Shaffof suyuq muhitlarda yutilish koeffitsentini aniqlash labaratoriya sterdini yasash - Fizika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Fizika

Shaffof suyuq muhitlarda yutilish koeffitsentini aniqlash labaratoriya sterdini yasash

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
«ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA»FAKULTETI
« LAZER TEXNOLOGIYALARI VA OPTOELEKTRONIKA » КАFEDRASI
Maxamadiyev Zohid Abdivali o’g’li
5312900 – «Lazer texnologiyalari va optoelektronika» yo’nalishi bo’yicha
bakalavr darajasini olish uchun
Shaffof suyuq muhitlarda yutilish koeffitsentini
aniqlash labaratoriya sterdini yasash
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Toshkent - 2023

Mundarija
KIRISH
I. BOB LAZER ASOSLARI
I.1 Lazerlar klasfikatsiyasi
I.2 Lazerlarning ishlash prinsipi
I.3 Texnika va sanoatda qo`llaniladigan lazerlar
II. BOB OPTIK ALOQA TIZIMLARIDA LAZERLARNING AHAMYATI
II.1 Elektromagnit to`lqinlar yordamida ma`lumot uzatishning rivojlanish
bosqichlari
II.2 Optik to`lqinlarni modulyatsiya qilish turlari
II.3 Ma’lumot uzatishda lazer nurlanishining tutgan roli.
III. BOB MA’LUMOTLARNI UZATISH VA QAYD QILISH QURILMASINI
YARATISH
3.1 Lazer orqali aloqa
3.2 Lazer yordamida tovush to’lqinini uzatish qurilmasining prinsipial sxemasi
3.3 Lazer nurlanishi yordamida malumotlarni uzatish qurilmasi haqida
Iqtisodiy qism
Xulosa
Foydalanilgan adabyotlar
2

Kirish :
So’nggi yillarda lazerlar zamonaviy texnologiyalarning muhim qismiga aylandi,
ularning qo’llanilishi turli sanoat va texnologiyalarni qamrab oladi. Lazerlar yoki
nurlanish emissiyasi orqali yorug’likni kuchaytirish, 60 yil oldin ixtiro qilinganidan
beri fan va texnologiya olamida inqilob qildi. Ularning uyg’unligi, yuqori intensivligi
va tor spektrli tarmoqli kengligi kabi noyob xususiyatlari ularni keng ko’lamli
ilovalar, jumladan, aloqa, tibbiyot, ishlab chiqarish va uchun ideal qiladi.
Ushbu diplom ishida biz lazer asoslari va ularning optik aloqa tizimlarida amaliy
qo’llanilishi haqida to’liq ma’lumot beramiz. Biz lazerlarning asosiy tamoyillari,
jumladan, ularning tarixi, tuzilishi va ishlashi bilan tanishishdan boshlaymiz.
Shuningdek, biz qattiq holatdagi, gazli va yarim o’tkazgichli lazerlar kabi lazerlarning
har xil turlarini va ularning turli sohalarda qo’llanilishini muhokama qilamiz.
Keyinchalik, optik aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyatini o’rganamiz. Optik aloqa
tizimlari ma’lumotlarni uzatish uchun lazer nurlanishidan foydalanadi va biz
ma’lumot uzatishning turli bosqichlarini, jumladan kodlash, modulyatsiya va
demodulyatsiyani muhokama qilamiz. Shuningdek, biz optik to’lqinlarda
ishlatiladigan turli xil modulyatsiya turlarini, masalan, amplitudali modulyatsiya,
chastotali modulyatsiya va fazali modulyatsiyani ko’rib chiqamiz.
Bundan tashqari, biz lazer nurlanishining ma’lumotlarni uzatishdagi muhim roliga
e’tibor qaratamiz va ma’lumotlarni uzatish va qaytarish moslamasini yaratishni
muhokama qilamiz. Qurilma optik signallarni uzatish va qabul qilish uchun
mo’ljallangan bo’lib, optik aloqa tizimining ishlashini tekshirish uchun ishlatiladi.
Eksperimental qismda biz ma’lumotlarni uzatish va qaytarish qurilmasining dizayni
va tuzilishini tasvirlab beramiz. Biz lazerlar, fotodetektorlar va modulyatorlar kabi
elektron komponentlarni tanlash va ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish uchun zarur
bo’lgan sxemalarni muhokama qilamiz. Shuningdek, biz sinov jarayonlarini yoritamiz
va eksperimental natijalarni taqdim etamiz.
3

Bundan tashqari, biz eksperimental natijalarni tahlil qilamiz va qurilmaning
cheklovlari va mumkin bo’lgan yaxshilanishlarni muhokama qilamiz. Shuningdek,
biz optik aloqa tizimlarining kelajakdagi rivojlanishi uchun natijalarning oqibatlarini
muhokama qilamiz.
Umuman olganda, ushbu diplom ishi o’quvchilarga lazer asoslari va ularning optik
aloqa tizimlaridagi roli haqida to’liq tushuncha berishga qaratilgan. Eksperimental
qism orqali o’quvchilar ma’lumotlarni uzatish va qaytarish qurilmasini loyihalash va
qurish va optik aloqa tizimining ishlashini sinab ko’rish bo’yicha amaliy tajribaga ega
bo’ladilar.
4

1– bob. Lazer asoslari.
Lazer asoslari lazerlarning asosiy tamoyillariga ishora qiladi, ular stimulyatsiya
qilingan emissiya jarayoni orqali izchil, monoxromatik yorug’lik hosil qiluvchi
qurilmalardir. Lazerlar tor spektral tarmoqli kengligi, yuqori intensivlik, izchillik va
yo’nalish kabi o’ziga xos xususiyatlarga ega, bu ularni tibbiyot, ishlab chiqarish,
aloqa, ko’ngilochar va tadqiqot kabi keng ko’lamli ilovalarda foydali qiladi. Lazer
asoslarini o’rganish lazerlarning texnologiyasi va qo’llanilishini va ularning
zamonaviy fan va texnologiyani shakllantirishdagi rolini tushunish uchun juda
muhimdir.
1.1 Lazerlar klasfikatsiyasi
Sanoat kesish va payvandlash: sanoatda lazerlarning asosiy qo’llanilishidan biri
kesish va payvandlashdir. Lazerlar metall, plastmassa va keramika kabi turli xil
materiallarni yuqori aniqlik va tezlik bilan kesishi mumkin, bu ularni ishlab chiqarish
ilovalari uchun ideal qiladi. 1-rasmda lazerli kesish mashinasining namunasi
ko’rsatilgan . Lazer dasturiy ta’minotidagi rivojlangan metallni kesish xususiyatlari
metallni kesish jarayonini to’liq boshqarish imkonini beradi. Kesish harakati
boshlanishidan oldin lazer metalni teshib o’tishini ta’minlaydigan lazerda kechikish
mavjud. Shlangi havo bosimi lazerda turish, normal lazerni kesish va qismlar
orasidagi joy uchun mustaqil ravishda o’rnatilishi mumkin. Lazerni modulyatsiya
qilish chastotasini 500 - 50,000 Hz oralig’ida o’rnatish mumkin, bu esa ikkinchi
darajali nosozlash jarayoniga ehtiyoj sezmaydi.
3D bosib chiqarish: Lazerlar 3D bosib chiqarish sohasida ham qo’llaniladi, bu yerda
ular metall, plastmassa va keramika kabi kukunli materiallarni eritib, eritib, murakkab
shakllarga aylantirish uchun ishlatiladi. 2-rasmda lazerlardan foydalanadigan 3D
bosib chiqarish mashinasining namunasi ko’rsatilgan Yuqori darajadagi texnologiya
sifatida lazerli dastur texnologiya,
5

1-rasm. Lazerli kesish mashinasi
Material Ilova
Metalllar Avtomobil qismlari
Aerokosmik komponentlar
Elektron komponentlar
Plastmassalar Tibbiy asboblar
Maishiy elektronika
Keramikalar Plitkalarni kesish
Stomatologiya ishlab
chiqarish
Implantlar
1-jadval: Lazerli kesish va payvandlashning sanoatda
6

3D lazerli kesish va payvandlash texnologiyasi avtomobil sanoatida keng
qo’llanilgan; avto ehtiyot qismlar, avtokorpus, avtomatik eshik ramkasi, avtomatik
yuklash, avtomatik tom paneli va boshqalar. Hozirgi vaqtda 3D lazerli kesish va
payvandlash texnologiyasi dunyodagi bir nechta kompaniyalarning qo’lida . lazerli
to’g’ridan-to’g’ri struktura qisqacha LDS texnologiyasi deb ataladi. U lazer
yordamida uch o’lchamli plastik qurilmalarni bir necha soniya ichida faol elektron
sxemasiga aylantiradi. Uyali telefon antennalariga kelsak, u lazer texnologiyasi orqali
plastik qavslarda metall naqsh hosil qiladi.
Hozirgi vaqtda LDS-3D markalash texnologiyasi smartfonlar kabi 3C mahsulotlarini
ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. LDD-3D markalash orqali u mobil telefon
qutilarining antenna izlarini belgilashi mumkin shuningdek, telefoningiz bo’sh joyini
maksimal darajada tejash uchun 3D effektini yaratishi mumkin. Shu tarzda, mobil
telefonlar kuchli barqarorlik va zarba qarshiligi bilan yanada nozikroq, nozikroq
bo’lishi mumkin.
2-rasm. 3D buyum ishlab chiqarish mashinasi
Material Ilova
Metalllar Aerokosmik komponentlar
7

Tibbiy implantlar
Zargarlik buyumlari
Plastmassalar Iste’mol mahsulotlari
Avtomobil qismlari
Keramikalar Protezlash
Tish implantlari
2 - jadval: Lazerli 3D o`lchamda buyum ishlab
chiqarishning sanoatda qo’llanilishi
Lazer markalash va o’yma: lazerlar, shuningdek, metall, plastmassa va keramika kabi
turli xil materiallarni yuqori aniqlik va tezlik bilan markalash va o’ymakorlik qilish
uchun ishlatiladi. Lazer markalash va gravyura brending, identifikatsiya va bezak
maqsadlarida ishlatilishi mumkin. 3-rasmda lazer markalash mashinasining namunasi
ko’rsatilgan. Lazer markalash lazer turidan lazer markalash mashinasi bozorining
asosiy mahsuloti CO2 lazerli markalash mashinasi, yarimo’tkazgichli lazer markalash
mashinasi, tolali lazer markalash mashinasi, ultrabinafsha lazer markalash mashinasi
va boshqa mahsulotlardir.
Lazer markalash mahsulotidan lazer markalash mashinasi bozorining asosiy
mahsuloti ish stoli lazer markalash mashinasi, portativ lazer markalash mashinasi,
parvoz lazer markalash mashinasi va boshqalar. Kelajakda texnologiya, mahsulotni
tadqiq qilish va ishlab chiqish, taraqqiyot va yutuqlar sohasidagi global lazer
markalash mashinalari sanoati zanjiri korxonalari bilan lazer markalash bozorida
tobora ko’proq ultra tez lazer markalash mashinalari, yashil lazer markalash
mashinalari, 3D lazerlar ko’proq bo’ladi. markalash mashinalari kabi lazer markalash
mashinasi mahsulotlari, quyi oqim terminali ilovalari mijozlari uchun kengroq
mahsulot tanlovini ta’minlaydi.
Material Ilova
8

Metalllar Brendlash
Identifikatsiya
Plastmassalar Tibbiy asboblar
Maishiy elektronika
Keramika Bezatish
San’at asari
3-jadval: Sanoatda lazerlarning markalash va o’ymakorchilikda qo’llanilishi
3-rasm. Lazerli markalash mashinasi
Optik aloqalar: lazerlar optik aloqa sohasida ham qo’llaniladi, ular optik tolali
kabellar orqali uzoq masofalarga ma’lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi. Lazerlar
ma’lumotlarni yuqori tezlikda past zaiflashuv bilan uzatishi mumkin, bu ularni
telekommunikatsiya ilovalari uchun ideal qiladi. 4-rasmda optik tolali aloqa
tizimining namunasi ko’rsatilgan.
9

4-rasm. Optik tolali aloqa tizimlari
4-jadval: Optik aloqada lazerning qo’llanilishi
Ilova Tavsif
Telekommunikatsiya Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish
Video konferentsiya
Internetga ulanish
Eshittirish
4-jadval: Optik aloqada lazerning qo’llanilishi
Umuman olganda, lazerlar texnologiya va sanoat sohasida inqilob qildi va ularning
qo’llanilishi kesish va payvandlashdan 3D bosib chiqarish va optik aloqalargacha
keng tarqalgan. Turli xil ilovalarda lazerlardan foydalanish samaradorlik va aniqlikni
sezilarli darajada oshirib, ularni zamonaviy ishlab chiqarish va aloqa sanoati uchun
muhim vositaga aylantir adi
1.2 Lazerlarning ishlash prinsipi
10

Lazerlar rag’batlantirilgan emissiya fenomeniga asoslanadi , uning mavjudligi 1917
yilda Eynshteyn tomonidan bashorat qilingan. Eynshteynning fikricha, oddiy
nurlanish va rezonans yutilish jarayonlari bilan bir qatorda uchinchi jarayon -
stimulyatsiya qilingan (induktsiyalangan) nurlanish ham mavjud. Rezonans
chastotasining yorug’ligi, ya’ni atomlar singdira oladigan chastota yuqori energiya
darajalariga o’tib, bu darajadagi atomlarning nurlanishiga olib kelishi kerak, agar
mavjud bo’lsa, muhitda.
Ushbu nurlanishning xarakterli xususiyati shundaki, chiqarilgan yorug’lik
harakatlantiruvchi nurdan farq qilmaydi , ya’ni chastotasi, fazasi, qutblanishi va
tarqalish yo’nalishi bo’yicha ikkinchisiga to’g’ri keladi. Bu shuni anglatadiki,
rag’batlantirilgan emissiya yorug’lik nuriga aynan bir xil yorug’lik kvantlarini
qo’shib, rezonansli yutilish undan chiqaradi.
Muhitning atomlari quyi energiya darajasida bo’lgan yorug’likni o’zlashtirishi
mumkin, lekin ular yuqori darajada nurlanishadi. Bundan kelib chiqadiki, quyi
darajadagi ko’p miqdordagi atomlar (hech bo’lmaganda yuqori darajadagi atomlar
sonidan ko’p) bilan muhitdan o’tadigan yorug’lik zaiflashadi. Aksincha , agar yuqori
darajadagi atomlar soni qo’zg’atmaganlar sonidan ko’p bo’lsa, u holda yorug’lik
berilgan muhitdan o’tib, kuchayadi.
Bu shuni anglatadiki, bu muhitda rag’batlantirilgan emissiya ustunlik qiladi.
Ko’zgular orasidagi bo’shliq faol muhit bilan to’ldiriladi, ya’ni qo’zg’atmaganlarga
qaraganda ko’proq qo’zg’atilgan atomlarni (yuqori energiya darajasida joylashgan
atomlar) o’z ichiga olgan muhit. Muhit stimulyatsiya qilingan emissiya tufayli u
orqali o’tadigan yorug’likni kuchaytiradi, uning boshlanishi atomlardan birining o’z-
o’zidan chiqishi bilan beriladi.
Lazer nurlanishi - bu ob’ektlarning normal haroratda o’zidan yorug’lik chiqarishi.
Ammo normal sharoitda ko’pchilik atomlar eng past energiya holatida bo’ladi.
Shuning uchun moddalar past haroratlarda porlamaydi. Elektromagnit to’lqin
moddadan o’tganda uning energiyasi so’riladi. To’lqinning yutilgan energiyasi tufayli
11

atomlarning bir qismi qo’zg’aladi, ya’ni ular yuqori energiya holatiga o’tadi. Bunday
holda, yorug’lik nuridan ma’lum energiya olinadi:hv = E2− E1
(1.2.1)
Bu yerda hn - sarflangan energiya miqdoriga mos keladigan qiymat ,
E
2 - eng yuqori energiya darajasidagi energiya, E
1 - eng past energiya darajasining
energiyasi. G’alayon langan atom to’qnashuvda o’z energiyasini qo’shni atomlarga
berishi yoki istalgan yo’nalishda foton chiqarishi mumkin. Endi tasavvur qilaylik, biz
qaysidir ma’noda atrof-muhit atomlarining ko’pini qo’zg’atdik. Keyin, chastotali
elektromagnit to’lqinning moddasi orqali o’tayotganda
Bu yerda v - to’lqinning chastotasi, E
2 - E
1 - yuqori va quyi darajadagi energiya
o’rtasidagi farq, h - to’lqin uzunligi , bu to’lqin zaiflashmaydi, aksincha,
induktsiyalangan nurlanish tufayli kuchayadi. Uning ta’siri ostida atomlar doimiy
ravishda quyi energiya holatlariga o’tib, chastotasi va fazasi bo’yicha tushadigan
to’lqin bilan mos keladigan to’lqinlarni chiqaradi. Lazerlar noyob yorug’lik
manbalaridir. Ularning o’ziga xosligi oddiy yorug’lik manbalariga ega bo’lmagan
xususiyatlar bilan belgilanadi. Masalan, an’anaviy elektr lampochkadan farqli
o’laroq, optik kvant generatorining turli qismlarida hosil bo’lgan, bir-biridan
makroskopik masofalar bilan ajratilgan elektromagnit to’lqinlar bir-biri bilan
kogerent bo’lib chiqadi.
Bu shuni anglatadiki, lazerning turli qismlarida barcha tebranishlar kontsertda sodir
bo’ladi. Kogerentlik tushunchasini batafsil tushunish uchun interferensiya
tushunchasini esga olish kerak. Interferentsiya - bu to’lqinlarning amplitudalari
qo’shiladigan to’lqinlarning o’zaro ta’siri. Agar siz ushbu o’zaro ta’sir jarayonini
suratga olishga muvaffaq bo’lsangiz, unda siz interferentsiya deb ataladigan naqshni
ko’rishingiz mumkin (bu qorong’u va yorug’lik joylarining almashinishiga
o’xshaydi). Interferentsiya sxemasini amalga oshirish juda qiyin, chunki odatda
o’rganilayotgan to’lqinlarning manbalari mos kelmaydigan to’lqinlarni hosil qiladi va
12

to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi. Bunday holda, interferentsiya sxemasi juda
xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi. O’zaro damping jarayoni sxematik tarzda
1(a)-rasmda keltirilgan.
Shuning uchun interferentsiya naqshini olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va
mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan
to’lqinlar shunday nurlanadiki , to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun
soniga teng bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa , to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga
qo’yiladi va to’lqinlarning interferentsiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin
manbalarini kogerent deb atash mumkin. va to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi.
Bunday holda, interferentsiya sxemasi juda xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi.
O’zaro damping jarayoni sxematik tarzda 1-rasmda keltirilgan.Shuning uchun
interferentsiya naqshini olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan
to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday
tarqaladiki , to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi.
Agar bu shart bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va
to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini
kogerent deb atash mumkin. va to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi. Bunday
holda, interferentsiya sxemasi juda xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi. O’zaro
damping jarayoni sxematik tarzda keltirilgan.Shuning uchun interferentsiya naqshini
olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan
foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki, to’lqinlar
yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart
bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning
interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm).
Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. Interferentsiya naqshini olish
muammosini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan
foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki, to’lqinlar
yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart
13

bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning
interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash
mumkin. Interferentsiya naqshini olish muammosini hal qilish ikkita bog’liq va mos
keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar
shunday tarqaladiki, to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng
bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va
to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm).
Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin.
To’lqinlarning kogerentligini va bu to’lqinlarning manbalarini matematik tarzda
aniqlash mumkin. E1 birinchi nur tomonidan yaratilgan elektr maydon kuchi bo’lsin
yorug’lik, E - ikkinchi. Faraz qilaylik , nurlar A fazoning qaysidir nuqtasida kesishadi.
Keyin superpozitsiya printsipiga ko’ra, A nuqtadagi maydon kuchi teng bo’ladi.
E = E
1 + E
2 (1.2.2)
Chunki interferensiya va diffraktsiya hodisalarida ular nisbiy miqdor bilan
ishlaydimiqdorlarning qiymatlari, keyin biz qiymat bilan keyingi operatsiyalarni
bajaramiz - yorug’lik intensivligi, bu
I bilan belgilanadi va unga teng bo’lad.
I
=
E2 I ning qiymatini E ning oldindan belgilangan qiymatiga o’zgartirib, biz olamiz
I = E
1 + E
2 + E
3 , (1.2.3)
Bu erda - I
1 birinchi nurning yorug’lik intensivligi -ikkinchi nurning yorug’lik
intensivligi.
I1,2 oxirgi atamasi yorug’lik nurlarining o’zaro ta’sirini hisobga oladi va
interferentsiya atamasi deb ataladi. Bu atama ga teng
I
1,2 = 2 ¿
) (1.2.4)
Agar biz mustaqil yorug’lik manbalarini, masalan, ikkita lampochkani olsak , kundalik
tajriba shuni ko’rsatadiki,
I = I1+I2 ya’ni hosil bo’lgan intensivlik bir-biriga o’rnatilgan
nurlarning intensivliklari yig’indisiga teng bo’ladi va shuning uchun interferentsiya
14

atamasi yo’qoladi. . Keyin ular nurlarning bir-biriga mos kelmaydiganligini aytishadi,
shuning uchun yorug’lik manbalari ham mos kelmaydi. Biroq, agar bir-biriga
o’rnatilgan nurlar bog’liq bo’lsa, interferentsiya atamasi yo’qolmaydi va shuning
uchun I ≠ I
1 + I
2 Bunda fazoning ba’zi nuqtalarida hosil bo’lgan intensivlik kattaroq
bo’lsa, boshqalarida I1 va I2 intensivliklaridan kam bo’ladi. Keyin to’lqinlarning
aralashuvi paydo bo’ladi, ya’ni yorug’lik manbalari bir-biri bilan kogerent bo’lib
chiqadi. Fazoviy kogerentlik tushunchasi ham kogerentlik tushunchasi bilan bog’liq.
Elektromagnit to’lqinlarning ikkita manbai, o’lchamlari va o’zaro joylashishi
interferentsiya naqshini olishga imkon beruvchi fazoviy kogerent deyiladi.
Lazerlarning yana bir diqqatga sazovor xususiyati , ularning nurlanishining
kogerentligi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, energiyani konsentratsiyalash
qobiliyatidir - vaqt, spektr, kosmosda, tarqalish yo’nalishi bo’yicha. Birinchisi, optik
generatorning nurlanishi atigi yuz mikrosekundgacha davom etishi mumkinligini
anglatadi. Spektrdagi kontsentratsiya lazerning chiziq kengligi juda tor ekanligini
ko’rsatadi. Bu monoxromatik. Lazerlar shuningdek , juda kichik farqlanish burchagi
bilan yorug’lik nurlarini ishlab chiqarishga qodir. Qoida tariqasida, bu qiymat 10-5
radga etadi. Bu Yerdan yuborilgan bunday nur Oyda diametri taxminan 3 km bo’lgan
dog’ni beradi degan ma’noni anglatadi.
Ba’zi kvant generatorlari nurlanishining juda yuqori darajadagi monoxromatikligi
bilan ajralib turadi. Elektromagnit to’lqinlarning har qanday oqimi doimo chastotalar
to’plamiga ega. Atom tizimining emissiyasi va yutilishi nafaqat chastota bilan, balki
spektral chiziqning (yoki diapazonning) kengligi deb ataladigan bu miqdordagi ba’zi
noaniqlik bilan ham tavsiflanadi. Mutlaqo monoxromatik bir rangli oqimni yaratish
mumkin emas, ammo lazer nurlanish chastotalari to’plami juda tor , bu uning juda
yuqori monoxromatikligini belgilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, lazer nurlanish
chiziqlari murakkab tuzilishga ega va juda ko’p sonli o’ta tor chiziqlardan iborat.
Tegishli optik bo’shliqlar yordamida ushbu strukturaning alohida chiziqlarini ajratish
va barqarorlashtirish, shu bilan bir chastotali lazerni yaratish mumkin.
15

Lazerlar yorug’lik nurlanishining eng kuchli manbalari hisoblanadi. Spektrning tor
diapazonida (taxminan 10-13 s vaqt oralig’ida) lazerlarning ba’zi turlari 1017 Vt /sm 2
radiatsiya kuchiga erishadi, Quyoshning radiatsiya quvvati esa atigi 7 * 103 Vt. /
sm 2
va jami butun spektr bo’ylab. Tor oraliqda L
= 10-6 sm (bu lazerning spektral
chizig’ining kengligi), Quyosh faqat 0,2 Vt /
sm 2
ga ega. Agar vazifa 1017 Vt /
sm 2
chegarani engib o’tish bo’lsa, unda quvvatni oshirishning turli usullariga murojaat
qiling.
Radiatsiya quvvatini oshirish uchun induktsiyalangan nurlanish tufayli yorug’lik
oqimining kuchayishida ishtirok etadigan atomlar sonini ko’paytirish va pulsning
davomiyligini kamaytirish kerak.
1.3 Sanoatda va texnikada qo’llanadigan lazerlar
Yarimo’tkazgichli chip texnologiyasi va optik texnologiyaning rivojlanishi bilan
yarimo’tkazgichli lazerlarning chiqish quvvati doimiy ravishda yaxshilandi, nur sifati
sezilarli darajada yaxshilandi va sanoat sohasida ko’proq dasturlar qo’lga kiritildi.
Hozirgi vaqtda sanoatning yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarining chiqish
quvvati va nurlanish sifati chiroq bilan ishlaydigan YAG lazerlaridan oshib ketdi va
yarimo’tkazgichli nasosli YAG lazerlariga yaqin. Yarimo’tkazgichli lazerlar asta-
sekin plastik payvandlash, qoplama va qotishma, sirtni issiqlik bilan ishlov berish,
metallni payvandlash va boshqalarga qo’llanila boshlandi, shuningdek markalash,
kesish va boshqa jihatlarda ma’lum darajada ilgarilab bordi.
16

1.3.1 Lazerli plastik payvandlash
Yarimo’tkazgichli lazerning nurlari tekis uchli nur bo’lib, kesmaning yorug’lik
intensivligining fazoviy taqsimoti nisbatan bir xil bo’ladi. YAG lazerining nurlari
bilan taqqoslaganda, plastmassa payvandlash dasturlarida yarimo’tkazgichli lazer
nurlari yaxshi payvandlash mustahkamligi va payvandlash sifatini olishlari mumkin
va keng teshikli payvandlashni amalga oshirishi mumkin. Plastmassa payvandlash
dasturlari uchun yarimo’tkazgichli lazerlarning quvvat talablari yuqori emas, odatda
50 ~ 700 Vt, nur sifati 100 mm / mrad dan kam, nuqta hajmi esa 0,5 ~ 5 mm. Ushbu
texnika bilan payvandlash ishlov beriladigan qismning yuzasiga zarar etkazmaydi,
mahalliy isitish plastik qismlarga issiqlik ta’sirini kamaytiradi, ko’milgan elektron
qismlarga zarar etkazmaslik va plastik eritishni yaxshi oldini oladi. Xom ashyo va
pigmentlarni optimallashtirish orqali lazerli plastmassa payvandlash turli xil sintetik
ranglarni olishlari mumkin. Hozirgi vaqtda yarimo’tkazgichli lazerlar muhrlangan
konteynerlar, elektron komponentli uylar, avtomobil qismlari va heterojen
plastmassalar kabi payvandlash uchun keng qo’llanilgan.
17

1.3.2. Lazer bilan qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berish
Yuzaki issiqlik bilan ishlov berish yoki aşınma qarshilik va korroziyaga chidamliligi
bo’yicha yuqori talablarga ega bo’lgan metall qismlarning mahalliy qoplamasi ishlov
berishda yarimo’tkazgich lazerlarining muhim qo’llanilishi hisoblanadi. Xalqaro
miqyosda lazer bilan qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berish uchun ishlatiladigan
yarimo’tkazgichli lazerlarning quvvati 1 dan 6 kVt gacha, nurlanish sifati 100 dan
400 mm / mradgacha va nuqta hajmi 2 × 2 mm 2 dan 3 × 3 mm 2 gacha yoki 1 × 5
mm 2. Boshqa lazerlar bilan taqqoslaganda, yarimo’tkazgichli lazer nurlari bilan
qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berishning afzalliklari yuqori elektro-optik
samaradorlik, materialning yuqori singdirilishi, parvarishlash xarajatlari pastligi,
to’rtburchaklar nuqta shakli va yorug’lik intensivligining bir tekis taqsimlanishi.
Hozirgi vaqtda yarimo’tkazgichli lazerli qoplama va sirtni issiqlik bilan ishlov berish
elektr energetikasi, neft-kimyo, metallurgiya, po’lat, mashinasozlik va boshqa sanoat
18

sohalarida keng qo’llanilib, yangi materiallarni tayyorlash, tez va to’g’ridan-to’g’ri
ishlab chiqarish uchun muhim vositalardan biriga aylandi. metall qismlar va ishdan
chiqqan metall qismlarni yashil rangda qayta ishlash
1.3.3 . Lazerli metall bilan payvandlash
Yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarda metallni payvandlashda avtomobilsozlik
sanoatida aniq nuqtali payvandlashdan tortib, ishlab chiqarish materiallarini issiqlik
o’tkazuvchan payvandlash va quvurlarni eksenel payvandlashgacha bo’lgan ko’plab
qo’llanmalar mavjud. Ularning choklarining sifati yaxshi va keyinchalik qayta ishlash
talab qilinmaydi. Metalldan payvandlashda ishlatiladigan yarimo’tkazgich lazer
uchun 300-3000 Vt quvvat, nurlanish sifati 40-150 mm / mrad, dog ‘hajmi 0,4-1,5
mm va payvandlash materialining qalinligi 0,1-2,5 mm. Issiqlik kiritish darajasi
pastligi sababli qismlarning buzilishi minimal darajaga tushiriladi. Yuqori quvvatli
yarimo’tkazgichli lazerlar silliq va chiroyli choklar bilan yuqori tezlikda
payvandlashni amalga oshirishi mumkin. U payvandlash paytida va undan keyin
mehnatni tejash nuqtai nazaridan alohida afzalliklarga ega va sanoat payvandlashning
19

turli ehtiyojlari uchun juda mos keladi. Bu asta-sekin an’anaviy payvandlash
usullarini almashtiradi.
1.3.4 – rasm. Lazerda gradirovka qilish
Lazerni markalash texnologiyasi lazerni qayta ishlashning eng katta qo’llanilish
sohalaridan biridir. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan lazerlarga YAG lazerlari, CO2
lazerlari va yarimo’tkazgichli nasos lazerlari kiradi. Ammo yarimo’tkazgichli lazer
nurlari sifati yaxshilanishi bilan markalash sohasida yarimo’tkazgichli lazer
markalash mashinalari qo’llanila boshlandi.
20

3.3.5 . Lazerni kesish
Kesish sohasida yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarni qo’llash kech
boshlandi." modulli yarimo’tkazgichli lazer tizimi" Germaniya Ta’lim va tadqiqotlar
vazirligining (MDS) dasturi, Germaniyadagi Fraunhofer instituti 2001 yilda 800 Vt
quvvatga ega yarimo’tkazgichli lazerli kesish mashinasini ishlab chiqdi. 0,4m / min.
Lazerning qo’llanilish sohalari
‘Tibbiyot Sanoat va kundalik hayot Spektroskopiya Masofani o’lchash Fotokimyo
Magnitlanish Interferometriya Golografiyasi Sovutish Termoyadroviy termoyadroviy
Lazer qurollari " Yulduzlar jangi»Maqsadli dizaynerlar Lazerni ko’rish Lazerni
boshqarish Skalpel Nuqtali payvandlash to’qimalar Jarrohlik diagnostikasi Shishlarni
olib tashlash CD, DVD-pleer, printer, displey, fotolitografiya, shtrix kodli
o’quvchi Optik aloqa , navigatsiya tizimlari (l. giroskop) Mikro ob’ektlarni
manipulyatsiyasi so’ngi yarim asr ichida lazerlar oftalmologiya,onkologiya, plastik
jarrahlik va tibbiyotning ko’plab boshqa sohalarida va biotibbiyot tadqiqotlarida keng
qo’llanildi. Kasalliklarni davolash uchun yorug’likdan foydalanish imkoniyati ming
yillar oldin ma’lum bo’lgan. Qadimgi yunonlar va Misrliklar terapiyada quyosh
nuridan foydalandilar va bu ikki fikr hatto mifologiyada bir-biri bilan bog’liq edi-
21

yunon xudosi Apollo quyosh va shifo xudosi edi. Va bundan 50 yil oldin
nurlanishning izchil manbaini ixtiro qilganidan keyingina tibbiyotda nurdan
foydalanish potensiali aniqlandi. Maxsus xususiyatlari tufayli lazerlar quyosh yoki
boshqa manbalardan keladigan nurlanishdan ko’ra samaraliroq. Har bir kvant
generatorlari juda tor to’lqin uzunligi diapazonida ishlaydi va izchil yorug’lik
chiqaradi. Shuningdek, tibbiyotda lazerlar katta kuchlarni yaratishga imkon beradi.
Energiya nurini juda kichik bir nuqtada to’plash mumkin, buning natijasida uning
yuqori zichligiga erishiladi. Ushbu xususiyatlar bugungi kunda lazerlar tibbiy
diagnostika, terapiya va jarrohlikning ko’plab sohalarida qo’llanilishiga olib keladi.
1964 yilda kariesni davolash uchun yoqut lazeridan foydalanish imkoniyati taklif
qilindi , bu butun dunyo e’tiborini tortdi. 1967 yilda, kariyesni olib tashlash va kavitni
yoqut lazer bilan tayyorlashga urinayotganda, u tishlarini olishda yaxshi natijalarga
qaramay, tish pulpasining shikastlanishidan qochib qutula olmadi. Yaqinda, CO2
lazer bilan o’xshash asosiy tadqiqotlar ham bu muammoga duch keldi. Issiqlik
yig’ilishini minimallashtirish uchun doimiy nurlanish o’rniga impulsli lazerlar
ishlatilgan. Keyingi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, lazer kichik lokal behushlik
ta’siriga ega bo’lishi mumkin. Keyingi o’zgarishlar, emal va dentinni to’liq
burg’ilaydigan lazerning yaratilishiga olib keldi. Shu bilan birga, lazer yanada
sog’lom tish to’qimasini saqlab qoladi. Zamonaviy lazer yordamida istalmagan
isitish , shovqin va tebranish deyarli yo’q. Tish kreslosidan chiqqanda, ko’pchilik
bemorlar og’riq sezmaydilar, behushlik va uyqusizlik yo’qolishini kutishmasdi va
operatsiyadan keyingi bezovtalikni deyarli sezishmagan. Lazer aniq va deyarli
og’riqsizdir va tish shifokoriga tashrif buyurish haqidagi fikringizni o’zgartirishi
mumkin. Ular hamma narsani o’zgartirishi mumkin. Stomatologiyada lazerdan
foydalanish
Yoqut lazeri
Lazerlarni tibbiyotda qo’llash oftalmologiya va dermatologiyadan boshlangan. Kvant
generator 1960 yilda kashf etilgan. Va oradan bir yil o’tgach, Leon Goldman
22

tibbiyotda yoqut qizil lazer yordaminda kapilyar displazi, tug’ma belgilar va
melanomani qanday olib tashlash mumkinligini namoyish etdi.
Bunday dastur kogerent nurlanish manbalarining ma’lum bir to’lqin uzunligid ishlash
qobiliyatiga asoslanadi. Kogerent nurlanish manbalari o’simtalarni, zarblarni,
sochlarni va mollarni olib tashlash uchun kung qo’llaniladi. Dermatologiyada turli xil
va to’lqin uzunlikdagi lazerlar qo’llaniladi, bu turli xil davolangan lezyonlar va
ularning ichidagi asosiy singdiruvchi modda tufayli shuningdek bemorning terisiga
bog’liq. Bugungi kunda dermatologiya yoki oftalmologiyani lazersiz mashq qilish
mumkin emas, chunki ular bemorlarni davolashda asosiy vositaga aylandi.Ko’zni
to’g’irlash va oftalmik qo’llanilishi uchun kvant generatorlaridan foydalanish 1961
yilda Charlz Kempbell tibbiyotda qizil lazerdan foydalangan holda , retinali
parchalanish bilan og’rigan bemorni davolashda birinchi shifokor bo’lganidan keyin
kengaydi.
Keyinchalik, oftalmploglar bu maqsadda spektrning yashil qismida argonn kogerent
nurlanish manbalaridan foydalanishni boshladilar. Bu yerda ko’zning o’ziga xos
xususiyatlari, ayniqsa uning linzalari, nurni retinal dekolma hududida yo’naltirish
uchun ishlatilgan. Qurilmaning yuqori konsentratsiyalangan kuchi uni tom ma’noda
payvandlaydi. Lazer jarrohlik - lazer koagulyatsiyasi va fotodinamik terapiya -
mokula degeneratsiyasining ba’zi shakllari bo’lgan bemorlarga yordam berishi
mumkin. Birinch protsedurada qon tomirlarini muhrlash va makula ostida ularning
paologik o’sishini sekinlashtirish uchun kogerent nurlanish nurlari qo’llaniladi.

23

2 – bob Optik aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyati.
Optik aloqa tizimlari axborotni uzoq masofalarga uzatish uchun yorug’lik
to’lqinlaridan foydalanadi. Lazerlar ushbu tizimlarning muhim tarkibiy qismidir,
chunki ular ma’lumotlarni olib yuradigan yorug’lik to’lqinlarini yaratish va uzatish
uchun ishlatiladi. Lazerlar an’anaviy elektr aloqa tizimlariga nisbatan bir qator
afzalliklarga ega, jumladan, yuqori tarmoqli kengligi va tezroq ma’lumotlarni uzatish
tezligi. Bundan tashqari, lazerlar elektromagnit to’lqinlarga qarshi bo’lib, ularni
elektromagnit nurlanish darajasi yuqori bo’lgan muhitda ishlatish uchun ideal qiladi.
Natijada, optik aloqa tizimlarida lazerlardan foydalanish telekommunikatsiya
sohasida inqilob yaratdi va zamonaviy aloqa va ma’lumotlarni uzatish uchun zarur
bo’lgan yuqori tezlikda, yuqori o’tkazuvchan tarmoqlarni rivojlantirish imkonini
berdi.
2.1 Elektromagnit to’lqin yordamida ma’lumot uzatishning rivojlanish
bosqichlari
Elektromagnit to’lqinlar yordamida ma’lumot uzatishning rivojlanishini 19-asrning
oxirlarida Guglielmo Markoni birinchi simsiz telegraf tizimini namoyish qilgan
paytda kuzatish mumkin. Markoni tizimi uzoq masofalarga Morze alifbosidagi
xabarlarni uzatish uchun radioto’lqinlardan foydalangan. 20-asrning boshlarida
vakuum naychasining ixtirosi birinchi elektron kuchaytirgichlarning rivojlanishiga
olib keldi, bu esa radio to’lqinlari orqali ovoz va musiqani uzatish imkonini berdi.
20-asr o rtalarida tranzistorning ixtiro qilinishi kichikroq, samaraliroq elektronʻ
qurilmalarning rivojlanishiga olib keldi. Bu mikroto’lqinli texnologiyaning
rivojlanishiga va aloqa uchun mikroto’lqinli chastotalardan foydalanishga olib keldi.
Mikroto’lqinli texnologiya sun’iy yo’ldosh aloqasini rivojlantirishga imkon berdi, bu
global aloqa va televidenie va radio signallarini uzatish imkonini berdi.
1960-1970-yillarda axborotni uzoq masofalarga uzatish uchun yorug lik
ʻ
to lqinlaridan foydalanadigan optik tolali aloqa tizimlari rivojlandi. Optik tolali aloqa
ʻ
24

tizimlari an’anaviy elektr aloqa tizimlariga nisbatan yuqori tarmoqli kengligi va past
zaiflashuvni ta’minlaydi, bu ularni yuqori tezlikda ma’lumotlarni uzatish uchun ideal
qiladi. Birinchi optik tolali aloqa tizimi 1966 yilda Charlz K. Kao tomonidan ishlab
chiqilgan bo’lib, u yorug’likni uzoq masofalarga uzatish uchun shisha tolalardan
foydalanishning maqsadga muvofiqligini ko’rsatdi.
Optik aloqa tizimlarida lazerlardan foydalanish 1980-yillarda birinchi amaliy yarim
o’tkazgich lazerlarning rivojlanishi bilan paydo bo’ldi. Yarimo’tkazgichli lazerlar
ixcham, samarali va yuqori chiqish quvvatini ta’minlaydi, bu ularni optik aloqa
tizimlarida foydalanish uchun ideal qiladi. Lazerlar optik tolali aloqa tizimlarida
ma’lumotlarni olib yuradigan yorug’lik to’lqinlarini yaratish va uzatish uchun
ishlatiladi. Bundan tashqari, lazerlar optik kuchaytirgichlarda qo’llaniladi, ular uzoq
masofali optik tolali aloqa tizimlarida yorug’lik signallarini kuchaytiradi.
Bugungi kunda lazerlardan foydalanadigan optik aloqa tizimlari telekommunikatsiya,
internet va radioeshittirish sohalarida yuqori tezlikda ma’lumotlarni uzatish uchun
keng qo’llaniladi. Lazerlardan foydalanish ma’lumotlarni uzatish tezligi va
samaradorligini sezilarli darajada oshirib, zamonaviy aloqa va ma’lumotlarni qayta
ishlash uchun zarur bo’lgan yuqori o’tkazuvchanlik tarmoqlarini rivojlantirish
imkonini berdi. Istalgan aloqa tizimining asosiy vazifasi axborotlarni bir punktdan
boshqasiga uzatishdan iborat. Optik to’lqin va signallar yordamida axborotlarni m
a’lum m asofalarga uzatishga m o’ljallangan, boshqacha aytganda, optik signallarni
shakllantirish, qayta ishlash va uzatishni ta’minlovchi optik qurilmalar va optik
uzatish liniyasi yig’indisiga optik aloqa tizimi (OAT) deb ataladi. Optik aloqa
tizimlarida axborotlarni uzatish mos keluvchi axborot signallari bilan
modulyatsiyalangan elektromagnit tebranishlar, yorug’lik nuri yordamida amalga
oshiriladi, ya’ni yorug’lik nuri o’zida elektromagnit tebranishlarni namoyon etadi.
Elektromagnit tebranishlar esa o’zida o’zgaruvchan magnit va elektr maydonlarni
namoyon etadi, bu maydonlarning tarqahsh yo’ nalishi bir-biriga perpendikulyar.
Odatda, elektromagnit maydon sinusoidal egri chiziq sifatida tasvirlanadi Yorug’lik
25

nurlanishlari chastota yoki to ‘lqin uzunligi biian tavsiflanadi. Chastota bir sekundda
sinusoidal tebranishlar soni bilan aniqlanadi va gersda (Hz) o ‘lchanadi. To’lqin
uzunligi — ikki ketma-ket to’lqinlarning nuqtalari orasidagi masofa (yoki to’lqin bir
sikl tebranishda o’tadigan masofa). To’lqin uzunligi va chastota o’zaro bog’liq.
To’lqin uzunligi (X) to’lqin tezligini (5) uning chastotasi (/) ga nisbatiga teng:
Demak, chastota qancha ortsa, to’lqin uzunligi shuncha qisqa boladi. Aloqa tizimlari
ko’pincha elektromagnit tebranishlar va tashuvchi chastota signallari egallagan
diapazon bilan tasniflanadi Spektral diapazonga mos holda radiodiapazonda o ’ta
yuqori chastota, millimetrli va optik diapazon tizimlari farqlanadi. Optik aloqa
tizimlarida tashuvchi chastota tebranishlari spektrning optik diapazonini egallaydi.
Optik diapazon 5 THz (100 mm) dan boshlanib, unga infraqizil, ko’rinuvchi va
ultrabinafsha diapazonlar kiradi. Bu diapazonlar yuqori chastota va qisqa to’lqin
uzunligiga ega. Infraqizil diapazon 31042 dan 41014Hz doirasida joylashib, 100 —
0,75 mkm to’lqin uzunligiga mos keladi. Ko’rinuvchi spektr 41014 dan 0,751015 Hz
(0,75 — 0,4 mkm) sohani egallaydi. Demak, inson ko’zi 0,4 - 0,75 mkm spektrdagi
nurlarga sezgir. Quyosh spektri 0,3 dan 1,5 mkm diapazonda joylashadi .
Ultrabinafsha diapazon juda kichik toTqin uzunliklariga ega. Ko’pincha optik aloqa
tizimlarida toTqin uzunligi 0,8—1,5 mkm oraliqli infraqizil diapazon qoplaniladi,
chunki shisha tola ko’rinuvchi yorug’likka nisbatan infraqizil nurlanishlarga
shaffofroq. Yoruglik zarrachalari fotonlar deyiladi. Foton kvant yoki nurlanishni
namoyon etadi. Kvant nurlanishning elementar birligi hisoblanadi. Foton energiyasi
uning chastotasiga bogTiq. Chastota ortgan sari energiya ortadi. Ultrabinafsha
diapazonga yuqori chastota va bunga bog’liq holda yuqori energiya mos keladi.
26

2.2 Modulyatsiya turlari
Modulyatsiya ( lotincha : modulatio — bir tekislilik) — 1) fizika va radiotexnikada —
biror o zgarmas fizik jarayonni ifodalovchi kattalikning muayyan qonun bo yichaʻ ʻ
o zgarishi. Modulyatsiya. tashqi ta sir yordamida amalga oshiriladi.
ʻ ʼ
Elektronikada ko pgina elektron asboblarning ishi elektron oqimlarini
ʻ
Modulyatsiyalashga asoslangan. Mas, kines-koplarda ekranga uzatiluvchi televizion
shakllarni hosil qiluvchi elektron nuri intensivligi Modulyatsiya.lanadi. Kli-stronlarda
elektron oqimining tezligi bo yicha Modulyatsiyalash oqimda elektronlarni
ʻ
guruxlashga olib keladi. Bu esa, o z navbatida, guruxlashgan elektronlar kinetik
ʻ
energiyasini o ta yuqori chastotali tebranishlar energiyasiga aylantirilishiga olib
ʻ
keladi. Radio- va optik diapazonlarda elektromagnit tebranishlarning hamda akustik
to lqinlarning Modulyatsiyalari katta amaliy ahamiyatga ega.
ʻ
2.2.1 – rasm. Signalni modulyatsiya qilish
Ma lumotlar uzatish samaradorligini oshirish, turli tizim va qurilmalarda chastota
ʼ
taqsimotini ta minlash, signallarning vaqtga bog liq parametrlarini o lchash uchun
ʼ ʻ ʻ
texnik qurilma va tizimlarda tebranishlar Modulyatsiyasi zarur hisoblanadi.
27

Modulyatsiyasi jarayonida tebranishning o zgaradigan parametrlari (chastotasi,ʻ
amplitudasi, fazasi) ga qarab uning nomlanishi belgilanadi (chastotali, amplitudali,
fazali M.).
Ko pincha, Modulyatsiyalangan langan signal impuls tarzida, natijasi esa yuqori
ʻ
chastotali impulyelar to plami yoki radioimpuls ko rinishda bo ladi. Hozirgi paytda
ʻ ʻ ʻ
to rt turdagi impulyeli Modulyatsiya mavjud: amplituda-impulyeli, chastota-
ʻ
impulyeli, fazaviy-impulyeli va kenglik-impulyeli Modulyatsiya Impulyeli
Modulyatsiya uzluksiz garmonik tebranishli Mmodulyatsiyaga karaganda shovqinga
nisbatan kuchaytirilgan tayanchga egaligi bilan ajraladi; 2) yorug lik texnikasida —
ʻ
yorug lik nuri yorqinligini yoki yorug dog o lchamini kelayotgan signallarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvofiq ravishda o zgartirish; ovozni optik usulda yozib olish, fototelegraf va boshqa
ʻ
sohalarda qo llanadi.[1] Elektromagnit to’lqinlar yordamida signallarni
ʻ uzoq
masofalarga uzatish Endi siz mavjud nima hodisalarni turlari ko’rish mumkin. Aslida,
modulyatsiya - yuqori chastotali to’lqin uzatiladi bo’lgan jarayon. Eng tez-tez,
quyidagi turlari: chastota, amplituda va faza. Qachon chastota modülasyonu
amplitudali, lekin bir bosqichi bilan - - bosqich bir amplituda bilan chastotasi
o’zgarishlarni sodir bo’ladi. aralash ko’rinishda bo’ladi. Kengligi modellashtirish va
o’zgartirish turlari ajratish uchun xosdir. Bu holda, yuqori chastotali tebranish
parametrlari discretely o’zgartirish.
Amplituda modulyatsiya o’zgarish, bu turdagi tizimlar mln.yil ichida to’lqin orqali
yuqori chastotada tashuvchisi to’lqin amplitudali bir o’zgarish. Qachon chiqish
chastota tahlil usuli chastotasini, lekin ularning yig’indisi va farq nafaqat nozil. Bu
holda, modülasyon bo’lsa - masalan, chastotalar bir qancha iborat nutq signallari, bu
ikki guruh tashuvchi quyida biri, va yig’indisi va farq chastotalar ikkinchi a’zosi
olishini, deb, murakkab to’lqin hisoblanadi. Ular lateral deyiladi: yuqori va quyi.
Birinchi - original bir nusxa audio signal ma’lum bir chastota bilan banddir. kam
frans - deb zid, original yuqori chastotalar o’tdi original uzatish, bir nusxasi - pastki
tomonida bir kam chastota. pastki tomoni tashuvchisi chastotaga yuqori tomoni
28

nisbatan bir egizak tasvir emas. amplitüd modülasyonu, uzatish aloqa operatoringiz
va ikki yon yordamida tizimi, ikki qatorli chaqirdi. tashuvchisi biron foydali
ma’lumotlarni o’z ichiga olmaydi, shuning uchun ketkazilishi mumkin, lekin har
qanday holatda ham, signal guruhning ikki marta original bo’ladi. guruhni qisgancha
ularning tarkibidagi ma’lumotlarni bir parcha sifatida, qo’llab-quvvatlash, balki
tomonida biri nafaqat joy bilan erishiladi. Bu tur bir bostirilgan tashuvchi bilan bitta-
yon modülasyonunda sifatida tanilgan.
2.2.2 – rasm. Fazaviy modulyatsiya jarayoni.
Demodulyatsiya - bu jarayon modulyatsiya chiqadi shu chastotasi bir tashuvchi bilan
mln.yil ichida signal aralashtirish talab qiladi. Shundan so’ng, asl signal alohida
chastota yoki chastota polosasida shaklida olinadi, so’ngra boshqa signallarga filtri. u
har doim modülatörüne tashuvchisi chastota bilan mos kelmaydi ba’zan
demodülasyon uchun tashuvchining avlod, erga sodir bo’ladi. Tufayli chastotalar
orasidagi kichik farq bilan telefon mikrosxemalar uchun xos bo’lgan uyumsuzlukları,
paydo bo’ladi.
Impulslar modulyatsiyasi - bu holda, raqamli baseband signali, ya’ni u bir necha
darajalariga ikkilik ma’lumotlarni signal kodlayarak bod boshiga bir necha oz kodlash
imkonini beradi. ikki tomonlama uzatish bit ba’zan juft bo’linadi. Har bir juft to’rt
29

amplituda darajadagi biri bilan taqqoslanadi, bu erdagi to’rt bit birikmasi tartibga
solishga, bir juft uchun foydalanish mumkin. Bunday kodlangan signal modulyatsiya
darajasi original ma’lumotlar uzatish yarim bod tezligi bo’lishidir, shuning uchun bir
an’anaviy tarzda
2.2.3 – rasm. Amplitudaviy modulyatsiya
Chastota modulyatsiyasi Chastot a modultatsiya bilan tizimlari tashuvchisi chastota
modulyatsiya signali shakli bilan shunga ko’ra farq qiladi, deb taxmin. Bu turdagi
mavjud telefon tarmog’i ta’sirini aniqlash uchun amplitudali barqarorligi jihatidan
ustun bo’lgan, shuning uchun katta tarmoqli kengligidan jalb qilish uchun hech
qanday ehtiyoj bor qaerda u, kam tezlikda foydalanish kerak. birlashgan bosqichini va
amplituda modulyatsiya bo’lishi mumkin bod boshiga bit sonini oshirish uchun.
amplituda o’zgarishlar modulyatsiya zamonaviy usullari biri sifatida multicarrier
uzatish asoslangan bir so’z mumkin. Misol uchun, ayrim qo’llash tashuvchisi 48 45
edi, bir ipi bilan ajratilgan. Har bir tashuvchi uchun amplituda va o’zgarishlar
modulyatsiyani birlashtirib imkon bod boshiga 5 bitni ko’tarib qilish, har bir Bod
30

davrda alohida 32 diskret davlatlarga ajratildi. Bu butun bu to’siq Agar bod boshiga
240 bitni o’tkazish imkonini beradi ekan. 9600 bit / s modulyatsiya kursi faoliyat
qachon 40 bod talab qiladi. Bu kam ko’rsatkich amplitudali juda chidamli va davr
telefon tarmog’iga tabiiy otlar.
2.2.4 – rasm. Chastotali modulyatsiya sxemasi.
Kodlangan impuls modulyatsiya Bu turdagi odatda eshittirish uchun bir tizim sifatida
qaraladi , analog signallarga masalan, raqamli ovozli. Bu modulyatsiya texnikasi
modemlarni ishlatiladigan emas. Bu erda, katta bir stavka analog shaklida ikki marta
eng yuqori chastota tarkibiy signal da analog signal shakllanadi. telefon tarmoqlarda
bunday tizimlari yordamida qachon, katta sekundiga 8000 marta sodir bo’ladi. Har bir
namuna - etti bit kodni kodlangan kuchlanish darajasi. Eng yaxshi vakillik qilish
31

uchun og’zaki til, kodlash logaritmik ishlatiladi. bir signal hosil son guruhiga
mavjudligini gapirib sakkizinchi bilan birga yetti bit. modellashtirish va ochish Xabar
signal qayta tiklash uchun zarur bo’lgan, deb teskari jarayon. Bu signal bir nochiziqli
tarzda ishlashga bo’lsa. Nochiziqli element chiqish signali spektri yangi spektri
komponentlarini boyitish va filtrlar past chastota komponentlarini ayirmoq uchun
ishlatiladi. Modellashtirish va ochish bir nochiziqli element sifatida vakuum Diyot,
tranzistorlar, yarim o’tkazgich diyot yordamida amalga oshirilishi mumkin. planar
Kirish hajmi ancha katta, chunki An’anaga ko’ra, nuqta yarimo’tkazgich diyotlar
ishlatiladi.
2.2.5 – rasm. Ko’ndalang impulsli modulyatsiya.
Raqamli modulyatsiya juda katta axborot hajmini beradi va raqamli ma’lumotlarni
xizmatlar turli mos keladi. takomillashtirilgan axborot xavfsizligi, yaxshilangan sifati
aloqa tizimlari yordamida Bundan tashqari, ularga kirish tezlashtiradi.
Aytish joizki elektr va chastota tarmoqli kengligi, va biron-bir shovqin darajasi
kommunikatsiya tizimlari: har qanday tizimlar dizaynerlar tomonidan duch bir necha
cheklovlar bor. Har kuni kommunikatsiya tizimlarini foydalanuvchilar soni,
shuningdek, radio manba o’sishiga talab ularga bo’lgan talab tobora. tashuvchisi u
32

katta hajmdagi ma’lumot uzatadi, shunday qilib, Digital modulyatsiya analog sezilarli
farq qiladi.
2.2.6 – rasm. Aralash modulyatsiya
Raqamli radio tizimlari ishlab chiquvchilari, bunday asosiy vazifasi hisoblanadi, -
ma’lumotlar eshittirish guruhining kengligi va texnik tizimini murakkabligi o’rtasida
murosaga topish. Shu maqsadda, tegishli foydalanish turli modulyatsiya texnikasi
kerakli natijaga olish. Radioaloqa oddiy uzatuvchi va qabul davrlari yordamida
tashkil, lekin a’zolar soni, bunday aloqa uchun foydalanish uchun chastota spektri
proportsional bo’ladi mumkin. Uchun yanada murakkab etadi va qiluvchilar bilan bir
xil hajmda namoyish ma’lumot uchun kamroq tarmoqli kengligi talab. shunga ko’ra
uskunalar murakkablashtirish uchun zarur spektral samarali uzatish texnikasi ko’chib
o’tishga. Bu muammo bog’liq emas muloqot turi.Pulse kengligi modulyatsiya puls
chastotasi doimiy bo’lib, bu erda uning tashuvchisi signal, zarba ketma-ketlikni deb
33

ta’riflanadi. o’zgarishlar aloqa mos ravishda mln.yil ichida signal, har bir zarba faqat
davomiyligi.
Impuls kengligi modulyatsiya chastota bosqichi farq qiladi. ikkinchisi bir sinus
sifatida modulyatsiya signali o’z ichiga oladi. Bu doimiy amplitudali va o’zgaruvchan
chastotasi yoki bosqichi bilan xarakterlanadi. Pulse signallari ham chastotasi bilan
mln.yil mumkin. Bu, bir qattiq zarba muddati bo’lishi mumkin, va ularning chastota
ba’zi bo’lgan o’rtacha qiymati, lekin ularning darhol qiymati mln.yil ichida, signallari
qarab farq qiladi.
2.2.7 – rasm. Chastotalarning spectral ko`rinish
Bu mln.yil ichida, ma’lumotlar bilan shunga ko’ra farq qiladi faqat bitta parametr
bilan, oddiy modulyatsiya turlari foydalanish mumkin. muloqot uchun zamonaviy
asbob-uskunalar ishlatiladi birga modulyatsiya sxemasi, - bir vaqtning o’zida
o’zgartirish va amplituda va tashuvchisi bosqichi bo’lganda. zamonaviy tizimlarida
modülasyon muayyan turini foydalanadi har biri bir necha subcarriers, foydalanish
34

mumkin. Bu holda, u bir signal modulyatsiya sxemalar hisoblanadi. Bu muddat to’liq
tavsifi axborot bo’lishi uchun qo’shimcha xususiyatlarini talab murakkab ko’p turlari
uchun ishlatiladi.
2.3 Ma’lumot uzatishda lazer nurlanishining tutgan roli
Lazer nurlanishi optik aloqa tizimlarida ma’lumotlarni uzoq masofalarga yuqori tezlik
va aniqlik bilan uzatish uchun ishlatiladi. Lazer nurlari uzatilishi kerak bo’lgan
ma’lumotlar bilan modulyatsiya qilinadi va natijada olingan modulyatsiyalangan
optik signal optik tolalar orqali qabul qiluvchiga uzatiladi.
Lazer diodi: Lazer diodi - bu oqim qo’llanilganda lazer nurlanishini chiqaradigan
yarimo’tkazgichli qurilma. Bu optik aloqa tizimlarida lazer nurlanishining eng ko’p
ishlatiladigan manbai. Lazer diodining chiqishi yuqori yo’nalishga ega va uni optik
tolaga osongina ulash mumkin. Lazerli diod oldinga yo’naltirilgan holatda ishlaydi,
bu erda p-tipli hudud kuchlanish manbasining musbat terminaliga ulanadi va n-tipli
mintaqa salbiy terminalga ulanadi.
Modulyatsiya usullari: lazer nurlari uzatiladigan ma’lumotni kodlash uchun turli xil
texnikalar yordamida modulyatsiya qilinishi mumkin. Eng keng tarqalgan
modulyatsiya usullari amplitudali modulyatsiya (AM), chastotali modulyatsiya (FM)
va fazali modulyatsiya (PM). Ushbu usullar radioaloqa tizimlarida qo’llaniladigan
modulyatsiya usullariga o’xshaydi.
Optik tola: optik tolali shisha yoki plastmassadan yasalgan nozik, moslashuvchan va
shaffof tola bo’lib, yorug’lik signallarini uzoq masofalarga uzatish uchun ishlatiladi.
Optik tola yadro, qoplama va qoplamadan iborat. Yadro yorug’lik uzatiladigan
tolaning markaziy qismidir va qoplama - yadroni o’rab turgan va yadro ichidagi
yorug’likni cheklashga yordam beradigan material qatlami. Qoplama qoplamani o’rab
turgan va tolaning mexanik himoyasini ta’minlovchi himoya qatlamidir.
35

2.3.1 – rasm. To’g’ri burchakli impulsli lazer.
Qabul qiluvchi: qabul qiluvchi modulyatsiyalangan optik signalni qabul qiluvchi va
uni dastlabki ma’lumotga aylantiradigan qurilma. Qabul qilgich fotodetektor,
kuchaytirgich va demodulyatordan iborat. Fotodetektor optik signalni elektr signaliga
aylantiradi, keyin esa kuchaytirgich tomonidan kuchaytiriladi. Keyin demodulyator
ma’lumotni kuchaytirilgan elektr signalidan chiqaradi.
Lazer nurlarining modulyatsiyasini matematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:
r = p
min
p
max .
P
max = 2 p
med
1 + r ;
p
min = 2 p
med
1 + r ∗ r ;
rasmda LEO1 va GEO sun’iy yo’ldoshlari va yerosti stansiyasini o’z ichiga olgan
an’anaviy optik aloqa tizimi ko’rsatilgan. Sun’iy yo’ldoshlar orasidagi aloqa lazer
yordamida o’rnatiladi, GEO sun’iy yo’ldoshi va yerosti stansiyasi o’rtasidagi aloqa
optik yoki RF orqali bo’lishi mumkin. Sun’iy yo’ldosh va yerosti stansiyasi aloqasi
holatida sun’iy yo’ldosh va Yer o’rtasidagi optik aloqaning atmosferada zaiflashishi
va sun’iy yo’ldosh va tayanch stantsiya o’rtasidagi nurning aniqligi tufayli mumkin
yoki yo’qligini aniqlash kerak. GEO sun’iy yo’ldoshining yerosti stansiyasi bilan
aloqa qilishuchun ishlatilishining sababi uning statsionar rejimi bo’lib, ular orasidagi
aloqani osonlashtiradi. LEO va GEO dan foydalanishsun’iy yo’ldoshlar o’z vazifalari
tufayli muhim ahamiyatga ega (Yer da kuzatish, aloqa, ilmiy va harbiy missiyalar)
36

hamda axborotning tezroq va xavfsiz uzatilishini kafolatlaydigan optik aloqalarni
amalga oshirish orqali uzatiladi.
2.3.2 – rasm. Lazer yordamida fazoda ma`lumot uzatish.
Sun’iy yo’ldoshlar ishtirok etadigan muhitning xususiyatlariga uning balandligi ta’sir
qiladi. Ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan jihat - bu Yer atmosferasi. Yer atmosferasi
yorug’likning tarqalishini buzadi va uning ta’sirini hisobga olish kerak. Bu effektlar,
xususan, Yerning sun’iy yo’ldoshlari aloqalarida (yoki aksincha) ko’rsatilgan, chunki
optik nur atmosferadan oshib ketadi. Optik nurning tarqalishiga ta’sir qiluvchi uchta
eng muhim atmosfera effektlari mavjud: geometrik zaiflashuv, atmosfera zaiflashuvi
va atmosfera turbulentligi. Geometrik zaiflashuv optik nurning tarqalish paytida
diffraktsiya tufayli ortib borayotgan divergentsiyasidan iborat. Ushbu farq bilan nur
energiyasining faqat bir qismi optik antennaning qabul qilish maydoniga qaratilgan va
ushlangan. Atmosferaning zaiflashishi atmosferada mavjud bo’lgan turli xil zarralar,
masalan, molekulalar (suv bug’lari, karbonat angidrid, ozon va boshqalar), suv
tomchilari va to’xtatilgan zarrachalar (changlar) bilan o’zaro ta’siri tufayli nur
energiyasining so’rilishi va tarqalishi natijasida yuzaga keladi. . Nihoyat, atmosfera
37

turbulentligi haroratning o’zgarishi tufayli atmosfera sinishi indeksining o’zgarishi
natijasida yuzaga keladi.
Ushbu o’zgarishlar, uning tarqalishi paytida uning traektoriyasidagi tasodifiy
og’ishlar tufayli nurning deformatsiyasida yo’qotishlarga olib keladi. Biroq, odatda
100 km balandlikda amalga oshiriladigan sun’iyyo’ldoshlararo aloqalarda atmosfera
ta’siri sezilarli emas va shuning uchun nurning tarqalish kanali bo’sh joy deb
hisoblanadi.
Ushbu ulanishlarning masofasi odatda minglab kilometrlarni tashkil qiladi, bu erda
eng keng tarqalganlari 40000 km atrofida joylashgan. Biroq, 40000 km dan ortiq
masofalar uchun texnologiyalar mavjud. Ushbu masofalar uchun faqat optik aloqalar
yordamida Gbit /s atrofida bit tezligi bilan bog’lanishlar o’rnatilishi mumkin.
E’tibor bering, masofaviy aloqa o’sishi bilan transmitterga talab qilinadigan quvvat
darajasi oshadi va optik nurni transmitterdan qabul qiluvchiga aniqlik bilan ko’rsatish
qiyinroq bo’ladi.
Keyinchalik, ushbu turdagi havolalarni amalga oshirish to’plamni talab qiladi
uzatiladigan quvvat: odatda havolaning ehtiyojlari va xususiyatlariga qarab, 10 Vt
gacha yetib, bir necha yuz millivattga etadi; qabul qilgichdagi minimal quvvat: qabul
qilgich nanovatt atrofida minimal quvvat talab qiladi. Bu quvvat optik qabul
qiluvchilarning sezgirligi bilan
bog’liq; • PAT (Pointing, Acquisition and Tracking) tizimlari: lazer nurini qabul
qiluvchiga aniqlik bilan yo’naltirish, aloqa o’rnatish va uning traektoriyasini kuzatish
imkonini beradi. Ular ushbu havolalarning muvaffaqiyati uchun muhim; elektron
qurilmalarning kosmik muhitda ishonchliligi: ular kiritilgan kosmik muhit yuqori
darajadagi radiatsiya va ekstremal harorat diapazonlariga ega. Sun’iy yo’ldoshlarga
kiritilgan elektron qurilmalar ishonchliligini ta’minlashi kerak, chunki ularga texnik
xizmat ko’rsatish va / yoki almashtirish juda qiyin (agar iloji bo’lsa) va yuqori
xarajatlarga ega. Shuning uchun immunitet tizimini yaratish yoki hech bo’lmaganda
ushbu noqulay sharoitlarga chidamliligini oshirishning uchta usuli mavjud: ortiqcha
38

sxemalar, qalqonlardan foydalanish va chidamliroq materiallar yoki texnikalar bilan
elektron sxemalarni qurish.
Optik aloqa tizimi havo yoki bo’sh joy bo’lishi mumkin bo’lgan havola turiga
bog’liq bo’lgan uzatuvchi tizim, qabul qiluvchi va signal tarqalish kanalidan iborat.
Biroq, sun’iy yo’ldoshlararo optik aloqalarda tarqalish kanali bo’sh joy deb
hisoblanadi. Odatda, optik uzatgichning vazifasi elektr signalini (uzatiladigan
ma’lumotni kodlaydigan) optik signalga aylantirishdan iborat bo’lib, u qabul
qiluvchiga ma’lumotlarni uzatish uchun javobgar bo’ladi. Qabul qilgich optik domen
ma’lumotlarini elektr domeniga aylantiradi, shuningdek, uzatilgan ma’lumotni
minimal darajadaqayta tiklash uchun elektr signalini to’g’ri qayta ishlash
funktsiyasiga ega.
Rasmda optik aloqa tizimining standart blok diagrammasi keltirilgan rasm - Optik
aloqa tizimining blok diagrammasi Modulator/ Demodulyator – Modulyatsiya
texnikasiModulyatsiya va demodulyatsiya quyidagi tartibda amalga oshiriladi elektr
domeni. Modulyator lazer tomonidan chiqarilgan signalda ishlaydi.
2.3.3 – rasm. Fazoda lazer yordamida ma’lumot uzatishning prinsipial sxemasi.
39

2.3.4 – rasm. Turli holatlar uchun prinsipial sxemalar.
Ushbu ikkita modulyatsiya usulini tahlil qiladi: yoqish-o’chirish (OOK) va puls
holatini modulyatsiya qilish (PPM). Ular yuqori ishonchlilik va pastamalga oshirish
xarajatlari bilan oddiy texnikalar bilan ajralib turadi
40

3-Bob Malumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini yaratish
Lazer nurlanishidan foydalangan holda ma’lumotlarni uzatish va yozish moslamasini
yaratish ma’lumotlarni uzatish va saqlashga innovatsion yondashuv hisoblanadi.
Yuqori aniqlik va yo’naltirilganlik kabi lazer nurlarining o’ziga xos xususiyatlaridan
foydalangan holda, ushbu texnologiya samarali va ishonchli ma’lumotlarni uzatish va
saqlash usullarini taklif qiladi. Ushbu qurilmada lazer nurlanishi ma’lumotlarni
kodlash, uzatish va yozib olish vositasi sifatida foydalaniladi, bu ma’lumotlarni
uzatishning yuqori tezligi, uzoq masofali imkoniyatlar va atrof-muhit shovqinlariga
potentsial qarshilik kabi bir qator afzalliklarni beradi. Ushbu qisqacha kirish
ma’lumotlarni uzatish va yozish uchun lazer nurlanishidan foydalanish
kontseptsiyasini o’rganadi, uning potentsial ilovalari va afzalliklarini ta’kidlaydi.
III.1 Lazer orqali aloqa
Qabul qiluvchining uchida uzatiladigan lazer LDR (yorug’likka bog’liq rezistor) ga
yetib boradi, u signalni yana eshitiladigan diapazonga kuchaytira oladi, agar biz
audio signalni uzatishdan foydalansak, biz audio signallarni qabul qila olamiz.
Misol uchun, biz maishiy radio qabul qilish tizimini ulashimiz mumkin, masalan,
radio to’lqinlari radio qabul qilgichga ulangan boshqa antenna tomonidan qabul
qilinadi.
Radio to’lqinlari qabul qiluvchi antennaga urilganda, ular metalldagi elektronlarni
oldinga va orqaga suradilar, bu esa qabul qiluvchi tomonidan aniqlangan kichik
tebranish oqimlarini hosil qiladi. Bu erda biz lazerdan signal yoki yorug’likni qabul
qilish uchun antenna sifatida LDR dan foydalanamiz.
Biz lazerni afzal ko’ramiz, chunki u yuqori tezlikda harakatlana oladi va u
vakuumda ham shunday bo’ladi kosmosdagi ma’lumotni minimal kechikish bilan
almashish uchun ishlatiladi ... hatto biz har qanday kompyuter ma’lumotlaridan
foydalanishimiz mumkin, ah bu usul yordamida bir xil tezlikda almashish
41

Past ovozli signal transmitterning umumiy daromadini ta’minlaydigan LM 386
bilan qurilgan ikkinchi bosqichli kuchaytirgichdan o’tishdan oldin dastlab bir
bosqichli tranzistorli kuchaytirgich sxemasi bilan kuchaytiriladi. Keyinchalik
kuchaytirilgan signal elektr signalini yorug’lik signaliga aylantiradigan va uni bo’sh
joygauzatadigan lazerli diodaga beriladi.
I I I . 1 . 1 – r a s m . L a z e r l i a l o q a t i z i m l a r i .
Transmitter kondensator mikrofoni yoki audio uyasidan keladigan modulyatsiya
signali orqali tashuvchi vazifasini bajaradigan lazer signalining modulyatsiyasiga
erishadi. Ovoz yoki signalning boshqa rejimi kuchaytiriladi va lazer orqali uzatiladi.
Chiqishni tovush energiyasi sifatida lazerning kirishiga berib, signalni bir joydan
ikkinchi joyga ko’chirishga yordam beradi, signal lazerlar bilan birga qabul
qiluvchining oxirigacha boradi... Masalan, radiostansiyani shunday qilib
yopishtirishimiz mumkin. Misol, biz uzatuvchining o’zi radiochastota o’zgaruvchan
tokni hosil qiladi, u antennaga uzatiladigan signalga o’xshaydi, biz signalni lazer
bilan uzatishimiz mumkin, chunki lazerlar yuqori chastotaga ega va yuqori tezlik har
biriga 186000 milya (taxminan 299,338 km) ni tashkil qiladi.
42

Bu tizimning lazer nurlari orqali ma’lumot yoki tovush signalini bir bo’limdan
boshqa bo’limga uzatish uchun yangi simsiz texnologiya. Ushbu tizim xavfsiz va
radiatsiyasiz. Demak, bu tirik mavjudotlarga zarar keltirmaydi. Tizim ma’lumot va
tovushni boshqa tizimga qaraganda tezroq uzatishi mumkin (masalan, 1 Gb/s),
chunki bu lazer aloqa tizimi boshqa tizimga qaraganda mashhurroq tizimga aylandi.
Maqolada birinchi navbatda dengiz lazer aloqa tizimlarining tarkibiy qismlari tahlil
qilindi, qog’oz servo tizimning tarkibiy qismlari va funktsiyalari bo’yicha ba’zi
tushuntirishlar berdi.
3.2 Lazer yordamida tovush to’lqinini uzatish qurilmasining
prinsipial sxemasi.
Lazer bilan tovushini uzatish audio signalni kodlash uchun lazer nurlarining
intensivligini modulyatsiya qilishga tayanadi. Turli xil modulyatsiya usullari
qo’llaniladi, jumladan amplituda modulyatsiyasi (AM), chastotali modulyatsiya (FM)
yoki ikkalasining kombinatsiyasi. Ushbu usullar audio signalni lazer nurlari orqali
uzatish uchun mos formatga aylantirish imkonini beradi.
Modulyatsiya lazer tovushini uzatishning asosiy jihati hisoblanadi, chunki u audio
signallarni lazer nurlari orqali samarali uzatiladigan formatga kodlash imkonini
beradi. Bu yerda biz lazer bilan tovushni uzatishda keng qo’llaniladigan modulyatsiya
usullarini qisqacha kp’rsatamiz: amplitudali modulyatsiya (AM), chastotali
modulyatsiya (FM) va amplituda va chastota modulyatsiyasi (AFM) deb nomlanuvchi
ikkalasining kombinatsiyasi.
Amplituda modulyatsiyasi lazer nurlarining intensivligini yoki quvvatini audio
signalga mutanosib ravishda o’zgartirishni o’z ichiga oladi. Lazer nurlarining
intensivligi ma’lum bir chastotada, odatda eshitiladigan diapazonda modulyatsiya
qilinadi. Amplituda o’zgarishlari ovozli signalning oniy amplitudasiga mos keladi,
ovozli ma’lumotni kodlaydi. Qabul qiluvchining detektorida modulyatsiyalangan
lazer nurlari aniqlanadi va amplituda o’zgarishlarini demodulyatsiya qilish orqali
43

audio signal chiqariladi. AM nisbatan sodda modulyatsiya usuli bo’lib, lazerli tovush
uzatish tizimlarida keng qo’llaniladi.
Chastota modulyatsiyasi ovozli signalga javoban lazer nurlarining chastotasini
modulyatsiya qiladi. Ovozli signal lazer nurlarining chastotasida, odatda, tashuvchi
chastotasi atrofida o’zgarishlarga olib keladi. Chastota o’zgarishlari ovozli
ma’lumotni kodlaydi, yuqori chastotalar esa audio signalning yuqori amplitudalarini
ifodalaydi. Qabul qiluvchining detektorida chastotali modulyatsiyalangan lazer
nurlari aniqlanadi va chastota o’zgarishlarini ajratib olish orqali audio signal
demodulyatsiya qilinadi. FM modulyatsiyasi yaxshilangan shovqin ta’siri va AM
bilan solishtirganda kengroq dinamik diapazon kabi afzalliklarga ega.
Amplituda va chastotali modulyatsiya, shuningdek, dual modulyatsiya yoki kompozit
modulyatsiya sifatida ham tanilgan, AM va FM texnikasini birlashtiradi. AFM da
lazer nurining intensivligi va chastotasi audio signalni kodlash uchun bir vaqtning
o’zida modulyatsiya qilinadi. Ushbu modulyatsiya sxemasi yanada mustahkamroq
uzatish usulini ta’minlaydi, chunki u amplituda va chastota o’zgarishlaridan
foydalanadi. Asl audio signalni olish uchun qabul qiluvchi AFM signalini
demodulyatsiya qiladi.
Modulyatsiya texnikasini tanlash turli omillarga, jumladan, kerakli signal sifatiga,
tizimning murakkabligiga, mavjud tarmoqli kengligi va shovqin bardoshliligiga
bog’liq. AM oddiy va tez-tez ishlatiladi, lekin shovqin va shovqinlarga ko’proq moyil
bo’lishi mumkin. FM yaxshilangan shovqin immuniteti va kengroq dinamik
diapazonni taklif etadi, lekin yanada murakkab modulyatsiya va demodulyatsiya
sxemalarini talab qiladi. AFM AM va FM ning afzalliklarini birlashtirib, soddalik va
ishlash o’rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi. Amalda, lazerli tovush uzatish
tizimlarida qo’llaniladigan o’ziga xos modulyatsiya texnikasi dastur talablariga va
tizimning dizayn mulohazalariga qarab farq qilishi mumkin. Muhandislar va
tadqiqotchilar signalning aniqligi, uzatish diapazoni, atrof-muhit sharoitlari va
44

signalni qayta ishlash va demodulyatsiya qilish uchun mavjud resurslar kabi
omillarga asoslangan eng mos modulyatsiya texnikasini tanlashlari mumkin.
Lazer tovushini uzatishda ishlatiladigan lazer manbai dasturning o’ziga xos
talablariga qarab farq qilishi mumkin. Lazerlarning keng tarqalgan turlariga diodli
lazerlar, gaz lazerlari (geliy-neon yoki argon lazerlari kabi) yoki qattiq holatdagi
lazerlar kiradi. Har bir turning quvvat chiqishi, to’lqin uzunligi va kogerentligi
bo’yicha o’ziga xos xususiyatlari bor, bu tovush uzatish diapazoni va ishonchliligiga
ta’sir qilishi mumkin.
Qabul qiluvchi tomonda modulyatsiyalangan yorug’lik signalini elektr signaliga
aylantirish uchun fotodetektorlar yoki yorug’lik sensorlari ishlatiladi. Lazer
nurlarining to’lqin uzunligiga sezgir bo’lgan fotodiodlar yoki fototransistorlar kabi
har xil turdagi fotodetektorlardan foydalanish mumkin. Fotodetektorni tanlash
sezgirlik, tezlik va shovqin ko’rsatkichlari kabi omillarga bog’liq.
Elektr signali fotodetektordan olingandan so’ng, u asl audio signalni olish uchun
kuchaytirish va qayta ishlashdan o’tadi. Ushbu qayta ishlash filtrlash, demodulyatsiya
va ovozni uzatish sifatini oshirish uchun kuchaytirish bosqichlarini o’z ichiga olishi
mumkin. Signalni qayta ishlashning ilg’or usullari, shuningdek, uzatish paytida paydo
bo’lishi mumkin bo’lgan shovqin, shovqin yoki buzilishlarni yumshatish uchun ham
qo’llanilishi mumkin.
Uzoq masofali aloqa: lazer tovushini uzatish an’anaviy usullar cheklovlarga duch
keladigan stsenariylarda uzoq masofali aloqa uchun foydali bo’lishi mumkin.
Masalan, ochiq havoda o’tkaziladigan tadbirlar yoki kontsertlarda lazer asosidagi
audio uzatish katta hajmdagi kabellar yoki murakkab o’rnatishlarni talab qilmasdan
katta masofalarda katta auditoriyaga yuqori sifatli ovozni etkazib berishi mumkin.
Lazer tovushini uzatish suv osti aloqalarida qo’llaniladi, bu erda radio to’lqinlari yoki
an’anaviy akustik usullar signalning buzilishi yoki zaiflashishiga olib kelishi mumkin.
Lazer nurlaridan foydalangan holda tovush signallari suv ostida uzoq masofalarga
45

minimal yo’qotish bilan uzatilishi mumkin, bu suv osti kemalari, suv osti transport
vositalari yoki g’avvoslar o’rtasidagi aloqani yaxshilash imkonini beradi.
Lazerli ovoz uzatish yuqori maqsadli va xavfsiz aloqani ta’minlovchi yuqori darajada
yo’naltirilgan nurlarning afzalliklarini taqdim etadi. Bu, ayniqsa, maxfiylik yoki
ma’lumotlar xavfsizligi muhim bo’lgan holatlarda, masalan, harbiy aloqalar, maxfiy
ish uchrashuvlari yoki nozik muhitda xavfsiz audio uzatishda qimmatli bo’lishi
mumkin.
Lazerli ovoz uzatish immersiv audio tajribalar yoki mavzuli diqqatga sazovor joylar
kabi maxsus audio qurilmalarda ishlatilishi mumkin. Lazer nurlarini ma’lum joylarga
aniq yo’naltirish orqali u to’g’ri va mahalliylashtirilgan ovozni qayta ishlab chiqarish
imkonini beradi va tomoshabinlar uchun umumiy audiovizual tajribani oshiradi. Ilmiy
va sanoat ilovalari: lazerli tovush uzatish boshqariladigan muhitda aniq ovoz uzatish
talab qilinadigan ilmiy tadqiqotlarda ilovalarni topadi. Bundan tashqari, u xavfli yoki
shovqinli muhitda audio signallarni uzatish kabi monitoring va aloqa maqsadlari
uchun sanoat sharoitida ham foydalanish mumkin.
Lazer tovushini uzatish lazer nurlarining xususiyatlarini audio signallarni uzatishni
ta’minlash uchun ishlatadi. Lazer intensivligini modulyatsiya qilish va
fotodetektorlardan foydalanish orqali tovush uzoq masofalarga yuqori aniqlik bilan
uzatilishi mumkin. Ko’rish chizig’i talablari va atrof-muhit omillariga sezgirlik kabi
cheklovlarga ega bo’lsa-da, lazer tovushini uzatish yo’nalish, aniqlik va uzoq
masofali imkoniyatlar nuqtai nazaridan noyob afzalliklarni taqdim etadi va bu uni
aloqa, o’yin-kulgi va ixtisoslashgan turli ilovalar uchun mos qiladi. audio o’rnatish.
Oldingi javobdagi chalkashlik uchun uzr. Bluetooth, fotodetektor, modulyator, lazer,
demodulyator va TP4056ni o’z ichiga olgan lazer tovushini uzatish bilan bog’liq
komponentlarga aniqlik kiritaylik.
Bluetooth texnologiyasi lazer tovushini uzatishda bevosita ishtirok etmaydi. Bu qisqa
masofali ma’lumotlar va qurilmalar o’rtasida audio uzatish uchun tez-tez
ishlatiladigan simsiz aloqa protokoli. Biroq, ba’zi hollarda, Bluetooth ovoz
46

manbalarini (masalan, smartfonlar, kompyuterlar) lazerli ovoz uzatishni o’z ichiga
olgan tizimga ulash uchun ishlatilishi mumkin. Fotodetektor, shuningdek, yorug’lik
sensori sifatida ham tanilgan, lazer tovush uzatish tizimlarida hal qiluvchi komponent
hisoblanadi. U modulyatsiyalangan lazer nurini aniqlaydi va uni elektr signaliga
aylantiradi. Fotodiodlar yoki fototranzistorlar odatda lazerli tovush uzatish
dasturlarida fotodetektor sifatida ishlatiladi. Ular lazer nurining to’lqin uzunligiga
sezgir va qabul qilingan yorug’lik signalini proportsional elektr signaliga aylantiradi.
Modulyator yorug’lik tashuvchisiga audio signalni kodlash uchun lazer nurlarining
intensivligini yoki boshqa xususiyatlarini modulyatsiya qilish uchun javobgardir. Bu
elektr tokini yoki lazer diyotini boshqaradigan kuchlanishni modulyatsiya qiluvchi
sxema yoki lazer nurining chiqishini boshqarishning boshqa usullarini o’z ichiga
olishi mumkin. Maxsus modulyatsiya texnikasi (masalan, AM, FM yoki AFM) audio
signalning lazer nuriga qanday kodlanganligini aniqlaydi.
Lazer lazer tovush uzatish tizimlarida yorug’lik manbai bo’lib xizmat qiladi. U
kodlangan audio signalni olib yuradigan izchil, monoxromatik yorug’lik nurini
chiqaradi. Har xil turdagi lazerlardan foydalanish mumkin, jumladan,
yarimo’tkazgichli lazerlar yoki diodli lazerlar, gaz lazerlari yoki qattiq holatdagi
lazerlar, qo’llash talablariga va quvvat, to’lqin uzunligi va kogerentlik kabi kerakli
lazer xususiyatlariga qarab.
Demodulyator modulyatorning teskari jarayonini amalga oshiradi. U fotodetektor
tomonidan qabul qilingan modulyatsiyalangan lazer nuridan audio signalni chiqaradi.
Demodulyatsiya jarayoni modulyatsiyalangan yorug’lik signalini asl audio signalni
ifodalovchi elektr signaliga aylantirishni o’z ichiga oladi. Bu audio ma’lumotni
to’g’ri olish uchun filtrlash, kuchaytirish va boshqa signallarni qayta ishlash usullarini
o’z ichiga olishi mumkin.
TP4056 odatda lityum-ion yoki lityum-polimer batareyalarni zaryadlash uchun
ishlatiladigan o’ziga xos integral mikrosxema (IC). Bu lazer tovushini uzatish bilan
bevosita bog’liq emas. Bu batareyalar uchun boshqariladigan zaryadlash mexanizmini
47

ta’minlaydi va ularning xavfsiz va samarali zaryadlanishini ta’minlaydi. Biroq, u turli
xil elektron komponentlarni quvvatlaydigan batareyalarni zaryadlash uchun lazerli
tovush uzatish tizimlarida ishlatilishi mumkin.
3.3 Malumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini haqida.
Bu qurilma lazer nuri yordamida malumot uzatish uchun yaratilgan bo’lib buni
ishlash prinsipi asosan ikki qismga bolinadi birinchi qismda signal uzatuvchi qism
ikkinchi qismi esa priyomnik yani qabul qilgich signal uzatuvchi qism boyicha signal
tashqi qurilma orqali apparatga blutootoh bor mavjud qurima
orqali(telefon,kompyuter,player,)signal uzatuvchi qismga ulanadi va uzatuvchi qism
uni qabul qiladi va uni kuchaytirib modulyatsiya qiladi signal kuchaytirish uchun
PM8403 modul ishlatilgan bunda signal chastotasiga qarab signal gersi oshiriladi.
Qurilma faqat raqamli signalni uzatadi va qabul qilgich va ovoz kuchaytirgich ham
raqamli signal qabul qiladi bu sinal endi modulyatsiyalangan signal hisoblanadi va u
lazerga jonatiladisignal modulining chiqish joyidan signalni tebranishini lazerga
yuboramiz lazerimiz yarim otgazgichli lazer hisoblanadi chunki bu lazerda ishlash
prinsipi juda past 2W-3W ni tashkil qiladi shunda diapazoni keng bo’ladi buni bizga
zarari yo’q chunki qurilmada resistor mavjud bo’lib tokni qisqartirib turadi.
Ovoz kuchaytirgichdan chiqqan signalni lazerdan to’g’ridan to’g’ri yarim o’kazgichli
lazerga jo’natamizva unda modulyatsiyalangan signal paydo bo’ladi va kamutatsiya
qiladi qabul qilgich intensivligi yuqori bo’lgan nurni tutishga mo’ljallangan nimagaki
intensivlik past bo’lgan signalni qayd qila olmaydi.
Qabul qilgich qismida birinchi fotopriyomnik joylashgan(fotodiod) lazer nuri shu
fotodiod kristaliga tushadi bu yerda nur intensivligi past va yuqori qismlarga bo’lib
ketadi va intensivligi yuqori bo’lgan lazer nurlanishni qabul qiladi va juda kam tok
hosil qiladi va bu tokni demodulyatorga yuborishni boshlaydi va demodulyator uni
qabul qiladi va kuchaytiradi va dimakka yuboradi shunda biz qayd qiluvchi
qurilmaning qabul qilgichidan ovoz to’lqinlarini eshitishni boshlaymiz
48

Iqtisodiy Qism
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish loyihasining
maqsadi turli sanoat jarayonlarida samarali issiqlik almashinuvini osonlashtiradigan
yuqori sifatli issiqlik almashinuvchilarini ishlab chiqarish va etkazib berishdir. Ushbu
issiqlik almashtirgichlar ikkita suyuqlik o’rtasida issiqlikni uzatishda hal qiluvchi rol
o’ynaydi va ularning ajratilishini saqlab qoladi, bu esa keng ko’lamli ilovalarda
samarali sovutish yoki isitish operatsiyalarini amalga oshirishga imkon beradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining vazifasi ikkita suyuqlik, odatda
issiq suyuqlik va sovuq suyuqlik o’rtasida ularning aralashishiga yo’l qo’ymasdan
issiqlik almashinuvini ta’minlashdir. Ular ikkita suyuqlik uchun o’zgaruvchan
kanallarni hosil qilish uchun bir-biriga o’ralgan va qirralariga lehimlangan bir nechta
gofrirovka qilingan plitalardan iborat. Suyuqliklar bu kanallar orqali oqib
o’tayotganda, issiqlik bir suyuqlikdan ikkinchisiga plitalar orqali uzatiladi, bu esa
issiqlik samaradorligini maksimal darajada oshiradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik uzatish muhim
bo’lgan ko’plab sanoat va jarayonlarda muhim komponentlardir. Ularning ahamiyati
ularning qobiliyatidadir:
Energiya samaradorligini oshirish: Suyuqliklar o’rtasida issiqlikni samarali o’tkazish
orqali lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari energiya sarfini minimallashtiradi,
bu esa sezilarli xarajatlarni tejashga va atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi.
Jarayonning ishlashini optimallashtirish: Samarali issiqlik uzatish turli sanoat
jarayonlarida, jumladan HVAC (Heating, Ventilation, and Air Conditioning)
tizimlari, sovutish, kimyoviy ishlab chiqarish, elektr energiyasi ishlab chiqarish va
boshqalarda optimal ish sharoitlarini saqlash uchun juda muhimdir. Lehimlangan
plastinka issiqlik almashinuvchilari jarayonlarning samarali va ishonchli ishlashini
ta’minlaydi, bu esa mahsuldorlik va mahsulot sifatini oshirishga olib keladi.
49

Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlarining ixcham o’lchamlari va
yuqori issiqlik uzatish samaradorligi yangi va mavjud tizimlarda joyni tejash
imkonini beradi. Bu, ayniqsa, cheklangan joylarga ega bo’lgan sohalarda yoki issiqlik
almashinuvchilarini mavjud qurilmalarga qayta jihozlashda juda muhimdir.
Hozirgi talabga javob berish qobiliyati:
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari quyidagi omillar tufayli samarali
issiqlik uzatish echimlariga bo’lgan talabga javob berish uchun juda mos keladi:
Ko’p qirralilik: Ular yuqori harorat va bosimlarni o’z ichiga olgan turli xil ish
sharoitlariga bardosh bera oladi, bu ularni turli sanoat ilovalari uchun mos qiladi.
Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari turli xil issiqlik uzatish
talablarini qondirish uchun osongina kattalashtirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
Ushbu moslashuvchanlik mijozning muayyan ehtiyojlariga moslashtirish va
moslashtirish imkonini beradi.
Tez ishlab chiqarish: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari uchun ishlab
chiqarish jarayoni nisbatan tez va samarali bo’lib, ishlab chiqaruvchilarga mijozlar
talablariga zudlik bilan javob berish va mahsulotlarni qisqa muddatlarda etkazib
berish imkonini beradi.
Sifat va ishonchlilik: ilg’or ishlab chiqarish texnikasi va qat’iy sifat nazorati choralari
bilan lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari yuqori mahsuldorlik, chidamlilik va
ishonchlilikni taklif qiladi. Bu ularning turli sohalarning talabchan talablariga javob
berishini va qiyin sharoitlarda uzluksiz ishlashga bardosh berishini ta’minlaydi.
Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish loyihasi
samarali issiqlik uzatish echimlariga bo’lgan talabni qondirishga xizmat qiladi,
suyuqliklar o’rtasida issiqlik uzatishning muhim funktsiyasini bajaradi, energiya
50

samaradorligini va jarayonning ishlashini optimallashtirishda muhim ahamiyatga ega
va samarali javob berish qobiliyatiga ega.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining iqtisodiy samaradorligi:
Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari qobiq va quvur kabi
an’anaviy issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ixcham o’lcham va engil
konstruktsiyaga ega. Ushbu ixcham dizayn moddiy xarajatlarni, o’rnatish joyini va
transport xarajatlarini kamaytiradi.
Energiya samaradorligi: Lehumlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali
issiqlik uzatishni ta’minlaydi, bu esa energiya sarfini va foydalanish xarajatlarini
kamaytiradi. Gofrirovka qilingan plitalar turbulent oqim hosil qiladi, issiqlik uzatish
koeffitsientini maksimal darajada oshiradi va ifloslanishni kamaytiradi. Bu
yaxshilangan samaradorlik issiqlik almashtirgichning ishlash muddati davomida
xarajatlarni tejashga olib keladi.
Xizmatni tejash: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining dizayni boshqa
turdagi issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ularni tozalash va saqlashni
osonlashtiradi. Ular turbulent oqim tufayli o’z-o’zini tozalash ta’siriga ega bo’lib, tez-
tez texnik xizmat ko’rsatish va ishlamay qolish vaqtini kamaytiradi. Bu mehnat,
ehtiyot qismlar va ishlab chiqarishda uzilishlar bo’yicha xarajatlarni tejashga olib
keladi.
Chidamlilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari zanglamaydigan po’lat
plitalar va mis lehim kabi bardoshli materiallardan qurilgan. Ushbu materiallar
korroziyaga va yuqori haroratga mukammal qarshilik ko’rsatadi, uzoq umr ko’rishni
ta’minlaydi va tez-tez almashtirish yoki ta’mirlash zaruratini kamaytiradi.
Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari issiqlik uzatish talablaridagi
o’zgarishlarni qondirish uchun osongina kengaytirilishi yoki o’zgartirilishi mumkin.
Ushbu kengayish imkoniyati o’zgaruvchan ehtiyojlarga ega bo’lgan korxonalar uchun
51

tejamkor yechimlarni ta’minlab, sezilarli qo’shimcha xarajatlarsiz kelajakda quvvatni
oshirish imkonini beradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining qo’llanilishi sohalari:
HVAC tizimlari: Isitish, ventilyatsiya va konditsionerlik (HVAC) tizimlarida issiq va
sovuq suv oqimlari o’rtasida samarali issiqlik uzatish uchun lehimli plastinka issiqlik
almashtirgichlari odatda qo’llaniladi. Ular turar-joy, savdo va sanoat binolarida
joylashgan bo’lib, ular kosmik isitish, maishiy issiq suv va konditsionerlikni
ta’minlaydi.
Sovutgich: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari sovutish tizimlarida muhim rol
o’ynaydi, sovutgich va sovutish muhiti o’rtasida issiqlikni uzatadi. Ular turli xil
sovutish dasturlarida, jumladan supermarketlar, sovuq omborxonalar, oziq-ovqat
mahsulotlarini qayta ishlash va sanoat sovutishda qo’llaniladi.
Sanoat jarayonlari: Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari turli xil
suyuqliklar o’rtasida issiqlik uzatishni talab qiladigan sanoat jarayonlarida keng
qo’llaniladi. Ular kimyo sanoati, neft va gaz, elektr energiyasi ishlab chiqarish,
farmatsevtika, sellyuloza va qog’oz, oziq-ovqat va ichimliklar ishlab chiqarish kabi
sohalarda uchraydi.
Qayta tiklanadigan energiya tizimlari: Lehimlangan plastinka issiqlik
almashinuvchilari quyosh issiqlik va geotermal ilovalar kabi qayta tiklanadigan
energiya tizimlarida qo’llaniladi. Ular qayta tiklanadigan energiya manbai (masalan,
quyosh kollektorlari yoki tuproqli aylanalar) va ishchi suyuqlik o’rtasida issiqlik
almashinuvini osonlashtiradi va energiyani samarali konvertatsiya qilish imkonini
beradi.
Issiqlikni qayta tiklash: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari sanoat
jarayonlaridan chiqindi issiqlikni olish va ishlatish uchun issiqlikni qayta tiklash
tizimlarida qo’llaniladi. Bu issiqlik energiyasidan qayta foydalanish imkonini beradi,
52

bu kogeneratsiya, chiqindi issiqlikni qayta ishlash va markazlashtirilgan isitish kabi
ilovalarda energiya va xarajatlarni tejashga olib keladi.
Dengiz va avtomobilsozlik: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlari dengiz
va avtomobil sohalarida, jumladan, kema sovutish tizimlari, dvigatel moyi
sovutgichlari va turbo dvigatellar uchun interkolerlar uchun ishlatiladi. Ularning
ixcham o’lchamlari, engil konstruktsiyasi va samarali issiqlik o’tkazuvchanligi ularni
bo’sh joy cheklangan muhit uchun mos qiladi.
Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik
uzatish, ixcham dizayn, chidamlilik va o’lchovni ta’minlovchi keng ko’lamli ilovalar
uchun iqtisodiy jihatdan samarali echimlarni taklif qiladi. Ularning ko’p qirraliligi
ularni iqtisodiy samaradorlik va samaradorlik muhim omillar bo’lgan sohalarda
mashhur tanlovga aylantiradi.
Material, ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish investitsiya hajmi
№ Materiallar nomlari Miqdori Bahosi QQS
12% Umumiy
qimati
1 Plastina (po’latdan) 20 ta
donasi 0.15 kg 90000 10800 100800
2 Lehimlash
materiali(mis) 20 ta
0.05-0.2kg 160000 19200 179200
3 Ramka va ulanishlar 1-10 kg 180000 21600 191600
4 Himoya qoplamasi
(ixtiyoriy) Teflon 0.01-0.05g 40000 4800 44800
Jami 470000 56400 526400
53

Asosiy fondalar qiymati
№ Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar qiymati
2 Plastinaga ishlov berish va lehimlash sexi 1 442 400 000
3 Sifat nazorati va sinov sexi 1 151 200 000
Jami 2 593 600 000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 593600000
12 = 2473333
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni tashkil
qiladi.
J
tam = 0,12 ∗ Asosiy fond
12 = 0.12 ∗ 593600000
12 = 5936000
nventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi
№ Uskuna nomlari Soni Bahosi QQS 12% Umumiy qimati
1 Plastinalarni kesish
uskunasi 1 170 000 000 20 400 000 190 400 000
2 Plastinani prokatlash
uskunasi 1 90 000 000 10 800 000 100 800 000
3 Lehimlash uskunalari 1 35 000 000 4 200 000 39 200 000
4 Yig’ish moslamasi 1 25 000 000 3 000 000 28 000 000
5 Bosim sinov uskunasi 1 45 000 000 5 400 000 50 400 000
6 Sifatni nazorat qilish
asboblari 1 50 000 000 6 000 000 56 000 000
7 Payvandlash uskunasi 1 75 000 000 9 000 000 84 000 000
8 Sinov uskunalar 1 40 000 000 4 800 000 44 800 000
Jami 8 530 000 000 63 600 000 593 600 000
54

Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni
№ Bajariladigan ishlar nomi Lavozimi Kunlar
soni O’rtacha
bir kunlik
ish haqqi Bajarilgan
ishning
qiymati
1 P lastinalarga ishlov
berish Uskuna operatori 1 180 000 180 000
2 Lehimlash Payvandchi 1 200 000 200 000
3 Ramka va ulanish
yig’ilishi Yig’uvchi operator 1 180 000 180 000
4 Sifatni nazorat qilish va
tekshirish Sifat nazoratchisi 1 200 000 200 000
5 Yakuniy sinov va
qadoqlash Mexanik 1 180 000 180 000
Jami 6 6 940 000 940 000
Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining
yig’indisi sifatida aniqlanadi
H
Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1316000
∑ ¿
Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadiH qoshimcha = 0.1 ∗H Asosiy =0,1 ∗1316000 =131600 ∑ ¿
Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi sifatida
aniqlanadi
FOT = H Asosiy ∗H qoshimcha =1316000 +131600 =1447600 ∑ ¿
55

Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadi
IE
xarajat = 0.15 ∗ 1447600 = 217140
∑ ¿
Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20%
T
harajat = 0.2 ¿ H
asosiy = 0.2 ∗ 1316000 = 263200
∑ ¿
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadiW = N∗T∗S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W = 120 ∗ 10 ∗ 295 = 354000
∑ ¿
Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi
K = M + FOT + A
ajr + ⅀ P = 526400 + 1447600 + 2473333 + 6770340 = 11217673
∑ ¿
№ Harajatlarning nomi Qiymati
1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 14582975
2 Ishlab chiqarish harajatlari 4 862 536
3 Ishlab chiqarish tannarxi 4 717 776
4 Davr harajatlari 144 760
5 Material xarajarlari 880 400
6 Xom-ashyo 526 400
7 Elektr energiya 354 000
8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 447 600
9 Ijtimoiy sug’urta 217 140
10 Amortizatsiya 2 473 333
11 Boshqa harajatlar 206 903
12 Ish haqi 940 000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz
56

E =( C
1 − C
2 ) ∗ Q = ( 14582978 − 11217673 ) ∗ 1 = 3365305
C1=1.3 C2
– avvalgi va keyingi tannarx
Q – Ishlab chiqarish hajmi
Rantabellikni aniqlaymiz
R= E∗100 %
K = 3365305 ∗100 %
11217673 =30 %
Qoplash muddatini aniqlaymiz
Tok = K
E = 11217673
3365305 = 3.3 oy
Hayotiy faoliyat xavfsizligi
Bitiruv ishining bu qismidа ishlаsh jаrаyonidа hаyot fаоliyatining xаvfsizligini
tа`minlаsh chоrа-tаdbirlаri kurib chiqilаdi.
Hаyot fаоliyati dеb insоnni hаr kungi fаоliyati, dаm оlishi, yashаsh tаrzigа аytilаdi.
Insоnlаrni tеxnоsfеrаdаgi fаоliyatining xаvfsizligini аsоslаrini o rgаnishgа kirishishni
ʻ
аvvаlо tirik mаvjudоtlаrning o zаrо vа аtrоf-muhit bilаn bir-birigа munоsаbаti
ʻ
to g risidаgi umumiy bilimlаrdа HFXni o rnini bilishdаn bоshlаsh kеrаk.
ʻ ʻ ʻ
XIX vа XX аsrlаrdа оlimlаrni аtrоf-muhitni o zgаrishigа insоnlаrni tа siri xаvоtirgа
ʻ ʻ
kеltirа bоshlаdi. Biоsfеrа o zining xоkimligini аstа-sеkin yo qоtа bоshlаb, insоnlаr
ʻ ʻ
yashаydigаn jоylаrdа ishlаb chiqаrish rivоjlаnishi vа tаbiаtgа tа`siri nаtijаsidа
tеxnоsfеrаgа аylаnа bоshlаdi. Tirik vа tirik bo lmаgаn mаtеriyadаgi o zаrо biоlоgik
ʻ ʻ
munоsаbаtlаr, fizik vа kimyoviy jаrаyonlаrgа o z o rnini bo shаtа bоshlаdi, jаmiyatdа
ʻ ʻ ʻ
tаbiаtni vа insоnlаrni tеxnоsfеrаning nеgаtiv fаktоrlаridаn muxоfаzаlаsh tаlаbi
yuzаgа kеldi.
Jаmiyatdа vа tаbiаtdа yuzаgа kеlgаn ko pginа nеgаtiv fаktоrlаrning аvvаlаm bоsh
ʻ
sаbаbi insоnlаrni аnrоpоgеn fаоliyati bo lib, xоzirgi pаytdа ushbu muаmmоlаrni
ʻ
57

еchish uchun insоniyat tеxnоsfеrаni mukаmmаllаshtirib, оdаmlаrgа vа tаbiаtgа sаlbiy
tа`sirini yo l qo yilgаn dаrаjаgаchа pаsаytirish hisоblаnаdi. ʻ ʻ
HFXning fаn sifаtidаgi аsоsiy mаqsаdi- insоnlаrni tеxnоsfеrаdаgi nеgаtiv аntrоpоgеn
vа tаbiiy tа`sirlаrdаn himоyalаsh hаmdа hаyot fаоliyati uchun (qulаy) kоmfоrt
shаrоitlаr yarаtishdаn ibоrаt.
Yashаsh siklidа insоn vа аtrоf-muhit dоimо hаrаkаtdаgi «insоn-yashаsh muhiti»
tizimini hоsil qilаdi.
Yashаsh muhiti dеb –hоzirgi pаytdа insоn fаоliyatigа, uning sоg lig igа vа аvlоdigа
ʻ ʻ
bеvоsitа yoki bilvоsitа ,shu zаhоtiyoq yoki chеtdаn tа`sir ko rsаtuvchi shаrtlаb
ʻ
qo yilgаn fizik, kimyoviy, biоlоgik, sоsiаl fаktоrlаr yihindisi bo lgаn o rаb turgаn
ʻ ʻ ʻ
muhitgа аytilаdi.
Bu tizimdа fаоliyat ko rsаtib, insоn uzluksiz eng kаmidа ikkitа mаsаlаni еchаdi:
ʻ
– оvqаtgа, hаvоgа vа suvgа bo lgаn extiyojini qоndirаdi;
ʻ
– yashаsh muhitidаgi hаmdа o zigа o xshаgаnlаr tоmоnidаn sаlbiy tа`sirlаrni
ʻ ʻ
yo qоtаdi vа muxоfаzа qilishni yarаtаdi.
ʻ
Yashаsh muhitigа tеgishli tаbiiy sаlbiy tа`sirlаr dunyo yarаtilibdiki, mаvjud bo lib,
ʻ
biоsfеrаdаgi tаbiiy оfаtlаr hisоblаnuvchi iqlimning o zgаrishi, еr silkinishi,
ʻ
mоmаqаldirоq vа b. ulаrning mаnbаlаri hisоblаnаdi.
Yashаsh uchun kurаsh insоnni dоimо o zini muxоfаzаlаsh bоrаsidа izlаnishlаr оlib
ʻ
bоrishgа vа mukаmmаllаshtirishgа mаjbur qildi. Bu o z vаqtidа аtrоf-muxitgа hаm
ʻ
sаlbiy tа`sir ko rsаtа bоshlаdi. XX аsrgа kеlib Еr yuzidа biоsfеrаning kuchаygаn iflоs
ʻ
zоnаlаri yuzаgа kеldi, bu o z nаvbаtidа qismаn, bа`zi xоllаrdа butunlаy rеgiоnаl
ʻ
inqirоzgа оlib kеldi. Bundаy o zgаrishlаrgа quyidаgilаr tа`sir ko rsаtdi:
ʻ ʻ
58

Tеxnоgеn аvаriyalаr vа fаlоkаtlаr. XX аsr o rtаlаrigаchа insоnlаr yirik miqyosdаgiʻ
аvаriya vа fаlоkаtlаrni аmаlgа оshirа оlmаgаn, tеxnikа vа ishlаb chiqаrishni
mukаmmаllаshuvi nаtijаdа ulаr tаbiiy оfаtlаrdаn hаm o tib kеtdi.
ʻ
Hоdisа dеb – insоnlаrgа, tаbiiy mаnbаlаrgа nеgаtiv tа`siridаn zаrаr kеltiruvchi
vоqеаgа аytilаdi.
Аvаriya dеb – tеxnik tizimdаgi insоnlаrni vаfоtisiz yuzаgа kеlgаn xоdisаgа аytilаdi.
Bundа tеxnik vоsitаlаrni qаytа tiklаshni imkоni bo lmаydi yoki iqtisоdiy jihаtdаn
ʻ
sаmаrаsizdir. Fаlоkаt dеb – tеxnik tizimlаrdаgi insоnlаrni vаоfti yoki yo qоlishi bilаn
ʻ
kuzаtilаdigаn hоdisаgа аytilаdi.
Tаbiiy оfаt dеb –biоsfеrаni vаyrоnlоvchi, еr yuzidаgi оdаmlаrning o limi yoki
ʻ
sаlоmаtligini yo qоtishgа оlib kеluvchi fаvqulоtdаgi hоdisаgа аytilаdi.
ʻ
Insоn o z fаоliyati bilаn tаbiаtgа bеvоsitа tа`siridа еr yuzining bir nеchа rеgiоnlаridа
ʻ
biоsfеrаning buzilishi nаtijаsidа yangi yashаsh muhiti – tеxnоsfеrа yarаtildi.
Biоsfеrа– Еr yuzidаgi hаyotni tаrqаlish mаydоni bo lib, o z ichigа tеxnоgеn tа`sirgа
ʻ ʻ
yoliqmаgаn аtmоsfеrаning quyi qаtlаmini, gidrоsfеrаni vа еrning yuqоri qаtlаmini
оlаdi.
Tеxnоsfеrа– insоnlаrning o zini mоddiy vа ijtimоiy-iqtisоdiy extiyojlаrini qоniish
ʻ
mаqsаdidа bеvоsitа yoki bilvоsitа tеxnik vоsitаlаr yordаmidа o zgаngаn biоsfеrа
ʻ
rеgiоnidir. Ishlаb chiqаrish muhiti – insоn ish fаоliyatini оlib bоrаdigаn bo shliqdir.
ʻ
Tеxnоsfеrа shаrоitidаnеgаtiv tа`sirlаr tеxnоsfеrа elеmеntlаri vа insоnlаrning xаtti-
hаrаkаti аsоsidа bo lаdi. Xаr bir оqimni o zgаrishigа yarаshа «insоn-yashаsh muhiti»
ʻ ʻ
tizimini qulаy xоlаtdаn o tа xаvfli xоlаtgаchа o zgаrtirish mumkin.
ʻ ʻ
Xаvf dеb – tirik vа tirik bo lmаgаn mаtеriyaning shu mаtеriyaning o zigа, ya`ni
ʻ ʻ
оdаmlаrgа, tаbiаtgа, mоddiy bоyliklаrgа ziyon kеltiruvchi sаlbiy xususiyatigа
аytilаdi. Xаvf HFXning mаrkаziy tushunchаsi hisоblаnаdi. Xаvflаrni tаbiiy vа
59

аntrоpоgеn kеlib chiquvchilаrgа аjrаtish mumkin. Tаbiiy xаvflаr xаrоrаtni o zgаrishi,ʻ
tаbiiy оfаtlаr nаtijаsidа yuzаgа kеlsа, аntrоpоgеn xаvflаr insоn fаоliyati nаtijаsidа
hоsil bo lаdigаn chiqindilаr, mеxаnik, issiqlik, elеktrоmаgnit enеrgiyasining
ʻ
chiqindilаrini аtsmоsfеrаgа, suv xаvzаlаrigа tushishidаn xоsil bo lаdi.
ʻ
Mеxnаt fаоliyatini tаvsifi vа uni tаshkil etish insоn оrgаnizmining funksiоnаl
fаоliyatini o zgаrishigа kuchli tа`sir ko rsаtаdi. Mеhnаt fаоliyatinin turli shаkllаri
ʻ ʻ
аqliy vа jismоniy mеhnаtgа bo linаdi.
ʻ
Jismоniy mеhnаt birinchi nаvbаtdа tаyanch-hаrаkаtlаnuvchi, аsаbiy-muskul, yurаkkа
kuchаytirilgаn оg irlik bеrish bilаn tаvsiflаnаdi.
ʻ
Аqliy mеhnаt ko pginа аxbоrоt qаbul qilish-uzаtish ishlаrni diqqаtni, eslаb qоlish
ʻ
tizimini, iikrlаsh tizimini аktivlаshishini tаlаb qilаdi, nаtijаdа uzоq аqliy yuklаmа
insоnning аsаb tizimigа, yurаk-tоmir tizimigа sаlbiy tа`sir ko rsаtаdi. Ushbu mеhnаt
ʻ
turigа gipоkinеziya ya`ni insоnni hаrаkаtlаnish аktivligi pаsаyishi nаtijаsidа
emоsiоnаl kuchlаnishgа qаrshi оrgаnizmning rеаksiyasining yomоnlаshuvi
kuzаtilаdi.uzоq аqliy mеhnаt bilаn shug ullаnish аsаb tizimigа sаlbiy tа`sir ko rsаtаdi:
ʻ ʻ
diqqаt bilаn ishlаshi (bir ishdаn ikkinchisigа o tishi, fikrni bir еrgа jаmlаsh), xоtirаsi
ʻ
(qisqа muddаtni vа uzоq dаvrni eslаsh), аxbоrоtni qаbul qilishidа ko plаb xаtоlаrgа
ʻ
yo l qo yadi
ʻ ʻ
Hоzirgi zаmоndа tоzа fizikаviy mеhnаt аytаrli rоl o ynаmаydi. Fiziоlоgik
ʻ
klаssifikаsiyagа ko rа ishlаrni muskullаrni sеzilаrli hаrаkаti bilаn аmаlgа оshаdigаn
ʻ
turigа, mеhnаtni mеxаnizаsiyalаshgаn shаkligа, аvtоmаtlаshgаn vа yarim
аvtоmаtlаshgаn ishlаb chiqаrishgа, kоnvееrdа ishlаydigаn shаkligа, uzоqdаn turib
bоshqаrаdigаn vа intеllеkuаl mеhnаt turlаrigа bo linаdi.
ʻ
Оpеrаtоr ishi yuqоri dаrаjаdаgi аsаbiy- emоsiоnаl kuchlаnishni vа jаvоbgаrlikni tаlаb
qilаdigаn ish bo lib, qisqа muddаtdа kаttа hаjmdаgi аxbоrоtni qаytа ishlаshigа to g ri
ʻ ʻ ʻ
kеlаdi.
Insоn enеrgiyasining sаrfi muskulli ishlаrning intеnsivligigа, аxbоrоt bilаn
60

to yingаnligigа, emоsiоnаl kuchlаnishgа bоg liq bo lаdi. Kunlik znеrgiya sаrfi аqliyʻ ʻ ʻ
mеhnаt qiluvchilаrniki 10,5... 11,7 MDj; jismоniy mеhnаt bilаn
shug ullаnuvchilаrniki esа –12,5...15,5 MDj ni, o rtаchа оg irlikdаgi mеhnаt biаn
ʻ ʻ ʻ
shug ullаnuvchi xirurglаr,. stаnоkdа ishlоvchilаrning enеrgiya sаrfi –12,5...15,5 MDj;
ʻ
оg ir mеhnаt bilаn bаnd оdаmlаr- mеtаllurglаr, kоn ishchilаri, shаxtеrlаrning kunlik
ʻ
enеrgiya sаrfi 16,3...18 MDj ni tаshkil etаdi.
Mеhnаtning jismоniy оg irligi dеb,
ʻ оdаmdаn mеhnаt qilаyotgаndа аsоsаn
muskullаrining zo riqishini hаmdа kеrеkli enеrgiyani tаlаb qiluvchi yuklаmаgа
ʻ
аytilаdi. Ulаr stаtik vа dinаmik ishlаrgа bo linаdi.
ʻ
Stаtik ishdа mеhnаt qurоllаri vа prеdmеtlаri bir еrdа qo zg аlmаs xоlаtdа bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ishchi hаm bir xil ishchi xоlаtdа mеhnаt qilаdi.
Dinаmik ish muskullаr qisqаrishi bilаn kеchаdigаn jаrаyon bo lib, bundа insоn
ʻ
mеhnаt qilish jаrаyonidа o zi hаrаkаtlаnishi vа mа`lum miqdоrdаgi yuklаrni tаshishi
ʻ
bilаn kеchаdi, enеrgiya sаrfi muskullаrni kuchаygаn xоldа ushlаb turishgа hаmdа
mеxаnik effеkt uchun sаrflаnаdi. Qo ldа ko tаrаdigаn yukning mаksimаl оg irligi
ʻ ʻ ʻ
аyollаr uchun 10kg dаn, erkаklаr uchun 30 kg dаn оshiq ishlаr оg ir ish hisоblаnаdi.
ʻ
Mеhnаt zo riqishi
ʻ dеgаndа аxbоrоtni qаbul qilish vа qаytа ishlаsh uchun insоn
miyasining zo r bеrib ishlаshi nаtijаsidа оrgаnizmning emоsiоnаl yuklаmаsigа
ʻ
аytilаdi. Bundаn tаshqаri, zo riqish dаrаjаsini bаhоlаshdа quyidаgi ergоnоmik
ʻ
ko rsаtkichlаr nаzаrdа tutilаdi: ishning smеnаligi, ishchining ish xоlаti, hаrаkаtlаnish
ʻ
sоni vа x.k.
Mеhnаtni gigiеnik klаssifikаsiyasi bo yichа 4 sinfgа bo lish mumkin:
ʻ ʻ
1. Оptimаl ish shаrоitidа mеhnаt sаmаrаdоrligining mаksimаl, оdаm оrgаnizmining
minimаl zo riqishi tа`minlаnаdi.
ʻ
2. Yo l qo yilgаn mеhnаt shаrоitidа аtrоf-muhitning vа ish jаrаyonining shundаy
ʻ ʻ
dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdiki, u ish jоylаri uchun o rnаtilgаn gigiеnik mеyorlаridаn
ʻ
оshib kеtmаsligi tа`minlаnаdi.
3. Zаrаrli ish shаrоitidа insоn оrgаnizmigа ko ngilsiz tа`sir etuvchi zаrаrli fаktоrlаr
ʻ
61

gigiеnik mеyorlаrdаn оshib kеtgаn xоlа tushunilаdi.
4. Ekstrеmаl ish shаrоitidа ish smеnаsi yoki uning bir qismidа ishchining hаyotigа,
kuchli kаsbiy jаrоxаtlаrgа оlib kеlishi mumkin bo lgаn ishlаb chiqаrish fаktоrlаriningʻ
dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi.
Insоnni ish fаоliyatini sаmаrаdоrligi ko p jixаtdаn ish qurоllаrigа, оrgаnizmning
ʻ
ishlаsh qоbiliyatigа, ish jоyini tаshkil etish vа ishlаb chiqаrish muxitining gigiеnik
fаktоrlаrigа bоg liqdir. Ish fаоliyatining sаmаrаdоrligini оshiruvchi eng muhim
ʻ
fаktоrlаrdаn biri mеhnаt fаоliyatidа ko nikmа vа mоhirlikning tаkоmillаshuvi
ʻ
hisоblаnаdi.
Yuqоri dаrаjаdаgi turg un ish sаmаrаdоrligi dоimiy mеhnаt qilish bilаn dаm оlishni
ʻ
uzluksizligi tа`minlаnishi nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi.
Ishlаsh qоbiliyati dеgаndа mа`lum muddаtdа ishning sоni vа sifаti bilаn
tаvsiflаnаdigаn insоn оrgаnizmining funksiоnаl imkоniyatlаrining kаttаligigа аytilаdi.
Mеhnаt fаоliyatidа оrgаnizmning ishlаsh qоbiliyati vаqt bo yichа o zgаrаdi. Mеhnаt
ʻ ʻ
qilish jаrаyonidа insоnning xоlаtini bir-birini аlmаshtiruvchi uch fаzаgа аjrаtish
mumkin:
-ishlаsh qоbiliyatini оshish fаzаsi, bu vаqtdа ishlаsh qоbiliyati bоshlаng ich dаvrdаn
ʻ
ish xаrаktеrigа vа insоnnning individuаl xususiyatigа qаrаb sеkin аstа ko tаrilish
ʻ
dаvri bir nеchа minutdаn 1.5-2 sоаtgаchа dаvоm etаdi;
-yuqоri turg un ishlаsh qоbiliyati fаzаsi, bu fаzаgа yuqоri mеhnаt ko rsаtkichlаrigа
ʻ ʻ
kаm enеriya sаrfi bilаn erishish xоsdir, uning dаvоmiyligi ishning оg irligigа qаrаb 2-
ʻ
2.5 sаоt dаvоm etаdi.
- ishchining аsоsiy ishchi оrgаnlаrining chаrchаsh xissi bilаn kеchаdigаn ish
qоbiliyatining pаsаyish fаzаsi.
Ish jоyini, ish qurоllаrini to g ri lоyixаlаsh, erkin mеhnаt shаrоitini yarаtish ish
ʻ ʻ
sаmаrаdоrligini оshirаdi, chаrchаshni kаmаytirаdi vа kаsbiy kаsаlliklаr kеlib chiqish
xаvfini оldini оlаdi.
62

Ish jаrаyonini tаshkil etishdа ishlоvchining аntrоpоmеtrik vа psixоfiziоlоgik
xususiyatini e`tibоrgа оlish kеrаk, tik turib ishlаsh chоg idа ishchi uskunаlаrniʻ
jоylаshtirishdа аyollаr bilаn erkаklаrning bo yi o rtаchа 11,1 sm gа, yongа cho zilgаn
ʻ ʻ ʻ
qo llаrn 6,2 sm gа, to g rigа cho zilgаn qo llаr fаrqi 5,7 sm gа, o tirib ishlаsh
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chоg idа esа аyollаrning tаnаsi erkаklаrnikidаn 9,8 sm gа pаst ekаnligini nаzаrdа
ʻ
tutish kеrаk.
Ish yuzаsining bаlаndligini bаjаrilаyotgаn ishning оg irligigа, xаrаktеrigа vа
ʻ
аniqligigа qаrаb 12.2.032–78 vа 21998–76 DАVST dа bеrilаdi.
Оpеrаtоrning ishlаsh qоbiliyatigа mаshinа vа mеxаnizm pul`tlаrini to g ri tаnlаsh vа
ʻ ʻ
jоylаshtirish sаlmоqli tа`sir ko rsаtаdi. Pul`tlаrni o rnаtishdа shuni yaxshi bilish
ʻ ʻ
kеrаkki, bоshini burmаy ko rish zоnаsi120° ni, bоshini burib ko rishi – 225°, tеpаgа
ʻ ʻ
30° vа pаstgа esа 40°ni tаshkil etаdi.
Ish vа dаm оlishni nаvbаtmа-nаvbаt аmаlgа оshirish ishlаsh qоbiliyatini yuqоri
turg unligini tа`minlаydi. Bundаn tаshqаri ish dаvоmidаgi zаruriy mikrоpаuzаlаr
ʻ
butun ish vаqtining 9...10 % ni tаshkil etishi kеrаk.
Insоnning fаоliyat ko rsаtishi uchun zаrur shаrtlаrdаn biri xоnаdа o zining nоrmаl
ʻ ʻ
tаnа xаrоrаti 36,5 °Sni tа`minlоvchi mеtеоrоlоgik shаrоitni yarаtishdаn
ibоrаtdir .undаy tа`minlаnish jismоniy ish qilgаndа tаnаdаgi issiqlik bаlаnsini vа
enеrgiya tа`minоti dаrаjаsini qаy dаrаjаdа buzilishigа bоg liq.. o rtаchа оg irlikdаgi
ʻ ʻ ʻ
vа оg ir jismоniy ishni bаjаrgаndа tаnа hаrоrаti o zgаrib turаdi. Insоn ichki оrgаnlаri
ʻ ʻ
+43 °S dаn minimаl +25 °S bo lgаn hаrоrаtni ko tаrа оlаdi.
ʻ ʻ
Issiqlikni sаqlаshdа insоn tеrisi muhim rоl` o ynаydi. Nоrmаl shаrоitdа kiyim
ʻ
оstidаgi tеri hаrоrаti 30...34 °S ni tаshkil etаdi.
Mikrоiqlim tеxnоlоgik jаrаyonning fizikаviy issiqlik аjrаtishigа hаmdа iqlimgа, yil
fаsligа, isitish shаrоitigа vа shаmоllаtishgа bоg liqdir.
ʻ
Аtrоfdаgi prеdmеtlаrning hаrоrаti vа оrgаnizmgа fizik yuklаmа mа`lum ishlаb
63

chiqаrish muhitini tаvsiflаydigаn pаrаmеtrlаr bo lib, qоlgаn pаrаmеtrlаr hisоblаnmishʻ
оdаmni o rаb turgаn hаvо hаrоrаti, hаrаkаti vа аtmоsfеrа bоsimi
ʻ mikrоiqlim
pаrаmеtrlаri dеb nоmlаnаdi.
Mikrоiqlim pаrаmеtrlаri insоnni sаlоmаtligigа vа ishlаsh qоbiliyatigа bеvоsitа tа`sir
ko rsаtаdi. Hаvо hаrоrаti 30 °S dаn оshgаndа оdаmning ishlаsh qоbiliyati pаsаya
ʻ
bоshlаydi. Kеskin hаvоning o zgаrishi nаtijаsidа insоn sаlоmаtligi yomоnlаshаdi,
ʻ
mаxsus mоslаmаlаrsiz insоn bir nеchа dаqikа 116 °S gаchа hаvоdаn nаfаs оlа оlаdi.
Shu bilаn birgа hаvо hаrаkаtining tеzlаshishi hаm kоnvеktiv issiqlik аjrаlishini
tеzlаshtirib, sаlоmаtligigа sаlbiy tа`sir o tkаzаdi.
ʻ
Sаnоаt kоrxоnаlаrining issiq sеxlаridа ko pginа tеxnоlоgik jаrаyonlаr yuqоri
ʻ
hаrоrаtdа аmаlgа оshirilаdi. 500°S gаchа qizigаn yuzа 740...0,76 mkm to lqin
ʻ
uzunligidа infrаqizil issiqlik nurlаrni sоchаdi. Undаn yuqоri hаrоrаtlаrdа esа
ul`trаbinаfshа nurlаr hаm yuzаgа kеlаdi.
Infrаqizil nurlаr оrgаnizmgа аsоsаn issiqlik tа`sirini o tkаzаdi, nаtijаdа tаnаdа
ʻ
biоkimyoviy siljishlаr pаydо bo lib. Qоn аylаnishi pаsаyadi, nаtijаdа yurаk-tоmir vа
ʻ
аsаb tizimlаrining fаоliyati buzulаdi
Аtmоsfеrа bоsimi insоnning nаfаs оlish vа o zini yaxshi xis qilishigа kаttа tа`sir
ʻ
ko rsаtаdi. Bоsimning o zgаrishi nаtijаsidа insоnning fаоliyatini sustlаshtirishi o pkа
ʻ ʻ ʻ
hаjmining qisqаrishigа, nаfаs muskulаturаsini оlish-chiqаrish kuchining оshishigа, bu
o z nаvbаtidа nаfаs оlish chаstоtаsining оshishigа sаbаb bo lаdi.
ʻ ʻ
Аtrоf-muhit bilаn insоnlаrning o zаrо issiqlik аlmаshinuvi mikrоiqlim prаmеtrlаrigа
ʻ
bоg liq bo lib, hаrоrаt tаbiiy shаrоitdа -88 dаn +60 °S gаchа, hаvо hаrаkаti 0 dаn 100
ʻ ʻ
m/s gаchа, аtmоsfеrа bоsimi 680 dаn 810 mm s.u. o zgаrаdi.
ʻ
Tеrmоbоshqаruv dеb , insоn tаnаsining hаrоrаtini o zgаrmаs miqdоrdа ushlаb turishni
ʻ
bоshqаrish jаrаyonigа аytilаdi. Bu jаrаyon аsоsаn uch xil yo l bilаn аmаlgа оshаdi:
ʻ
biоkimyoviy, ya`ni insоn tаnаsidаgi оksidlаnish jаrаyonining intеnsivligini o zgаrishi
ʻ
nаtijаsidа, qоn аylаnish vа tеr chiqish intеnsivligini o zgаrishi nаtijаsidа ro y bеrаdi.
ʻ ʻ
t
оs =18 °S, φ = 60 %, w = О dа insоn o z tаnаsidаgi nаmlikni 18 % tеr оrqаli yo qоtsа,
ʻ ʻ
64

+27 °S bu ko rsаtkich 30 % ni tаshkil etаdi. Mikrоiqlim pаrаmеtrlаri оrgаnizmdаgiʻ
mоddа аlmаshinuvigа sаlbiy tа`sir qilmаsа vа tеrmоbоshqаruv tizimidа kuchаygаnlik
sеzilmаsа, bundаy shаrоit kоmfоrt yoki оptimаl shаrоit dеyilаdi.
Ishlаb chiqаrish mikrоiqlim mеyorlаri mеhnаt xаvfsizligi stаndаrtlаri bo lgаn GОST
ʻ
12.1.005–88 «Ishchi zоnа hаvоsidаgi umumiy sаnitаr-gigiеnik mеyorlаr»dа qаyd
qilingаn bo lib, mikrоiqlim ko rsаtkichlаrining hаr qаysisi yil fаsligа, sоvuq +10
ʻ ʻ
°Sdаn pаst vа iliq +10 °S yuqоri bo lgаn, kiyinish xаrаktеrigа, ishlаb chiqаrish
ʻ
intеnsivligigа, ya`ni оrgаnizmning enеrgiya sаrfigа qаrаb, еngil (1 kаtеgоriya) 174 Vt
enеrgiya sаrflаnаdigаn ishlаr, o rtаchа оg irlikdаgi ishlаr (2 - kаtеgоriya) 175...232
ʻ ʻ
Vt, 10 kggаchа yuk tаshuvchi ishlаr, оg ir (3- kаtеgоriya) 290 Vt dаn оrtiq enеrgiya
ʻ
sаrfi bo lgаn ishlаr issiqlik аjrаlishigа ko rа mеyorlаnаdi.
ʻ ʻ
Issiqlik аjrаlish intеnsivligigа ko rа sаnоаt kоrxоnаlаrining xоnаlаri аniq аjrаluvchi
ʻ
issiqik bo yichа guruxlаnаdi. Аgаr аjrаlib chiqаyotgаn issiqlik xоnаning ichki
ʻ
hаjmidа 1 m 3
mаydоngа 23 Vt bo lsа, nоrmаl xоlаt hisоblаnаdi. Tеxnоlоgik
ʻ
uskunаlаrning yuzаlаrini isishi nаtijаsidа ishlоvchilаrning issiqlik nurlаnish
miqdоrining intеnsivligi 35 Vt/m 2
dаn оshmаsligi kеrаk.
Оchiq issiqlik mаnbаidа (mеtаllning qizishi, shishа eritishdа, аlаngаdа) intеnsivligi
140 Vt/m 2
dаn оshmаsligi kеrаk
12.1.005–88 DАVST ko rа ishlаb chiqаrish xоnаlаrinig ish zоnаsidа оptiаl vа yo l
ʻ ʻ
qo yilgаn mikrоiqlim shаrоitlаri o rnаtilishi kеrаk.
ʻ ʻ
Оptimаl mikrоiqlim shаrоiti – mikrоiqlim pаrаmеtrlаrining shundаy qiymаtlаriki,
ulаrning butun ish mоbаynidа ish zоnаsidаgi tа`siri ishchigа kоmfоrt issiqlik bеrishi
nаtijаsidа ishlаsh qоbiliyatini yuqоri dаrаjаdа bo lishini tа`minlаydi.
ʻ
Yo l qo yilgаn mikrоiqlim shаrоitidа–
ʻ ʻ mikrоiqlim pаrаmеtrlаri tаnаdа
tеrmоbоshqаruv tizimigа tа`sir ko rsаtishi nаtijаsidа ishlаsh qоbiliyatini pаsаyishi
ʻ
bilаn birgа, insоn sаlоmаtligigа zаrаr kеltirmаydigаn shаrоitdir.
Mikrоiqlim pаrаmеtrlаrini bir tеkisdа ushlаb turishdа kоllеktiv muxоfаzа vоsitаlаri
bo lgаn: issiqlik аjrаlmаlаrini bir еrgа jаmlаsh, xоnаlаrni umumiy vеntillyasiyalаsh
ʻ
65

vа kоndisiоnеrlаsh muhim rоl` o ynаydi. ʻ
Sоvuq hаvо tа`siridаn muxоfаzаlаshdа issiqlikni tirqishlаrdаn chiqib kеtmаsligi,
shаxsiy muxоfаzа vоsitаlаri, ish vа dаm оlishni tаrtiblаsh аlоxidа o rin egаllаydi.
ʻ
Shаmоllаtish dеb- xоnаdаn iflоslаngаn hаvоni chiqаrib, o rnigа tоzа hаvоni kiritishni
ʻ
tа`minlоvchi vа bоshqаruvchi hаvо аlmаshinuvigа аytilаdi.
Hаvо hаrаkаtigа ko rа tаbiiy vа mеxаnik shаmоllаtishgа bo linаdi.
ʻ ʻ Tаbiiy
shаmоllаtish dеb , hаvо mаssаsining hаrаkаti xоnа tаshqаrisidаgi bоsim bilаn ichidаgi
bоsim аyirmаsi nаtijаsidа yuzаgа kеlаdigаn tizimgа аytilаdi.
Mеhnаt zo riqishi
ʻ dеgаndа аxbоrоtni qаbul qilish vа qаytа ishlаsh uchun insоn
miyasining zo r bеrib ishlаshi nаtijаsidа оrgаnizmning emоsiоnаl yuklаmаsigа
ʻ
аytilаdi. Bundаn tаshqаri, zo riqish dаrаjаsini bаhоlаshdа quyidаgi ergоnоmik
ʻ
ko rsаtkichlаr nаzаrdа tutilаdi: ishning smеnаligi, ishchining ish xоlаti, hаrаkаtlаnish
ʻ
sоni vа x.k.
Mеhnаtni gigiеnik klаssifikаsiyasi bo yichа 4 sinfgа bo lish mumkin:
ʻ ʻ
1. Оptimаl ish shаrоitidа mеhnаt sаmаrаdоrligining mаksimаl, оdаm оrgаnizmining
minimаl zo riqishi tа`minlаnаdi.
ʻ
2. Yo l qo yilgаn mеhnаt shаrоitidа аtrоf-muhitning vа ish jаrаyonining shundаy
ʻ ʻ
dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdiki, u ish jоylаri uchun o rnаtilgаn gigiеnik mеyorlаridаn
ʻ
оshib kеtmаsligi tа`minlаnаdi.
3. Zаrаrli ish shаrоitidа insоn оrgаnizmigа ko ngilsiz tа`sir etuvchi zаrаrli fаktоrlаr
ʻ
gigiеnik mеyorlаrdаn оshib kеtgаn xоlа tushunilаdi.
4. Ekstrеmаl ish shаrоitidа ish smеnаsi yoki uning bir qismidа ishchining hаyotigа,
kuchli kаsbiy jаrоxаtlаrgа оlib kеlishi mumkin bo lgаn ishlаb chiqаrish fаktоrlаrining
ʻ
dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi.
Insоnni ish fаоliyatini sаmаrаdоrligi ko p jixаtdаn ish qurоllаrigа, оrgаnizmning
ʻ
ishlаsh qоbiliyatigа, ish jоyini tаshkil etish vа ishlаb chiqаrish muxitining gigiеnik
fаktоrlаrigа bоg liqdir. Ish fаоliyatining sаmаrаdоrligini оshiruvchi eng muhim
ʻ
66

fаktоrlаrdаn biri mеhnаt fаоliyatidа ko nikmа vа mоhirlikning tаkоmillаshuviʻ
hisоblаnаdi.
To g ri tаnlаngаn vа rаsiоnаl bаjаrilgаn ishlаb chiqаrish kоrxоnаsi xоnаlаrining
ʻ ʻ
yorug ligi ishchilаrgа ijоbiy tа`sir ko rsаtаdi, ish sаmаrаdоrligini vа xаvfsizligini
ʻ ʻ
оshirаdi, chаrchоq vа jаrоhаtlаnishni оldini оlаdi.
Yorug likni sеzish ko rinаdigаn nurlаnish tа`siridа аmаlgа оshib, u 0.38-0.76 mkm
ʻ ʻ
uzunlikdаgi elеktrоmаgnit to lqinlаrdаn ibоrаt bo lib, sеzuvchаnlik 0.55 mkm
ʻ ʻ
uzunlikdа mаksimаl dаrаjаgа egаdir.
Yorug lik sоnli vа sifаt ko rsаtkichlаri bilаn tаvsiflаnаdi. Sоnli ko rsаtkichlаrgа
ʻ ʻ ʻ
quyidаgilаr kirаdi: Yorug lik оqimi F
ʻ – nurli оqimning qismi bo lib, yorug lik ʻ ʻ
nurlаnishini quvvаtini tаvsiflаydi, lyumеnlаrdа (lm) o lchаnаdi.
ʻ Yorug lik kuchiJ– ʻ
yorug lik оqimining fаzоviy zichligi bo lib, mаnbаdаn elеmеntаr sirtdа bir tеkis
ʻ ʻ
tаrqаlаyotgаn yorug lik оqimi df ni sirt burchаgi d
ʻ Ω gа nisbаtigа аytilаdi, J== df/d Ω ;
kаndеlаdа (kd) o lchаnаdi;
ʻ Yoritilgаnlik Е – yorug lik оqimining yuzаdаgi zichligi, ʻ
yorug lik оqimi df ning bir tеkisdа tushаyotgаn yoritilаyotgаn yuzа
ʻ dS (m 2
)gа
nisbаtigа tеng Е=df/dS bo lib, lyukslаrdа (lk) o lchаnаdi;
ʻ ʻ
Sifаt ko rsаtkichlаrgа quyidаgilаr kirаdi:
ʻ Fоn – оb`еktni аjrаtа оlish yuzаsi bo lib, ʻ
ungа tushаyotgаn yorug likni qаytаrа оlish xususiyatigа egа bo lgаn yuzа
ʻ ʻ
hisоblаnаdi. Yorug likni qаytаrish kоeffisiеnti
ʻ r == F
qаyt /F
tush qаytаyotgаn yuzаdаgi
yorug lik оqimining tushаyotgаn yuzаdаgi yorug lik оqimigа nisbаti bo lib, yuzаning
ʻ ʻ ʻ
rаngi vа fаkturаsigа qаrаb 0,02...0,95 gа tеng; r >0,4 dа fоn yorug dеb, r = 0,2...0,4–
ʻ
o rtаchа vа r <0,2– qоrоng i dеb hisоblаnаdi.
ʻ ʻ Оb`еktni fоn bilаn kоntrаstligik –
оb`еkt bilаn fоnni fаrqlаsh dаrаjаsi ko rilаyotgаn оb`еktni vа fоnni yorqinliklаrini
ʻ
nisbаti bilаn tаvsiflаnаdi. Аgаr k >0,5 bo lsа, оb`еkt fоndа kеskin аjrаlib turаdi vа
ʻ
kоntrаsligi kаttа, k==0,2...0,5 bo lsа, оb`еkt vа fоn bir biridаn sеzilаrli аjrаlib tursа,
ʻ
o rtаchа kоntrаslik, k<0,2 dа оb`еkt fоndаn zo rg а аjrаlib tursа, kоntrаsligi kichik
ʻ ʻ ʻ
hisоblаnаdi.
67

Yorug likni pul`sаsiyalаsh kоeffisiеnti kЕ–ʻ yorug lik оqimini vаqt bo yichа o zgаrishi ʻ ʻ ʻ
nаtijаsidа yoritilgаnlik tеbrаnish chuqurligining kritеriyasi
KЕ=100(E
max -E
min )/2E
o r
ʻ ;
Bu еrdа E
max, E
min E
o p
ʻ – yoritilgаnlikning tеbrаnish dаvridаgi mаksimаl, minimаl vа
o rtаchа qiymаtlаri bo lib, gаzоrаzryadli lаmpаlаr uchun
ʻ ʻ KЕ = 25...65 %, оddiy
qizdiruvchi lаmpаlаr uchun k
E ≈ 7 %, gаlоgеn qizdiruvchi lаmpаlаr uchun K
E == 1 %.
Ko z qаmаshtirish ko rsаtkichi Rq –
ʻ ʻ yorituvchi qurilmа yuzаgа kеltirgаn
qаmаshtirishni bаhоlаsh kritеriysi
Pq=1000(V
1 /V
2 -1),
Bu еrdа V
1 vа V
2 –ko rish mаydоnidаgi mаvjud yorqin yoritgichlаr ekrаnlаshtirish
ʻ
nаtijаsidаgi аjrаtish оb`еktining ko rinuvchаnligi.
ʻ
Ekrаnlаshtirish shitlаr, sоyabоnlаr yordаmidа аmаlgа оshirilаdi.
Ko rinvuchаnlik
ʻ V оb`еktni ko z оrqаli ilg аy оlish xususiyatini tаvsiflаydi. U ʻ ʻ
yoritilgаnlikkа, оb`еktni kаttаligigа, uni yorqinligigа, оb`еktni fоn bilаn
kоntrаstligigа, ekspоzisiyaning uzunligigа bоg liqdir.
ʻ
Sаnоаt kоrxоnаlаrini yoritishdа tаbiiy yorug lik, ya`ni quyosh nuridаn tushаyotgаn vа
ʻ
sun`iy yorug lik, ya`ni yorituvchi elеktr mаnbаlаri yordаmidа yuzаgа kеlgаnhаmdа
ʻ
аrаlаsh yoritish mаnbаlаridаn fоydаlаnilidi
Kоnstruktiv rаvishdа tаbiiy yorug likni
ʻ yon tоmоndаn ( bir yoki ikki tаbаqаli) dеrаzа
vа tirqishlаrdаn tushuvchi, yuqоridаn аerаsiya vа tоmgа qurilgаn mаxsus tirqishlаr
оrqаli hаmdа аrаlаsh xоldа tushuvchilаrgа bo linаdi.
ʻ
Sun`iy yorug likni
ʻ esа umumiy vа kоmbinаsiyalаshgаngа bo linаdi. Bаjаrilаdigаn ʻ
funsiyalаrigа ko rа sun`iy yoritilgаnlik ishchi, аvаriyaviy, mаxsus bo lаdi.
ʻ ʻ
Ishlаb chiqаrishdаgi yoritishning аsоsiy vаzifаsi bаjаrаyotgаn ishini ko rа оlish
ʻ
tаvsifigа mоnаnd ish jоyidаgi yorug likni bir mеyordа tа`minlаb bеrishdаn ibоrаt.
ʻ
Yaltillаshlаr, kеskin sоyalаr yuzаgа kеlmаsligi ish jаrаyonini vа sаmаrаdоrligini
pаsаyishini оldini оlаdi.
Ishlаb chiqаrishdаgi tаbiiy vа sun`iy yorug lik ish xаrаktеrigа, yoritish tizimi vа
ʻ
68

turigа, fоn, kоntrаstligigа qаrаb SM vа Q 23-05-95 gа аsоsаn rеglаmеntlаnаdi.
Cun`iy yorug lik sоnli ya`ni minimаl yoritilgаnlik Emin vа sifаt ko rsаtkichiʻ ʻ
sаnаlmish pul`sаsiya kоeffisiеnti kE mеyorlаnаdi. Sun`iy yorug likni yoritish
ʻ
mаnbаlаri а tizimlаrigа ko rа mеyorlаsh qаbul qilingаn. Gаzrаzryadli lаmpаlаr uchun
ʻ
yoritilgаnlik ning mееri ulаrni yorug lik bеrish qоbiliyatining kаttаligi sаbаbli
ʻ
qizdiruvchi lаmpаlаrgа nisbаtаn yuqоr i

69

Xulosa
Ushbu bitiruv ishining yakunlanishi lazerning ishlash tamoyillari va uning turli
sohalarda qo’llanilishi bo’yicha chuqur tadqiqot va o’rganishni o’z ichiga oladi.
Lazerlarni boshqaradigan asosiy tushunchalar va mexanizmlarni tushunish uchun
keng qamrovli adabiyotlar ko’rib chiqildi.
Nazariy tadqiqotlar lazerlarning asosiy tamoyillarini, jumladan, ularning izchilligi,
monoxromatikligi va yo’nalishini tushunishga qaratilgan. Kogerentlik lazerning
fazada bo’lgan yorug’lik to’lqinlarini chiqarish qobiliyatini anglatadi, natijada
konsentrlangan va fokuslangan nur paydo bo’ladi. Monoxromatiklik lazerlarning bitta
to’lqin uzunligi yoki rangdagi yorug’lik chiqarishini nazarda tutadi, bu ularning
aniqligi va samaradorligiga hissa qo’shadi.
Bundan tashqari, nazariy bilimlarni tasdiqlash va ma’lumotlarni uzatishda lazer
nurlanishining amaliy qo’llanilishini o’rganish uchun amaliy tajribalar o’tkazildi.
Ushbu tajribalar lazer nurlanishidan ma’lumotlarni uzatish uchun tashuvchi sifatida
foydalanishni ko’rsatdi. Lazer nurlarining amplitudasini modulyatsiya qilish orqali
ma’lumotni lazer signaliga kodlash mumkin. Amplitudali modulyatsiya ko’plab aloqa
tizimlarida keng qo’llaniladigan texnikadir, chunki u ma’lumotlarni samarali va
ishonchli uzatish imkonini beradi.
Amaliy namoyishlar lazer nurlanishining axborot uzatish vositasi sifatida samarali
xizmat qilishi mumkinligini isbotladi. Tajribalar aloqada lazerlardan foydalanishning
afzalliklari, masalan, katta hajmdagi ma’lumotlarni olib o’tish qobiliyati, o’tkazish
qobiliyatining yuqoriligi va elektromagnit to’lqinlarga qarshi immunitetini ko’rsatdi.
Ushbu tajribalar natijalari ma’lumotlarni uzatishda lazerlardan foydalanishning
amaliy imkoniyatlari tasdiqladi.
Xulosa qilib aytganda, bitiruv malakaviy ishining nazariy tadqiqotlari va amaliy
tajribalari aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyatini ko’rsatdi. Lazer tamoyillarini
70

tushunish va ularni amplituda modulyatsiyasi orqali ma’lumotlar tashuvchisi sifatida
amaliy amalga oshirish ushbu sohadagi bilimlar to’plamiga yordam beradi.
71

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
1. J.Lu, M.Prabxu, K.Ueda, X.Yagi, T.Yanagitani, A.Kudryashov va A.A. Kaminskiy //
Keramika YAG lazerlarining salohiyati // Lazer. fizika. 11, 1053-1057 (2001)
2. Duley W. Lazer texnologiyasi va materiallarni tahlil qilish: Per. ingliz tilidan M.
Mir, 1986. -504 b., .
3. Ken-ichi Ueda – FMK1 Dec. 6, 2010 2. J.-F. Bisson, K. Ueda et al Recent Res.
Devel. Applied Phys., 7, 475-496 (2004).
4. С . Багаев , В . Осипов , М . Иванов , В . Соломонов и др . Высокопрозрачная
керамика на основе Nd3+ Y2O3 // Фотоника (2007)
5. Зверев Г.М., Голяев Ю.Д. Лазеры на кристаллах и их применение. М. Радио и
связь, 1994. 312с.
6. Каминский А.А. Лазерные кристаллы. – M. Наука, 1975. – 256 с.
7. Г.М. Зверев, Ю.Д. Голяев, Е.А.Шалаев, А.А.Шокин Лазеры на
алюмоиттриевом гранате с неодимом. М.: Радио и связь, 1985. 144с.
8. J . Lu , M . Prabhu , K . Ueda , H . Yagi , T . Yanagitani , A . Kudryashov , and A . A . Kaminskii
// Potential of Ceramic YAG Lasers // Laser . Phys. 11, 1053-1057 (2001).
72

Shaffof suyuq muhitlarda yutilish koeffitsentini aniqlash labaratoriya sterdini yasash

Sotib olish