Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnoma asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	58.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	20 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

52 Sotish

Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnoma asari

Sotib olish

“SHARAFIDDIN ALI YAZDIYNING “ZAFARNOMA” ASARI” mavzusidagi
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………...…..3-5
I BOB. SHARAFIDDIN ALI YAZDI VA UNING “ZAFARNOMA” ASARI
HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ………….......................................................….6-
13
1.1. Sharafiddin Ali Yazdiyning hayoti va ijodi........
…………………………………..6
1.2. “Zafarnoma” asarining yaratilish
tarixi …………………………………………..11
II BOB. “ZAFARNOMA”NING QO‘LYOZMALARI VA TARJIMALARI …...13-
18
2.1. Asarning mashhur qo‘lyozmalari va ularning saqlanish joylari………................
….13
2.2. Tarjimalar orqali asarning keng auditoriyaga ta’siri.............
……………………….16
XULOSA ……………………………………………………………………..…….......19
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………………..21
2

KIRISH
Markaziy Osiyo, ayniqsa, Movarounnahr va Xuroson xalqlari tarixida XIV - XV
asrlar, Amir Temur va uning avlodi Temuriylar sulolasi hukmronligi bilan bog‘liq katta
siyosiy o‘zgarishlar va ayni bir vaqtda iqtisodiy va madaniy, fan, ma’naviy hayot xullas
jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor rivojlanishlar davri bo‘ldi. Shuning uchun
ham bu davrni dunyo ilmiy tadqiqotlarida Markaziy Osiyo tarixidagi buyuk yuksalish
davri deb baholab kelinmoqda. Ensiklopediyachi olim, astronom, faylasuf, tarixchi, ilm-
fan muammolari tadqiqotchisi Sharofiddin Ali Yazdiy haqida to‘xtalib o‘tamiz
Sharofiddin Ali Yazdiy Taft (Eron) qishlog‘ida dunyoga keladi. 1415-1419-yillarda u
hukmdor Ibrohim Sultonning saroyida, Ali Yazdiy Xuroson hukmdori Amir Temurning
o‘g‘li Shohruhmirzoga xizmat qildi. Keyinchalik Shohruhmirzoning buyrug‘iga ko‘ra
Ali Yunusxonning murabbiysi bo‘lgan. 1419-1425-yillarda o‘zining asosiy asari
hisoblangan “Zafarnoma” (Fotihlar kitobi)ni yozdi, albatta bu asar sohibqiron erishgan
g‘alabalari va harbiy yurishlariga bag‘ishlangan. 1442—1446-yillarda u Qozvana,
Sulton, Roya, Qama (Eron) — Shohruh Mirzo nevarasi Sulton Muhammad humdorlari
qo‘llarida xizmat vazifasini o‘tadi. 1447-yil Samarqandga keldi, Mirzo Ulug‘bek bilan
falakiyot ilmi tadqiqotlarini so‘nggi bosqichlarida ishtirok etdi. Shohruhmirzo vafotidan
keyin ona Vataniga qaytib, umrining qolgan qismini shu yerda o‘tkazdi. 1454-yili Taft
shahrida vafot etdi va o‘sha joyga dafn etildi. Yazdiy 13 ta ilmiy ish yaratib, ularning
orasida “Zafarnoma” (Fotihlar kitobi) asari mashhurlikka erishgan. Muallif o‘z ijodiy
ishida turklarning kelib chiqish tarixi, Chingizxon tarixi, XIV asr boshlarida Markaziy
Osiyo va qo‘shni mamlakatlardagi siyosiy ahvoli ichki urushlar va tarqoqlikning
kuchayishi natijasida sohibqiron Amir Temur maydonga chiqqanini ta’kidlab o‘tgan. Ali
3

Yazdiy Amir Temurning Movaraunnahr barpo etishini keng va to‘liq tushuncha berib
o‘tgan. Ali Yazdiyning tarixiy “Zafarnoma” asari orqali dunyoga tanilgan. Ushbu
solnoma Amir Temurning hukmronlik davri voqea-hodisalarini XIV—XV asrlarda
tarixiy manba sifatida nafaqat O‘rta Osiyo, Oltin O‘rda, Eron va Afg‘onistonlarni o‘z
ichiga oladi. Bundan tashqari, Ali Yazdiyning adabiyot va tilshunoslik, falakiyot,
musiqa sohasida hamda so‘fizm nazariyasi muammolari bartaraf etishda hissa qo‘shishi
yuqori baholanadi.
Alisher Navoiyning guvohlik berishicha, Yali Yazdiy mukammal inson va olim
sifatida tan olganligini qayd etadi. “Zafarnoma” asarini Lutfiy XV—XVI asrlarda nazm
holatiga keltiradi, fors tilida bu asarni Hotifiy tarjima qiladi. XVI asrlarda “Zafarnoma”
asarini Muhammad Ali Buxoriy o‘zbek tiliga tarjima qiladi. 1822-1823-yillarda
Xudoyberdi Xivoqi qisqartirilgan ko‘rinishda xorazm tiliga aylantiradi. XVIII asrlarda
“Zafarnoma” ba’zi bir qismlari fransuz, ingliz va rus tillariga tarjima qilinadi.
Mavzuning dolzarbligi: Zafarnoma – bu Amir Temur davri tarixining eng
muhim va nodir hujjatlaridan biri bo‘lib, u Sohibqironning siyosiy yurishlari, jang
maydonidagi muvaffaqiyatlari va davlat boshqaruvi tajribasini bayon etuvchi betakror
asardir. Ushbu asar Sharafiddin Ali Yazdiy tomonidan, Ibrohim Sulton farmoniga
binoan 1419–1425-yillar oralig‘ida yozib chiqilgan bo‘lib, o‘sha davrning og‘zaki
rivoyatlari, yozma hujjatlari va shohidlarning xotiralari asosida yaratilgan. Asarning ikki
asosiy qismi mavjud: birinchi qism – Muqaddima bo‘lib, unda Temurdan oldingi davr
tarixining qisqacha bayoni, shuningdek, temuriylar madaniyati va an’analari
tasvirlanadi; ikkinchi qism esa bevosita Amir Temurning yurishlari, jang sahnalari va
davlatni boshqarishdagi qat’iy qarorlarini tafsilot bilan yoritadi.
Kurs ishining obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti — bu sizning ilmiy ish
doirasida o‘rganilayotgan umumiy hodisa yoki jarayon bo‘lib, u muayyan tarixiy davr,
shaxs, hodisa, asar yoki g‘oyaviy oqim bo‘lishi mumkin. Ushbu kurs ishida tadqiqot
obyekti sifatida Amir Temur shaxsiyati va uning faoliyatiga oid tarixiy manbalar,
xususan, Temuriylar davrining tarixiy xotirasini saqlab qolgan yozma manbalar tizimi
tanlangan. Bular orasida ayniqsa Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari alohida
o‘rinni egallaydi. Bu manbalar Amir Temurning harbiy yurishlari, siyosiy faoliyati,
4

ichki va tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlari, davlat boshqaruvi va madaniy-ma’naviy
hayotidagi o‘rni haqida tarixiy dalillarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot aynan shu manbalar
asosida Temuriylar davrining tarixiy manzarasini yoritishga qaratilgan.
Tadqiqot predmeti — bu obyektdan ajralib chiqqan, to‘g‘ri:dan-to‘g‘ri tahlil
qilinadigan, aniq va tor doiradagi muammo yoki jihatlardir. Mazkur kurs ishida tadqiqot
predmeti — Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida aks etgan tarixiy voqealar,
ularning talqini, ilmiy asoslanganligi, va tarixiy manba sifatidagi ahamiyatidir. Bu
asarda Temurning hayoti, harbiy yurishlari, diplomatik aloqalari, siyosiy qarorlarining
mazmun-mohiyati va ularning zamonasidagi tarixiy sharoit bilan bog‘liqligi
tasvirlangan. Asardagi ma’lumotlar tarixiy haqiqatga qanchalik yaqin ekani, muallifning
pozitsiyasi, tarixiy voqealarning yoritilish darajasi, boshqa manbalar bilan solishtirilgan
holda o‘rganiladi. Shuningdek, predmet sifatida “Zafarnoma”ning tarixiy va zamonaviy
tarixshunoslikdagi o‘rni, uning qo‘llanilishi va ilmiy izohlanishi ham tadqiqot doirasiga
kiradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari:
Tadqiqotning asosiy maqsadi — Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini
tarixiy manba sifatida tahlil qilish, uning ilmiy qiymatini ochib berishdan iborat.
Tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat:
 Sharafiddin Ali Yazdi va uning ilmiy faoliyati haqida ma’lumot berish;
 “Zafarnoma” asarining yaratilish tarixi va tuzilishini o‘rganish;
 Asardagi tarixiy voqealarni tahlil qilish;
 “Zafarnoma”ning boshqa manbalar bilan solishtirma tahlilini o‘tkazish;
 Asarning tarixiy va zamonaviy tadqiqotlardagi o‘rnini ko‘rsatish.
Kurs ishining tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish qism, ikki bob va ularga tegishli
to‘rtta paragraf, glossary, xulosa qism, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati qismlaridan
iborat bo‘lib, jami 45 betni tashkil etadi.
5

I BOB. SHARAFIDDIN ALI YAZDI VA UNING “ZAFARNOMA” ASARI
HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1 Sharafiddin Ali Yazdiyning hayoti va ijodi
Sharafiddin Ali Yazdi XIV-XV asrlarda yashagan mashhur tarixchi, olim va
adibdir. U taxminan 1364-yilda dunyoga kelib, 1454-yilda vafot etgan. U fors tilida ijod
qilgan va asosan Temuriylar sulolasi tarixini yozib qoldirgan. Uning faoliyati asosan
Shohrux Mirzo (Amir Temurning o‘g‘li) hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi. Sharafiddin
Ali Yazdi yoshligidan ilm-fan va tarix bilan qiziqqan. Uning ilmiy faoliyati Kesh
(hozirgi Shahrisabz) va Hirot shaharlarida shakllangan. U o‘z davrining eng yirik
olimlari bilan muloqotda bo‘lib, turli fanlar bo‘yicha bilim olgan. Uning asosiy
asarlaridan biri Zafarnoma bo‘lib, bu asar Amir Temur hayoti va harbiy yurishlariga
bag‘ishlangan eng nufuzli manbalardan biri hisoblanadi. Sharafiddin Ali Yazdi nafaqat
tarixchi, balki shoir ham bo‘lgan. Uning she’rlari va adabiy asarlari ham mavjud bo‘lib,
u fors va arab tillarida ijod qilgan. Uning tarixiy yondashuvi faktlarga asoslangan bo‘lib,
bu uslub Zafarnomada ham yaqqol aks etadi. Zafarnoma faqat sohibqironning harbiy
yurishlarni maqtab, ko‘klarga ko‘tarishdan iborat, desak xato bo‘lmaydi 1
. Unda inson
xarakterlari ham juda yaxshn tavsiflangan. Xususan, Temurning shaxsiy xarakteri
muallif tomonidan zo‘r mahorat bilan ko‘rsatilgan. Muhammad Ali esa o‘zbek tiliga ana
shunday sahifalarni yuksak mahorat bilan akslantirgan. Ba’zi sahifalarda Temur
qahramoning tavsiflanib, uning bu boradagi faoliyati haqqoniy bayon silingan va uni
asoslashga urinishlar seziladi va uning mislsiz olamgirligi ko‘rsatilgan. Sharafiddin Ali
1
Йаздий Шарафуддин Али. Зафарнома // Сўзбоши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи ва нашрга
тайёрловчилар: А.Аҳмад, Ҳ.Бобобеков; Масъул муҳаррир Б.Эшпўлатов. Нашрлар ва матбаачилар гуруҳи:
И.Шоғуломов ва бошқалар. – Т.: Шарқ, 1997. – Б.118.
6

Yazdiy Markaziy Osiyo, Yaqin va O rta Sharq mamlakatlarining XIV va XV asrʻ
boshlaridagi tarixidan bahs yurituvchi mashhur “Zafarnoma” asarining muallifi sifatida
tarix zarvaraqlarida mangu muhrlangan muarrixlardan bo lib, uning hayoti va faoliyati
ʻ
asosan XV asrning 1-yarmiga to g ri keladi. Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd
ʻ ʻ
shahriga qarashli Taft qishlog ida (Tafti-Yazd deb ham atalgan), taxminan XIV asrning
ʻ
oxirgi choragida tug ilgan. Uning tarjimayi holi haqidagi ma lumotlar o zining va
ʻ ʼ ʻ
zamondoshlarining asarlarida keltirilgan dalillardan iborat. Uning otasi Shayx Hoji o z
ʻ
davrining yirik olimlaridan sanalib, tariqat ahli — so fiylar bilan hamfikr bo lgan.
ʻ ʻ
Manbalarda aytilishicha, Sharafiddin Ali ham yoshligida Yazd so fiylari bilan yaqin
ʻ
aloqada bo lgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning bundan keyingi faoliyati haqidagi
ʻ
ma lumotlar, uning Sherozda Temuriylar saroyida xizmatda bo lganligi bilan bog liq.
ʼ ʻ ʻ
Shohruxning o g li Mirzo Ibrohim Sulton 1414-yili otasi tomonidan Eronning Fors
ʻ ʻ
viloyatiga (markazi Sheroz) hokim qilib tayinlanadi. 1435-yilgacha Sharafiddin Ali ana
shu shahzodaning saroyida xizmat qiladi. Shuni alohida ta kidlash kerakki, Sharafiddin
ʼ
Alidan qolgan ilmiy-adabiy meros, adabiyot va til uslubi, she riyat nazariyasi, ilmi
ʼ
nujum, falsafa, tasavvufning nazariy masalalari bo yicha yozilgan asarlardir
ʻ 2
. U
“Sharaf” taxallusi bilan she rlar yozganligi ham ma lum. Yazdiyning 1446-yili Hirotga
ʼ ʼ
kelgani, bu yerdan Samarqandga Ulug bek huzuriga borganligini ham taxmin qilish
ʻ
mumkin bo lsa-da, biroq bu uzoq vaqt davom etgan emas. Aftidan, Shohrux vafoti
ʻ
(1447-yil)dan keyin tez orada Sharafiddin Ali o z vatani Taftga qaytib keladi va shu
ʻ
yerdagi xonaqohga joylashib, umrining oxirigacha shunday yashaydi. U hijriy 858
(milodiy 1454)-yili vafot etadi va shu xonaqohga dafn etiladi. «Sharafiddin Ali Yazdiy
qalamiga mansub ilmi nujum, she riyat va tariqat nazariyasiga oid bir qancha asarlar
ʼ
borki, ularni birma-bir sanab o tishni lozim topdik:
ʻ
1. “Hulal-i mutarraz dar muammo va lug az” (“Muammo va topishmoqlar
ʻ
borasida bezakli joma”).
2. “Muntaxibi Hulal” (Mazkur asarning qisqartirilgan bayoni).
3. “Mavotin yo manozir dar muammo” (“Muammo fanida manzaralar”).
4. “Qunh uz-zod dar ilm-i vaqf-i a dod” (“Adadlar muvofiqligi ilmida haqiqat
ʼ
cho qqisi”).
ʻ
2
https://tarix-kitob.uz/manaviyat-yulduzlari/sharafiddin-ali-yazdiy-vafoti-1454-yil/
7

5. “Al-kitob fi ilm-i usturlob” (“Usturlob ilmi bo yicha kitob”).ʻ
6. “Devoni Sharafi Yazdiy” (“Sharafi Yazdiyning she rlar to plami”).
ʼ ʻ
7. “Haqoyiq at-tahlil” (“Tahlil, ya ni “La ilaha illalloh”ning haqiqatlari”).
ʼ
8. “Sharhi “Qasidai burda” (“Qasidai burda”ning sharhi”).
9. “Sharhi “Asamoi Alloh” (“Alloh ismlari”ning sharhi”).
10. “Tuhfat ul-faqir va hadyat ul-haqir” (“Faqirning tuhfasi-yu haqirning
hadyasi”).
11. “Munshaot” (“Xatlar to plami”).
ʻ
Maxsus nomga ega bo lmagan, ammo Amir Temurning tarixi she riy bayon
ʻ ʼ
etilgan asar.» Ushbu asar nomlaridan ko rinib turibdiki, Sharafiddin Ali Yazdiy o z
ʻ ʻ
davrining anchagina bilimlari bo yicha ozmi-ko pmi ma lumotga ega bo lgan. Shuning
ʻ ʻ ʼ ʻ
uchun ham u Temuriy shahzodalar saroyida xizmatga taklif etilib, zamondoshlari
orasida ma lum darajada shuhrat qozongan. Uning tarixnavislik fani namoyandalari
ʼ
qatoridan o rin egallashiga sabab bo lgan “Zarafnoma” asarining bitilish tarixi ham
ʻ ʻ
muallifning o z davrining yetakchi muarrixlaridan biri bo lganligini ko rsatib turibdi.
ʻ ʻ ʻ
“Zarafnoma” asari “Fathnomayi sohibqiron”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy” degan
nomlar bilan ham ataladi, lekin tarix fanida u ko proq “Zafarnoma” nomi bilan
ʻ
mashhur. Asar tuzilishi jihatidan ikki qismga: Amir Temurdan oldingi davr tarixidan
umumiy tarzda so zlovchi “Muqaddima” va bevosita Amir Temur davri tarixini
ʻ
yorituvchi asosiy qismga bo linadi. Har bir qism uchun alohida-alohida yozilgan, ko p
ʻ ʻ
jihatdan mushtaraklikka ega bo lgan so zboshilarda muallif mazkur qismlarning
ʻ ʻ
yozilish tarixini yoritib beradi. U har ikki qism ham Shohruxning o g li Ibrohim
ʻ ʻ
Sultonning tashabbusi bilan yozildi, deb ko rsatadi. Muallifning ta kidlashicha, Ibrohim
ʻ ʼ
Sulton o z bobosi Amir Temur haqida maxsus kitob yozilishini niyat qilgan va hijriy
ʻ
822 (milodiy 1419–1420)-yilda o z vaqtida baxshiy va munshiylar tomonidan Amir
ʻ
Temur haqida turkiy, forsiy tillarda yozib qoldirilgan mavjud ma lumotlarni yig ib
ʼ ʻ
kelish haqida farmon chiqargan. Bu ish amalga oshgandan so ng mazkur ma lumot-
ʻ ʼ
hujjatlarni o rganishga kirishilgan. “Muqaddima”da bu hol quyidagicha bayon etilgan:
ʻ
“Тo planilgan ma lumotlar voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishilar hikoyasi bilan
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
taqqoslab bo lingach, bu ma lumotlar bilan Sharafiddin Ali tanishib chiqib, Ibrohim
ʻ ʼ
8

Sultonga axborot berishi lozim bo lgan. Ibrohim Sulton ma qullagandan keyin esaʻ ʼ
Yazdiy “Muqaddima”ni tuzishga kirishgan” 3
.
Amir Temur davridan so z yuritiladigan qism — “Zafarnoma”ning bosh
ʻ
so zboshisidan quyidagilarni bilib olamiz: “Podshohlikning barcha tomonlaridan Temur
ʻ
haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon qilingan hikoyalarning hamma she riy va nasriy
ʼ
nusxalari to planib bo lingach, ma lumotlar bilan tanishish uchun uchta guruh tuzilgan.
ʻ ʻ ʼ
Turkiy va forsiy tillarning bilimdonlari ikki guruhni, voqealarni o z ko zi bilan
ʻ ʻ
ko rganlar esa uchinchi guruhni tashkil etganlar. Dastlab Temur haqidagi har bir hikoya
ʻ
o qilgan, agar uning mazmuni voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishining talqiniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni tiklash uchun turli shaharlarga choparlar
ʻ ʻ
yuborib, mazkur voqeani Amir Temurning yana boshqa zamondoshlaridan surishtirgan
yoki qo shimcha ma lumotlar to plangan. Ana shu qo shimcha guvohlar hikoyatlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham tinglagach, Ibrohim Sulton aytib turgan va kotiblar yozib borgan. Shu tarzda
asarning dastlabki xomaki nusxasi tuzib chiqilgan. So ng ana shu xomaki nusxa asosida
ʻ
Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan. Ibrohim Sultonning qat iy
ʼ
buyrug iga asosan kitobni уozish vaqtida sanalar, joy nomlari, ular orasidagi masofa
ʻ
o lchovlari haqidagi barcha ma lumotlar juda sinchiklab tekshirilishi lozim bo lgan.
ʻ ʼ ʻ
Sharafiddin Ali Yazdiydan esa asarni jonli til bilan tushunarli qilib yozish talab etilgan
va shuningdek, hujjatlarga qat iy rioya qilishi, Ibrohim Sultonning bevosita shaxsiy
ʼ
nazorati ostida tuzilgan dastlabki xomaki yozuvdan aslo chetga chiqmasligi hamda hech
narsani bo yab ko rsatmasligi shart qilib qo yilgan”. “Zafarnoma” asarini o qir
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekanmiz, Sharafiddin Ali Yazdiy daliliy ma lumotlarni keltirish borasida haqiqatan ham
ʼ
Ibrohim Sulton qo ygan shartlarga rioya qilganligini ko ramiz. Biroq bu shartni
ʻ ʻ
asarning til uslubi, ayrim shaxslarning sifatlarini haddan ziyod tavsiflash hollariga
nisbatan rioya qilingan deb bo lmaydi. Asar til uslubi jihatidan fors tilining o sha XV
ʻ ʻ
asr adabiy uslubini mukammal bilgan savodxon uchun mo ljallangan, hatto uni o z
ʻ ʻ
davri uchun tarixiy voqealar asosida yozilgan badiiy asar sifatida ham qabul qilish
mumkin. Asarning “Muqaddima” qismini Sharafiddin Ali Yazdiyning o zi “Tarixi
ʻ
jahongir” deb nomlagan, lekin fanda “Muqaddima” nomi bilan mashhur va
“Zafarnoma”ning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu bilan birga, hajmi katta bo lganligi
ʻ
3
https://tarix-kitob.uz/manaviyat-yulduzlari/sharafiddin-ali-yazdiy-vafoti-1454-yil/
9

tufayli bo lsa kerak, qo lyozma nusxalari alohida mustaqil asar sifatida ham tarqalgan.ʻ ʻ
U so zboshi, ikki fasl va xotimadan iborat. “Muqaddima”dan ko zda tutilgan maqsad
ʻ ʻ
Amir Temur shajarasini bayon etish va uning o zidan oldin o tgan hukmdorlardan
ʻ ʻ
davlat arbobi va lashkarboshi sifatidagi ustunligini isbotlab berishdan iboratdir 4
. Shu
munosabat bilan muallif turkiy qabilalarning kelib chiqish tarixi va Chingizxonning
to rt ulus tarixini, XIV asr 1-yarmida Markaziy Osiyo va unga qo shni mamlakatlardagi
ʻ ʻ
siyosiy vaziyatni bayon etadi, tarqoqlik va o zaro urushlarning kuchayishini va bu hol
ʻ
Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzgan Amir Temurning tarix maydonida paydo
bo lishiga bir qadar shart-sharoit yaratilganligini ko rsatib beradi. Shu nuqtayi nazardan
ʻ ʻ
qaraganda Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”ga Amir Temur davri tarixidan
tashqari, undan oldingi asrlardagi tarixni ham (garchi umumiy tarzda bo lsa ham)
ʻ
kiritishi tasodifiy emas. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi esa muallifning dastlabki
rejasiga ko ra, uchta maqoladan iborat bo lmog i lozim bo lgan. Birinchi maqola Amir
ʻ ʻ ʻ ʻ
Temurga, ikkinchisi, uning o g li Shohruxga va uchinchisi, Shohruhning o g li va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sharafiddin Ali Yazdiyning homiysi Ibrohim Sultonga bag ishlanishi ko zda tutilgan.
ʻ ʻ
Biroq “Zafarnoma”ning hozirda fanga ma lum bo lgan qo lyozma nusxalarida keyingi
ʼ ʻ ʻ
ikki maqola yo q, ular yozilmagan yoki bizgacha yetib kelmagan
ʻ 5
. Sharq
tarixnavisligining eng nodir yodgorliklaridan biri va Amir Temur davri tarixining
birlamchi manbalaridan bo lgan “Zafarnoma” uzoq vaqtdan buyon sharqshunos
ʻ
tadqiqotchilar diqqatini o ziga jalb etib kelmoqda. Daliliy ma lumotlarning to liqligi
ʻ ʼ ʻ
hamda ishonchliligi tufayli u o sha davr manbalari orasida hanuzgacha muhim o rin
ʻ ʻ
egallaydi. XV va XVI asrlarda “Zafarnoma” qahramonlik qissasi janrida ikki marta
she riy yo l bilan o zbek tilida Lutfiy, fors tilida Abdurahmon Jomiyning jiyani Xotifiy
ʼ ʻ ʻ
(vafoti — 1521) tomonidan kuylangan edi. XVI asr boshlarida Shayboniylarning
dastlabki vakillaridan Ko chkinchixon (1310–1530) topshirig iga muvofiq Muhammad
ʻ ʻ
Ali ibn Darvesh Ali Buxoriy tomonidan “Zafarnoma” o zbek tiliga tarjima qilingan.
ʻ
Adabiyotlarda Hofiz Muhammad ibn Ahmad al-Ajamiy tomonidan asarning turk tiliga
tarjima qilinganligi haqida ham ma lumot bor. Bulardan tashqari “Zafarnoma” 1822–
ʼ
4
https://arboblar.uz/uz/people/sharafaddin-ali-yazdi
5
https://tarix-kitob.uz/manaviyat-yulduzlari/sharafiddin-ali-yazdiy-vafoti-1454-yil/
10

1823-yillarda Xivada Xudoyberdi ibn Qo shmuhammad So fi al-Xivaqiy tomonidanʻ ʻ
o zbek tiliga qisqartirib tarjima qilinganligi ham ma lum.
ʻ ʼ
XVIII asrdan boshlab “Zafarnoma”ning ayrim qismlari fransuz (Peti de la Kroa, 1713),
ingliz (J. Darbi, 1723) va rus tiliga ham tarjima qilingan. Asarning forscha matni esa
1887–1888-yillarda Kalkuttada (Hindiston), 1958-yili Tehronda (Eron) chop etilgan.
Biroq bu nashrlarda asarning “Muqaddima” qismi hamda zaruriy ko rsatkichlar
ʻ
berilmagan. 1972-yili Toshkentda asarning har ikki qismini qamragan O zbekiston
ʻ
Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 4472-
raqamli qo lyozmaning faksimile nashri amalga oshirildi. Shunda tarixiy manbalar
ʻ
ilmiy nashri uchun zaruriy bo lgan so zboshi va turli ko rsatkichlar bilan birga asar
ʻ ʻ ʻ
matnining har xil nusxalari va nashrlari orasidagi farqlar ham qayd etildi.
Keyingi yillarda Sharqshunoslik instituti tomonidan “Zafarnoma”ning hozirgi
o zbek tilidagi ilmiy izohli tarjimasi nashrga tayyorlandi va chop etildi.
ʻ
1.2 “Zafarnoma” asarining yaratilish tarixi
Bu asar nafaqat tarixiy faktlarni, balki o‘sha davrning ruhiyati, adabiyati va milliy
qadriyatlarini ham aks ettiradi. “Zafarnoma” asarining yaratilishida muallif tomonidan
sinchiklab tekshirilgan sanalar, joy nomlari va voqealar ketma-ketligi o‘zining ilmiy
aniqligi va tarixiy ishonchliligini ta minlaydi. Shuningdek, asar fors tilidagi klassik
ʼ
adabiy uslub asosida yozilgan bo‘lib, uning til xususiyatlari, qalin frazeologik birliklari
va adabiy konstruksiyalari o‘sha davr adabiy merosining yuksak namunasi sifatida
qadrlanadi. Ushbu asar temuriylar davrining ko‘p qirrali tarixiy manbai sifatida nafaqat
Amir Temurning shaxsiy hayoti va g‘alabalari, balki uning zamonasida mavjud bo‘lgan
siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni ham chuqur o‘rganish imkonini beradi.
“Zafarnoma” orqali tarixshunoslar nafaqat Amir Temurning erishgan
muvaffaqiyatlarini, balki u orqali o‘sha davrning yuksak madaniy merosi, hukmdorlar
o‘rtasidagi raqobat va xalqning o‘ziga xos hayot tarzi bilan tanishishlari mumkin.
Shuningdek, “Zafarnoma” asari ko‘plab tillarga tarjima qilingan va keyingi asrlar
tarixchilari, adabiyotshunoslar hamda madaniyatshunoslar tomonidan keng tadqiqot
qilingan. Uning nusxalari bugungi kunda turli kutubxonalar va muzeylarda saqlanib
11

kelinmoqda, bu esa asarning abadiy ahamiyatini va kelajak avlodlarga tarixiy xotira
sifatida qadr-qimmatini yanada oshiradi. Hozirgi ilm-fan taraqqiy etgan rivojlanishlar
jadallashayotgan davrda har bir xalq o‘z davlati va xalqi tarixi, uzoq o‘tmish tarixi va
madaniyatini har tomonlama chuqur o’rgangan holda uzoq o‘tmish saboqlaridan xulosa
qilib yurt ravnaqi va istiqboliga o’z hissasini qo‘shmog‘i lozim 6
. Biz ham yurtimiz
O‘zbekistonni shuningdek Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishga ahamiyat
qaratishimiz kerak. Bunda bizga turli davrlarda turli mualliflar tomonidan yozilgan turli
yozma va ashyoviy manbalar yordam beradi . Xususan bunday muhim manbalardan biri
Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma “ asari davlatchiligimiz tarixida muhim o’rin
egallagan Amir Temur va Temuriylar davlati tarixi haqida batafsil ma’lumot beruvchi
muhim manba sanaladi. Ushbu asarning ahamiyatli tomoni shundaki, asar muallifi Amir
Temur saroy tarixchisi bo‘lgan Sharafiddin Ali Yazdiy o‘zi ko‘rgan va o‘zi guvoh
bo’lgan voqealar haqida ma’lumot beradi. Bu o‘z navbatida asarning ishonchliyliginini
oshiradi.Muallif o’z davri voqealarini shohidi bo’lgan holda bayon etadi. Sharofiddin
Ali Yazdiyning Amir Temur hukumronligi davriga oid Zafarnoma asari O’rta asrlar
tarixnavisligining ajoyib yodgorliklaridan biridir. Mavoraunnahrda kechayotgan tarixiy
jarayonning ana shu davrda XVI asrning 2-yarmida Amir Temur tarix saxnasiga
ko’tarildi. Uning faoliyati qilgan yurishlari haqida batafsil bayon etilgan.Sharofiddin Ali
Yazdiyning Zafarnoma asari badiy uslubiy jihatdan malumotlarga juda boy. Temurning
mahoratli sarkarda ekanligini Shu asarda yaqqol ko’rishimiz mumkin.Yana bu asarning
qimmati shuki unda Temur qilgan har bir shahar davlatning iqtisodiy madaniy va
ijtimoiy hayoti to’la yoritib beriladi.Amir Temur mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy hayotni
izga soldi va ayniqsa Samarqand shahrini dunyodagi eng obod poytahtga aylantirash
maqsadida butun dunyodan qo’li gul mohir ustalarni keltirib uni obodonchiligiga katta
etibor qaratdi. Bu asarda Amir Temurning boshqa bunyodkorlik ishlarini ham
ko’rishimiz mumkin.Sharofiddin Ali Yazdiyning bu asari aslida 3 qsimdan iborat
bo’lishi kerak edi. Muarrihning vafoti tufayli uning bizga amir Temur faoliyatiga
bag’ishlangan 1-asosiy qismi yetib kelgan.Mavzuni dolzarbligi: XVI asrning mashhur
asrlaridan biri bo’lgan, o’z davri haqida muhim ma’lumotlarni beruvchi va buyuk
6
Haqqulov, M. Y. O. G. L. (2022). Markaziy Osiyoda ilk diplomatik munosabatlar tarixi. Science and Education, 3(10),
385-389.
12

sarkarda Amir Temur faoliyati va uning butun hayoti haqida batafsil haqida ma’lumot
beruvchi Zafarnoma ― nafaqat o‘tmish balki bugunki kun va kelajak uchun ham
muhim manba. Zafarnoma asarining dolzarbligi shundaki bu asar orqali biz Temur
yashagan muhit xalqning ahvoli haqida ma’lumot olishimiz mumkin. Zafarnoma asari
ustida ko’plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Temurning hayoti va faoliyati haqidagi
ma’lumotlar nafaqat o‘sha davr tarixini, balki hozirgi kunda ham O‘rta Osiyo va boshqa
mintaqalarning siyosiy va madaniy rivojlanishiga qanday ta'sir ko'rsatganini
tushunishga yordam beradi 7
. Zafarnoma orqali Temurning urushlar, diplomatik qarorlar
va davlat boshqaruvi haqidagi tafsilotlarni bilish mumkin, bu esa bugungi kunda tarixiy
tadqiqotlar uchun muhim manba hisoblanadi. Ushbu asar orqali Markaziy Osiyo va
uning tarixiy shaxslarini chuqurroq o‘rganish mumkin. “Zafarnoma” nomli asar muallifi
Sharafuddin Ali Yazdiy hisoblanadi. U ham Eron diyoridagi Yazd shahrida tavallud
topgan. Bu shaxs Shohrux va uning o‘g`li Ibrohim Sulton saroyida xizmat qilgan. Asar
1424-1425 yillarda yozib tugatilgan. Bunda asosan, Amir Temur va uning nabirasi Xalil
Sulton tarixi haqida ma`lumot berilgan. Muqaddimada o‘sha davr an`analariga muvofiq
tarzda turk xolarining shajarasi va Chingizxon tarixiga bag`ishlangan. Sharafuddin Ali
Yazdiyning asari Amir Temur haqida yaratilgan asarlar ichida o‘zining haqiqatga
yaqinligi va mukammalliligi bilan ustunlik qiladi. 8
Undan keyingi tarixchi va adiblar
“Zafarnoma”ga yuksak baho berib, “Jahonni yorituvchi eshik” deb ta`riflaganlar. Yazdiy
“Zafarnoma”ni adabiy uslubda va aslida Otamalik Juvaynining qimmatli asari “Tarixi
jahonkusho” uslubiga taqlid qilib yozgan. Asar turli yillarda sharq va g`arb tillariga
tarjima qilingan bo‘lsa-da, 1972-yilda A.O‘rinboyev tomonidan chop etilgan nusxaviy
tanqidiy matni eng mukammali hisoblanadi.
II BOB. “ZAFARNOMA”NING QO‘LYOZMALARI VA TARJIMALARI
2.1. Asarning mashhur qo‘lyozmalari va ularning saqlanish joylari
Amir Temur va temuriylar davriga oid tarixiy manbalardan yan biri o‘sha davr
tarixchisi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari bo‘lib, ko‘tarinki uslubda va
bahdirlik qissasi tarzida yozilgan. Asar Amir Temur tarixi, uning tavallud topishidan
7
Haqqulov, M. Y. O. G. L. (2022). Markaziy Osiyoda ilk diplomatik munosabatlar tarixi. Science and Education, 3(10),
385-389.
8
Sharafudin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent-1997. Sharq, 4-bet
13

(1336) to Xalil Sulton hukmronligigga chek qo‘yilishigacha (1409) bo‘lgan davrda
Movarounnahr, Eron, Ozorbayjon va boshqa mamlakatlarda kechgan voqealarni o‘z
ichiga oladi. Ushbu asar hamda uning muallifi haqida ham manbashunoslikda ko‘plab
izlanishlar olib borilgan. Ushbu asar Amir Temur tarixi yoritilgan eng mukammal
asarlardan hisoblanadi. Asar markazida asosan Amir Temur siyomosi turadi.
Shuningdek, asarda Amir Hoji Sayfuddin va Amir husayn siymolari ham yuksak
mahorat bilan tasvirlangan. Amir Hoji Sayfuddinning umrining oxirigacha Amir
Temurga sodiq qolganligi asarda keltirib o‘tilgan. Asarda Amir Temurning siyosiy
faoliyati va shu faoliyat davomida uning atrofida shakllangan amirlar, shuningdek,
ushbu faoliyat davomida unga xiyonat qilgan amirlar haqida yetarlicha ma’lumot olish
mumkin. Xususan, Alibek Joniqurboniyning Amir Temur va Amir Husaynga qarshi
amalga oshirgan qarshi ishlari davrida Muborakshoh Sanjariyning sohibqiron hizmatiga
kelganligi ta’kidlangan 9
. Sharafiddin Ali Yazdiy Nizomiddin Shomiy asarida bayon
etilgan voqealarning ba’zilarini yangi tarixiy manbalar asosida yangi fakt va dalillar
bilan boyitgan. Xususan, Amir Temurning Hindistondagi Batnayr qal’asini fath
etilishida ishtirok etgan Sulaymonshohbek, Sayyid Hoja va Jahon Maliklarni shahzoda
Shohruhning beklari sifatida ta’riflaydi. Qala’ni fath etishda Jahon Malikni yaxshi ish
qilganligini ketirlib o‘tgan.
Amir Temur yurishlari tavsifidan iborat eng mukammal tarixiy asar. Mirzo
Shohruxning o‘g‘li Ibrohim sulton buyrug‘i va bevosita nazorati ostida yozilgan.
Ibrohim sulton 1420 yili bobosi Amir Temur haqida turkiy va forsiy tillarda yozilgan
ma’lumotlarni mushohidlar vositasida sinchiklab tekshirtiradi. To‘plangan materiallar
ilmiy tahrirdan o‘tkazilgach, Sharafiddin Ali Yazdiy mazkur shahzoda topshirig‘iga
ko‘ra uni o‘ziga xos badiiy mahorat bilan forsiy tilda kitob shakliga keltiradi. Uning
«Muqaddima»sida ushbu tarixni yozishga 822 (1419) yili kirishilgani qayd etilgan va
828 (1424/1425) yili yozib tugallanganligi haqida Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai
sa’dayn...” asarida xabar beradi. Asar “Muqaddima”si Ibrohim sulton talabi bilan ancha
keng yozilgan, unda Amir Temur nasabi turkiy sultonlar oilasidan bo‘lganligi
9
Аҳмад А ., Бобобеков Ҳ . Сўзбоши . / Шарафиддин Али Яздий .. Зафарнома . / Сўзбоши , табдил , изоҳлар ва
кўрсаткичлар муаллифлари Аҳмад А ., Бобобеков Ҳ . – Т .: Шарқ , 1997. – Б . 3-8. ( Кейинги ўринларда – Яздий .
Зафарнома .). Амир Темур жаҳон тарихида . –B. 197. Аҳмедов Б . Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлар . – B.
66-67. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. –Б. 174-177.
14

isbotlangan. So‘ngra Chig‘atoy ulusida hukmronlik qilgan chingiziylar ro‘yxati 1360-
yilgacha yetkazilgan. “Zafarnoma” aniq ma’lumotlarga boyligi va yuksak badiiy
mahorat bilan yozilganliggi sababli o‘z davrida ham, keyinchalik ham e’tiborda bo‘lib
keldi. Chunonchi, asar XV-XVI asrlarda shoir Lutfiy va Hotifiy tomonidan qisqa nazm
etilgan, shayboniy Ko‘chkunchixon (1510-1530) topshirig‘i bilan Muhammad Ali ibn
Darvesh Ali Buxoriy asarni o‘zbek tiliga o‘girgan, keyinchalik Hofiz Muhammad ibn
Ahmad al-Ajamiy uning turkcha tarjimasini yaratgan. 1822 yili Xivada Xudoyberdi ibn
Qo‘shmuhammad so‘fi kitobni qisqacha o‘zbek tiliga o‘girgan. Mavjud tarjimalar
qisqartirilgan va erkin tarjimalar edi, lekin manba sifatida ularning ma’lum ahamiyati
bor, albatta. Hozirgi vaqtda “Zafarnoma”ning qo‘lyozma nusxalari anchagina, biroq
ularning aksariyatida “Muqaddima” berilmagan. Eng to‘la nusxalaridan biri Toshkentda
O‘zR FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar xazinasida saqlanadi (№ 4472).
“Zafarnoma” fransuz (Parij, 1722), ingliz (London, 1723), turk (Istambul, 1929), eski
o‘zbek (XVI asr) tillariga tarjima qilingan, matni Hindiston (1885-1888), Eron (1957)
va O‘zbekistonda (Toshkent, 1972; 1997) (Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma
(fotomaksimil nashr). Nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi, izoh va ko‘rsatkichlar muallifi
A.O‘rinboyev. – Toshkent, 1972. – 439 b.; Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.
Muhammadali ibn Darveshali Buxoriy tarjimasi. So‘zboshi, tabdil, izohlar va
ko‘rsatkichlar mualliflari A.Ahmad, H.Bobobekov. – Toshkent, 1997) nashr etilgan 10
.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sini
o‘zbek tiliga o‘girishga kirishdilar. Uning dastlabki qismlari “Sharq yulduzi” jurnalida
chop etildi (1992. № 3-12; 1993. № 1-2). Asarning “Muqaddima” qismidan Chig‘atoy
ulusi hukmdorlari tarixidan iborat lavhalar o‘zbek tiliga o‘girildi va 1992 yili «Amir
Temur ajdodlari” nomi bilan bosilib chiqdi (Amir Temur ajdodlari (Sharafiddin Ali
Yazdiyning “Zafarnoma” asaridan terma tarjimalar). Fors tilidan tarjima, kirish so‘z va
izohlar muallifi O.Bo‘riyev. – Toshkent, 1992). “Zafarnoma”ning asosiy qismidan 1360-
1370 yillarda Movarounnahrda kechgan tarixiy voqealar tafsiloti ham o‘zbekchaga
o‘girilib, alohida kitob shaklida nashr bo‘ldi (Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma
(fotomaksimil nashr). Nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi, izoh va ko‘rsatkichlar muallifi
A.O‘rinboyev. – Toshkent, 1972. – 439 b.; Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma /
10
https://baburid.uz/bibliography/967
15

Muhammadali ibn Darveshali Buxoriy tarjimasi. So‘zboshi, tabdil, izohlar va
ko‘rsatkichlar mualliflari A.Ahmad, H.Bobobekov. – Toshkent, 1997). Shuningdek,
asardagi Mo‘g‘uliston, Dashti Qipchoq va Xorazmga oid materiallar ham o‘zbek tiliga
tarjima qilinib, “Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida” nomli to‘plamda
chiqdi. Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari ham temuriylar davri tarixini
o rganish bo yicha bosh manbalardan biri hisoblanadi. Temuriy mirzolarning e tiboriniʻ ʻ ʼ
o z bilim va zukkoligi bilan tortgan Ali Yazdiy bir necha yil Shohruh va uning o g li,
ʻ ʻ ʻ
Fors viloyati hukmdori Ibrohim Mirzo saroyida xizmat qilgan. Ma lumki, Sharafuddin
ʼ
falsafa va diniy bilimlarga ega donishmand inson edi. Uning “Sharaf” taxallusi bilan
she rlar yozgani ham ma lum. Yozuvchi o zining “Zafarnoma” tarixiy asarini o z
ʼ ʼ ʻ ʻ
she rlari bilan boyitgan. “Zafarnoma” asari muallif rejasiga ko ra, uchta bobdan iborat
ʼ ʻ
bo lishi kerak edi. Birinchi bobi Temur, ikkinchi bobi Shohrux Mirzo va uchinchi bobi
ʻ
Shohrux Mirzoning o g li, Sharafuddin Ali Yazdiyning homiysi Ibrohim Sulton Mirzoga
ʻ ʻ
bag ishlangan bo lishi e tiborga olingan
ʻ ʻ ʼ 11
. Zero, mazkur asar temuriy shahzodalar
Shohrux va Ibrohim Sulton Mirzolar faoliyati tarixini ham yoritishi kerak bo lgan.
ʻ
Ammo asarning hozirda fanda ma lum bo lgan qo lyozma nusxalarida keyingi ikki bob
ʼ ʻ ʻ
mavjud emas, taxminlarga ko ra ular yozilmagan, bizgacha yetib kelmagan yoki hali
ʻ
aniqlanmagan. Asarning bir qancha tarjimalari mavjud bo lib, temuriylar tarixini
ʻ
o rganishda birlamchi manbalardan biri hisoblanadi.
ʻ
2.2. Tarjimalar orqali asarning keng auditoriyaga ta’siri
Tarixiy asarlar, ayniqsa, muayyan shaxs yoki davrga bag‘ishlangan yirik bitiklar,
ularning yaratilgan davrida emas, balki keyingi asrlarda ham o‘z ilmiy va ma’naviy
ahamiyatini yo‘qotmaydi. Ana shunday muhim tarixiy manbalardan biri bu —
Sharafiddin Ali Yazdiy tomonidan yozilgan “Zafarnoma” asaridir. Ushbu asar Amir
Temurning hayoti, harbiy yurishlari va davlat siyosatini keng yoritgan bo‘lib,
Temuriylar tarixini o‘rganishda yetakchi yozma manbalardan biri hisoblanadi. Bu
asarning turli tillarga tarjima qilinishi va nashr etilishi natijasida u nafaqat Sharq, balki
11
Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridan terma-tarjima // Amir Temur ajdodlari. Fors tilidan tarjima, kirish so z
ʻ
va izohlar muallifi O. Bo riyev. – Toshkent: Qomus, 1992. – 32 b.; Yazdiy Sharafuddin Ali. Zafarnoma / Nashrga
ʻ
tayyorlovchi, so zboshi, izoh va ko rsatkichlar muallifi A. O rinboyev. – Toshkent: Fan, 1972. – 1270 b.; Yazdiy
ʻ ʻ ʻ
Sharafuddin Ali. Zafarnoma. (Movarounnahr voqealari. 1360-1370) / Fors tilidan tarjima va izohlar muallifi O. Bo riyev.
ʻ
Ma sul muharrir, so zboshi muallifi va nashrga tayyorlovchi A. O rinboyev. – Toshkent: Kamalak, 1994. – 290 b.; Yazdiy
ʼ ʻ ʻ
Sharafuddin Ali. Zafarnoma / Muhammad Ali ibn Darvesh Ali al- Buxoriy tarjimasi. So z boshi, tabdil, izohlar va
ʻ
ko rsatkichlar mualliflari A. Ahmad, H. Bobobekov. – Toshkent: Sharq, 1997. – 254 b.
ʻ
16

G‘arb olimlari orasida ham keng tarqalgan, temuriyshunoslik yo‘nalishining rivojiga
xizmat qilgan.
Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini taxminan 1425–1428-yillar oralig‘ida
yozgan. Asar fors tilida yozilgan bo‘lib, bu til o‘sha davrda ilm-fan, siyosat va adabiyot
tili bo‘lgan. Dastlabki davrlarda asar ko‘proq temuriy saroylari va musulmon Sharqida
tarqalgan bo‘lsa-da, keyinchalik turli tillarga tarjima qilinishi uning dunyo miqyosida
tanilishiga sabab bo‘ldi.
Birinchi tarjimalar asosan turkiy tillarga amalga oshirildi. Xususan, Muhammad
bin Ali bin Sulaymon Qazviniy tomonidan 16-asrda forsiydan usmonli turk tiliga
qilingan tarjima orqali “Zafarnoma” Usmonli saroyida ham o‘qilgan.
Yevropa tillariga tarjimalar esa bu asarning yanada kengroq auditoriyaga yetib
borishiga xizmat qildi. 18-asrda fransuz sharqshunosi L. Langlè “Zafarnoma”ning
qismlarini fransuz tiliga tarjima qildi. 1722-yilda L’abbé de Guyon tomonidan fransuz
tilida e’lon qilingan tarjima Yevropa tarixchilari orasida katta qiziqish uyg‘otdi. 19-
asrga kelib esa ingliz va nemis tillariga to‘liq tarjimalar yuzaga keldi.
Eng mashhur tarjimalardan biri — ingliz olimi Henry Miers Elliot va John
Dowson tomonidan ingliz tiliga kiritilgan “The History of India as Told by Its Own
Historians” (London, 1867–1877) asarining tarkibida “Zafarnoma”ning parchalaridan
foydalanilgan. 20-asrda esa Cliffort Edmund Bosworth va boshqa olimlar tomonidan
asarning mazmuni va tarixiy ahamiyati ingliz tilida chuqur o‘rganildi.
Tarjimalar orqali “Zafarnoma” asari nafaqat boshqa tillarda so‘zlashuvchi ilmiy
doiralarga tanishtirildi, balki Temur siymosining xalqaro miqyosda talqin qilinishiga
ham ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan:
 T arixiy haqiqatga yangicha qarashlar: Yevropa olimlari Temur haqida ilgari
mavjud bo‘lgan stereotip fikrlar — uni shunchaki vayronkor bosqinchiga
aylantiruvchi qarashlar — “Zafarnoma” orqali qayta ko‘rib chiqildi. Asarda
Temurning davlat qurish, ilm-fan va adabiyotga e’tibor bergani, adolatli hukmdor
sifatida ko‘rsatilgani Yevropa tarixshunosligida Temurga nisbatan ijobiyroq
yondashuvning shakllanishiga sabab bo‘ldi.
17

 Adabiy va estetik ta’sir: “Zafarnoma” uslub jihatdan ham yuqori darajadagi asar
bo‘lib, uning tarjimalari orqali G‘arb adabiyotshunoslari Sharq tarixiy-nasriy
uslubini chuqur o‘rganish imkoniga ega bo‘lishdi. Ayniqsa, metaforalar,
tafsilotlarga boy tasvirlar va dramatik voqealar silsilasi asarni adabiy yodgorlik
sifatida ham qadrlashga sabab bo‘ldi.
 Sharqshunoslik fanining rivojiga hissa: “Zafarnoma”ning tarjimalari
Yevropada sharqshunoslik fanining rivojiga kuchli turtki berdi. Uning asosida
temuriylar davrining siyosiy, harbiy va madaniy hayoti o‘rganildi, bu esa hozirgi
kun tarixshunosligining muhim poydevorlaridan biriga aylandi.
O‘zbekiston va boshqa sharq mamlakatlaridagi ta’siri
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikdan so‘ng “Zafarnoma”ga bo‘lgan
qiziqish yanada kuchaydi. Asarning o‘zbek tiliga tarjimasi amalga oshirildi. Jumladan,
I. Muminov, B. Akhmedov, Sh. Vohidov kabi tarixchilar “Zafarnoma” asosida
Temuriylar davri tarixini yorituvchi tadqiqotlar olib bordilar. Tarjimaga asoslangan bu
tadqiqotlar Temur shaxsining xalqimiz tarixidagi o‘rni va merosini chuqur anglashga
xizmat qildi.
Hozirgi kunda “Zafarnoma” bo‘yicha olib borilayotgan tarjima va tahliliy ishlar
ushbu asarni nafaqat tarixiy hujjat, balki madaniy va falsafiy manba sifatida o‘rganishga
imkon bermoqda. Sharafiddin Ali Yazdiy tomonidan yaratilgan “Zafarnoma” asari o‘z
davrining eng yirik tarixiy yodgorliklaridan biri bo‘lib, keyinchalik uning turli tillarga
tarjima qilinishi asarning doirasini kengaytirdi. Bu tarjimalar orqali asar Sharq va G‘arb
ilmiy doiralari o‘rtasidagi madaniy aloqalarni mustahkamladi, Amir Temur siymosining
xalqaro miqyosda chuqurroq o‘rganilishiga xizmat qildi. Tarjimalar tufayli “Zafarnoma”
tarixshunoslik, adabiyotshunoslik va madaniyatshunoslik fanlarida muhim manbaga
aylangan. Ushbu jarayon, ayniqsa, mustaqillikdan keyingi O‘zbekistonda Amir Temur
merosiga bo‘lgan e’tiborni yuksaltirishda alohida ahamiyat kasb etmoqda.
XULOSA
Sharafiddin Ali Yazdiy tomonidan yozilgan “Zafarnoma” asari Temuriylar davri
tarixini yoritishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. Bu asar Amir Temurning
18

hayoti, harbiy yurishlari, siyosiy faoliyati va davlat boshqaruvi haqida muhim
ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi. “Zafarnoma” yozilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad
nafaqat Temurning shaxsiy fazilatlari va yutuqlarini madh etish, balki u orqali davrning
siyosiy, ijtimoiy va madaniy holatini bayon etishdan iborat bo‘lgan. Shu jihatdan u faqat
adabiy emas, balki tarixiy manba sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Sharafiddin
Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari Temuriylar davrining siyosiy va harbiy tarixini
o‘rganishda bebaho manba hisoblanadi. Ushbu asar Amir Temurning hayoti va
faoliyatiga bag‘ishlangan bo‘lib, nafaqat yirik tarixiy shaxsning harakatlarini
hujjatlashtiradi, balki o‘sha davrning umumiy siyosiy va ijtimoiy muhitini ham yoritib
beradi. “Zafarnoma” tarixshunoslikda o‘zining aniqligi, voqealarning tartibli bayoni
hamda manbashunoslik talablari asosida yozilganligi bilan ajralib turadi.
Asarning muallifi — Sharafiddin Ali Yazdiy — o‘z zamonasining yetuk olimi,
tarixchisi va adibi bo‘lib, u “Zafarnoma”ni yozishda o‘zidan avvalgi tarixiy manbalar,
xususan, Temurning shaxsiy kotibi bo‘lgan Nizomiddin Shomiy yozgan
“Zafarnoma”dan foydalangan. Biroq Yazdiy o‘z asariga mustaqil yondashgan, uni
adabiy jihatdan boyitgan va tarixiy voqealarni yanada batafsil tasvirlashga intilgan. Bu
esa asarni tarixiy haqiqatni o‘zida mujassam etgan nodir manbaga aylantiradi.
Kurs ishida “Zafarnoma”ning yaratilish tarixi, manbaning ishonchliligi, tarkibi va
unda yoritilgan tarixiy voqealar tahlil qilindi. Asarda Temurning hayot yo‘li, uning
saltanatni mustahkamlash yo‘lidagi faoliyati, shuningdek, harbiy yurishlari mukammal
tarzda tasvirlangan. Sharafiddin Ali Yazdiyning uslubida aniqlik, tafsilotlarga e’tibor,
vaqea joylarini va davr qahramonlarini haqqoniy tasvirlashga bo‘lgan intilish seziladi.
Bu esa “Zafarnoma”ni nafaqat tarixchilar, balki adabiyotshunoslar, siyosatshunoslar va
boshqa soha vakillari uchun ham qimmatli manbaga aylantiradi. Biroq, har qanday
tarixiy manba kabi, “Zafarnoma”da ham muallifning subyektiv yondashuvlari, davr
hukmdorlariga bo‘lgan sadoqat asosida ayrim voqealarning ideallashtirilgan holatda
tasvirlanishi mumkin. Shunga qaramay, tarixiy voqealar va shaxslar haqida berilgan
ko‘plab ma’lumotlar boshqa manbalar bilan solishtirilganda, bu asarning ilmiy
ahamiyati yuqori ekanligi isbotlanadi.
19

Xulosa qilib aytganda, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si O‘rta asr Sharq
tarixshunosligining nodir durdonalaridan biridir. U Temuriylar davri tarixini o‘rganishda
asosiy yozma manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Bu asarning hozirgi davr tarixiy
tadqiqotlarida ham dolzarbligi saqlanib qolayotgani uning tarixiy qadriyat sifatidagi
o‘rni va ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Йаздий Шарафуддин Али. Зафарнома // Сўзбоши, табдил, изоҳлар ва
кўрсаткичлар муаллифи ва нашрга тайёрловчилар: А.Аҳмад,
Ҳ.Бобобеков; Масъул муҳаррир Б.Эшпўлатов. Нашрлар ва матбаачилар
гуруҳи: И.Шоғуломов ва бошқалар. – Т.: Шарқ, 1997. – Б.118.
2. Haqqulov, M. Y. O. G. L. (2022). Markaziy Osiyoda ilk diplomatik
munosabatlar tarixi. Science and Education, 3(10), 385-389.
3. Sharafudin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent-1997. Sharq, 4-bet
4. Аҳмад А., Бобобеков Ҳ. Сўзбоши. / Шарафиддин Али Яздий.. Зафарнома.
/ Сўзбоши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифлари Аҳмад А.,
Бобобеков Ҳ. –Т.: Шарқ, 1997. –Б. 3-8. (Кейинги ўринларда – Яздий.
Зафарнома.). Амир Темур жаҳон тарихида. – B . 197. Аҳмедов Б.
Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлар. – B . 66-67. Аҳмедов Б.
Ўзбекистон тарихи манбалари. –Б. 174-177.
5. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridan terma-tarjima // Amir
Temur ajdodlari. Fors tilidan tarjima, kirish so z va izohlar muallifi O.ʻ
Bo riyev. – Toshkent: Qomus, 1992. – 32 b.; Yazdiy Sharafuddin Ali.
ʻ
Zafarnoma / Nashrga tayyorlovchi, so zboshi, izoh va ko rsatkichlar muallifi
ʻ ʻ
A. O rinboyev. – Toshkent: Fan, 1972. – 1270 b.; Yazdiy Sharafuddin Ali.
ʻ
Zafarnoma. (Movarounnahr voqealari. 1360-1370) / Fors tilidan tarjima va
izohlar muallifi O. Bo riyev. Ma sul muharrir, so zboshi muallifi va nashrga
ʻ ʼ ʻ
tayyorlovchi A. O rinboyev. – Toshkent: Kamalak, 1994. – 290 b.; Yazdiy
ʻ
Sharafuddin Ali. Zafarnoma / Muhammad Ali ibn Darvesh Ali al- Buxoriy
tarjimasi. So z boshi, tabdil, izohlar va ko rsatkichlar mualliflari A. Ahmad, H.
ʻ ʻ
Bobobekov. – Toshkent: Sharq, 1997. – 254 b.
6. https://tarix-kitob.uz/manaviyat-yulduzlari/sharafiddin-ali-yazdiy-vafoti-1454-
yil/
7. https://arboblar.uz/uz/people/sharafaddin-ali-yazdi
8. https://baburid.uz/bibliography/967
20

Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnoma asari

Sotib olish