• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 359.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение doc
Категория Психология

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

16 Продаж

Shaxs ijtimoiy psixologik xususiyatlari

I BOB.SHAXSNING IJTIMOIYLASHUVI TUSHUNCHASI VA ASOSIY MEZONLARI 1.1.Shaxs ijtimoiylashuvininng asosiy mezonlari Shaxs, uning dunyoni bilishi, o’zini va atrofidagi insoniy munosabatlarni anglashi, tushunishi va o’zaro munosabatlar jarayonida o’zidagi takrorlanmas individuallilikni namoyon qilishi hamda ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga bog’liq ayrim jihatlarini tahlil qilish bizga umumiy ravishda shaxs – jamiyatda yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon beradi. Ya’ni, u tug’ilgan onidan boshlab o’ziga o’xshash insonlar qurshovida bo’ladi va uning butun ruhiy imkoniyatlari ana shu ijtimoiy muhitda namoyon bo’ladi. Chunki agar insonning ontogenetik taraqqiyoti, ya’ni tug’ilgan onidan, to umrining oxirigacha bo’lgan taraqqiyoti davriga e’tibor beradigan bo’lsak, hali gapirmay turib, odam bolasi hayotining ilk daqiqalaridayoq, o’ziga o’xshash mavjudotlar davrasiga tushadi va keyingina ijtimoiy muloqotning barcha ko’rinishlarining faol obyekti va subyektiga aylanadi. “Shu nuqtai nazardan, har birimizning jamiyatdagi o’rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo bo’lgani, jamiyatga qo’shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sosializasiya deb yuritiladi. ” 1 Demak, sosializasiya yoki ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv – har bir shaxsning jamiyatga qo’shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni namoyon etishi, kerak bo’lsa, shu ijtimoiy tajribasi bilan o’z navbatida o’zgalarga ta’sirini o’tkaza olishi jarayonidir. Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o’rtasidagi muloqot va hamkorlikda turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga ko’rsatilayotgan ta’sir oddiy, mexanik tarzda o’zlashtirilmay, u har bir shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtai nazaridan 1 N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013-170 b. 7 o‘ziga xosligini tushuntirish va ko‘rsatish maqsadida bu sohada ish olib borayotgan barcha olimlar o‘z qarashlarini o‘ziga xos tarzda ifodalay olgan. Ijtimoiy psixologiya shaxsga turli xil vaziyatlarning ta’sirini o‘rganib, kishilar bir- birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishini va ular bir-birlarini qanday idrok etishlarini o‘rganadigan fan sifatida qiziqarlidir. Shuningdek, uning tadqiqot doirasiga barchani birdek qiziqtiradigan quyidagi savollar ham kiradi: — Kishilar bir- birlari haqida nimalarni o‘ylaydilar? Bizning o‘zimiz haqimizdagi tasavvurlarimiz qanchalik to‘g‘ri? Do‘stlarimiz haqidagisi-chi? Notanishlar haqidagi fikrlarimiz-chi? Bizning fikrlarimiz va harakatlarimiz orasidagi aloqa qanchalik ahamiyatga ega? — Odamlar bir-birlariga qanday va qay darajada ta’sir o‘tkazadilar? Ijtimoiy muhit ta’siriga qanday qarshilik ko‘rsatish mumkin? — Nima uchun odamlar ba’zida bir-birlarini xafa qiladilar, ba’zi paytlarda yordam beradilar? Bu savollarning barchasi o‘zaro bogliq boiib, ijtimoiy psixologiya ana shu savollarga javob topish bilan shug‘ullanadi. Qisqasini aytganda, ijtimoiy psixologiyada shaxsni o‘rganishning o‘ziga xosligi shundaki, bu fan odamlar bir- birlari haqida nima o‘ylashidan tortib, ular bir-birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishigacha o‘rganadi. Shaxs ijtimoiy psixologiyada, garchi uning shakllanishiga jinsi, temperamenti, irsiy belgilari kabi biologik tavsiflar ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatsa-da, ijtimoiy fenomen sifatida qaraladi. Ijtimoiy psixologiya sohasida tadqiqot olib boradigan mutaxassislarning aksariyati o‘z tadqiqotlarining asosiy yadrosi sifatida G.Olport, S.Meddi, Uilyam Jeyms kabi psixologlarning nazariyalariga tayanadi. Ulardan biri U.Jeymsning shaxs nazariyasida shaxs «Men»i haqidagi fikrlarini to‘liq ifodalay olgan, desak bo‘ladi. U. Jeyms shaxs «Men»iga xos ikki aspektni ajratib ko‘rsatdi: empirik «Men» va haqiqiy «Men». Empirik «Men» inson nimaniki «o‘zimniki» deb atay olgan barcha narsalar yig‘indisidir. Uning ichiga: Material «Men» — o‘z ichiga shaxsning tana tuzilishi va shaxsan uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan barcha narsalarini oluvchi «Men» bo‘lsa; Ijtimoiy «Men» — shaxsdagi uning atrofidagilar tan olgan «Men», har bir shaxsni o‘zi haqida uning atrofidagilarning fikri qiziqtiradi, albatta. Demak, 5 munosabatlarning an'anaviy shakllari. “Ijtimoiy psixologiya "ijtimoiy jihatdan aniqlangan shaxs" ning xatti-harakati va faoliyatini ko'rib chiqadi. beton real ijtimoiy guruhlar, individual hissa guruh faoliyatida har bir shaxs, sabablari, umumiy faoliyatga ushbu hissaning qiymati bog'liq”. 3 Aniqrog'i, bunday sabablarning ikkita turkumi o'rganiladi: shaxs harakat qiladigan guruhlarning tabiati va rivojlanish darajasiga bog'liq bo'lganlar va shaxsning o'zida, masalan, uning sotsializatsiyasi sharoitida. Shaxsga sotsial-psixologik yendoshish uni ma'lum guruhlarning a'zosi, konkret sharoitda o'ziga o'xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret odam deb tushunishdir. Shaxs sotsializatsiyasi to'g'risida gap ketarkan, uning fanda ko'pincha "Shaxs taraqqiyoti" yoki "Tarbiyasi" tushunchalari bilan sinonimdek ishlatilishiga alohida e'tibor berish kerak. Lekin sotsializatsiya sofijtimoiy-psixologik tushuncha bo'lib, aytib o'tilgan tushunchalardan farq qiladi. Sotsializatsiya - bu individning ijtimoiy muhitga qo'shilishi, ijtimoiy ta'sirlarni o'ziga singdirishi va aktiv ravishda muloqot sistemasiga kirib borish jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bolib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta'sirlarni qabul qiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda o'z xulq-atvorlari, munosabatlarida namoyon boladi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda ro'y beradi, chunki individda shaxs boTishiga extiyoj hamda shaxs boTishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tug'ilib, ijtimoiy muhitga qo'shilgan ondan boshlab, undagi shaxs boTishga intilishni, undagi shakllanish jarayonni kuzatish mumkin(masalan, chaqaloqlardagi bevosita emotsional muloqotda extiyojning borligi). Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi: 1) Faoliyat sohasi, ya'ni umr mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita yoki bilvosita jalb etilgan bo’lib, bu jarayonda fan katalogi kengayib, boyib boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarning, malaka va ko'nikmalarining, bilimlarning borligini talab etadiki, ularni qoniqtirish yo'lidagi 3 А.В. Юревич . Психология социальных явлений. М., 2014.-27 b 14 II BOB.IJTIMOIYLASHUV BORASIDAGI NAZARIYALAR, IJTIMOIYLASHTIRUVCHI MASKANLAR 2.1.Ijtimoiylashuv borasidagi nazariyalar. Ijtimoiylashuv jarayonini turli psixologik ilmiy maktablar turlicha tahlil qilganlar: 1) neobixeviorizm namoyandalari ijtimoiylashuv — bu ijtimoiy o‘rganishdir; 2) interaksionizm vakillari ijtimoiy o‘zaro ta’sirlar natijasi; 3) gumanistik psixologiya vakillari esa «Men» konsepsiyasining namoyon bo‘lishi deb ta’riflaganlar. Ijtimoiylashuv serqirra jarayon bo‘lib, yuqorida psixologiyaning ilmiy maktablari namoyandalari tomonidan keltirilgan fikrlar uning faqatgina bir tomonigagina asosiy urg‘u beradilar. “Hozirgi kunda jahon psixologlari ijtimoiylashuv muammosini ijtimoiy xulqatvorni boshqarishning dispozitsion konsepsiyasi nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqishga harakat qilmoqdalar. Bu konsepsiya shaxslararo munosabatlarga kirisha olish darajasiga bog‘liq bolgan ijtimoiy xulq-atvorni boshqarish tizimini tahlil qiluvchi dispozitsiyalar ierarxiyasini o‘z ichiga qamrab oladi. U ijtimoiylashuv mexanizmlariga quyidagilarni kiritadi: adaptatsiya; identifikatsiya; ishontirish; taqlid qilish.” 4 Adaptatsiya — shaxsning o‘z ichki xususiyatlarini o‘zi yashayotgan muhit xususiyatlaridan kelib chiqqan holda oczgartirishi. Shaxsning ijtimoiylashuvi borasida ish olib borgan olimlardan biri E. Frommdir Identifikatsiya — individ tomonidan ongli va ongsiz ravishda boshqalarning xulq-atvorini, qadriyatlarini va ijtimoiy me’yorlarini o‘zida qayta tiklashi (o‘ziniki qilib o‘zlashtirish). Taqlid qilish - individ tomonidan ongli va ongsiz ravishda boshqalarning xatti-harakati, yurish-turishi, gapirishini o‘zida qayta tiklash (o‘ziniki qilib o‘zlashtirish). Ishonish - individ tomonidan ongli va ongsiz holatda u bilan muloqotga kirgan insonlarning fikrlari, his-tuyg‘ulari, dunyoqarashlarini o‘zida qayta tiklash (o‘ziniki qilib o‘zlashtirish). Shaxsning ijtimoiylashuvida ijtimoiylashuv mexanizmlari muhim o‘rin tutadi. Shveytsariyalik psixolog J. Piaget hayotining katta qismini bolalarning atrofmuhitni idrok etish va ularga javob berish 4 N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013-170 b. 17 KURS ISHI Mavzu: SHAXS IJTIMOIY PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 1 «individning jamiyatga kirib borishi», «ijtimoiy ta’sirlarni o‘zlashtirish» hamda «ijtimoiy aloqa jarayonida ulardan foydalanish» kabi tushunchalar orqali ham ifodalanadi. Ijtimoiylashuv — bu bizning jamiyatga qo‘shilib yashashimiz va shu jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tajribalarni o ‘zlashtirishimizdan iborat bo'lgan jarayondir. Bu jarayon uch bosqichdan iborat holda kechadi: Individ ijtimoiy tajribani — qabul qilishi, singdirishi; — o‘z hayoti, faoliyati, munosabati jarayonida qo‘llashi; — o‘zgalarga uzatishi, o‘z ta’sirini o‘tkaza olish jarayonidii'. Ijtimoiylashuvni quyidagi sxema orqali tushunish osonroq kechadi: Ijtimoiylashuv ikki tomonlama jarayondir, bir tomondan individning jamiyatga kirib borib, undagi malakalarni o‘zlashtirish jarayoni boisa, ikkinchi tomondan, inson faolligi hamda jam iyatdagi faol ishtiroki orqali ijtimoiy aloqalarni o‘rnatishdir. Ijtimoiylashuv g‘oyasini psixologiya sohasiga kiritgan hamda bu muammoni ijtimoiy psixologik bilimlarni rivojlantirish uchun muammo sifatida olib kirgan olimlar ijtimoiylashuvning aynan shu ikki tomoniga katta e’tibor qaratishgan. Ijtimoiylashuv jarayonining birinchi tomoni — ijtimoiy malakalarni o‘zlashtirish — bu jamiyatni insonga ta’sir etuvchi tavsifsi, ikkinchi tomoni esa — inson faolligi — insonning jam iyatga o‘zining faoliyati orqali ta’sir etishidir. Bunda inson faolligi pozitsiyasi — ijtimoiy aloqalarga har qanday ta’sir ma’lum bir qaror qabul qilish va keyinchalik shu qarorni bajarish uchun m a’lum bir faoliyat strategiyasini ishlab chiqish orqali tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv jarayoni shu keltirilgan tushuntirishlar orqali shaxs shakllanish jarayoniga qarshi chiqmaydi, lekin, bu muammoga turli tomondan yondashishni talab qiladi. G.M.Andreyevaning fikriga ko‘ra, «Yosh psixologiyasi uchun bu muammo «shaxs» mavzusiga taalluqli bo‘lsa, ijtimoiy psixologiya uchun «shaxsning jamiyatga ta’siri» tomondan qiziqroq hisoblanadi». Ijtimoiylashuv katta kuch hisoblanadi. Muvofiqlik istagi istisno emas, balki qoidadir. Bu ikkita sababga bog'liq: insonning cheklangan biologik imkoniyatlari va madaniyat tufayli yuzaga kelgan cheklovlar. Cheklangan biologik qobiliyatlar haqida gapirganda nimani nazarda tutayotganimizni tushunish qiyin emas: odam qanotsiz ucha olmaydi va uni bunga o'rgatib bo'lmaydi.Har qanday madaniyat turli 29 ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotlaydiki, oilaning to liq bolishi, ya’ni, ota-onaning o'zaro tinch-totuv yashashi, ular orasida me’yorl insoniy munosabatlar va soglom m a’naviy muhitning mavjudligi bolaning nafaqat jismoniy jihatdan salomatligini, balki ma’naviy va ruhiy jihatdan ham barkamol boiib shakllanishiga zamin yaratadi. Bola uchun oilada ham ota, ham onaning bolishi zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada o‘zini tutishiga qarab, o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga boigan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il bola onasining fazilatlari, oiladagi tutim i va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turm ush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi b olishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, o‘zini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turm ush o‘rtog‘iga qanday munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bo‘lib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining yetakchi tamoyili hisoblanadi. Shu bois ham bolaning tom ma’noda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bo‘lishi uchun oila muhiti sog‘lom, barqaror, er va xotin bir-birlariga g‘amxo‘r, mehrli va sadoqatli bo‘lishlari o‘ta muhimdir. 2.2.Ijtimoiylashuvda jamiyatdagi tashkilotlarning roli O‘quv muassasalari — bog‘cha, maktab, litsey va kollejlar, Oliy o‘quv yurti — bu muassasalarning har biri individning ijtimoiylashuvida katta o‘rin egallaydi. Bola bog‘chadan to Oliy o‘quv yurtini tugatguncha bo‘lgan davrda juda katta ijtimoiy tajribani egallaydi va keyingi faoliyatida albatta bulardan foydalanadi. Shaxsning ijtimoiylashuvida oila va mahalladan so‘ng ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy maskanlardan biri — maktabgacha ta’lim muassasalaridir. Ularning bu jarayonda o‘ziga xos ahamiyati shundaki, maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlari bolaning ota-onasi bilan bevosita, har kuni muloqotda bo‘ladi va ular maktab ma’muriyatidan farqli ikki xil funksiyani bajaradi: rasmiy 23 Kattalarning ijtimoiylashuvi asosan tashqi xattiharakatlarning o'zgarishini anglatadi va bolalarning ijtimoiylashuvi jarayonida qiymat yo'nalishlarining shakllanishi kuzatiladi. Kattalar ma'lum ijtimoiy me'yorlarni mustaqil ravishda baholay oladilar va bolalar ularni faqat o'zlashtira oladilar. Va nihoyat, kattalarning ijtimoiylashuvi insonga ma'lum ko'nikmalarni egallashga yordam berishga qaratilgan, bolalarning ijtimoiylashuvi esa ko'proq motivatsiya sohasiga tegishli. Har qanday shaxs ijtimoiy muhitda yashar ekan o‘sha ijtimoiy muhit uning ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadi va maskan vazifasini bajaruvchi bir qancha muassasalarga ega bo‘ladi. Shaxs ijtimoiylashuviga ta’sir o‘tkazuvchi atrof- muhitni birlamchi va ikkilamchi ijtimoiylashuv maskanlariga ajratish mumkin. Oila muhiti har bir shaxs uchun ana shunday birlamchi, dastlabki ijtimoiylashuv o‘chog‘i, fan tilida aytilganda ijtimoiylashuv maskani hisoblanadi. Shuningdek, o‘zbek muhitida mahalla va ta’lim-tarbiya muassasalari ham birlamchi ijtimoiylashuv maskani sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlariga esa mehnat jamoalari, OAV, turli xil jamoatchilik tashkilotlari, din kabilarni kiritish mumkin. Shuningdek, mehribonlik uylari, maxsus internatlar, harbiy bilim yurtlarida nisbatan uzoq vaqt mobaynida bolalarning tarbiyalanishini, o‘sha yerning me’yorlari, qadriyatlari va talablari ta’sirida uning dunyoqarashi shakllanishini, o‘sha yerdagi ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi hisobga olinsa, bu maskanlar ham ijtimoiylashuv maskanlari sifatida tan olinishi maqsadga muvofiqdir. Oila — bu maskanning ahamiyatini anglash uchun «Qush uyasida ko‘rganini qiladi» degan maqolni tahlil qilishning o‘zi kifoya. Ya’ni har qanday bola o‘z oilasida o‘zlashtirgan tajribalaridan hayoti davomida foydalanadi va uni keyinchalik o‘z farzandlariga ham o‘rgatadi. Har qanday jamiyat taraqqiyoti shu jamiyatdagi sog‘lom oila muhitiga bog‘liqdir. Sog‘lom oila muhitida sog‘lom avlodlar tarbiyalanadi va kamol topadi. Ma’lumki, dunyoga kelgan go‘dakning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Aynan shu maskan quchog‘ida bola ijtimoiy muhitga moslashib, ijtimoiy m e’yorlar va qadriyatlarni o‘zlashtiradi. Shular asosida ijtimoiy hayotga kirib boradi. Farzand oilada kamol topar ekan, u 20 33 32Ijtim oiylashuvJamiyatga qo’shilib yashashimiz Ijtimoiy tajribalarni orttirishimiz Quyidagilarni o’z ichiga oladi: Ijtimoiy tajribani: -qabul qilish, singdirishi: -o’z hayoti, faoliyati munosabati jarayonida qo’llashi: usullarini o'rganishga bag'ishladi. Uning tajribalari intellektual rivojlanishning ma'lum bosqichlari mavjudligini ko'rsatdi, ularning har biri ma'lum bir bosqichda bola bajarishi mumkin bo'lgan ba'zi aqliy "operatsiyalar" bilan tavsiflanadi. l.P. Podlosiyning ta’rifi bo'yicha, ijtimoiylashuv mexanizmlari quyidagilardan iborat: Bostirish mexanizmi. Uning mazmuni muayyan g‘oya, fikr, xohish-istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bostirish mexanizmi tarbiyaning keng tarqalgan usulidir. Ajratish mexanizmi. Bu ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson o‘zi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. U odatda nizolarni hal qilish kuzatiladi. O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi — agar tarbiyalanuvchiga uning yutuqlari do‘stinikiga nisbatan ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o‘ziga nisbatan hurmati pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. Bu esa uning o‘z «Men»ini cheklab qo‘yishi va qiyinchiliklar oldida ojiz qolishi demakdir. Loyihalash mexanizmining o‘z kamchiliklarini boshqalarga tegishli deb hisoblash tashkil qiladi. Ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmlaridan biri identifikatsiyadir. Identifikatsiya jarayonida shaxs xayolan o‘zini boshqalar bilan qiyoslaydi. Ijtimoiy, jinsiy rollarni, qadriyatlarni, an’analarni o‘zlashtiradi, ularni o‘zaro taqqoslaydi, fikr yuritadi. Hayotining dastlabki ikki yilida bolalar hissiy-motor intellektiga yoki jismoniy muhit haqida bilimga ega. Ushbu bosqichda ular turli xil narsalarni, o'yinchoqlar, stakanlar, qoshiqlar va boshqalarni o'zlashtirishga harakat qilishadi.ikki yoshdan olti yoshgacha bolalar allaqachon majoziy fikrlash va intuitiv operatsiyalarni amalga oshirishga qodir. Ular asosan ramzlarni, ayniqsa tilni manipulyatsiya qilish bilan band. Ushbu bosqichdagi o'yinlar ko'pincha fantaziya, turli xil xayoliy vaziyatlar xarakteriga ega. Keyingi besh-olti yil ichida bolalar (allaqachon maktab o'quvchilari) mantiqiy fikrlashni boshlaydilar va o'z xatti-harakatlarini boshqa odamlar bilan bog'laydilar. 18 sub’ekt va uni o’rab turgan ijtimoiy muxitning o’zaro faol yaqinlashuvi natijasi hisoblanadi. 1.2.Shaxsni o'rganish: ijtimoiy psixologiya va uning dolzarb muammolari Muloqot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning ham egasi - subyekti hamda obyekti aslida, alohida shaxs, konkret odamdir. Shuning uchun ham Ijtimoiy psixologiya alohida shaxs muammosini ham o'rgandiki, uni o'sha turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi degan nuqtai nazardan tekshiradi. Ma'lumki, shaxs muammosi umumiy psixologiyada ham, pedagogik psixologiyada ham, differensial, huquqiy psixologiya va psixologiyaning qator maxsus bo'limlarida ham o'rganiladi. Har bir bo'lim yoki tarmoq uni oz mavzu va vazifalari nuqtai nazaridan shaxsga taalluqli bolgan muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning maxsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi deb hisoblansa, sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning obyekti deb qaraydi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning o'ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan boladigan turli shakldagi o'zaro munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi. Ya'ni Ijtimoiy psixologiya, avvalo, biror guruhning a'zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori qanday qonuniyatlarga bo'ysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta'sirlari uning ongida qanday aks topishini o'rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta'siri qay yo'sinda sodir bolishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya muammosi bilan uzviy bog'liq bo'lsa, bu ta'sirlarning shaxs xatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon bolishi ijtimoiy yo'l-yo'riqlar muammosi bilan bog'liqdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadiganfazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bolishini aniqlagan holda, shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarni ishlab chiqish Ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Shaxs psixologiyasining shakllanishiga u mansub bo'lgan ma'lum bir ijtimoiy guruhlarning munosabatlari ham o'z ta'sirini ko'rsatadi. Bunday o'zaro ta'sir va muloqot jarayonida shaxslarning bir-biriga ta'siri sodir bo'lishi bilan 11 oila a’zolarining o‘zaro munosabatlaridan doimo ibrat oladi. Shular zaminida u boshqa kishilarning xulq-atvori, xatti-harakatlarini o‘rganib, farqlay boshlaydi va ular bilan munosabatga kirishishi, muloqotda bo‘lishining usul va shakllarini o‘rganib boradi. Aynan oila bag‘rida bola boshlang‘ich ijtimoiylashuvni oladi. Oila a’zolarining munosabatlari misolida u boshqalar bilan muloqot qilishga o‘rganadi, xulq-atvori va munosabatlar shakllarini tushunib boradi va bu tushunchalari uning o‘smirlik va balog‘at yillarida ham saqlanib qoladi. Ota-onaning farzandini noto‘g‘ri xatti-harakatiga nisbatan reaksiyasi, ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteri, oiladagi garmoniya yoki disgarmoniya darajasi, qondosh aka-uka va opa- singillar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteri oilada va undan tashqarida bola agressiv xulq-atvorini belgilab beruvchi hamda uning balog‘at yillarida atrofdagilar bilan quradigan munosabatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi. “Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama yetuk, barkamol, aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega boladi.” 6 Ya’ni, oila va uning soglom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb- hunarli bolish, muomalada axloq-odob me’yorlariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday me’yortiv va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy me’yorlar, xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam boisa, uning me’yortiv ta’siri ham shunchalik samarali boladi. Bunday oilada o‘zining qadriyatlaridan tashqari Jam iyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va me’yorlar hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o‘rgatilgan boladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik maktab, kollej yoki litseyda o‘qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, 6 Do‘stmuhamedova Sh.A. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi. – T., 2000. – 19 b. 21 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Prezidentimiz aytganlaridek har bir individ tug‘ilganidan boshlab to umrining oxiriga qadar « уе r-u ko‘kdagi o‘zgarishlarni sezib, his qilib, ulardan saboq chiqarib» yashaydi degan fikrni ilgari surgan. Aytish mumkinki, aynan mana shunday jarayonlarni boshidan kechirgan individgina shaxs bo‘lib shakllanadi va jamiyat hayotiga qo‘shila oladi. Buning uchun undan hamisha «o‘zining yon-atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi bilan qarash» talab etiladi. Shundagina u yetuk inson bo‘lib ulg‘ayishi va jamiyat uchun kerakli shaxs bo‘la olishi mumkin. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasi va predmeti — shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanish qonuniyatlari ekanligini ko‘pgina ijtimoiy psixologlar ta’kidlab o‘tganligi ma’lum. Shunday ekan, ushbu maqolada biz shaxs va jamiyat munosabatlariga oid muammolarning boshqa jihatlarini kengroq yoritishni maqsad qildik. Chunki bo‘lajak psixolog, psixologiya fani o‘qituvchisi sifatidagi mutaxassis — talabalar uchun bu kabi muammolarga doir bilimlarni chuqur egallash o‘z mutaxassisligini chuqur egallashgagina xizmat qilib qolmay, balki ularning keyingi faoliyatlarida ham o‘ziga xos zaruriyat kasb etadi. Ayniqsa shaxs va shaxslararo munosabatlar doirasida yuz beradigan aloqalar chuqur yoritilgan bo‘lib, bu bo‘lajak mutaxassislarning bilimlarini yanada oshirishga xizmat qilishi ko‘zda tutilgan. Bu maqolada zamonaviy psixologiyada hozirgi kun uchun dolzarb bo‘lgan mavzular imkon doirasida qamrab olingan. Bu mavzularni yoritishda xorij hamda rus psixologiyasi namoyandalarining o‘tkazgan tadqiqotlari va qarashlaridan foydalandik. Odamzotning yashash sharoiti, boshqacha qilib aytganda uni qamrab turgan ijtimoiy muhitning doimo o‘zgarib borishi qonuniy bir jarayondir, shunday ekan, shaxs muammosi va uni o‘rganish barcha fanlar qatori ijtimoiy psixologiya uchun ham hamisha dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolaveradi. Muammolar qanchalik bir-biriga o‘xshash bo‘lmasin, ular har gal boshqacha tarixiy sharoitda, o‘zgargan ijtimoiy muhitda yashovchi, binobarin, o‘zgacha tafakkur tarziga ega bo‘lgan dunyoni boshqacha his etuvchi va tushunuvchi insonning muammolari bo‘lib 3 1. N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013-170 b. 2. V.M.Karimova. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. -T.: Fan va texnologiya nashriyoti, 2012-298 b 3. F.A.Akromova. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: Nizomiy nomidagi TDPU – 2007 -185b 4. Hayitov, O.E. Boshqaruv psixologiyasi: Darslik. -Chirchiq: O‘zDJTSU – 2020 5. А.В. Юревич . Психология социальных явлений. М., 2014. -27 b 6. Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti: ped. fan. dok. diss. – Toshkent, 2007. – 305 b. 7. Do‘stmuhamedova Sh.A. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi. – T., 2000. – 19 b. 8. Ismatova N.G. Upravlenie protsessom professionalnoy adaptatsiya molod ы x pedagogov sredney shkol ы . Diss. …kand.ped.nauk. – T., 2011.–170 s. 9. Белогай К.Н.Введение в пренатальную психологии. Томск, ТПГУ, 2008. II. Axborot manbaalari 1. http://tipi.uz 2. http://tdpu.uz 3. http://Ziyonet.uz 4. http://edu.uz ILOVALAR 31 shaxsning atrofida qancha alohida ijtimoiy guruhlar mavjud bo‘lsa, uning uchun shuncha ijtimoiy «Men»i mavjud bo‘ladi; Psixik «Men» — individning ijtimoiy muhitda uning kimligini namoyon qilishiga yordam beruvchi qobiliyat va iqtidorlarining yig‘indisi hisoblanadi; Haqiqiy yoki axloqiy «Men» — shaxsning o‘zini anglashi, o‘z-o‘ziga baho berishi doirasidan iboratdir. Zamonaviy psixologiyada bunday «Men»ni shaxsning markaziy bo‘g‘ini sifatida qaraladi va «Men» konsepsiya (bu ilmiy atama fanga amerikalik psixolog K.Rodjers tomonidan kiritilgan) tushunchasi orqali ifodalanadi. Zigmund Freyd shaxs nazariyasini rivojlantirish barobarida boshqa olimlarning fikrlariga qarshi chiqqan holda, nisbatan boshqacharoq tarzda asoslab bergan. Uning fikriga ko‘ra «individ — doimo jamiyat bilan nizoda bo‘ladi» deb ta’kidlaydi. Ya’ni «insonning biologik ehtiyojlari (ayniqsa jinsiy ehtiyojlari) jam iyatdagi mavjud madaniyat me’yorlariga zid bo‘lib, shaxs o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayonida bu me’yorlar bilan albatta to‘qnash keladi. Kurs ishi mavzusining maqsad va vazifalari: Shaxs muammosiga ijtimoiy- psixologik yondashishning o‘ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bo‘ladigan turli shakldagi o‘zaro munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi. Ya’ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a’zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori qanday qonuniyatlarga bo‘ysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta’sirlari uning ongida qanday aks topishini o‘rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta’siri qay yo‘sinda sodir bo‘lishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya, ya’ni ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bog‘liq bo‘lsa, bu ta’sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon bo‘lishi ijtimoiy yo‘l-yo‘riqlar muammosi bilan bog‘liqdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bo‘lishini aniqlagan holda,shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish ijtimoiy psixologiyaning asosiy maqsad va vazifalaridan biridir. Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat. 6 Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib ko’cha – eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga o’xshash normalar tizimi har bir ko’cha-mahallaning bir-biridan farqi, afzallik va kamchilik tomonlarini belgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo’layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita ta’sirini ko’rsatadi.Yana bir muhim ijtimoiylashuv o’choqlariga maktab va boshqa ta’lim maskanlari kiradi. Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyg’unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta’lim oladigan, bola bilimlar tizimini o’zlashtiradigan maskan sifatida qabul qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz beradigan maskandir. Bu yerda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan “Ma’naviyat darslari”, “Etika va psixologiya” kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart- sharoitlar, umumiy muhitning tarbiyalovchi roli haqida. Masalan, dars paytida o’qituvchi butun diqqati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora deylik. Uning nazarida faqat dars, mavzuning mazmuni va undan ko’zlangan maqsad asosiyday. Lekin aslida ana shu jarayondagi o’qituvchining o’zini qanday tutayotganligi, kiyim-boshi, mavzuga subyektiv munosabati va qolaversa, butun sinfdagi talabalarga munosabati hamma narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan omildir. “Shu nuqtai nazardan talabalar didi, kutishlari va talablariga javob bergan o’qituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa o’qituvchining ta’siri faqat salbiy rezonans beradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol o’ynaydi.” 2 Ba’zi sinflarda o’zaro hamkorlik, o’rtoqchilik munosabatlari yaxshi yo’lga qo’yilgan, guruhda ijodiy munozaralar va bahslar uchun qulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o’z a’zolari ijtimoiy xulqini faqat ijobiy tomonga yo’naltirib turadi.Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o’ziga xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum tajribaga ega bo’lgan, hayot haqidagi tasavvurlari shakllangan paytda keladi. qolaversa, 2 V.M.Karimova. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. -T.: Fan va texnologiya nashriyoti, 2012-298 b 9 uchun mas’ul boigan kishilar sifatida psixolog mutaxassislarga bugungi mavzu juda dolzarbdir. «Ijtimoiylashuv» atamasini birinchi bo‘lib amerikalik sotsiolog F.G. Keddings insonlarga nisbatan qollagan. U o‘zining «Ijtimoiylashuv nazariyasi» (1987) kitobida «ijtimoiylashuv individ tabiati yoki xarakterining rivojlanishi, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir», degan fikrni bildiradi. Har birimizning jamiyatdagi o‘rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo bolgani, jamiyatga qo‘shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari jarayoni psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi. Ijtimoiylashuvga oid bir qancha ta’riflar mavjud boiib, quyida ulardan bir qanchasining izohi beriladi. Ijtimoiylashuv (ba’zi adabiyotlarda sotsializatsiya deb berilgan) tushunchasi ijtimoiy-psixologik, sotsiologik, pedagogik kategoriyalardan biri boiib, bu atam a shaxsning uni o‘rab turgan tashqi ijtimoiy muhit ta ’siri ostida jamiyatdagi mavjud tajribalarni o‘zlashtirishga moyilligi yoki o‘zlashtirganlik darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy m a’nosi ostida individ tug‘ilib, uni o‘rab turgan birlamchi va ikkilamchi muhit ta’sirida ulg‘ayishi, undan so‘ng jamiyatga qo‘shilishi, o‘rgangan barcha tajribalarini atrof-m uhitdagilar bilan hamkorlik qilish jarayonida qollashi va kimlargadir shu tajribalarni uzatishda vosita bolishi jarayoni tushuniladi. Ijtimoiylashuv inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash, hayot va faoliyat jarayonida uni faol tarzda qollash jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv har bir shaxsning jam iyatga qo‘shilishi, uning me’yorlari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni ko‘rsatishi va kerak bo‘lsa, shu ijtimoiy tajribasini o‘z navbatida o‘zgalarga o‘rgata olish jarayonidir. Ijtimoiylashuv so‘ziga berilgan ta’riflardan eng keng tarqalgani (lot. Socialis — ijtimoiy, jamoaviy) individning jamiyatga kirib borib, undagi hayot uchun zarur bo‘ladigan malaka, rollar, me’yorlar va qadriyatlarni o‘zlashtirishidir. Ijtimoiylashuv jarayonida insonlarda jamiyatdagi muloqotning ishtirokchisi boiishi uchun kerak boiadigan ijtimoiy sifatlar, bilimlar, ko‘nikmalar shakllanib boradi. Hozirgi zamon psixologiyasida ijtimoiylashuv terminining yana ikkita sinonimi keng qo‘llaniladi: ya’ni bular «shaxs shakllanishi» va «tarbiya» jarayonidir. Ijtimoiylashuv 28 qolaveradi. Shaxs biologik tur bo‘lishi bilan bir vaqtning o‘zida muayyan tarixiy davr va ma’lum mamlakatdagi ijtimoiy muhitning ham farzandi hisoblanadi. Shaxsning qaysi tarixiy davrda, qaysi ijtimoiy muhitda yashashiga qarab uning fe’l-atvorida jiddiy o‘zgarishlar bo‘ladi. Shaxsning fe’l-atvori, xatti-harakatida tug‘ma (irsiy) xususiyatlar mavjud ekanligini ijtimoiy nazariya tarafdorlari ham tan olishadi, lekin ularning fikriga ko‘ra shaxsdagi bu xususiyatlar asosan muayyan ijtimoiy muhitda (oila, o‘quv va mehnat jamoasi, davr ruhi, davlat tuzilishi, kasbiy va ijodiy uyushmalar va h.k.) hamda mehnat, til, nutq, tarbiya, tajriba orqali o‘ziga xos ravishda namoyon bo‘ladi. Shaxs va jamiyatning shakllanishi hamda tarixiy takomilida ijtimoiy mehnat, nutq va tafakkur tarzining o‘zgarishi, oila nikoh munosabatlari takomillashishining ham ahamiyati katta bo‘lgan. Shaxsdagi tabiiylik va ijtimoiylik o‘rtasidagi aloqadorliklarda ijtimoiylik mayllarining yetakchi bo‘la borishi odamning insonga, ya’ni jamiyatlashgan mavjudodga aylanib borishini ta’minlaydi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: : Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiyasi sohasida shaxsni o‘rganish ustida olib borilayotgan tadqiqotlar masalasi, ayniqsa bu boradagi amaliy vazifalar ijtimoiy psixologiya fanining markazida turuvchi psixologik va sotsiologik yondashuv yo‘nalishlari asosida hal qilinmoqda. Masalan, Amerika va boshqa barcha g‘arb davlatlarida shaxsni o‘rganishga nisbatan ikki xil ijtimoiy psixologiya — «psixologik ijtimoiy psixologiya» va «sotsiologik ijtimoiy psixologiya» mavjud. Bu yo‘nalishlar bir- biriga o‘xshasada, ularning bir-biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya’ni psixologik ijtimoiy psixologiya shaxs va faoliyat, muomala, shaxslararo munosabat, shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi, shaxsning kognitiv, konativ, xulq-atvor imkoniyatlarini o‘z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, shaxs va jamoaning ijtimoiy-ruhiy kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib borishni maqsad qilib olgan bo‘lsa, sotsiologik ijtimoiy psixologiyada esa ko‘pincha jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish, xalqlar psixologiyasi, ommaviy hodisalar psixologiyasi, sinflar, guruhlar, gumanistik psixologiya kabilarga alohida urg‘u beriladi. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o‘rganishning 4 Piaget bu davrni aniq operatsiyalar bosqichi deb atadi. 12 yoshdan 15 yoshgacha bo'lgan bolalar, shubhasiz, boshqa odamlarning qarashlariga rozi bo'lish o'rniga, bir qator masalalar bo'yicha o'z fikrlarini shakllantiradilar, ular mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar. Hech qanday jismoniy ob'ektlar va haqiqiy voqealar bilan bog'liq bo'lmagan mavhum fikrlash qobiliyatlari ham namoyon bo'ladi. Bu rasmiy operatsiyalar bosqichi (Piaget va Inhelder, 1969). Shunday qilib, Piagetning ishiga muvofiq, bolaning kognitiv qobiliyatlari bir qator bosqichlardan o'tishi bilan rivojlanadi, ularning har biri atrofdagi dunyoni bilishda yangi ko'nikmalarni egallash bilan tavsiflanadi. “Zamonaviy amerikalik psixolog L. Kolberg Piaget kontseptsiyasining kuchli ta'siri sezilarli bo'lgan nazariyani ishlab chiqdi, u odamlarning yaxshilik va yomonlik tushunchalari ham ma'lum bosqichlarda rivojlanib borishiga ishongan. Piaget kashf qilganidek, bolalarning axloqiy tushunchasi axloqiy qoidalar mutlaq degan dastlabki e'tiqoddan, ular o'zaro kelishuv va kelishuv natijasi ekanligini etuk tushunishga qadar o'zgaradi.” 5 Kolbergning AQSh, Buyuk Britaniya, Meksika, Turkiya va Tayvanda olib borgan tadqiqotlari bolalarga dunyoning har bir madaniyatida asosan bir xil axloqiy qadriyatlar o'rgatiladi degan xulosaga keldi. U turli jamiyatlar yomon narsalarga (masalan, cho'chqa go'shti iste'mol qilish, afyun chekish) nisbatan turli xil e'tiqodlarga ega bo'lishi mumkinligini aniqladi, ammo hamma joyda hamdardlik, boshqalarga g'amxo'rlik qilish va tenglik va o'zaro adolatning bir xil axloqiy tamoyillari mavjud. Kolberg ma'lumotlariga ko'ra, odamlar axloqiy hukmlari bilan farq qiladi, chunki ular etuklikning turli bosqichlarida. Ijtimoiylashuv jarayoni tug'ilishdan boshlab o'limgacha bo'lgan butun inson hayoti bilan birga keladi degan pozitsiya hozirda turli mamlakatlardagi tadqiqotchilar tomonidan baham ko'rilmoqda. Shu bilan birga, kattalarning ijtimoiylashuvi bolalarning ijtimoiylashuvi bir qator xususiyatlar bilan farq qilishi ta'kidlangan. 5 Hayitov, O.E. Boshqaruv psixologiyasi: Darslik. -Chirchiq: O‘zDJTSU – 2020 19 va norasmiy. Ya’ni tarbiyachi ota-ona bilan faqat tarbiyachi sifatida gaplashish yoki yaqin munosabatlarda bolishi ham mumkin. Ota-ona va tarbiyachi munosabatlari qanday bo‘lishidan qat’i nazar maqsad — bolaning ijtimoiylashuvi uchun ijobiy yordam berishdan iborat bo‘lishi kerak. Buning uchun bir qator psixologik tamoyillar mavjud: Tarbiyachi va ota-ona bir-biriga bolaning faqat yaxshi tomonlarini ko‘rsatibgina qolmasdan, uning xulqiga xos bo‘lgan salbiy ko‘rinishlarni ham yotig‘i bilan aytishdan cho£chimasligi lozim. Har ikkala tomon ham bolaning ijobiy xulqini maqtab, salbiysini tuzatish uchun birgalikda choralar ko‘rishi maqsadga muvofiqdir. Bunda bolaning erishgan yutuqlarini maqtash, boshini silash, quchish, olqishli so‘zlar bilan qo‘llab-quvvatlash yaxshi samara berishi bilan birga, uni kamsitish, tahqirlash, ustidan kulish, so‘kish, urish, kaltaklash kabi vositalarni qo‘llash umuman mumkin emasligini unutmaslik kerak. Shuningdek, bolaping o‘rtoqlariga ham uning kamchiliklarini aytib ustidan kulishlariga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Shundagina bola bog‘chadan uyga va uydan bog‘chaga yaxshi kayfiyat bilan yo‘l oladi. “Ijtimoiylashuv jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uchun yuqorida ta’kidlanganlarni hisobga olish har ikkala taraf uchun ham ijobiy yutuqlarni olib keladi.” 7 Maktabdan boshlab ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyg‘unlashtiriladi. Bu joyda ijtimoiylashuv ikki xil yo‘nalishda kechadi: birinchisi, o‘quv muassasasida o‘qiyotgan fanlaridan olgan bilimlari orqali ijtimoiylashadi, ikkinchisi, bola o‘ziga darsga kirayotgan o^qituvchining xatti-harakati, xulq- atvoriga qarab ijtimoiylashadi. Bu jarayonda eng asosiysi tarbiyachi, pedagog, o‘qituvchining o‘zini tutishi, kiyinishi, muloqot madaniyati, o‘z hissiyotlarini boshqara olish qobiliyati kabilar bolaning ijtimoiylashuviga o‘ziga xos holatda ta’sir o‘tkazadi. Shuning uchun o‘qituvchilarda faqat bilim berish emas, balki tarbiyalashning ham talab etilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘qituvchilar o‘z vazifalarini faqatgina bilim berishdangina iborat deb hisoblashi noto‘g‘ri, albatta. 7 Белогай К.Н.Введение в пренатальную психологии. Томск, ТПГУ, 2008. 24 aktivligi unda o'ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini shakllantiradi; 2) Muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o'smirlik davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy hislatlarni paydo qiladiki, uning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo'ladi, jamiyatda o'z o'rnini tasavvur qilishga erishadi. 3) Oz-o'zini anglash sohasi, ya'ni "MEN" obrazining yil sayin o'zgarib borishi jarayoni bo'lib, avval o'zini boshqalardan farqliligini, o'zicha mustaqil harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini anglash, so'ngra oz-o'zini baholash, anglash, nazorat qilish xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir. Shaxs sotsializatsiyasi, yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, bola tug'ilishi bilan boshlansa-da, sezilarli, samaradorlik nuqtai nazaridan uning bosqichlari farqlanadi. Masalan, birinchi bosqich - mehnat faoliyatigacha bo’lgan bosqich bo’lib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda o'qish yillari kiradi. Bu davrdagi sotsializatsiyaning ahamiyati va o'ziga xosligi shundaki, bu davrda, asosan, tashqi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta'sirlar faol ravishda ongda singdiriladi, mustaqil hayotga tayorgarlik borasida muhim bosqichga o'tiladi. Ikkinchi bosqich - mehnat faoliyati davri - bu davr odamning yetuklik yillari bilan bog'liq bo'lib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta'sirlarni bevosita faoliyatida, shaxslararo munosabatlar sistemasida namoyon etadi. Kasbga ega bo’lib, aniq hayot yo'lini tanlagan, turmush qurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bo’ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning maxsulidir. Nihoyat, uchinchibosqich - mehnat faoliyatidan keyingi davr bo’lib, bunga, asosan, aktiv mehnat faoliyatidan so'ng qarilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs sotsializatsiyasi davom etaveradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga uzatiladi, shunga ko'ra shaxs strukturasida ham xususiy o'zgarishlar ro'y beradi. Ijtimoiylashuvning institutlaridan tashqari uning oqibati masalasi ham psixologiyada muhim amaliy ahamiyatga ega. Shaxs ijtimoiylashuvining eng 15 Buning oqibatida bola turmush so‘qmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarni yenga olmaydigan, ruhiyati mo‘rt boiib ulg‘ayadi. Shuning uchun ham ijtimoiylashuv maskanlarining barchasida mas’ullar bolaning ijtimoiy bilimdonligi bilan birga uning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga ham harakat qilishlari kerak. XULOSA Bugungi kunda jamiyatimizda olib borilayotgan siyosatning asosiy maqsadlaridan biri — barkamol avlodni tarbiyalashdir. Barkamol avlod tarbiyasi 27 insonparvar, mehribon, madaniyatli, to‘g‘riso‘z, vijdonli bo‘lib ijtimoiylashuvi uchun dinning roli kattadir. OAV — ayni paytda bu sohaning shaxs ijtimoiylashuviga ko‘rsatayotgan ta’siri juda katta ekanligi barchaga ma’lum. Ko‘rsatilayotgan, eshittirilayotgan, yozilayotgan barcha ma’- lumotlar kishilar ongiga juda tez va unumli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida jamoat tashkilotlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning yuksak talablar qo‘yishi natijasida shaxsda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, tanqidiylik singari fazilatlar barqarorlashadi. Bunda inson sifatida jamiyat oldida o‘z burchini uddalay olish, jamiyatning turli sohalarida o‘zligini namoyon qilish va jam iyatdan qanoatlanish tuyg‘ularining kechishi bilan xarakterlanadi. Jamoatchilik tashkilotlaridagi ijtimoiy faoliyatda, jamoat ishlarida shaxs o‘z xususiyatlarini namoyon etib boshqalarning ham ijtimoiylashuviga ko‘maklashadi. “Albatta, bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u yerlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mohiyatini belgilaydi. Yuqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin.” 8 Ijtimoiy tarbiyaning asl ma’nosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda, ijtimoiy faol bo‘lgan va bolaning ijtimoiylashuvi uchun javobgar bo‘lgan kishilar ko‘pincha bolalarning aqlli, farosatli, qobiliyatli, bilimli bo‘lib yetishishlari uchun jon kuydiradilar, uning bilimi va jismoniy quvvatini oshirishga ko‘proq e’tibor qaratadilar, lekin bolaning irodasini mustahkamlashni bee’tibor qoldiradilar. 8 N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013-170 b. 26 birgalikda, jamiyatga, mehnatga, odamlarga, o'zining shaxsiy sifatlariga nisbatan o'z qarashlariga, ijtimoiy ustanovkalariga ta'sir o'tkazishi sodir bo'ladi. Ma'lum bir ijtimoiy muhitda yashar ekan, shaxs u yerda o'ziga xos o'ringa, obro'ga, rolga ega bo'ladi. Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiyasi sohasida shaxsni o'rganish ustida olib borilayotgan tadqiqotlar masalasi, ayniqsa bu boradagi amaliy vazifalar ijtimoiy psixologiya fanining markazida turuvchi psixologik va sotsiologik yondashuv yo'nalishlari asosida hal qilinmoqda. Masalan, Amerika va boshqa barcha g'arb davlatlarida shaxsni o'rganishga nisbatan ikki xil ijtimoiy psixologiya - «Psixologik ijtimoiy psixologiya» va «Sotsiologik ijtimoiy psixologiya» mavjud. Bu yo'nalishlar bir-biriga o'xshasada, ularning bir-biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya'ni psixologik ijtimoiy psixologiya shaxs va faoliyat, muomala, shaxslararo munosabat, shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi, shaxsning kognitiv, konativ, xulq-atvor imkoniyatlarini o'z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, shaxs va jamoaning ijtimoiy-ruhiv kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib borishni maqsad qilib olgan bo'lsa, sotsiologik ijtimoiy psixologiyada esa ko'pincha jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish, xalqlar psixologiyasi, ommaviy hodisalar psixologiyasi, sinflar, guruhlar, gumanistik psixologiya kabilarga alohida urg'u beriladi. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o'rganishning o'ziga xosligini tushuntirish va ko'rsatish maqsadida bu sohada ish olib borayotgan barcha olimlar o'z qarashlarini o'ziga xos tarzda ifodalay olgan. Shulardan biri D.Mayers ijtimoiy psixologiyada shaxsni o'rganishning o'ziga xosliginitahlil qilish uchun barchaga ma'lum bo'lgan bir ertakdan foydalanadi. Bu ertak yoqimtoy Zolushka haqidagi ertak bo'lib, unda quyidagicha mazmun aks ettiriladi: Taqdir taqozosi bilan Zolushka shahzoda uyushtirgan katta bal (qadimda boy xonadonlar tomonidan maxsus uyushtiriladigan raqs kechasi) ga tushib qoladi va shahzodaning e'tiboriga sazovor bo'ladi. Zolushkani qattiq sevib qolgan shahzoda uni izlab kelib, o'gay onaning xonadonida ko'rganida avvaliga tanimaydi. Nega? Bu ertak shaxs va uning atrofidagi muhit munosabatlarini tushunib olish uchun juda sodda misoldir. Zolushka shahzoda huzuridagi balda go'zal, 12 berilgan topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bolib, bolalar jamiyatida hamisha o£zining o‘rniga ega bola oladi. Bunday farzandga turli bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustaqil fikrli, pok vijdonli inson bolib yetishadi. Chunki, oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam boisa, jamiyat ham mustahkam bolishini o‘zbek xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanib, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanib kelinmoqda. Ko‘plab olimlar va oila masalalari bo£yicha mutaxassislarni xavotirga solgan jihat shuki, zamonaviy oila o£zining bola shaxsini ijtimoiylashtiruvchi vazifasini yaxshi va to liq ado etmayapti. A.Antonovning ta’kidlashicha, zamonaviy oila oilaviy turmush tarzini shakllantira olmayotganligi sababli ham o‘zining bola tarbiyasi borasidagi ijtimoiy bilimdonligini namoyon eta olmayapti. Bundan tashqari, G ‘arb mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarda onalik ustanovkalarining yo‘qligi, bola tarbiyalash xohishining yo‘qligi, qo‘ydi-chiqdining bemalol amalga oshirilishi, rasman FHDY bolim larini nikohni qayd etmay yashash (fuqarolik nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o‘zaro yomon munosabatlari bolalarning ijtimoiylashuviga nihoyatda salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday er- xotinlarning farzandlari bir tomondan umuman oila institutiga va nikohga nisbatan salbiy qarashlarga ega boiib, voyaga yetsalar, ikkinchi tomondan, ularning xarakterida asosan xudbinlik, agressivlik kabi salbiy sifatlar shakllanmoqda. Demak, jamiyatda o‘z davriga munosib, soglom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga yetkazishning muhim omili bu rasmiy nikohda boigan er-xotinlar oilasining bahamjihatlikda yashashlaridir. Shaxs ijtimoiylashuvi muammosining milliy asoslari o‘zbek psixologi, professor V. Karimova tomonidan juda chuqur tahlil etilgan boiib, unga ko‘ra ijtimoiy tarbiyaning dastlabki o‘chog‘i oila bo‘lib, aynan ota-ona dastlabki ijtimoiy ko‘nikm alarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charxlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani nafaqat shaxs sifatida o‘zligini anglash, balki o‘zini u yoki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga 22 xil mumkin bo'lganlardan faqat ma'lum xulq-atvor namunalarini tanlaganligi sababli, u insonning biologik imkoniyatlaridan qisman foydalangan holda sotsializatsiyani ham cheklaydi. Masalan, tasodifiy jinsiy aloqa biologik jihatdan mumkin, ammoharbir jamiyat o'z a'zolarining jinsiy xatti-harakatlarini tartibga soladi. Xulosa sifatida shuni aytish o`rinliki, biz tug‘ilib o‘sgan muhitdagi madaniy ustanovkalarbizning xulq-atvorimizga shunchalik katta ta’sir o‘tkazadiki, biz indivuduallik va iroda erkigaegaemasmiz, degan tasavvur paydo bo‘lishi mumkin. Buni jamiyat tomonidan oldindantayyorlabqo‘yilgan qoliplarga majburan tikishayotganday tuyuladi. Ba’zi sotsiologlar ijtimoiylashuv, hattoumuman sotsiologiya to‘g‘risida xuddi mana shunday, deb yozishgan edi, biroq bundayqarashmutlaqo noto‘g‘ri. Albatta, tug‘ilishidan to o‘limgacha bizning boshqalar bilan o‘zarota’sirgakirishishimiz bizning shaxsiyatimiz, hayotimiz, qadriyatlarimiz va xulq-atvorimizni belgilaydi. Biroqijtimoiylashuv o‘sha individuallik va erkning ham manbai hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: I.Asosiy adabiyotlar: 30 turlicha subyektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, 10-15 nafar kishidan iborat akademik lisey talabalarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni idrok qilishlari, ulardan ota-onalarining kutishlari, o’qituvchilarning berayotgan darslari va unda yetkazilayotgan ma’lumotlar, manbalar va boshqa qator omillar bir xilday. Lekin baribir ana shu 15 talabaning har biri shu ta’sirlarni o’zicha, o’ziga xos tarzda qabul qiladi va bu ularning ishdagi yutuqlari, o’quv ko’rsatgichlari va iqtidorida aks etadi. Bu o’sha biz yuqorida ta’kidlagan ijtimoiylashuv va individualizasiya jarayonlarining o’zaro bog’liq va o’zaro qarama-qarshi jarayonlar ekanligidan darak beradi. Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro’y beradigan shart-sharoitlarini ijtimoiy institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (bog’cha, maktab, maxsus ta’lim o’choqlari, oliygohlar, mehnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o’ziga xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq elementlari aynan oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalqimizda biz yuqorida ta’kidlagan “qush uyasida ko’rganini qiladi” degan maqol bor. Ya’ni, shaxs sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu qolip jamiyatdagi boshqa guruhlar ta’sirida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning o’zbekchilik sharoitimizda oila bilan bir qatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi – ijtimoiylashtiruvchi rol o’ynaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, ba’zan odamning qaysi mahalladan ekanligini surishtirib, keyin xulosa chiqarishadi, ya’ni mahalla bilan mahallaning ham farqi bo’lib, bu farq odamlar psixologiyasida o’z aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kelin chiqsa, aynan shu mahalladan qiz qidirib qolishadi. Ya’ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit qizlarning iboli, aqlli, sarishtali bo’lib yetishishlariga ko’maklashgan. 8 egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat malakalari va bilimlar ham juda muhim bo’lib, shu muhitdagiijtimoiy normalar xarakteriga ta’sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o’zaro munosabatlar muhiti ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o’sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o’zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo’lib, ko’pincha oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o’rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog’lom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o’ynaydi. Katta yoshdagi ijtimoiylashuvning o’ziga xosligi shundaki, unda individualizasiya jarayoni aniqroq, sezilarliroq kechadi. Chunki katta odam nafaqat tashqi ta’sirlarni o’zlashtiradi, balki o’zidagi iqtidor, malakalar, hayotiy tajribasi bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, ish-amalda yoshlarga shaxsiy o’rnak ko’rsatish imkoniyaga ega bo’ladi. Shu nuqtai nazardan, qarilikning ijtimoiy mohiyati shundaki, ota-bobolarmiz, onaxonlarimiz asosan o’zlaridagi mavjud ijtimoiy tajribani boshqalarga (farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar va hokazo) uzatish bilan shug’ullanadilar va bu narsa ayniqsa, Sharq xalqlarida juda e’zozlanadi. Xalqimizdagi “qari bilganni pari bilmas” degan naql ham bobolar va momolar o’gitlarining tarbiyalovchi mohiyatini aks ettiradi. Shu sababli ham mustaqil yurtimizda qariyalar e’zozlanadi, mahallaning boshqaruv roli kun sayin oshirilmoqda, oila-tarbiyaning bosh o’chog’i sifatida davlat himoyasida bo’lib kelmoqda. Bu mustaqil davlat yoshlarida yangicha tafakkur va ongning shakllanishiga, yurtga sadoqat, vatanparvarlikning rivojiga o’z hissasini qo’shadi. Ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy ilm-fanda inson shaxsining jamiyathayotiga moslashishi va individuallashishi(o’ziga xoslikning ifodalanishi) kabijarayonlarini o’zaro bog’lab turadi. Shaxsning muayyan bir jamiyatdagi ijtimoiy shart-sharoitlarga moslashuvi va o’zini alohida olingan shaxs sifatida tasavvur qilishi ijtimoiylashuv jarayonining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Moslashshish 10 asosiy mahsuli – bu uning hayotda o’z o’rnini topib, jamiyatga manfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, shaxsning yo’nalganligi masalasiga ham fanda katta e’tibor beriladi. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs hayot-faoliyatini yo’naltirib turadigan va real vaziyatlarga nisbatan turg’un, barqaror motivlar majmuiga ega bo’lishlik shaxsning yo’nalganligi deb ataladi. 16 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. SHAXSNING IJTIMOIYLASHUVI TUSHUNCHASI VA ASOSIY MEZONLARI 1.1.Shaxs ijtimoiylashuvininng asosiy mezonlari.....................................................7 1.2 . Shaxsni o'rganish: ijtimoiy psixologiya va uning dolzarb muammolari.............................................................................................................11 II BOB.IJTIMOIYLASHUV BORASIDAGI NAZARIYALAR, IJTIMOIYLASHTIRUVCHI MASKANLAR 2.1.Ijtimoiylashuv borasidagi nazariyalar...............................................................17 2.3 . Ijtimoiylashuvda jamiyatdagi tashkilotlarning roli.........................................23 XULOSA………………………………………………………………………..28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...…..31 ILOVALAR............................................................................................................32 2 xushchaqchaq, jozibali ko'ringan bo'lsa, o'gay ona huzurida butunlay boshqacha ko'rinadi va o'zini boshqacha tutadi. Balda u o'ziga nisbatan ijobiy munosabatlar doirasida o'zini go'zal va ajoyib qiz ekanligiga ishonib aloqaga kirishgan bo'lsa, o'gay onasininguyida unga nisbatan salbiy munosabatlar ta'sirida o'ziga nisbatan past baho berishi natijasida o'zini tortinchoq, kamgap tutadi. Fransuz filosofi Jan Pol Sartrning ta'kidlashicha, Zolushka bilan sodir bo'lgan voqeada hech qanday hayratlanarli narsa yo'q, uning fikricha, biz odamlar «hamisha vaziyatlarga bog 'liqmiz. Bizni vaziyatlardan ajratib bo 'Imaydi, vaziyatlar shaxs sifatida bizni va bizning imkoniyatlarimizni shakllantiradi». Ijtimoiy psixologiya predmetining qabul qilingan ta'rifiga, shuningdek, A.N.Leontiev tomonidan taklif qilingan shaxsni tushunishga asoslanib, qo'yilgan savolga javobni shakllantirish mumkin. Ijtimoiy psixologiya shaxsning ijtimoiy shartlanishi masalasini maxsus tadqiq qilmaydi. Avvalo, qaysi aniq guruhlarda shaxs, bir tomondan, ijtimoiy ta'sirlarni (o'z faoliyatining qaysi tizimlari orqali) o'zlashtiradi, boshqa tomondan qanday qilib, qaysi aniq guruhlarda o'zining ijtimoiy mohiyatini (qo'shma faoliyatning qanday aniq turlari orqali) amalga oshiradi. Buning uchun ko'proq darajada ichidan ko'ra garchi mikromuhit shaxsiyatning shakllanishi, garchi bu tadqiqotni va uning shakllanishining makro muhitini rad etishni anglatmasa ham sotsiologik tahlil qilish, asosiy e'tibor qaratiladi. Sotsiologik yondashuvga qaraganda, bu yerda shaxslararo munosabatlarning butun tizimi va ularning hissiy jihatdan tartibga solinishi kabi shaxsning xatti-harakati va faoliyatini tartibga soluvchi omillar hisobga olinadi. Ushbu maqola O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar va asosiy vositalarni jadal yangilash zarurati sharoitida lizing xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirish shakli sifatida alohida ahamiyatga ega. Zamonaviy dunyoda oila yangi shakllarga ega va bilan taqqoslaganda sezilarli darajada o'zgartirilgan oldingi avlodlar davomida qabul qilingan oilaviy 13 Bundan tashqari bolaning dars va darsdan tashqarida amalga oshirayotgan xatti- harakatlari yoki xulqatvoriga nisbatan o‘qituvchining e’tibor berishi yoki e’tiborsizligi ham uning ijtimoiylashuvida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Talabalar guruhida bilimi kuchli bo‘lsa-da talabalarga e’tiborsiz bo‘lgan, ularning tarbiya jarayoniga aralashmaydigan o‘qituvchilarga talabalar ham befarq munosabatda bo‘ladilar. Shu nuqtayi nazardan talabalar didi, kutishlari va talablariga javob bergan o‘qituvchi ular tomonidan tan olinadi, aks holda o‘qituvchining ta’siri faqat salbiy rezonans beradi. Bundan tashqari oliy o‘quv yurtida talabaning ijtimoiylashuvida uning guruhi ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu yerda har bir guruhning o‘ziga xos psixologik iqlimi mavjud bo‘lib, bu iqlimning talaba tomonidan ijobiy yoki salbiy deb qabul qilinishi, guruhdagi mavjud me’yorlarning talaba tomonidan qabul qilinishi yoki qilinmasligi, guruhiy dinamikaning o‘ziga xos jihatlari kabilar uning ijtimoiylashuvida asosiy omillardan biri bolib hisoblanadi. Mehnat jamoalari ham shaxs ijtimoiylashuvida katta ahamiyatga ega. Bu jamoaning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, shaxs bu jamoaga ancha aqli pishib, m a’lum tajribaga ega bo'lib, hayot haqidagi tasavvurlari shakllanib qolgan paytda keladi, qolaversa, o‘quv yurtida egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat malakalari va bilimlar ham juda m uhim bo‘lib, shu muhitdagi ijtimoiy me’yorlar xarakteriga ta’sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o‘zaro munosabatlar muhiti ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri — o‘sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‘zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo‘lib, ko‘pincha oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o‘rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog‘lom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‘ynaydi. Din — bolaning ijtimoiylashuvida jamiyatdagi diniy erkinlikning ham o‘rni o‘ziga xosdir. Bola mansub boigan jamiyat va oilada dinning ijobiy jihatlaridan uning tarbiyasi yo‘lida foydalanish yaxshi foyda beradi. Bolaning vatanparvar, 25
Купить