880 yilda dunyoga kelgan bo’lib, uning otasi
Amir Abdul Ahadxon o’g’li Sayid Olimxonga bilim berish maqsadida yuqorida
aytganimizdek, uni 13 yoshida Peterburgdagi kadetlar maktabiga o’qishga
yuboradi. U uzoq yillik ta’lim olishi kerak bo’lgan maktabni 3 yilda tamomlab,
Buxoroga qaytadi. Shundan so’ng ma’lum muddat Karmana hokimi bo’lib
tayinlanganini, 1911-yildan esa otasi vafot etgandan so’ng Buxoro amiri taxtini
egallaganini yozadi.
Xo’sh, o’sha paytda Sayid Olimxonning atrofida kimlar bor edi? Holbuki, u
Russiyaning vassali sifatidagi Buxoroni boshqarayotgan va inon-ixtiyori to’liq
35

o’zida bo’lmagani bois, hatto moliyaviy mablag’larni sarflash uchun ham
mustamlakachilarning Kogondagi vakilidan ruxsat so’rash kerak bo’lgan. Afsus,
uning yonida esa eng asosiy maslahatchilar sifatida qadimchilar, ya’ni mamlakatni
eski usulda boshqaradigan kimsalar Amir Olimxonning asosiy suyanchiq,
maslahatchilari bo’lishgan. Ularning birdan bir maqsadlari, shubhasizki, nima
bo’lsa ham Amirning oldida uzoqroq qolishni o’ylardilar va uzoq muddat
boshqaruvda o’tirib, Amirni yangi islohotlar qilish harakatlaridan to’sib turadigan
kuchlar edi. Ikkinchisi esa Amirga muxolifat bo’lgan jadidlar, ya’ni zamonaviy
fikrlaydigan va yangi usuldagi maktablarni ochib, mamlakat taraqqiyotini, ilm
fanni rivojlantirishga hissa qo’shadigan kishilar. Aytish kerakki, Amir Olimxon
dastlab jadidlarning yangi islohotlar o’tkazish to’g’risidagi fikrlarini qo’llab-
quvvatlagandek bo’ladi. Lekin keyin yana o’z bilganidan qolmaydi, jadidlarni,
xalqparvar insonlarni yaqiniga yo’latmaydi.
Ayanchli haqiqatlar shundaki, Amir Olimxon mamlakat taqdirini o’ziga
harbiy unvonlar bergan Chor Rossiyasi ixtiyoriga topshirib qo’yadi. Eng
dahshatlisi, hatto “O’zimiz harbiy tayyorlasak, bu bizga ziyon, chiqim”
deyishgacha boradi. G’aflatga botgan hukmdordan boshqa narsani kutib bo’lmas
ed I.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Normativ huquqiy hujjatlar
1. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-жилд. -Т.; Ўзбекистон. 1996
2. Каримов И. А. Хавфсизлик ва баркарор тараққие~т йўлида. 6-жилд. Т.:
Ўзбекистон. 1998.
3. Каримов И. А. Узбекистон XXI асрга интилмоқда. – Т.; Ўзбекистон 1999.
4.Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,О’zbekiston’’ 2016.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Баракаев Ж, Хайдаров И. Бухоро тарихи. - Т.: Ўкитувчи. 1991.
2. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. - Л., 1927.
3. Бартольд В. В. Бухара. // Сочинения. Т. Ш. - М.. 1965.
4. Бухарский A.A тракрат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их
средневековой Бухаре / Советское востоковедение.- Москва . 1948. Т .V.
( Bukharsky A.A Treatise on the ranks of titles and the duties of their bearers in
medieval Bukhara / Soviet oriental studies. – Moskva.1948.)
5. Вамбери Ҳ. Бухоро
е~худ Мовароуннаҳр тарихи, –Т., 1991.
6. Воҳидов Ш.Ҳ. Холиқова Р. Ўрта Оси
е~ хонликларида давлат бошқаруви. –
Т .: Янги аср авлоди , 2006.
7. Гафуров Б., Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940.
8. Қосимов Ф. Узбек давлатчилиги тарихида Бухоро хукмдорларининг урни.
// Тарих, мустакиллик. миллий ғоя. - Т.. 2001.
9. Масалиева О Бухоро амирлигида давлат бошкаруви (хорижлик муаллифлар
асарлари асосида). / Ҳа
е~т ва конун, 1991, №2.
10. Azamat Ziyo О’ zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar ) –T.: Sharq , 2000
11. III . Dissertatsiya va avtoreferatlar Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari
tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
1. Абдуллаев Р. М. Национальные политические организации Туркестана в
37

1917-1918 г.г.-Автореф. дисс. докт. ист. наук. - Т.. 1998.
2. Абдурахнмова Н. А. Колониальная система власти в Туркестане (вторая
половииа Х1Х-начало XX в.в.), Автореферат дисс. док. ист. наук. - Т., 1994.
3. Муродова Ш. XIX аср охири-ХХ аср бошларила Туркистон улкасидаги
озодлик харакатларн тарихи. (Самарканд вилояти мисолида.) Тарих фан.
номзоди дисс. автореф. – Т., 2004.
IV . Internet ma ’ lumotlari :
1. hozir . org
2. arxiv . uz
3. vvv . history . ru .
4. www . lex . uz
5. http .// library . byu . edu /- rdh / euridocs .
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. www.gov.uz
38

SAYYID OLIMXONNING “BUXORO XALQINING HASRATI TARIXI ASARI”

Sotib olish