Sharq allomalari faoliyatiga oid bibliografik manbalar va ularning tahlili - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	76.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Sharq allomalari faoliyatiga oid bibliografik manbalar va ularning tahlili

Sotib olish

« Sharq allomalari faoliyatiga oid bibliografik
manbalar va ularning tahlili »
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….3-4
I BOB. SHARQ ALLOMALARI FAOLIYATIGA OID QO LYOZMALARʻ
TARIXI……………………………………………………………………...…5-17
1.1. Sharq allomalari hayoti aks etgan manbalarning umumiy tarixi...............5-
10
1.2. Sharq qo lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixi
ʻ .......................10-
17
II BOB. BIBLIOGRAFIK MANBALARNING O RGANILISHI
ʻ ..…...…..18-
29
2.1. Sharq allomalari faoliyati aks etgan bibliografik manbalarga oid
tadqiqotlar..........................................................................................................18-22
2.2. Sharq allomalari ilmiy merosining bibliohrafik manbalarda aks etishi.....23-
29
XULOSA……………………...…………….…………….………..………....30-31
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI……….32-33
ʻ
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Sharqu G arbni o zaro bog lagan, buyukʻ ʻ ʻ
sivilizatsiyalar tutashgan yurtimiz hududida ilm-fan, madaniyat azaldan
rivojlangan. Ayniqsa, o rta asrlarda ona zaminimizdan minglab olimu shoirlar,
ʻ
buyuk mutafakkirlar yetishib chiqqan. Ularning matematika, fizika, kimë,
astronomiya, etnografiya, tibbiyot, tarix, adabiyot, axloq, falsafa kabi ko plab
ʻ
sohalarga oid asarlari, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Shahrisabz, Termiz va
boshqa shaharlardagi qadimiy obidalar butun bashariyatning ma naviy mulki
ʼ
hisoblanadi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta kidlaganidek:
ʻ ʼ
«tarixiy merosni asrab-avaylash, o rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish
ʻ
ham davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo nalishlaridan biridir”
ʻ 1
.
Sharqning ulug allomalari va mutafakkirlarining kashfiyotlari zamonaviy
ʻ
ilm-fan va taraqqiyot poydevori. Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o zgarishlar,
ʻ
yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar,
kashfiyotlar o z
ʻ – o zidan yuz bermaydi ʻ . Buning uchun avvalo asriy an analar, ʼ
tegishli shart – sharoit, tafakkur maktabi, madaniy – ma naviy muhit mavjud
ʼ
bo lmog i kerak
ʻ ʻ .
Ilm – fan, taraqqiyot avvalo nimaga bog liq? O rta asrlar Sharq tarixi shundan
ʻ ʻ
dalolat beradiki, madaniyat va ta lim-tarbiya, tibbiyot, adabiyot, san at va
ʼ ʼ
arxitektura sohalaridagi beqiyos yuksalish, ilmiy maktablarning vujudga kelishi,
yangi-yangi iste dodli avlodlar to lqinining paydo bo lishi va voyaga yetishi —
ʼ ʼ ʼ
bularning barchasi, birinchi navbatda, iqtisodiyot, qishloq va shahar xo jaligining
ʼ
ancha jadal o sishi, hunarmandlik va savdo-sotiqning yuksak darajada rivojlanishi,
ʼ
yo llar qurilishi, yangi karvon yo llarining ochilishi va avvalambor nisbiy
ʼ ʼ
barqarorlikning ta minlanishi bilan bevosita bog liq bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Tadqiqotning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Sharq
allomalarining ilmiy merosini yanada chuqur o rganish uchun ularning hayoti va
ʻ
1
Mirziyoyev Sh. Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-sessiyasining ochilish marosimidagi
nutqi // Xalq so zi, 2016, 19-oktyabr.
ʻ
2

faoliyati aks etgan bibliografik manbalarni tadqiq qilishdir. Bunda manbalar bilan
ishlab ularni o zaro qiyoslab tahlil qilishni oldimizga maqsad qilib oldik.ʻ
Tadqiqotning vazifalari:
Ushbu kurs ishini tayyorlashda quyidagi vazifalarni o z oldimizga qo ydik:
ʻ ʻ
 Sharq allomalari ilmiy merosini chuqurroq o rganish;
ʻ
 Sharq allomalari faoliyatiga oid bibliografik manbalar ro yxatini
ʻ
tuzish;
 Bibliografik manbalarni o rganib chiqish;
ʻ
 Ularni boshqa manbalar bilan solishtirish;
 Sharq qo lyozmalari bibliografiyasi va tazkirachilik tarixini yoritib
ʻ
berish;
 Bibliografik manbalarning qay darajada o rganilganini tadqiq qilish.
ʻ
Tadqiqot obyekti. Sharq allomalari faoliyati aks etgan bibliografik
manbalar va ularning tahlili.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Ushbu mavzu mahalliy tadqiqotchilar
tomonidan kompleks tarzda hali o rganilmagan. Mavzu manbashunoslik bilan
ʻ
bog liq bo lgani uchun ham uning o rganilganlik darajasi pastroq. Biroq mavzu
ʻ ʻ ʻ
bo yicha E.A.Axunjanova
ʻ 2
ning ishi ham muhim tadqiqotlardan biridir.
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
2
Axundjanova, E.A. Sharq qo'lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixi, Toshkent, 2021 – 20 b.
3

I BOB. SHARQ ALLOMALARI FAOLIYATIGA OID QO LYOZMALARʻ
TARIXI
1.1. Sharq allomalari hayoti aks etgan manbalarning umumiy tarixi
Sharqning ulug allomalari va mutafakkirlarining kashfiyotlari zamonaviy
ʻ
ilm-fan va taraqqiyot poydevori. Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o zgarishlar,
ʻ
yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar,
kashfiyotlar o z
ʻ – o zidan yuz bermaydi ʻ . Buning uchun avvalo asriy an analar, ʼ
tegishli shart – sharoit, tafakkur maktabi, madaniy – ma naviy muhit mavjud
ʼ
bo lmog i kerak
ʻ ʻ .
Ilm – fan, taraqqiyot avvalo nimaga bog liq? O rta asrlar Sharq tarixi shundan
ʻ ʻ
dalolat beradiki, madaniyat va ta lim-tarbiya, tibbiyot, adabiyot, san at va
ʼ ʼ
arxitektura sohalaridagi beqiyos yuksalish, ilmiy maktablarning vujudga kelishi,
yangi-yangi iste dodli avlodlar to lqinining paydo bo lishi va voyaga yetishi —
ʼ ʼ ʼ
bularning barchasi, birinchi navbatda, iqtisodiyot, qishloq va shahar xo jaligining
ʼ
ancha jadal o sishi, hunarmandlik va savdo-sotiqning yuksak darajada rivojlanishi,
ʼ
yo llar qurilishi, yangi karvon yo llarining ochilishi va avvalambor nisbiy
ʼ ʼ
barqarorlikning ta minlanishi bilan bevosita bog liq bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Sharq olamida, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari hayotida rivojlangan
madaniyatning mavjud bo lgani haqida qadimgi baqtriya, so g d, o rxun, xorazm
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozuvlarida bitilgan yodgorliklar, devoriy tasviriy san at asarlari va haykalchalar,
ʼ
arxitektura namunalari dalolat beradi.
XI-XIII asrlarda asos solingan Xorazm davlati, Fors ko rfazigacha bo lgan
ʻ ʻ
hududlardagi qo shni xalqlar yerlarini birlashtirgan holda, Osiyo qit asining katta
ʻ ʼ
qismini qamrab olgan. Milodgacha bo lgan II asrdan milodiy XV asrga qadar
ʻ
qadimiy xalqaro transport arteriyasi vazifasini bajarib, Xitoy, Hindiston va
Markaziy Osiyo, O rta va Yaqin Sharq, O rta yer dengizi mintaqasi kabi hudud va
ʻ ʻ
mamlakatlarni bog lab kelgan Buyuk Ipak yo lining ahamiyati beqiyos bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Buyuk Ipak yo li — Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O rta va Yaqin
ʻ ʻ
Sharq, O rta yer dengizi mintaqasi kabi hududlar o rtasida savdo-sotiq aloqalarini,
ʻ ʻ
balki qit alar va davlatlar o rtasida axborot almashuvini ta minlashga xizmat qildi,
ʼ ʻ ʼ
4

yangi texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni buyumlar, porox, qog oz vaʻ
boshqa ko plab mahsulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo jaligi ekinlari va
ʻ ʻ
agrotexnologiyalarning, madaniy qadriyatlarning rivojlanishida muhim vosita
vazifasini bajardi, shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot va texnologiyalar
almashuvi uchun shart-sharoitlar yaratdi.
Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining ilmiy bilim va yutuqlar bilan
bir-birini boyitib borishi bilan Buyuk Ipak yo li alohida rol o ynadi. Buyuk Ipak
ʻ ʻ
yo li orqali Yevropaga, Yevropadan esa Osiyoga Sharq va G arb olamidagi ulug
ʻ ʻ ʻ
alloma va mutafakkirlar faoliyati to g risidagi ma lumotlar yetkazildi. Sokrat,
ʻ ʻ ʼ
Platon,
Aristotel, Ptolomey va antik davrga mansub boshqa buyuk allomalarning
ilmiy asarlari, g oya va kashfiyotlarini o rganish uchun amaliy imkoniyat vujudga
ʻ ʻ
keldi.
Ma lumki, o sha davrlarning an analariga ko ra, ma rifatparvar mutafakkir
ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ
va faylasuflar, olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida
panoh topganlar. Ular orasida IX-XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma mun
ʼ
akademiyasi va “Baytulhikma”, ya ni “Donishmandlik uyi” degan nom bilan
ʼ
shuhrat qozongan Bag dod akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda
ʻ
shakllangan Mirzo Ulug bekning ilmiy maktabida samarali mehnat qilgan bir
ʻ
guruh olimlar butun dunëga dong taratdilar.
Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV-XV asrlarda
jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy ta sir ko rsatgan.
ʼ ʻ
Sharq uyg onish davri — Sharq Renessansi sifatida dunë ilmiy jamoatchiligi
ʻ
tomonidan haqli ravishda tan olingan. Agar Yevropa Uyg onish davrining
ʻ
natijalari sifatida adabiyot va san at asarlari, arxitektura durdonalari, tibbiyot va
ʼ
insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan bo lsa, Sharq Uyg onish
ʻ ʻ
davrining o ziga xos xususiyati, avvalo, matematika, astronomiya, fizika, ximiya,
ʻ
geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy fanlarning, shuningdek,
tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon bo ladi.
ʻ
5

O rta asrlarda Sharq ilm-fani rivojida Xorazm Ma mun akademiyasi alohidaʻ ʼ
o rin tutgan. Ulkan kutubxona, madrasa, tarjimon va xattotlar maktabi kabi
ʻ
tuzilmalarga ega bo lgan bu dargohda yuzdan ortiq allomalar, iste dodli talabalar
ʻ ʼ
ilmiy izlanishlar olib borgan. Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali
ibn Sino, Mahmud Xo jandiy, Ahmad ibn Muhammad Xorazmiy kabi qomusiy
ʻ
olimlarning umumbashariy tafakkur rivojiga qo shgan hissasi beqiyosdir.
ʻ
YUNESKO shafeligida Xorazm Ma mun akademiyasining 1000-yilligi
ʼ
nishonlangani, uning faoliyati qayta tashkil etilgani mamlakatimizda ajdodlar
xotirasiga, ilm-fan rivojiga qaratilayotgan e tiborning yorqin namunasidir.
ʼ
O sha davrdagi eng buyuk mutafakkir olimlardan biri Muhammad Muso
ʻ
Xorazmiydir. Bugun butun dunë foydalanadigan hisob-kitob amallari, zamonaviy
texnologiyalar faoliyati ana shu bobokalonimiz yaratgan qoidalarga asoslanadi.
Butun dunë Xorazmiyning ilm-fan rivoji yo lidagi hissasini yuksak
ʻ
qadrlaydi. Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma lumot va traktatlarni
ʼ
bayon etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim
nazariyasi bo yicha ko plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunë ilm-fani
ʻ ʻ
rivojidagi xizmatlari umume tirof etilgan bo lib, Sharq olimlari orasida faqat uning
ʼ ʻ
nomi va asarlari “algoritm” va “algebra” kabi zamonaviy ilmiy atamalarda
abadiylashtirildi.
Keyingi alloma Ahmad Farg oniyning “Astronomiya asoslari” nomli asari
ʻ
o n ikkinchi asrda lotin va ivrit tillariga tarjima qilingani, keyinchalik Italiya,
ʻ
Germaniya, Fransiya, Gollandiya va AQSH kabi ko plab mamlakatlarda qayta-
ʻ
qayta chop etilgani uning naqadar ulkan ahamiyatga egaligini ko rsatadi.
ʻ
Allomaning Yer sharsimon shaklda ekanligi borasidagi qarashlarini oradan sakkiz
yuz yil o tib amalda isbotlagan mashhur sayoh Xristofor Kolumb “Er
ʻ
meridianining bir darajasi miqdori haqidagi al-Farg oniy hisoblarining to g riligiga
ʻ ʻ ʻ
to la ishonch hosil qildim”, deya dastxat qoldirgan.
ʻ
O n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga bobokalonimiz nomi berilgan.
ʻ
YUNESKO qaroriga muvofiq 1998 yilda Ahmad Farg oniy tavalludining 1200-
ʻ
yilligi xalqaro miqësda nishonlandi. Bu buyuk ajdodimizning jahon sivilizatsiyasi
6

rivojiga qo shgan ulkan hissasi, xalqimiz ilmiy salohiyatining yana bir e tirofiʻ ʼ
bo ldi. Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan Quva va Farg ona shaharlarida
ʻ ʻ
mutafakkir haykallari bunëd etildi, Farg ona davlat universitetiga Ahmad
ʻ
Farg oniy nomi berildi.
ʻ
Ahmad Farg oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari”
ʻ
fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o lchovi haqidagi dastlabki
ʻ
ma lumotlar, sayoramizning sharsimon ko rinishga ega ekani xususidagi dalillar
ʼ ʻ
mavjud bo lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida
ʻ
astronomiya bo yicha asosiy darslik sifatida o qitib kelingan hamda Buyuk
ʻ ʻ
geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning
kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Ahmad Farg oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning o rta asrlardagi asosiy
ʻ ʻ
astronomik asbob — usturlob nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil
darësida “Nilomer” degan, ko p asrlar davomida suv sathini o lchaydigan asosiy
ʻ ʻ
vosita sifatida xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo ldi.
ʻ
Ibn Sino nomi dunë fani va madaniyati tarixiga zarhal harflar bilan bitilgan.
Doimo yashil bo lib turuvchi tropik o simlik “Avisenniya” deb atalgan. Ko plab
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlarda ko chalar, o quv va tibbiyot muassasalariga uning nomi qo yilgan,
ʻ ʻ ʻ
alloma sharafiga medal va mukofotlar ta sis etilgan.
ʼ
“Islom olamining eng mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda
insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan biri” degan unvonga sazovor bo lgan
ʻ
Abu Ali ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g urur va ehtirom
ʻ
tuyg ularini uyg otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug zot
ʻ ʻ ʻ
o z umri davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati, avvalo, tibbiyot
ʻ
va falsafa, shuningdek, mantiq, kimë, fizika, astronomiya, matematika, musiqa,
adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag ishlangan. Leonardo da Vinchi,
ʻ
Mikelanjelo, Frensis Bekon va boshqa ko plab olimlar avlodi uning asarlarini
ʻ
o qib, hayratga tushganlar.
ʻ
Biz doim g urur va iftixor bilan e tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng
ʻ ʼ
mashhur bo lgan, “Tib qonunlari” deb atalgan o zining bebaho fundamental asari
ʻ ʻ
7

bilan Ibn Sino keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari taraqqiyotining
asosiy yo nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda ham o z dolzarbliginiʻ ʻ
yo qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya sohalarining eng muhim usullariga
ʻ
asos soldi.
X asrning qomusiy allomasi Abu Nasr Farobiyni zamondoshlari, universal
bilimlarga ega bo lgani bois, “Sharq Aristoteli” deb ataganlar. U ko plab fanlarni
ʻ ʻ
ilmiy kashfiyotlar bilan boyitdi, turli mamlakatlar olimlarining falsafiy qarashlarini
rivojlantirdi va 160 dan ortiq asar yozdi. Ulardan eng mashhurlari “Mohiyat
xususida so z”, “Fanlarning paydo bo lishi haqida kitob”, “Tafakkur mohiyati” va
ʻ ʻ
boshqa asarlar hisoblanadi. Farobiy asarlarining asosiy qismi ko plab Yevropa va
ʻ
Sharq tillariga tarjima qilingan va hozirgi kunga qadar chuqur tadqiqotlar mavzusi
bo lib kelmoqda.
ʻ
XIV-XV asrdagi ijtimoiy va madaniy yuksalish ham o z mazmun-mohiyati
ʻ
bilan IX-XII asrlardagi Uyg onish davrining uzviy davomi bo ldi. Bunday
ʻ ʻ
madaniy meroslarning monadlikka intilish, uning davriy uyg unlashuvi xalqlar
ʻ
hayotida taraqqiyot hamda yuksalishiga poydevor bo lgan nazariy ta limotlar
ʻ ʼ
rivojlanish bosqichlarini kuzatamiz.
O rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining butun bir avlodi haqida
ʻ
so z yuritar ekanmiz, Amir Temur va Temuriylar davri deb nom olgan davr haqida,
ʻ
nomi ilm-ma rifat osmonida bamisoli yorqin yulduz bo lib porlab kelayotgan
ʼ ʻ
Mirzo Ulug bek
ʻ xususida eslamasdan o tolmaymiz. ʻ
Mirzo Ulug bek yurtimizning bir qator shaharlarida madrasalar qurdirgan,
ʻ
Samarqandda o ziga xos ilmiy muhit, hozirgi tilda aytganda, akademiya tashkil
ʻ
etgan. U yerda 200 dan ortiq olim faoliyat yuritgan. Falakiyot ilmining nazariy va
amaliy masalalari to la qamrab olingan Ulug bekning “Zij”i o rta asrlardayoq
ʻ ʻ ʻ
Osiyo va Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan. Yevropalik astronom olimlar
uni lotin, fransuz, ingliz tillariga tarjima qilgan, sharhlar bitgan. “Ziji Ulug bek”,
ʻ
“Ziji jadidi Ko ragoniy” nomlari bilan shuhrat qozongan bu asarda 1018
ʻ
yulduzning o rni va holati aniqlab berilgan. Yulduzlarning balandligi va ular
ʻ
orasidagi masofa, quyosh va oyning harakati, ularning tutilish vaqtlari bayon
8

qilingan. Bu hisob-kitoblar zamonaviy texnologiyalar orqali aniqlangan kuzatuv
natijalaridan deyarli farq qilmaydi. Masalan, uning hisobi bo yicha bir yil 365 kunʻ
6 soat 10 daqiqa 8 soniyani tashkil etadi. Bugungi kunda bir yil 365 kun 6 soat 9
daqiqa 6 soniyaga teng.
Istiqlol yillarida Mirzo Ulug bekning hayoti va faoliyatini o rganish
ʻ ʻ
borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 1994 yil
mamlakatimizda Ulug bek yili, deb e lon qilindi. O sha yili Mirzo Ulug bek
ʻ ʼ ʻ ʻ
tavalludining 600 yilligi xalqaro miqësda keng nishonlandi. Parij shahridagi
YUNESKO qarorgohida buyuk allomaning ilmiy merosi va uning ahamiyatiga
bag ishlangan xalqaro anjuman o tkazildi.
ʻ ʻ
Mirzo Ulug bek siymosi xalqimiz hayotining ajralmas qismiga aylanib
ʻ
qolgan. Yurtimizda Ulug bek nomi berilgan tuman, ma naviyat maskanlari,
ʻ ʼ
mahallalar, ko chalar ko p. Ota-onalar eng ezgu niyatlar bilan farzandlariga
ʻ ʻ
Ulug bekning muborak ismini qo yishadi. Bularning barchasi xalqimizning buyuk
ʻ ʻ
allomaga cheksiz hurmatidan darak beradi.
Buyuk ajdodlarimiz yutuqlari – ma naviy jasorat namunalari. O zbekiston
ʼ ʻ
xalqi ko pni ko rgan, yelkasida tarix sinovlarini, ijtimoiy xulosasini yelkalagan,
ʻ ʻ
o ziga ham o zgalarga ham tinchlik, osoyishtalik, farovon hayotni tilab kelgan, shu
ʻ ʻ
niyatda butun insoniyat sivilizatsiyasi rivojiga munosib hissa qo shgan xalq.
ʻ
Bugun ham xalqimiz ota- bobolarimizdan meros bo lib qolgan o zining ana shu
ʻ ʻ
ezgulik bayrog ini qo lidan tushirgani yo q.
ʻ ʻ ʻ
Bu boy merosdan butun bashariyat ravnaqi yo lida oqilona va samarali
ʻ
foydalanish — bu siz bilan bizning vazifamiz, siz bilan bizning burchimizdir. Bu
borada fidoyi olimlarning roli alohida diqqat-e tiborga munosib bo lib, aynan
ʼ ʻ
ularning mehnati tufayli biz o tmishning bebaho ilmiy merosini qaytadan kashf
ʻ
etmoqdamiz. Tarixiy va madaniy merosni asrab-avaylash, intellektual salohiyatni
rivojlantirish, boyitish va ko paytirish, unib-o sib kelayotgan yosh avlodni milliy
ʻ ʻ
va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash – moddiy va ma naviy taraqqiyoti
ʼ
asosi.
9

1.2. Sharq qo lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixiʻ
Ayni Gretsiya va Rim madaniyatidan olinib, arab kitobat madaniyatida
antologiyalar va yirik olim va yozuvchilar asarlari ro yxatilarini tuzish an anasi
ʻ ʼ
davom ettirildi. XI XII asrlar mobaynida musulmon dunyosida arab, fors va turkiy
tillardagi ilm-fan va badiiy ijod shunday pog onaga yetdiki (bu daraja esa
ʻ
muomalada bo lgan qo lyozma kitoblar mavzusining turli-tumanligida o z aksini
ʻ ʻ ʻ
topdi), u insonga bilimlaming turli sohalarida ma lum xulosalar chiqarish
ʼ
zaruratini tug dirdi. Bu jarayon, o z navbatida, ilmiy adabiyotning yangi janrlari,
ʻ ʻ
qo lyozma kitoblarning boshqa ko rinishlarining shakllanuvida ham namoyon
ʻ ʻ
bo ldi. Bular qomuslar, umumiy yoki muayyan bir sohaga oid qo llanmalar,
ʻ ʻ
bibliografik va biobibliografik lug at va qo llanmalar, tazkiralar, olimlaming ular
ʻ ʻ
mashg ul bo lgan ilm sohasiga qo shgan hissasining bahosi, asarlarining tavsifi
ʻ ʻ ʻ
yoki faqat ro yxati berilgan hasbihollaridir. Bu kabi kitoblar qo llanma, ma lumot
ʻ ʻ ʼ
beruvchi manba sifatida olimlar, adabiyotchilar va davlat xizmatchilari uchun
nihoyatda zarur edi. Bibliografik xarakterdagi universal va bir sohaga oid
spravoch- niklar, qomus hamda tazkiralar sof ilmiy asarlardan farqli o laroq, qisqa,
ʻ
sodda va qiziqarli bayoni bilan ham barcha ijtimoiy tabaqalar vakillarining didi va
bilim doirasiga mos kelar edi. 3
Bu davrga kelib Sharq olimlari (tabiblar, faylasuflar, tarixchi va filologlar,
geograflar)ning, fiqh ilmining yirik vakillari va adabiyot namoyondalarining
biografiyalari to plamlari yaratilgan edi. Ibn Yoqutning (1229 yilda vafot etgan)
ʻ
„Irshod ul-adib“ (u 1040 olim va adabiyotchilar biografiyasi majmuidan iborat)
hamda tavsif etilayotgan barcha o lka va joylarda istiqomat qilgan mashhur olimlar
ʻ
asarlari nomlarining ro yxati ilova qilingan „Mujam ul-buldan“ („Mamlakatlar
ʻ
majmui“), Ibn un-Nodimning X asrgacha amb tilida yaratilgan barcha asosiy
asarlar tavsifini o z ichiga olgan „Kitob ul- fixrist“ kabilarni bibliografik
ʻ
mazmundagi asarlar sirasiga kiritish mumkin. Jumladan, „Kitob ul-fixrist“ da arab
yozuvi tarixining dastlab- ki uch asri mobaynida yaratilgan hamda qo lyozmalari
ʻ
bizgacha yetib kelmagan minglab asarlar haqida ma lumot beriladi. Har qanday
ʼ
3
Axundjanova, E.A. Sharq qo'lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixi, Toshkent, 2021 – B. 6.
11

ilmiy tadqiqotni olib borish sharti sifatida ma lum soha bo yicha yaratilgan mavjudʼ ʻ
adabiyot bilan tanishmoq zarurati olimlarni o z salaflari asarlarining keng va
ʻ
batafsil ro yxatini tuzishga da vat etar edi. Bu jarayon tarixiy, tabiiy fanlar sirasiga
ʻ ʼ
kiruvchi sohalarga oid asarlar, yirik tarixiy-jo g rofiy va tarixiy-biografik qomuslar
ʻ ʻ
(o ika, shahar va joylar tarixi, tazkira va bibliografik lug at tipidagi asarlar),
ʻ ʻ
muallifning ustozi yoki ustozlari, biror mashhur salafi haqida esdaliklar yaratishda
muhim edi. Biobibliografik asarlarda mashhur shaxslar kasb-korligi bo yicha
ʻ
guruhlanardi. Masalan, as-Sirafi (Xasr) va Ibn al-Kifti (XII asr) grammatiklar,
ularning tarjimai hollari va yozgan kitoblari ro yxati bilan birga, Ibn Djuldjul (X
ʻ
asr) va Ibn Abi Usaybiya (XIII asr — „Uyyunu al-anbiyya“) tabiblar, ash-
Shubushti (X asr „Kitab ad- diyarat“) — yarmi adabiy antologiya, yarimi xristian
monastrlar tarixi, as-Suyyuti filologik va Qur’oniy fanlar bo yicha asarlar
ʻ
ro yxatini keltirishadi. X asrda avlodi kelib chiqishi Xorazmdan bo lgan ibn Yusuf
ʻ ʻ
al-Katib al-Balxi (vafoti 997 yil) „Mafctix al-ulum — Ilmlar kaliti“ asarini
yaratadi. Kitob X asrda muomilada ishlatilgan ilmiy terminlar lug ati bo lib,
ʻ ʻ
barcha bilim sohalarini yoritadi va 15 bo limdan iborat. Buxoro va Xorazmda IX-
ʻ
X asrlarda yashab ijod etgan 124 shoirning tarjimai holi va asarlardan ba zilari
ʼ
Abu Mansur as-Saolibiyning 1017 yili yozilgan „Yatimat at-daxr“ antologiyasida
o z aksini topdi. Xorazmlik buyuk komusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973
ʻ —
1048 yy.)ning bibliografik faoliyatini o z salaflari asarlarining shunchaki <<o zi
ʻ ʻ
uchun ro yxatini tuzishdan iborat ish deb emas, balki mustaqil ijtimoiy-amaliy
ʻ
hamda ilmiy qimmat kasb etgan yirik yo nalish edi deyishga to la xaklimiz. Uning
ʻ ʻ
1038 yili tuzgan na bizgacha noyob Leyden ko lyozmasi orqali yetib kelgan
ʻ
Muhammad ibn Zakariya ar- Roziy asarlarining fixristi o z davrining mukammal
ʻ
va nihoyatda muhim bibliografik manbasidir. «fixrist»ning asosiy qismini buyuk
yurtdoshimiz faylasuf, kimyo, tibbiyot va tibbiy fanlarning yirik namoyandasi Abu
Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy (865 - 935 yy.) asarlarining umumiy
tavsifini tashkil etadi. «<Fixrist>ning ikkinchi qismi Beruniyning 1036 yilga qadar
yaratilgan o z asarlari ro yxatidan iborat. Mazkur asar arRoziy ilmiy merosi xakida
ʻ ʻ
ikki asrdan ortiqroq davr mobaynida, ya ni tarixchi Ibn Abi Usaybiya (1203
ʼ —
12

1270 yy.)ning Uyunul-anbiyoo ("Paygambarlar haqida haqida manbalar>>) fixristi
yaratilgunga qadar, yetakchi manba vazifasini o tab keldi. Ibn Abi Usaybiya buyukʻ
olim asarlari ro yxatini yanada to ldirdi va ularning sonini 236 taga yetkazdi
ʻ ʻ . 4
Beruniy “ Fixrist ” ida ar-Roziyning 184 asarining nomi keltirilib, fan sohalari
bo yicha ma lum tartibda joylashtirilgan. Birinchi o rin kimyoga oid asrlarga
ʻ ʻ ʻ
berilgan bo lib, ularning soni 21 tadir.
ʻ “ Fixrist ” da 2-o rinda kelgan tibbiyotga oid ʻ
asarlar ro yxatida nomlari zikr etilgan 50 asarning ko pi bizgacha yetib kelmagan.
ʻ ʻ
Ular orasida arRoziyning o z davri tib ilmining qomusi bo lmish „Xavi“ kitobining
ʻ ʻ
tavsifi ham borki, bu tavsifga ko ra asar hajm jihatdan Ibn Sinoning mashhur
ʻ “ Tib
qonuni ” dan ham kengrok bo lgan. So ng „Fixrist“da falsafa, matematika,
ʻ ʻ
falakiyot, fizika (kinematika va magnetizmga oid kitoblar), meteorologiya
soxalariga oid bo limlar keladi va ularga mos asarlar ro yxati beriladi. XII asrda
ʻ ʻ
turkistonlik mashhur tarixchi Abdul Hasan al-Bayhaqi tomonidan 1158 1169 yillar
oralig ida yaratilgan „Tatimma (Sivan al- hikma)“ („Hikmatlarni saqlovchilarga
ʻ
qo shimchalar“) nomli nihoyatda qimmatli qomusiy asar ham bizgacha yetib
ʻ
kelgan. Bu qo shimchalar Abu Sulaymon bin Tohir bin Bahrom bin as-Sijoziy (as-
ʻ
Sijistoniy)ning „Hikmatlarni saqlovchilar“ nomli tadqiqotiga tegishli bo lib, unda
ʻ
Yaqin va O rta Sharqda yashab o tgan 111 mashhur olimning hayoti, faoliyati va
ʻ ʻ
tadqiqotlari to g risida ma lumot keltiriladi
ʻ ʻ ʼ .
Shu asrning o zida as-Sam’oniy (vafoti 1167 yil) „Kitob ul-ansob“ nomli
ʻ
nihoyatda keng „Tazkirat ul-mashoyix“ tipidagi bibliografik spravochnik tuzadi va
unga 4 mingdan ortiq din arboblari haqida xabar beradi. Bu ro yxatga fors-tojik
ʻ
mumtoz adabiyotining asoschisi Abu Abdullo Rudakiy nomi tasodifiy ravishda
kirib qolgan. Ma lumki, u diniy ilmlar bilan maxsus shug ullanmagan. XIII asr
ʼ ʻ
o rtalarida tarixchi va filolog Ibn Xallikan o zining „Vafayat al-a-ayn va anba az-
ʻ ʻ
zaman“ — „O z zamonasining buyuk odamlari va ularning vafoti“ deb nomlangan
ʻ
tarixiy-biografik lug atini yozadi. Bu bibliografik kitob islom dunyosining
ʻ
mashhur tarixiy shaxslari va ularning tarjimai hollari, qilgan xayrli ishlari, yozgan
kitoblarining nomlari haqida ma lumot beradi.1222-1223 yillarda yozilgan
ʼ
4
Axundjanova, E.A. Sharq qo'lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixi, Toshkent, 2021 – B. 8.
13

Muhammad Avfining „Lubob ul- albob“ („Mag zlarning mag zi“) antologiyasi 299ʻ
shoir va adabiyotchilar haqida ma lumot beradi.
ʼ 1210-yilda Faxriddin ar-Rozi
yozgan „Jami al-ulum“ asari 57 ta ilm-fan sohosining manzarini beradi. Muhim
ʼ
bibliografik lug atlar qatoriga atoqli turk olimi, arab yozuvidagi kitobat bilimdoni
ʻ
Kotib Chalabi Mustafo (taxallusi Xoja Xalifa)ning XVII asrda yaratilgan „Kashf
an-Zunnun“ (boshqacha nomi „Kitob va fan nomlaridagi shubhaning bartaraf
etilishi“) asari kiritilmasa, u sakta bo lib qolishi shubhasizdir. Chunki bu
ʻ
tadqiqotda alifbo tartibida joylashtirilgan 15007 arab, fors va turkiy tillardagi
asarning tavsifi keltirilgan. Boblarda o tmish shoir, olim va din arboblarining
ʻ
asarlari fan sohalariga ko ra taqsimlangan. Biografik ma lumot nisbatan qisqa
ʻ ʼ
bo lib, ular odatda muallifning nomi, sharifi, lavozimi, kasbi-kori yoki unvoni,
ʻ
tavallud va vafot yillari, kelib chiqishi kabi ma lumotlar bilan cheklanadi. Xoja
ʼ
Xalifaning bu asari haqli ravishda sharq madaniyatining o ziga xos noyob
ʻ
yodgorliklaridan biri hisoblanadi. U hozirga qadar sharqshunoslar uchun o tmish
ʻ
yozma yodgorliklari yoki ularning muallifi haqida muhim ma lumot manbai bo lib
ʼ ʻ
xizmat qilmoqda. O zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
ʻ
Sharqshunoslik institutida bibliografik mazmundagi bir qancha qo lyozma kitoblar
ʻ
saqlanadi. Ular orasida „Shayxur-rais asarlari ro yxati“- Ibn Sino kitoblariga
ʻ
bibliografik ko rsatkich (jami 142 asar nomi ko rsatilgan) 1664 yilda ko chirilgan
ʻ ʻ ʻ
bo lib, muallifi noma lum."Olimlarning tarjimai holi" deb nomlanuvchi qo lyozma
ʻ ʼ ʻ
musulmon teologiyasi bo yicha bibliografik adabiyotlar ko rsatkichi bo lib,
ʻ ʻ ʻ
muallifi Muhammad binni Sulaymon. Yana bir asar „Toifalari va asarlarining soni
bo yicha olimlarning tarjimai holi“ bo lib, Sayid Abdurahmon Ashraf Rumiy
ʻ ʻ
qalamiga mansub. Asar 1738 yilda tugatilgan bo lib, ilmiy adabiyotlarning
ʻ
bibliografik ko rsatkichidir. Turkistonda kitoblar hisobini olib borish tarixan
ʻ
birinchi bor yirik davlat (sulolaviy), saroy kutubxonalari, madrasa va masjidlar
qoshidagi kutubxonalarda boshlandi hamda bu jarayon mazkur joylarda olib
borilgan maxsus kutubxonachilik-bibliografiya faoliyatida o z aksini topdi. Ibn
ʻ
Sinoning xabar berishicha, u 996 yil Buxorodagi Somoniy amirlarining sulolaviy
kutubxonasida bo lganida, bu yerda o z salaflari tomonidan tuzilgan kitoblar
ʻ ʻ
14

ro yxatidan foydalangan. Mazkur ro yxat, shubhasiz, sistemalashtirilgan katalogʻ ʻ
shaklida bo lib, kutubxonadan foydalanish ishini osonlashtirish maqsadida
ʻ
tuzilgan. Turkiston kataloglarining boshqa bir ko rinishi fixristlar bo lib, ular
ʻ ʻ
kitoblari vaqfga topshirish paytida tuzilgan.
Beruniy “ Fixrist ” ida ar-Roziyning 184 asarining nomi keltirilib, fan sohalari
bo yicha ma lum tartibda joylashtirilgan. Birinchi o rin kimyoga oid asrlarga
ʻ ʻ ʻ
berilgan bo lib, ularning soni 21 tadir.
ʻ “ Fixrist ” da 2-o rinda kelgan tibbiyotga oid ʻ
asarlar ro yxatida nomlari zikr etilgan 50 asarning ko pi bizgacha yetib kelmagan.
ʻ ʻ
Ular orasida arRoziyning o z davri tib ilmining qomusi bo lmish „Xavi“ kitobining
ʻ ʻ
tavsifi ham borki, bu tavsifga ko ra asar hajm jihatdan Ibn Sinoning mashhur
ʻ “ Tib
qonuni ” dan ham kengrok bo lgan. So ng „Fixrist“da falsafa, matematika,
ʻ ʻ
falakiyot, fizika (kinematika va magnetizmga oid kitoblar), meteorologiya
soxalariga oid bo limlar keladi va ularga mos asarlar ro yxati beriladi. XII asrda
ʻ ʻ
turkistonlik mashhur tarixchi Abdul Hasan al-Bayhaqi tomonidan 1158 1169 yillar
oralig ida yaratilgan „Tatimma (Sivan al- hikma)“ („Hikmatlarni saqlovchilarga
ʻ
qo shimchalar“) nomli nihoyatda qimmatli qomusiy asar ham bizgacha yetib
ʻ
kelgan. Bu qo shimchalar Abu Sulaymon bin Tohir bin Bahrom bin as-Sijoziy (as-
ʻ
Sijistoniy)ning „Hikmatlarni saqlovchilar“ nomli tadqiqotiga tegishli bo lib, unda
ʻ
Yaqin va O rta Sharqda yashab o tgan 111 mashhur olimning hayoti, faoliyati va
ʻ ʻ
tadqiqotlari to g risida ma lumot keltiriladi
ʻ ʻ ʼ .
Bunday fixristlar kutubxona kataloglari vazifasini bajarish bilan birga
kitoblarning ma lum vaqf kutubxonasiga tegishli ekanligini asoslovchi huquqiy
ʼ
hujjat sifatida ham xizmat qilgan.
Bu davrga kelib Sharq olimlari (tabiblar, faylasuflar, tarixchi va filologlar,
geograflar)ning, fiqh ilmining yirik vakillari va adabiyot namoyondalarining
biografiyalari to plamlari yaratilgan edi. Ibn Yoqutning (1229 yilda vafot etgan)
ʻ
„Irshod ul-adib“ (u 1040 olim va adabiyotchilar biografiyasi majmuidan iborat)
hamda tavsif etilayotgan barcha o lka va joylarda istiqomat qilgan mashhur olimlar
ʻ
asarlari nomlarining ro yxati ilova qilingan „Mujam ul-buldan“ („Mamlakatlar
ʻ
majmui“), Ibn un-Nodimning X asrgacha amb tilida yaratilgan barcha asosiy
15

asarlar tavsifini o z ichiga olgan „Kitob ul- fixrist“ kabilarni bibliografikʻ
mazmundagi asarlar sirasiga kiritish mumkin. Jumladan, „Kitob ul-fixrist“ da arab
yozuvi tarixining dastlab- ki uch asri mobaynida yaratilgan hamda qo lyozmalari
ʻ
bizgacha yetib kelmagan minglab asarlar haqida ma lumot beriladi. Har qanday
ʼ
ilmiy tadqiqotni olib borish sharti sifatida ma lum soha bo yicha yaratilgan mavjud
ʼ ʻ
adabiyot bilan tanishmoq zarurati olimlarni o z salaflari asarlarining keng va
ʻ
batafsil ro yxatini tuzishga da vat etar edi. Bu jarayon tarixiy, tabiiy fanlar sirasiga
ʻ ʼ
kiruvchi sohalarga oid asarlar, yirik tarixiy-jo g rofiy va tarixiy-biografik qomuslar
ʻ ʻ
(o ika, shahar va joylar tarixi, tazkira va bibliografik lug at tipidagi asarlar),
ʻ ʻ
muallifning ustozi yoki ustozlari, biror mashhur salafi haqida esdaliklar yaratishda
muhim edi. Biobibliografik asarlarda mashhur shaxslar kasb-korligi bo yicha
ʻ
guruhlanardi. Masalan, as-Sirafi (Xasr) va Ibn al-Kifti (XII asr) grammatiklar,
ularning tarjimai hollari va yozgan kitoblari ro yxati bilan birga, Ibn Djuldjul (X
ʻ
asr) va Ibn Abi Usaybiya (XIII asr — „Uyyunu al-anbiyya“) tabiblar, ash-
Shubushti (X asr „Kitab ad- diyarat“) — yarmi adabiy antologiya, yarimi xristian
monastrlar tarixi, as-Suyyuti filologik va Qur’oniy fanlar bo yicha asarlar
ʻ
ro yxatini keltirishadi. X asrda avlodi kelib chiqishi Xorazmdan bo lgan ibn Yusuf
ʻ ʻ
al-Katib al-Balxi (vafoti 997 yil) „Mafctix al-ulum — Ilmlar kaliti“ asarini
yaratadi. Kitob X asrda muomilada ishlatilgan ilmiy terminlar lug ati bo lib,
ʻ ʻ
barcha bilim sohalarini yoritadi va 15 bo limdan iborat. Buxoro va Xorazmda IX-
ʻ
X asrlarda yashab ijod etgan 124 shoirning tarjimai holi va asarlardan ba zilari
ʼ
Abu Mansur as-Saolibiyning 1017 yili yozilgan „Yatimat at-daxr“ antologiyasida
o z aksini topdi.
ʻ
Taassuf bilan aytish kerakki, o rta asr kutubxonalarining bunday hisob
ʻ
ro yxatlari (katalog, fixristlar) bu kunga qadar deyarli yetib kelmagan. Adabiy
ʻ
manbalardan kutubxonalarda bunday hujjatlar bo lganligi haqida ayrim
ʻ
ma lumotlar olish mumkin xolos. Shunday bo lsa-da, ushbu ma lumotlar Turkiston
ʼ ʻ ʼ
kutubxonalarida kitoblarni faqatgina oddiy inventar ro yxatini tuzish yo li
ʻ ʻ
bilangina emas, balki ularni ma lum tartibda jamlangan kataloglar tuzish orqali
ʼ
hisobga olish an anasi ming yil ilgari boshlangan deyishga imkon beradi.
ʼ
16

O zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagiʻ
Sharqshunoslik instituti fondida turkiy, forsiy va arab tillarida bitilgan 422
qo lyozma nomini o z ichiga olgan Xiva xoni kutubxonasiga tegishli bo lgan
ʻ ʻ ʻ
qo lyozmalar katalogi saqlanadi. Kitoblar tavsifiga asarlarning nomi va
ʻ
ko chirilish sanasidan tashqari muallif, tarjimon, hattotlarning ism-shariflari
ʻ
keltirilgan . 5
5
Axundjanova, E.A. Sharq qo'lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik tarixi, Toshkent, 2021 – B. 9.
17

II BOB. BIBLIOGRAFIK MANBALARNING O RGANILISHIʻ
2.1. Sharq allomalari faoliyati aks etgan bibliografik manbalarga oid
tadqiqotlar
O rta asrda Markaziy Osiyoda ijod etgan mutafakkirlar beqiyos ilmiy xazina
ʻ
yaratdilar va ularning durdona meroslari, boy ijodi, ilmiy va falsafiy fikrlari
bugungi kunda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ulardan Farobiy, Ibn Sino,
Xorazmiy kabi buyuk faylasuf va allomalarning asarlari jahon sivilizatsiyasining
oltin xazinasidan munosib o rin olgan, jahon fani va madaniyati tarixida o chmas
ʻ ʻ
iz qoldirgan. O rta asr Markaziy Osiy mutafakkirlarining ijodini tadqiq etgan
ʻ
olimlarning ilmiy tadqiqotlarida bu o z ifodasini topgan.
ʻ 6
Ma lumki, Markaziy Osiyo islom dunyosida yangi falsafiy va ilmiy bilim
ʼ
shakllangan markazlardan biriga aylandi. Bu yerdan chiqqan buyuk allomalar va
mutafakkirlar falsafa xamda fanning shakllanishi va rivojlanishiga katta hissa
qo shdilar. Jumladan, ularning ilmiy meroslarida zamonaviy ilmiy
ʻ
texnologiyalarning asosi bo lgan bilimlar integratsiyasi, fanlararo yondashuv
ʻ
namunalarini juda ko plab ko rishimiz mumkin.
ʻ ʻ
Bunday integratsiya matematika musiqa, arxitektura, san at sohasida o z
ʼ ʻ
aksini topgan. O rta asrlarda O rta Osiyoda matematikani boshqa fanlar bilan
ʻ ʻ
integratsiya qilish g oyasini anglagan buyuk mutafakkir Farobiy hisoblanadi.
ʻ
Aristoteldan farqli o laroq Farobiy matematika metodlarini qo llanish
ʻ ʻ
imkoniyatlarining cheksiz ekanligini e tirof etadi. Buyuk olimning mazkur g oyasi
ʼ ʻ
nafaqat matematika rivojidagina emas, balki fan tizimi taraqqiyotida ham buyuk
hodisa edi. Shuningdek, Farobiy ushbu g oyani yanada kengroq qo llash usullarini
ʻ ʻ
amaliyotda isbot etadi. Masalan, olim fanda birinchi bor musiqaviy (tebranuvchi)
hodisalarni matematika usullari bilan tadqiq etadi.
Farobiyning boshlab bergan ushbu tashabbusini keyinchalik boshqa olimlar
o z tadqiqotlarida davom ettirib, yanada rivojlantiradilar. Bular qatorida Tusiy, Ibn
ʻ
6
Muminov I. O rta Osiyoda, o rta asrdagi ilg or tabiiy-ilmiy va falsafiy fikrlar tarixiga oid. 3 jild. –T.: Fan, 1972;
ʻ ʻ ʻ
Ocherki istorii obщyestvenno-filosofskoy mыsli v Uzbekistane — T., 1997; Nauchnoye nasledstvo. T.6. Iz istorii
fiziko-matematicheskix nauk na srednevekovom Vostoke. Traktat al-Xarazmi, al-Beruni, Ibn al- Xuseyna al-Shirozi.
–M.: Nauka, 1983. B.48.
18

Sino kabi buyuk olimlar ham bor edi. “O rta Osiyo mutafakkirlari arifmetika,ʻ
geometriya, astronomiya va musiqani bitta fan doirasiga kiritganlar. Barcha
traktatlarning asosida matematika tamoyillari yotar edi” . 7
Keyinchalik esa mazkur
ikki fan integratsiyasiga oid g oyani Yevropa olimi Bekon ilmiy merosida kuzatish
ʻ
mumkin.
Yuqorida qayd etganimizdek, matematikani boshqa sohalarda qo llash
ʻ
g oyasi asosida yurtimizda dastlabki fanlararo yondashuv g oyasi rivojlantirildi.
ʻ ʻ
Fanlararo yondashuv nima? Zamonaviy fanda “fanlararo yondashuv biron
muammoni tadqiq etishda turli fan usullaridan foydalanishdir” 8
. Xalqaro
Transditsiplinar tadqiqotlar Markazi Prezidenti fizik B.Nikolesku ta kidlashiga
ʼ
qaraganda, “fanlararo yondashuv” tushunchasi o zida “bilimlarning qayta
ʻ
birlashuv va integratsiyaga bo lgan zamonaviy talabini ifodalamoqda”
ʻ . 9
Fanlararo yondashuvning rivojlanish ildizlarini olimlar antik davr
faylasuflari ijodi bilan bog lamoqdalar. Masalan, rus olimi Ye.Knyazeva fikriga
ʻ
ko ra, “fanlararo yondashuv kurtaklarini yunon falsafasida ko rish mumkin.
ʻ ʻ
Qadimgi Yunonistonda yashab ijod etgan faylasuflar Platon va Empedokl falsafa
va meditsinani integratsiya qilganlar . 10
To g ri, matematika va musiqa, falsafa va
ʻ ʻ
boshqa fanlar integratsiyasini qadimgi grek olimlari ijodida ham uchratamiz.
Ammo biz bu fikrga qo shila olmaymiz. Yurtimizda yashab ijod etgan
ʻ
mutafakkirlar ijodida fanlararo yondashuv nafaqat salmoqli bo lgan, balki
ʻ
rivojlantirilgan deb hisoblaymiz. Fanlararo yondashuv g oyasining
ʻ
mutafakkirlarimiz tomonidan rivojlantirilganligini ko rib chiqamiz.
ʻ
Darhaqiqat, buyuk o rta Osiyo olimlari bu g oyani nafaqat takrorladilar,
ʻ ʻ
balki transformatsiya qilib, yuqori pog onaga olib chiqqanlar. Masalan, Farobiy
ʻ
o zining “Musiqa haqida katta traktatida” antik davr mualliflarining izlanishlarini
ʻ
7
Xudojestvennaya kultura Sredney Azii IX-XIII vekov. Sb. statey. -Pod red. L.I.Rempelya. – T.: Lit.i iskusstva. B.
182-183.
8
Karimova S.U. Markaziy Osiyo olimlarining o rta asr Sharq ilmiy markazlardagi faoliyati // O zbekistonning islom
ʻ ʻ
sivilizatsiyasi rivojiga qo shgan hissasi. –Toshkent – Samarqand, 2007.
ʻ B. 23.
9
Transdisiplinarity: BasarabNicolescu Talks with Russ Yolckmann // INTEGRAL REVIEW. 2007 .
10
Knyazeva Ye.N. Transdissiplinarn ы ye strategii issledovaniy. Vestnik TGPU (TSPU Bulletin). 2011. 10 (112).
19

puxta o rganib, ularda musiqaga oid ba zi noaniqliklar borligini aniqlaganligiʻ ʼ
sababli, yangi traktat yozishga kirishganligini bayon qilgan . 11
Natijada, Farobiy
matematik usullar asosida musiqa tovushlarining kelib chiqishi, ritm va
tovushlarning musiqa sifatida birlashuviga oid qonuniyatlarni mukammal
o rganadi. Bu matematika va musiqa fanining integratsiyasi edi.
ʻ
Shuningdek, matematika usullarni Farobiy she riyatda ham mohirona
ʼ
qo llaydi. Farobiyning bu ilmiy g oyasini Beruniy hind she r yozish qoidalarida
ʻ ʻ ʼ
qo llashni tadqiq qiladi va o z xulosalarini beradi
ʻ ʻ 12
. Ilmiy izlanishlar natijasida
Mirzo Ulug bek ham integratsiya usulidan foydalanib, olamga mashhur “Zij”
ʻ
asarini yaratdi . Demak, aytish mumkinki, fanda yangi ilmiy g oya kashf etildi. Bu
ʻ
fanlararo yondashuv g oyasi bo lib, matematika usullari boshqa fanlarda ham
ʻ ʻ
mohirona qo llangan, natijada fanlar integratsiyasi yangi pog onaga ko tarilgan.
ʻ ʻ ʻ
Agar shu davrdagi Yevropa faniga e tibor qaratsak, Yevropada
ʼ
matematikani boshqa fanlar integratsiya qilish g oyasidan foydalanish faqatgina
ʻ
XVI-XVII asrlardagina boshlanadi. O rta Osiyo mutafakkirlari tomonidan
ʻ
matematikani boshqa fanlar bilan integratsiya qilish g oyasi ancha oldin yaratiladi
ʻ
va bu ilmiy g oya rivojlantirilgan va muvaffaqiyatli ravishda amaliyotda
ʻ
qo llanilgan.
ʻ
Allomalar tomonidan matematika usullari nafaqat musiqa, balki
san atshunoslik sohalarida ham samarali qo llanila boshlangan. Masalan, o rta
ʼ ʻ ʻ
asrlarda Markaziy Osiyoda matematika, geometriya va san atning uyg unligi
ʼ ʻ
zamirida betakror ornamental san at paydo bo ladi. Arxitektura, ornamental
ʼ ʻ
san atidagi matematik yondashuvlarning asosi bo lib falsafiy g oyalar xizmat
ʼ ʻ ʻ
qiladi. Masalan, Markaziy Osiy me morlik san ati asosida yotgan uyg unlik
ʼ ʼ ʻ
g oyasi ana shunday universal xarakterga ega bo lgan g oyadir. U nafaqat koinot
ʻ ʻ ʻ
tizimi bilan, balki konkret fanlar bilan ham bog liqdir. Shu sababli me morlik
ʻ ʼ
san atida uyg unlik geometrik ornament vositasida ifodalangan.
ʼ ʻ
11
Xudojestvennaya kultura Sredney Azii IX-XIII vekov. Sb. statey. -Pod red. L.I.Rempelya. – T.: Lit.i iskusstva. B.
183.
12
Kubesov A. Matematicheskoye naslediye Al-Farabi. –Alma-Ata.: Nauka, 1974. B.157.
20

Ornamental san atdagi bu uyg unlik mashhur “girix” misolida namoyonʼ ʻ
bo lganini ko rishimiz mumkin. Islom sivilizatsiyasining ornamental san atida
ʻ ʻ ʼ
maqbara va masjidlarni “girix” nomli naqshlar bilan bezatish an anasi ilk bor XII
ʼ
asrda paydo bo lgan. Girixlar fanlararo yondashuvning amaliy ifodasidir. Chunki
ʻ
ular asosida ham matematik mahoratdan dalolat beruvchi nodavriylik, simmetriya,
assimetriya kabi matematik g oyalar yotadi.
ʻ
Irrigatsiya tizimlari, turli qal a va ko p qavatli saroylarni barpo etishda
ʼ ʻ
bajariladigan murakkab texnik vazifalar matematik hisob-kitoblarni talab etar edi.
Natijada, o rta asr Markaziy Osiyo falsafasida bilimning matematiklashuvi yangi
ʻ
bosqichga ko tarildi. Bu jarayonga “algoritm” tushunchasi yorqin misol bo la
ʻ ʻ
oladi. “Algoritm” algebraga oid masalalarni yechishga mo ljallangan metod
ʻ
sifatida birinchi bo lib Xorazmiy tomonidan ishlab chiqildi va fanga kiritildi
ʻ . 13
“Algoritm” atamasi buyuk mutafakkirning ismidan olingan bo lib,
ʻ
keyinchalik u pozitsiyali sanoq sistemasi bo yicha tartiblash (raqamlashni), hozirda
ʻ
esa qo yilgan masalani yechimga olib keluvchi ma lum qatiy tartib, shuningdek
ʻ ʼ
kengroq ma noda qo yilgan maqsadni amalga oshirishga qaratilgan ma lum
ʼ ʻ ʼ
operatsiyalar tizimidir”. “Xorazmiyga qadar chiziqli va kvadrat tenglamalar fanga
ma lum edi. Ammo ular har doim turlicha va individual tarzda yechilar edi. Barcha
ʼ
uchun qabul qilingan umumiy, yagona qoida, algoritmlar mavjud emas edi” 14
.
Xorazmiyning buyuk xizmati shundan iboratki, u bu tenglamalarni tafakkur
uchungina emas, balki amaliy, kundalik vazifalarni bajarish uchun yaratadi, ya ni
ʼ
abstraktlik doimo konkretlikda o z ifodasini topadi”.
ʻ
Shuningdek, yurtimizdagi olimlar tomonidan trigonometrik elementlarning
sintezi ham amalga oshiriladi. Trigonometriya o rta asr allomalari tomonidan
ʻ
alohida fan sifatida shakllantirildi. Vaholanki, trigonometriya Yevropa ilmiy
doirasiga XVI asrning ikkinchi yarmida kirib boradi va yanada rivojlantiriladi .
Bugungi kunga kelib algoritm inson faoliyatining juda ko plab sohalarida
ʻ
qo llanib kelinmoqda. Ma lumki kibernetika, kompyuterlashtirish,
ʻ ʼ
13
Ocherki istorii ob щ yestvenno filosofskoy m ы sli v Uzbekistane. Pod. red. I.M. Muminova. –T.: Fan, 1977. B.59.
14
Ocherki istorii ob щ yestvenno filosofskoy m ы sli v Uzbekistane. Pod. red. I.M. Muminova. –T.: Fan, 1977. B.57.
21

axborotlashtirish algoritmga asoslangan, shu bois zamonaviy sivilizatsiyani
algoritmlashtirishsiz tasavvur etib bo lmaydi. Matematik sanoq sistemasini fanningʻ
barcha tarmoqlarida qo llash hamda algoritm, algoritmlashtirish g oyalari va
ʻ ʻ
ularning uyg unlashuvi hozirda biz foydalanayotgan raqamli texnologiyalar
ʻ
inqilobining asosi bo lib xizmat qilmoqda.
ʻ
Yuqoridagi mulohazalarimizdan ko rinib turibdiki, bilimlar
ʻ
integratsiyalashuvida o rta asr mutafakkirlarining buyuk xizmatlari bor. Ularning
ʻ
xitoy va ayniqsa hind matematiklaridan farqlari va muvaffaqiyatlari shundaki,
ularning ijodida induktiv metod juda ham keng qo llanilgan.
ʻ 15
Farobiy tomonidan
musiqaviy (tebranuvchi) hodisalar, she riyat, matematika usullari bilan tadqiq
ʼ
etiladi. Matematika g oyalarining arxitektura, geometriya estetik san at bilan
ʻ ʼ
uyg unlashuvi sodir bo ladi. Bu uyg unlashuv betakror ornamental san at, girihlar
ʻ ʻ ʻ ʼ
yaratilishiga olib keladi. Mutafakkirlar ijodidagi bilimlar integratsiyasi zamonaviy
fanlar rivojini yanada yangi bosqichga ko tardi. Shu sababli mutafakkirlarimiz
ʻ
ilmiy ijodida yaratilgan fanlararo yondashuv namunalarini o rganish olimlarimiz
ʻ
oldidagi vazifalardan biri deb hisoblaymiz.
15
Matviyevskaya G.P., Rozenfeld B.A. Matematiki i astronom ы musulmanskogo srednevekovya i ix trud ы (VIII-
XVII vv.). Kniga 2. –M.: Vostochnaya literatura, 1983. B.13.
22

2.2. Sharq allomalari ilmiy merosining bibliohrafik manbalarda aks etishi
Sharqning turli hududlarida yashab ijod qilgan buyuk zabardast
olim va allomalarning mumtoz ilmiy merosi hamda ularning jahon
sivilizatsiyasi rivojiga qo shgan bebaho hissasi va ilm-fan taraqqiyotida tutganʻ
o rnini chuqur ilmiy tadqiq etish, har tomonlama teran o rganish va keng tahlil
ʻ ʻ
qilish uchun vatanimiz va xorijiy davlatlardagi kutubxona va arxiv fondlarida
saqlanayotgan qo lyozma asarlarini aniqlash va o`rganish muhim va dolzarb
ʻ
masalaga aylanib bormoqdaHar xil mafkuraviy salbiy xurujlar avj olayotgan
bugungi kunda ajdodlarimizning ma’naviy merosini chuqur o rganish, ulardagi
ʻ
ezgu g oya, maqsad va ta’limotlarni keng xalq ommasiga yetkazish va shu asosda
ʻ
yoshlarda sog lom dunyoqarashni kuchaytirish, ularni azaliy, milliy
ʻ
qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalanishiga o z hissamizni qo shish kabi
ʻ ʻ
maqsad muddaolarda bu kabi qarorlar naqadar qo shimcha kuch, ishonch
ʻ
berishini anglab yetmoqdamiz.Sharq mamlakatlarida bevosita yozuv madaniyati
rivojlanishi natijasida arab qo lyozma va toshbosma kitoblari jamlanmalarining
ʻ
tashkil etilishi keng ommalashgan. Umumbashariy madaniyat durdonalari
bo lmish minglab qo lyozma kitoblar xattot va muqovasozlarning xolis,
ʻ ʻ
mashaqqatli mehnati tufayli bugungi kungacha yetib kelgan va umuminsoniy
ma’naviyat mulkiga aylangan. Bir necha asrlar davomida musulmon mamlakatlari
ilmiy ma’rifat borasida yuksak natijalarga erishgan. Sharq mintaqasi tarixida
faoliyat olib borgan olimlarning hayot va ijodining namunaviy tarixi inson
tafakkurining mahsuli, ular kitoblarini o rganish to plangan tajribalarga doir ilmiy
ʻ ʻ
xulosalar chiqarish imkonini beradi.Xususan, az Zamaxshariyning ko plab asarlari
ʻ
arab tili va grammatikasiga bag ishlangan kitoblari so zimizning yaqqol
ʻ ʻ
misolidir. Shuningdek, “Al-Mufassal” asari bir yarim yil ichida, 1121 yil Makkada
yozilgan.
Zamaxshariyni “Al-Mufassal” (“Grammatika bo yicha mufassal kitob”,
ʻ
1121-yil) asari arab tili nahvu sarfini o rganishda yirik qo llanma sifatida azaldan
ʻ ʻ
Sharqda ham, G arbda ham shuhrat topgan. Shom (Suriya) hokimi Muzaffariddin
ʻ
Muso kimdakim Zamaxshariyning ushbu asarini yod olsa, unga 5 ming kumush
23

tanga va sarupo sovg a qilishni va’da bergan. Bir qancha kishilar asarni yod olib,ʻ
mukofotga sazovor bo lishgan. “Al-Mufassal”ning ixchamlashtirilib, muxtasar
ʻ
holatga keltirilgan nusxasi “Al-Unmuzaj” (“Namuna”) nomi bilan ataladi.
Grammatikaga oid asarlaridan “Sharh abyat kitob Sibavayh” (“Sibavayh
kitobining sharhi”) —arab tilshunosi Sibavayh (796 yili vafot etgan)ning
kitobiga yozilgan mukammal sharhdir. Ushbu arab tili grammatikasiga
bag ishlangan “Al-Mufassal” kitobi ahamiyatiga ko ra, arab olimi
ʻ ʻ
Sibavayhning asarlaridan so ng ikkinchi o rinni egallaydi, deb hisoblanadi. Bu az
ʻ ʻ
Zamaxshariy asari o z vaqtida qanchalik qadrlanganligini ko rsatadi. Ushbu asar
ʻ ʻ
qo l yozmasi Toshkentda, O zR FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi.Uning
ʻ ʻ
ma’naviyat va ma’naviy madaniyat haqidagi fikrlari ham axloq, tarbiya, nasihat
doirasida bayon qilingan. Masalan, u maqtovga, yolg on g urur, kibrga
ʻ ʻ
berilmaslikka chorlaydi: “Agar kimdur o zining kelib chiqishi bilan maqtansa, bu
ʻ
sarob kabi zohiriydir”, “Haqiqat va nomus yo li o rmondagi arslon qadami bilan
ʻ ʻ
tenglashadi”, “Savdogarning hurmati va nufuzi uning hamyonida, olimniki -
kitobida”, “Til orqali (ruhiy) madad moddiy madaddan ustundir”.Umuman, az
Zamaxshariy bilim va umuminsoniy sifatlar orqali erishish mumkin bo lgan iroda
ʻ
haqida, insoniyatni farovonlik va xotirjamlikka intilishi haqida yozgan.Hayotligida
uni “Butun dunyo muallimi”, “Barcha arablar va boshqa xalqlar muallimi”,
“Allohning qo shnisi”, “Xorazm shuhrati” va boshqa nomlar bilan
ʻ
ulug lashgan.1144-yil ona diyori Xorazmda vafot etgan. Gurganjga dafn etilgan.
ʻ
Milodgacha bo lgan II asrdan milodiy XV asrga qa- dar qadimiy xalqaro
ʻ
transport arteriyasi vazifasini ba- jarib, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O rta
ʻ
va Yaqin Sharq, O rta Yer dengizi mintaqasi kabi hudud va mamlakatlarni bog lab
ʻ ʻ
kelgan Buyuk Ipak yo lining ulkan, beqiyos rolini baholashning o zi qiyin.
ʻ ʻ
Mazkur yo l nafaqat yuqorida zikr etilgan hudud- lar o rtasida savdo-sotiq
ʻ ʻ
aloqalarini, balki qit'alar va davlatlar o rtasida axborot almashuvini ta'minlashga
ʻ
xizmat qildi, yangi texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni buyumlar, porox,
qog oz va boshqa ko plab mah- sulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo jaligi ekinlari
ʻ ʻ ʻ
va agrotexnologiyalarning, shuningdek, madaniy qadriyatlar- ning rivojlanishida
24

muhim vosita vazifasini bajardi va shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot va
texnologiyalar alma- shuvi uchun shart-sharoitlar yaratdi.
Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining ilmiy bi- lim va yutuqlar bilan
bir-birini boyitib borishi alohida rol o ynadi. Buyuk Ipak yo li orqali Yevropaga,ʻ ʻ
Yevropadan esa Osiyoga Sharq va G arb olamidagi ulug alloma va mu- tafakkirlar
ʻ ʻ
faoliyati to g risidagi ma'lumotlar yetkazildi. Sokrat, Platon, Aristotel, Ptolemey va
ʻ ʻ
antik davrga man sub boshqa buyuk allomalarning ilmiy asarlari, g oya va
ʻ
kashfiyotlarini o rganish uchun amaliy imkoniyat vujudga keldi.
ʻ
Ma'lumki, o sha davrlarning an'analariga ko ra, ma'- rifatparvar mutafakkir
ʻ ʻ
va faylasuflar, olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida
panoh topgan- lar. Ular orasida IX-XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma'mun
akademiyasi va «Bayt ul-hikma», ya'ni «Donish- mandlik uyi» degan nom bilan
shuhrat qozongan Bag dod akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda
ʻ
shakllangan Mirzo Ulug bekning ilmiy maktabida samara- li mehnat qilgan bir
ʻ
guruh olimlar butun dunyoga dong taratdilar.
Tadqiqotchi olimlarning fikricha, Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi
IX-XII va XIV-XV asrlarda bamisoli po rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli
ʻ
ilmiy- madaniy yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa
mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijo- biy ta'sir ko rsatgan Sharq Uyg onish
ʻ ʻ
davri - Sharq Renessansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli
ravishda tan olingan.
Shu bilan birga, ko plab tadqiqotchilar qayd etganidek, agar Yevropa
ʻ
Uyg onish davrining natijalari sifatida adabiyot va san'at asarlari, arxitektura
ʻ
durdonalari, tibbiyot va insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan
bo lsa, Sharq Uyg onish davrining o ziga xos xususiyati, avvalo, matematika,
ʻ ʻ ʻ
astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy
fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon
bo ldi.
ʻ
O rta asrlarning ilk davrida Sharqda amalga oshiril- gan buyuk ilmiy
ʻ
kashfiyotlar haqida gapirar ekanmiz, zamonaviy matematika, trigonometriya va
25

geografiya fanlari taraqqiyotiga beqiyos hissa qo shgan Muhammad ibn Muso al-ʻ
Xorazmiy nomini birinchilar qatorida tilga olamiz. U o nlik pozitsion hisoblash
ʻ
tizimini, nol belgisi va qutblar koordinatalarini birinchilardan bo lib asoslab berdi
ʻ
va amaliyotga tatbiq etdi. Bu esa matematika va astronomiya fanlari rivojida
keskin burilish yasadi.
Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma'lumot va traktatlarni bayon
etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim
nazariyasi bo yicha ko plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunyo ilm-fani
ʻ ʻ
rivojidagi xizmatlari umume'tirof etilgan bo lib, Sharq olimlari orasida uning nomi
ʻ
va asarlari «algoritm va <algebra» kabi zamonaviy ilmiy atamalarda
abadiylashtirildi.
Ahmad Farg oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari”
ʻ
fundamental asarida olam- ning tuzilishi, Yerning o lchovi haqidagi dastlabki
ʻ
ma'lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko rinishga ega ekani xususidagi dalillar
ʻ
mavjud bo lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida
ʻ
astronomiya bo yicha asosiy darslik sifatida o qitib kelingan hamda Buyuk
ʻ ʻ
geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning
kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo lib xizmat qilgan. Ahmad Farg oniyning ama-
ʻ ʻ
liy yutuqlaridan biri uning O rta asrlardagi asosiy astronomik asbob-usturlob
ʻ
nazariyasini ishlab chiqqani va, shuningdek, Nil daryosida «nilomer» degan, ko p
ʻ
asrlar davomida suv sathini o lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan
ʻ
mashhur inshootni yaratgani bo ldi.
ʻ
Fazoviy trigonometriya asoschisi deb tan olingan, o zining matematika va
ʻ
astronomiya sohasidagi kashfiyotlari bilan shuhrat qozongan yana bir buyuk
alloma Abu Nasr ibn Iroqdir. Uni haqli ravishda «Ikkinchi Ptolemey» deb
ataydilar.
Ulug qomusiy alloma Abu Rayhon Beruniyning ilmiy dahosi bilan
ʻ
yaratilgan mislsiz kashfiyotlarga to liq baho berishning o zi qiyin. Beruniyning
ʻ ʻ
150 dan ziyod ilmiy ishlaridan bizgacha faqat 31 tasi yetib kelganiga qaramas-
26

dan, alloma qo lyozmalarining qo limizdagi ana shu to liq bo lmagan namunalariʻ ʻ ʻ ʻ
ham uning naqadar serqirra meros qoldirganidan dalolat beradi.
Beruniy dunyo ilm-fanida birinchilardan bo lib dengizlar nazariyasi va
ʻ
Yerning sharsimon globusini yaratish yuzasidan o ziga xos yangi g oyalarni taklif
ʻ ʻ
etdi, Yer radiusini hisoblab chiqdi, vakuum, ya'ni bo shliq holatini izohlab berdi,
ʻ
Kolumb sayohatidan 500 yil oldin Tinch va Atlantika okeanlari ortida qit'a
mavjudligi haqi- dagi qarashni ilgari surdi, minerallar tasnifi va ularning paydo
bo lish nazariyasini ishlab chiqdi, geodeziya faniga asos soldi. Shuning uchun ham
ʻ
XI asr butun dunyodagi tabiiy fanlar tarixchilari tomonidan «Beruniy asri» deb ata-
lishi bejiz emas.
Islom olamining eng mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda
insoniyatning eng buyuk mutafakkirlari- dan biri» degan unvonga sazovor bo lgan
ʻ
Abu Ali ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g urur va ehtirom
ʻ
tuyg ularini uyg otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug zot
ʻ ʻ ʻ
o z umri davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati, avvalo, tibbiyot
ʻ
va falsafa, shuningdek, mantiq, kimyo, fizika, astronomiya, matematika, musiqa,
adabiyot va tilshu- noslik sohalariga bag ishlangan. Leonardo da Vinchi,
ʻ
Mikelanjelo, Frensis Bekon va boshqa ko plab olimlar avlodi uning asarlarini
ʻ
o qib, hayratga tushganlar.
ʻ
Biz doim g urur va iftixor bilan e'tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng
ʻ
mashhur bo lgan, «Tib qonunlari» deb atalgan o zining bebaho fundamental asari
ʻ ʻ
bilan Ibn Sino keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari taraqqiyotining
asosiy yo nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda ham o z dolzarbligini
ʻ ʻ
yo qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya sohalarining eng muhim usullariga
ʻ
asos soldi. Bejiz emaski, bu kitob Yevropada XV asrda chop etilgan dastlabki
kitoblardan biri bo lgan va Yevropaning yetakchi universitetlarida qariyb 500 yil
ʻ
davomida tibbiyot ilmi ayni shu asar asosida o qitib kelingan.
ʻ
Ibn Sino va Beruniyning bizgacha yetib kelgan Aristotelning «Koinot haqida
kitob» asariga taalluqli yozishmalari buyuk allomalarimizning ilmiy muloqot olib
27

borish, antik davr falsafiy qarashlarini chuqur anglash va ularni rivojlantirish
borasida naqadar yuksak darajaga ko tarilganining mumtoz namunasidir.ʻ
X-XI asrlarda Xorazm zaminida ijod qilgan Beruniy, Ibn Sino va boshqa
buyuk alloma va mutafakkirlari- mizning xizmatlari ularning ilmiy ishlari va
asarlari doira- si bilangina chegaralanib qolmaydi, balki insoniyatning intellektual
tarixida chuqur iz qoldirgan ilmiy maktab – Xorazm Ma'mun akademiyasini
shakllantirishdek muhim masalani ham qamrab oladi.
X asrning qomusiy allomasi Abu Nasr Farobiyni za- mondoshlari, universal
bilimlarga ega bo lgani bois, Sharq Aristoteli» deb ataganlar. U ko plab fanlarni
ʻ ʻ
ilmiy kashfiyotlar bilan boyitdi, turli mamlakatlar olimlarining falsafiy qarashlarini
rivojlantirdi va 160 dan ortiq asar yozdi. Ulardan eng mashhurlari «Mohiyat
xususida so z», “Fanlarning paydo bo lishi haqida kitob», «Tafakkur mo- hiyati»
ʻ ʻ
va boshqa asarlar hisoblanadi. Farobiy asarlarining asosiy qismi ko plab Yevropa
ʻ
va Sharq tillariga tarjima qilingan va hozirgi kunga qadar chuqur tadqiqotlar
mavzusi bo lib kelmoqda.
ʻ
O rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining butun bir avlodi haqida
ʻ
so z yuritar ekanmiz, Amir Temur va Temuriylar davri deb nom olgan davr haqi-
ʻ
da, nomi ilm-ma'rifat osmonida bamisoli yorqin yulduz bo lib porlab kelayotgan
ʻ
Mirzo Ulug bek va uning Qo- zizoda Rumiy, Ali Qushchi singari ko plab
ʻ ʻ
safdoshlari va shogirdlari xususida eslamasdan o tolmaymiz.
ʻ
Barchamizga yaxshi ma'lumki, Amir Temurning nabi- rasi bo lgan, 40 yil
ʻ
Samarqandda hukmdorlik qilgan Mirzo Ulug bek astronomiya sohasidagi buyuk
ʻ
alloma sifatida shuhrat qozongan va uning nomi haqli ravishda Kopernik, Jordano
Bruno, Galiley va boshqa ulug ilm-fan daholari qatorida tilga olinadi.
ʻ
Mirzo Ulug bekning XV asrda tuzgan astronomiya jadvalida 1018 ta
ʻ
yulduzning holati va joylashuvi bayon qilingan bo lib, bu asar astronomik
ʻ
o lchovlar bo yicha 16 asr davomida yaratilgan birinchi yangi katalog edi.
ʻ ʻ
Mirzo Ulug bekning safdoshi al-Koshiy birinchi bo lib o nlik kasrlarni ilmiy
ʻ ʻ ʻ
iste'molga joriy etdi, erkin daraja- lar ildizlarining izchil yaqinlashib borishi va
ularni topish metodlarini ishlab chiqdi.
28

Mirzo Ulug bek observatoriyasi bilan Samarqandni o rab turadigan engʻ ʻ
baland tepaliklardan birida joylash- gan, buyuk alloma nomi bilan ataladigan
muzeyga tashrif chog ida yanada batafsil tanishish mumkin.
ʻ
Abu Abdulloh Rudakiy, Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Sa'diy, Hofiz
Sheroziy, Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ko plab buyuk faylasuflar,
ʻ
shoir va ma'rifatparvarlarning ijodiy merosida donishmandlik va borliq olamni
gumanistik anglashning juda ulkan, bitmas-tuganmas mas xazinasi saqlanib
kelmoqda. Bu meros haqiqatan ham jahon ahamiyatiga molik bebaho boylik
hisoblanadi.
Dunyo tarixidagi birinchi turkiy tillar lug ati bo lmish <<Devoni lug atit-
ʻ ʻ ʻ
turk>> kitobi muallifi Mahmud Koshg ariy bo lib, u o z asarida yuksak mahorat
ʻ ʻ ʻ
bilan to plashga erishgan so z boyligining tom ma'nodagi oltin zarralarini - turkiy
ʻ ʻ
maqol va she'rlarni ham keltirib o tgan. Koshg ariy turkiy xalqlarning tili,
ʻ ʻ
madaniyati, etnografiyasi va folklorining birinchi tadqiqotchisi hisoblanadi.
Arab tili grammatikasining asoschisi sifatida tan olin- gan buyuk tilshunos,
adabiyotshunos, geograf va faylasuf alloma – Mahmud Zamaxshariy hayotlik
davridayoq keng shuhrat qozongan. U, shuningdek, tarixdagi birinchi ko p tilli
ʻ
lug at arabcha-forscha-turkiy lug atning asoschisi bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Albatta, biz barchamiz O rta asrlarda Sharqda yashab ijod qilgan, o sha davr
ʻ ʻ
voqealaridan guvohlik beradigan, bebaho asarlar yaratgan buyuk tarixchilar
avlodiga, eng avvalo, Ahmad ibn Arabshoh, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali
Yazdiy, Hofizi Abro , Xondamir, Abduraz- zoq Samarqandiy va boshqa
ʻ
allomalarga o zimizning cheksiz hurmat-ehtiromimizni bildirishimiz ham qarz,
ʻ
ham farzdir.
29

XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Sharqning turli hududlarida
yashab ijod qilgan buyuk zabardast olim va allomalarning mumtoz ilmiy
merosi hamda ularning jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo shgan bebaho hissasi vaʻ
ilm-fan taraqqiyotida tutgan o rnini chuqur ilmiy tadqiq etish, har tomonlama
ʻ
teran o rganish va keng tahlil qilish uchun vatanimiz va xorijiy davlatlardagi
ʻ
kutubxona va arxiv fondlarida saqlanayotgan qo lyozma asarlarini aniqlash va
ʻ
o`rganish muhim va dolzarb masalaga aylanib bormoqdaHar xil mafkuraviy salbiy
xurujlar avj olayotgan bugungi kunda ajdodlarimizning ma’naviy merosini
chuqur o rganish, ulardagi ezgu g oya, maqsad va ta’limotlarni keng xalq
ʻ ʻ
ommasiga yetkazish va shu asosda yoshlarda sog lom dunyoqarashni
ʻ
kuchaytirish, ularni azaliy, milliy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalanishiga
o z hissamizni qo shish kabi maqsad muddaolarda bu kabi qarorlar naqadar
ʻ ʻ
qo shimcha kuch, ishonch berishini anglab yetmoqdamiz. Sharq mamlakatlarida
ʻ
bevosita yozuv madaniyati rivojlanishi natijasida arab qo lyozma va
ʻ
toshbosma kitoblari jamlanmalarining tashkil etilishi keng ommalashgan.
Bu davrga kelib Sharq olimlari (tabiblar, faylasuflar, tarixchi va filologlar,
geograflar)ning, fiqh ilmining yirik vakillari va adabiyot namoyondalarining
biografiyalari to plamlari yaratilgan edi. Ibn Yoqutning (1229 yilda vafot etgan)
ʻ
„Irshod ul-adib“ (u 1040 olim va adabiyotchilar biografiyasi majmuidan iborat)
hamda tavsif etilayotgan barcha o lka va joylarda istiqomat qilgan mashhur olimlar
ʻ
asarlari nomlarining ro yxati ilova qilingan „Mujam ul-buldan“ („Mamlakatlar
ʻ
majmui“), Ibn un-Nodimning X asrgacha amb tilida yaratilgan barcha asosiy
asarlar tavsifini o z ichiga olgan „Kitob ul- fixrist“ kabilarni bibliografik
ʻ
mazmundagi asarlar sirasiga kiritish mumkin. Jumladan, „Kitob ul-fixrist“ da arab
yozuvi tarixining dastlab- ki uch asri mobaynida yaratilgan hamda qo lyozmalari
ʻ
bizgacha yetib kelmagan minglab asarlar haqida ma lumot beriladi. Har qanday
ʼ
ilmiy tadqiqotni olib borish sharti sifatida ma lum soha bo yicha yaratilgan mavjud
ʼ ʻ
adabiyot bilan tanishmoq zarurati olimlarni o z salaflari asarlarining keng va
ʻ
batafsil ro yxatini tuzishga da vat etar edi. Bu jarayon tarixiy, tabiiy fanlar sirasiga
ʻ ʼ
30

kiruvchi sohalarga oid asarlar, yirik tarixiy-jo g rofiy va tarixiy-biografik qomuslarʻ ʻ
(o ika, shahar va joylar tarixi, tazkira va bibliografik lug at tipidagi asarlar),
ʻ ʻ
muallifning ustozi yoki ustozlari, biror mashhur salafi haqida esdaliklar yaratishda
muhim edi. Biobibliografik asarlarda mashhur shaxslar kasb-korligi bo yicha
ʻ
guruhlanardi. Masalan, as-Sirafi (Xasr) va Ibn al-Kifti (XII asr) grammatiklar,
ularning tarjimai hollari va yozgan kitoblari ro yxati bilan birga, Ibn Djuldjul (X
ʻ
asr) va Ibn Abi Usaybiya (XIII asr — „Uyyunu al-anbiyya“) tabiblar, ash-
Shubushti (X asr „Kitab ad- diyarat“) — yarmi adabiy antologiya, yarimi xristian
monastrlar tarixi, as-Suyyuti filologik va Qur’oniy fanlar bo yicha asarlar
ʻ
ro yxatini keltirishadi. X asrda avlodi kelib chiqishi Xorazmdan bo lgan ibn Yusuf
ʻ ʻ
al-Katib al-Balxi (vafoti 997 yil) „Mafctix al-ulum — Ilmlar kaliti“ asarini
yaratadi. Kitob X asrda muomilada ishlatilgan ilmiy terminlar lug ati bo lib,
ʻ ʻ
barcha bilim sohalarini yoritadi va 15 bo limdan iborat. Buxoro va Xorazmda IX-
ʻ
X asrlarda yashab ijod etgan 124 shoirning tarjimai holi va asarlardan ba zilari
ʼ
Abu Mansur as-Saolibiyning 1017 yili yozilgan „Yatimat at-daxr“ antologiyasida
o z aksini topdi.
ʻ
Taassuf bilan aytish kerakki, o rta asr kutubxonalarining bunday hisob
ʻ
ro yxatlari (katalog, fixristlar) bu kunga qadar deyarli yetib kelmagan. Adabiy
ʻ
manbalardan kutubxonalarda bunday hujjatlar bo lganligi haqida ayrim
ʻ
ma lumotlar olish mumkin xolos. Shunday bo lsa-da, ushbu ma lumotlar Turkiston
ʼ ʻ ʼ
kutubxonalarida kitoblarni faqatgina oddiy inventar ro yxatini tuzish yo li
ʻ ʻ
bilangina emas, balki ularni ma lum tartibda jamlangan kataloglar tuzish orqali
ʼ
hisobga olish an anasi ming yil ilgari boshlangan deyishga imkon beradi.
ʼ
31

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari
kengashi 43-sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi // Xalq so zi, 2016,
ʻ
19-oktyabr.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида »ги қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
3. Мирзиёy Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б.
II. Manbalar
1. Abu Rayhon al-Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
Tanlangan asarlar. – T. I. / Arabchadan A.Rasulov tarjimasi. Mas ul
ʼ
muharrir I.Abdullayev. – T.: “Fan”, 1968. – 488 b
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Abduxalimov B.A. “Bayt al-xikma i nauchnaya deyatelnost sredneaziatskix
uchen ы x v Bagdade” (IX-XI vv. Yestestvenn ы e nauki): Tar. fan. dokt. …
diss. avtoref. – T.: Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti.
2001. – 47 b.
2. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T.: “O qituvchi”, 1994.
ʻ 430 b.
3. Axundjanova, E.A. Sharq qo lyozmalar bibliografiyasi va tazkirachilik
ʻ
tarixi, Toshkent, 2021 – 20 b.
4. Buyuk allomalarimiz /Abduhalimov B. Islomov Z. va b.; H. S. Karomatov
tahriri ostida. – T.: Toshkent islom universiteti, 2002. – 78 b.
5. Ibrohimov N. Ibn Batuta va uning O rta Osiyoga sayohati. – T.: Sharq
ʻ
bayozi, 1993. – 104 b.
6. Muhamedov N. Shosh vohasi olimlarining ilmiy-ma naviy merosi. – T.:
ʼ
Toshkent islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2007. – 164 b.
32

7. Obidov R. O rta Osiyo olimlarining tafsir sohasidagi xizmatlari. – T.:ʻ
“Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2009. – 68 b.
8. Saidov A., Jo zjoniy A. Sharq sivilizatsiyasi: inson va huquq (o tmish va
ʻ ʻ
hozirgi zamon). – T.: Adolat, 2005. – 272 b.
9. Karimova S.U. Markaziy Osiyo olimlarining o rta asr Sharq ilmiy
ʻ
markazlardagi faoliyati // O zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga
ʻ
qo shgan hissasi. –Toshkent – Samarqand, 2007.
ʻ
10. Muminov I. O rta Osiyoda, o rta asrdagi ilg or tabiiy-ilmiy va falsafiy
ʻ ʻ ʻ
fikrlar tarixiga oid. 3 jild. –T.: Fan, 1972; Ocherki istorii ob щ yestvenno-
filosofskoy m ы sli v Uzbekistane — T., 1997; Nauchnoye nasledstvo. T.6. Iz
istorii fiziko-matematicheskix nauk na srednevekovom Vostoke. Traktat al-
Xarazmi, al-Beruni, Ibn al- Xuseyna al-Shirozi. –M.: Nauka, 1983 .
11. Xudojestvennaya kultura Sredney Azii IX-XIII vekov. Sb. statey. -Pod red.
L.I.Rempelya. – T.: Lit.i iskusstva.
12. Kubesov A. Matematicheskoye naslediye Al-Farabi. –Alma-Ata.: Nauka,
1974.
13. Knyazeva Ye.N. Transdissiplinarn ы ye strategii issledovaniy. Vestnik TGPU
(TSPU Bulletin). 2011. 10 (112).
14. Klassicheskaya nauka Sredney Azii i mirovaya sivilizatsiya . –T., 2000.
15. Ocherki istorii ob щ yestvenno filosofskoy m ы sli v Uzbekistane. Pod. red.
I.M. Muminova. –T.: Fan, 1977.
16. Matviyevskaya G.P., Rozenfeld B.A. Matematiki i astronom ы
musulmanskogo srednevekovya i ix trud ы (VIII-XVII vv.). Kniga 2. –M.:
Vostochnaya literatura, 1983.
17. Transdisiplinarity: BasarabNicolescu Talks with Russ Yolckmann //
INTEGRAL REVIEW. 2007.
33

Sharq allomalari faoliyatiga oid bibliografik manbalar va ularning tahlili

Sotib olish