Shaxsga jamoaviy- tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish usullari - Milliy istiqlol g'oyasi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	58.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Shaxsga jamoaviy- tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
SALIMOVA NAFISANING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" SHAXSGA JAMOVIY- TARBIYAVIY TA'SIR KO'RSATISH
USULLARI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB. MEHNAT FAOLIYATI VA TARBIYAVIY
METODLAR .........................5
1.1. Mehnat faoliyatining tarbiyaviy ahamiyati............................................ .................5
1.2. Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik
mazmuni ........ ...............................9
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 33
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 33
KIRISH
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar bilan qiziqa
boshlaydi. Uni sinfdagi ishlar qanchalik muvaffaqiyatli o‘tgani emas, balki ular
o‘quvchilarga qanday ta’sir ko‘rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok
etishi emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
Shuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z sinf jamoasi oldiga qo‘yadigan aniq
2

tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda uncha murakkab bo‘lmasligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so‘ng deyarli hamma o‘quvchilar yaxshi
ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi yo‘qligini aniqladi. Bunday sinfda
shunday bir ish topish kerakki, bu ish hamma o‘quvchilarni yagona maqsadga olib
borsin. Bolalarga bu vazifa – maktab hovlisida hashar o‘tkazib, ekinlarni parvarishlash
topshiriladi. O‘z mazmuniga ko‘ra juda oddiy bo‘lgan bu topshiriq o‘quvchilarda
qiziqish uyg‘otadi, uni tezroq bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
«Pedagogik mahorat» tushunchasi murakkab bo‘libquyidagi komponentlardan (tarkibiy
qismlardan) iborat.
I - O‘qituvchining shaxsi va uning kasb faoliyatiga ijobiy munosabati;
II - kasbga oid bilimlar;
III – kasbiy faoliyatiga oid qabiliyatlar; ko‘nikma va malakalar;
IV - kasbiy ijodkorlik.
Ushbu qobiliyatlar pedagogning asosiy funksiyalarga mos keladi.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
3

tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 33 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB. MEHNAT FAOLIYATI VA TARBIYAVIY METODLAR
1.1. Mehnat faoliyatining tarbiyaviy ahamiyati
Shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhit ham muhim o‘rin egallaydi.Bolalar va
kattalar muloqoti hamda hamkorligini tadqiq qilgan D.B.Elkonin, M.I.Lisina,
shuningdek, V.A.Suxomlinskiy kabi mashhur psixologlar va pedagoglar faoliyati shuni
ko‘rsatadiki, bolaning shaxs sifatida kamol topishi, axloqiy rivojlanishi, o‘quv
4

faoliyatini ijodiy egallashda kattalar bilan bola o‘rtasidagi mahsuldor hamkorlik
muhim o‘rin tutishi isbot qilingan.
V.Y.Lyaudis va uning shogirdlari hamkorlikdagi mahsuldor faoliyat tarkibini
sharhlashga alohida e’tibor beradilar. Uning maqsadi-o‘qishda o‘zlashtiriladigan
predmetli faoliyatning hamda birgalikdagi harakat aktlarining, munosabatlari va
muloqotning o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmlarini qurish hisoblanadi. Hamkorlikdagi
faoliyat predmeti o‘qish faoliyatining anglangan va umumlashgan usullari va
birgalikdagi faoliyatning o‘zaro ta’siri va muloqot normalaridir.
Yirik psixolog B.F.Lomov umumiy psixologiyada qabul qilingan faoliyatni tahlil
qilish sxemasini ko‘rib chiqib, ushbu faoliyatni bajaruvchi individning boshqa
individlar bilan hamkorligi o‘zaro ta’sirini alohida ta’kidlab o‘tadi. Muallif
psixologiyada o‘zaro ta’sir faqat ijobiy hollardagina nazarda tutilishi, lekin uning
sxemasi ochib berilmaganligini uqtiradi. Uning fikricha, individual faoliyatni tahlil
qilgan tadqiqotchilar faoliyat subyektining boshqa odamlar bilan aloqasini
mavhumlashtirganlar. Biroq bu mavhumlashtirish qanchalik muhim bo‘lishidan qat’iy
nazar o‘rganilayotgan hodisalarni bir tomonlama ochish imkoniyati to‘g‘risidagi fikrlar
B.F.Lomov tomonidan asoslab ko‘rsatilgan.
Yuksak g‘oyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan, umumiy maqsad, harakatlarning bir-
biriga mosligi va uyushqoqligi bilan bir butun, nihoyatda hamjihat, sog‘lom hamda
muayyan maqsadni ko‘zlovchi jamoani uyushtirish orqali tarbiyalash - yoshlarga
tarbiya berishning asosiy tamoyillaridan biridir. Bunday yoshlar jamoasi tarbiyachining
tayanch yordamchisi, tarbiyaviy ta’sirning qudratli qurolidir.
Jamoa va yoshlarning bir-biriga bog‘liqligi g‘oyat darajada cheksizdir. Chunki
odam shaxs sifatida tug‘ilmaydi, u individ sifatida dunyoga keladi. Odamlar ya’ni ota-
onalar, atrofdagi kishilar bilan bo‘lgan muloqotda, o‘zaro munosabatlarda shaxsga
aylanadi. Bu narsa yasli yoshidagi bolalar orasida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar asosida
isbotlangan. Agar katta yoshdagi odamlar bola bilan munosabatda bo‘lmasalar, bola
bilan “gaplashmasalar” va o‘ynamasalar, u aqliy va hissiy taraqqiyot jihatdan keskin
suratda orqada qolib ketadi.
Shaxs ong egasi bo‘lgan odamdir, ong esa faqat tabiiy hodisalar olaminigina aks
5

ettirib qolmay, balki shaxs insoniyat tajribasi asosida to‘plangan narsalar bilan
munosabatda bo‘ladigan ijtimoiy ong mahsulotlarini ham aks ettiradi. Bola o‘yinga
adabiy qahramonga taqlid qilishiga intilishi, munozaralarda qatnashishi - bularning
hammasi maktab bolasi shaxsini faolligining namoyon bo‘lishidir.
Bola shaxsini tarkib topishi jamoada amalga oshadi. Bundan bola avvalo o‘zi
haqida uchinchi shaxs tilidan gapiradi. Masalan: “Aqidani o‘ynagisi kelyapti”. Undan
keyin bolani o‘z-o‘zini anglashining sodda shakli sifatida o‘z xarakter hislatlarini
anglash yuzaga keladi. Lekin faqat yoshlar jamoasining boshqa a’zolari bilan
bo‘ladigan munosabatdagina bolaning o‘z-o‘zini anglashi jamoada o‘z rolini anglash
darajasigacha ko‘tariladi. Boshqalar uni “yaxshi” yoki “yomon” deb baho berishlarini
tushungandan keyingina bola o‘z-o‘ziga baho berishni o‘rganadi. Mana shunday yo‘l
bilan taqlid qilish yuzaga keladi. Avval qisqa muddatli, ba’zan tasodifiy jarayon
sifatida, undan so‘ng esa jamoaning yetarli darajada faol ta’sir ko‘rsatishi tufayli
shaxsning hislati sifatida o‘z-o‘zini tanqid qilish xislati yuzaga keladi. Shuning uchun
tarbiyaning muvaffaqiyatli shartlaridan biri - shaxsni “jamoada va jamoa orqali tarkib
toptirishdir”.
O‘smir o‘z tengqurlari, jamoa hayoti va faoliyatida faol ishtirok etib, jamoa
manfaatlarini ko‘zlab yashashiga hamda o‘z xatti-harakatlarini ana shu jamoaga
bo‘ysundirishga o‘rganadi. Bola faqat jamoada va jamoa ta’siri ostida jamoa o‘zaro
birdamlik munosabatlar tajribasini, ijtimoiy yo‘nalishni taraqqiy ettirish, shaxs va
jamiyat o‘rtasidagi to‘g‘ri munosabatlar tajribasini egallaydi. Jamoadan tashqarida
bunday sifatlarni umuman tarbiyalab bo‘lmaydi. Shuningdek, tengqurlar jamoasi
shaxsning barcha ijobiy sifatlarini (kamtarlik, vijdoniylik, qat’iylik, o‘z-o‘zini tuta
bilish va h.k.) tarkib toptirish va taraqqiy ettirishga ta’sir ko‘rsatadi. Jamoa yalqovlik,
xudbinlik, ichi qoralik, qo‘rqoqlik, o‘z-o‘zini tuta bilmaslik, ikki yuzlamachilikni fosh
qilib tashlaydi.
Muvaffaqiyatsizlikdan gangib qolmaslikka ko‘maklashadi, o‘zini yo‘qotib
qo‘yish, tushkunlik va o‘ziga bo‘lgan ishonchni yo‘qotishga yo‘l qo‘ymaydi, ya’ni
yoshlar o‘z tengqurlari jamoasini o‘zini ko‘zguda ko‘rgandek bo‘ladi. O‘zining yaxshi
va yomon hislatlarini va jamoadoshlarning yaxshi va yomon sifatlarini bilib olish bilan
6

birga ularga va har qanday hislatlarga ijobiy yoki salbiy munosabatni aks ettiradilar.
Yoshlarning o‘ziga xos xususiyatlari turlicha bo‘lishi sababli jamoaning ham tashkil
topishi va uning faoliyati unga bog‘liqdir. Chunki jamoaning yo‘nalishi faqat jamoada
tarkib topadi. Shuning uchun jamoa o‘zaro munosabatlar va jamoa faoliyat tajribasi
shunchaki qat’iylikni emas, balki jamoa qat’iyligini, shunchaki kamtarlikni emas, balki
jamoa kamtarligini tarkib toptiradi. Jamoa tarbiyaviy ta’sirining asosiy tomoni
shundaki, u tarbiya subyekti sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘quv ishlari - jipslashgan bolalar jamoasini tashkil qilishda asosiy yo‘ldir.
Hamma uchun umumiy ish bo‘lgan o‘qish butun sinf bolalarini do‘stona jamoa qilib
jipslashtiradi. Guruhda bolalar jamoasi tuzilgandan keyin, bu jamoa - bolalar axloqini
tarbiyalashda eng muhim vositalardan bo‘lib qoladi. Kattalar, ota-onalar jamoani
tarbiyalashda eng muhim vositalardan biridir. Kattalar, ota-onalar jamoasini
tarbiyalaydi, uni izga soladi, mustahkamlaydi, shundan keyin bu jamoaning o‘zi katta
tarbiyaviy kuchga aylanadi.
Bog‘chaning ham vazifasi bolalarni jipslashtirish, jamoani tashkil qilishda
muhim vositalardandir. Bu ishlar bolalarning fan, san’at, jismoniy tarbiya va sportga
bo‘lgan, ayniqsa milliy kurash, ya’ni o‘zbek kurashini tashkil qilishga bo‘lgan qiziqishi
va ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. Bolalarni jamoa uchun, jamoa orqali
tarbiyalash shaxs shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Chunki yoshlar faqat jamoada va
jamoa ta’siri ostida o‘zaro munosabatlar asosida haqiqiy komil inson bo‘lib
shakllanadi. Jamoa o‘z a’zolariga ta’sir ko‘rsatadi, ulardan muayyan xulqatvorni talab
qiladi. Jamoaning sog‘lom va obro‘li jamoatchilik fikri kuchi nihoyatda kattadir.
Jamoaning ma’qullash yoki qoralashi, jamoaning sog‘lom tanqidi, o‘z a’zolari oldiga
qo‘yadigan ta’sirli va jiddiy talablari shaxsni tarkib toptiruvchi, nazorat qiluvchi va
tuzatuvchi muhim omildir. Hammaga ma’lumki, axloq qoidalari va normalarini
buzuvchi bolaga ko‘pgina o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri o‘tmaydi. Yoki aksincha,
aybdor bola uning xatti-harakatlariga xayrixohlik bildiribgina qolmasdan, balki bir
ovozdan va chinakam qoralagan, yetarlicha zarba bergan ahil jamoaning siquviga
qarshi tura olmaydi. Natijada jamoa talablarining taraqqiy etishi jipslashgan, axloqiy
jihatdan o‘sgan jamoa bilan birga muayyan evolyutsiyani, dinamikani boshidan
7

kechiradi.
Sog‘lom ijtimoiy fikrga, o‘z a’zolariga nisbatan rivoj topgan tanqid va
talabchanlikka ega bo‘lgan, inoq, g‘oyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan jamoa o‘z
a’zolariga ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘ladi hamda ularga to‘g‘ri yo‘nalishda ta’sir
ko‘rsatadi. Ammo buning o‘zi kamlik qiladi. Ana shundan bunday jamoada ta’sir
ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini qo‘llay olishi, individual yondoshishi, nazorat usulini
qo‘llash hislatlarini tarkib topshirishdan iborat vazifa bordir.
Jamoada va jamoa uchun tarbiyalash, tarafdori bo‘lgan V.A.Suxomlinskiy ham
bolalar jamoasida bolalar xatti-harakatini muhokama qilishdan qochish zarur, chunki
bundan ayrim hollarda bola psixikasini shikastlanishi, xato va kamchiliklarga yo‘l
qo‘yilishi mumkin deb hisoblaydi. Darhaqiqat, jamoa inoqlik bilan kerakli yo‘nalishda
ish tutib, ta’sir ko‘rsatishning o‘zini oqlamagan shakllarini (burchakka turg‘izib
qo‘yish, urish, qulog‘ini cho‘zish) qo‘llashga harakat qilgan ayrim hollarda ham
bo‘ladi. Barcha hollarda o‘qituvchining jamoa ishiga aralashishi va uni kuzatish xuquqi
saqlanib qoladi, shunday bo‘lsa ham, jamoa ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini
tanlay olishiga erishish kerak.
Jamoa orqali bolalar o‘zini ko‘zguda ko‘rgandek his qilishi muhimdir. Chunki
ular haqiqiy jamoadagina o‘zini-o‘zi anglaydi, kamchilik va yutuqlari, salbiy va ijobiy
sifatlarini farqlaydi, jamoadagi ideal kishilardan o‘rnak oladi, ularga o‘xshashlikka
harakat qiladi, o‘zini-o‘zi tarbiyalash imkoniga ega bo‘ladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash esa
insonning axloqiy sifatidir. Unda bolalar o‘zini-o‘zi qo‘lga oladi, salbiy sifatlaridan
holi bo‘lishga, yaxshi sifatlarni o‘zida shakllantirishga harakat qiladi. Bu esa
jamoaning shaxs shakllanishiga ijobiy ta’sir etishidir.
Bolalarni shaxs sifatida shakllanishida bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan tarbiyaviy
tadbirlar katta rol o‘ynaydi. Chunki bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan, ayniqsa
bog‘chalarda uyushtirilgan tadbirlar - jipslashgan bolalar jamoasini tashkil etishda
muhim vositalardan biridir. Bolalarni jamoa qilib jipslashtirish uchun dastavval
umumiy maqsad bo‘lishi kerak, hammaning manfaatiga to‘g‘ri keladigan, butun guruh
uchun umumiy ish bo‘lishi maqsadga muvofik. Keyin jamoa orasida ishlarni aniq
taqsim qilish va uni bajarilishini muntazam ravishda tekshirish lozim. Bunda hamma
8

bir kishi ekanligi sezilib turishi lozim. Bu maktab jamoatchilik topshirig‘ini yaxshi
bajargan sinf, maktab sharafi (hozirgi kunda bunday tadbirlar mahallalarda ham
o‘tkazilishi maqsadga muvofiq), bog‘cha uchun faxrlanish nimaligini tushunib olish
imkonini beradi. Bog‘chalarda, mahallalarda, kechalar, ertaliklar, ekskursiyalar,
bayramlarni birgalashib o‘tkazish bolalar jamoasini tuzishga va uni mustahkamlashga
yordam beradi.
O‘zbek xalqining eng yaxshi an’analari kattalarni hurmat-izzat qilish,
mexmondo‘stlik, uvol va undan qo‘rqish, o‘zaro hamkorlik , hashar yo‘li bilan
bitmagan ishlarni jamoa bo‘lib bitirish, kattalar bilan salomlashib o‘tish, qariyalarga
yordam berish, yo‘l berish, qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib so‘rashish, to‘y va marosimlarda
yordamlashish kabi ko‘plab ishlarga xayrixohlik bildirishni va ularni yoshlar ongiga
singdirish - bu kundalik hayotimiz jarayonida, yoshlar bilan o‘zaro munosabatlar,
ro‘znoma va oynomalar sahifalarida, oynan jahon eshittirishlarida doimo olib borilishi
maqsadga muvofiqdir.
1.2. Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik mazmuni
Mehnat - shaxs va jamiyatning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun
zarur bo‘lgan ijtimoiy mahsulotlarni yetishtirishga qaratilgan faoliyatdir.
Mehnat - inson faoliyatining tarixan vujudga kelgan dastlabki turi bo‘lib, odam
yashashining asosiy va birinchi shartidir. Mehnat tufayli odam xayvonot dunyosidan
ajralib chiqib, ongli mavjudotga - odamga aylandi.
Mehnat shaxsning rivojlanish shartidir. Odamning psixik jarayonlari faqat
faoliyat jarayonida vujudga keladi. Shuning uchun faoliyatning turli ko‘rinishlarini
o‘rganish keng psixologik ahamiyatga egadir. Mehnat jarayonida odam o‘z tabiatini
o‘zgartirdi.
Insonning ongli va maqsadga qaratilgan mehnat faoliyati har vaqt ma’lum
motivlarning bo‘lishini taqozo qiladi va u odamni ma’lum faoliyatga yo‘naltiradi.
Mehnat faoliyati o‘ziga xos xususiyatga egadir. Mehnat faoliyatining hamma
turlari (aqliy, jismoniy, ijtimoiy foydali mehnat) bir-birlariga ta’sir qiladi, bir-birini
to‘ldiradi, bu bilan odamning mehnat faoliyati to‘laqonli bo‘la boradi.
9

Mehnat faoliyati inson ongini har tomonlama shakllantiradi. Har tomonlama
rivojlanish shaxsni tarbiyalashning asosiy sharti shaxsning ongli aktivligidir.
Psixologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, odam biror maqsadni ko‘zlab mehnat qilsa,
bu mehnatning samarasini oldindan tasavvur qilsa, o‘sha mehnat unumli bo‘ladi.
Mehnatda bola shaxsining harakteri va irodasi tarbiyalanadi, kuzatuvchanligi, diqqati
rivojlanadi, analiz va sintez qilishga o‘rganadi, umumlashtiradi va taqqoslaydi. Mehnat
yoshlarni ziyrak bo‘lishga, farosatlilik, epchillik, ixchamlik kabi sifatlarini, hayolini
o‘stiradi.
Mehnat faoliyati bolaning axloqiy rivojlanishi va mukammallashishida katta
ahamiyatga egadir. Mehnat bolalarni jismonan chiniqtiradi, estetik didlari, nerv
sistemasining mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi.
Ta’lim - tarbiya jarayoni odamni ijtimoiy foydali mehnatning har xil turlari uchun
zarur bo‘lgan bilimlar, malaka hamda ko‘nikmalar bilan qurollantiradi. Ma’lumki,
inson o‘z tabiati jihatidan mehnat faoliyati bilan shug‘ullanmay yashay olmaydi. Bola
shaxsi tarkib topishining yo‘llaridan biri – mehnat faoliyatidir.
Mehnat faoliyati faqat shaxsni tarbiyalaydi degan umumiy xulosa chiqarib
bo‘lmaydi. To‘g‘ri, mehnat barcha sharoitlarda hamisha shaxsni tarkib toptiradi, ammo
bu yerda gap umuman shaxsni tarkib topishi to‘g‘risida emas, balki shaxsni muayyan
hislatlariga, sifatlariga, jamiyatga, jamoaga, dunyoqarash va e’tiqodlariga
munosabatlarini to‘g‘ri yo‘naltirgan majmuaga - sistemaga ega bo‘lgan mustaqil
jamiyat kishining shaxsini tarkib toptirish haqida boradi. Mehnat jarayoni shaxsni
mehnatsevarlik, faollik, ozodalik kabi mehnatga bo‘lgan munosabatni ifodalash
hislarini tarkib toptirishga, qiyinchiliklarni yenga olish fazilatlarini, kuch-g‘ayratini,
aktivlik, qat’iylik kabi muayyan maqsadni ko‘zlash hislarini o‘stirishga; yalqovlik,
loqaydlik, passivlikka barham berish kabi yosh avlodni har tomonlama yetuk,
barkamol tarbiyalashga qaratilgandir.
Inson shaxsini yetuk, barkamol tarbiyalash vositasi bo‘lgan mehnatni mohiyati
uning maktab bolasi yoki yoshlar hayotida qanday o‘rin tutganligi emas, balki
bolaning, yoshlarning - eng muhim ijtimoiy tushuncha munosabatini qandayligidan,
qanday xarakterda ekanligidan, bolaning mehnat jarayonida kattalar va o‘rtoklari bilan
10

qanday munosabatda bo‘lishlaridan iboratdir.
Bolalarni mehnatga ijobiy munosabatda bo‘lish, jamiyatga hurmat, o‘z xatti-
harakatlarini kerakli tarzda yo‘lga solish va tuzatish jarayonlarini tarkib toptirish,
bularning hammasi har qanday mehnat jarayonida ham emas, balki maxsus
uyushtirilgan, muayyan tarkiblarda amalga oshiradigan mehnat faoliyatidagina yuz
beradi. Shuning uchun bolalarni mehnat tarbiyasini to‘g‘ri uyushtirish - to‘g‘ri tashkil
qila olish shu qadar muhimdir. Mehnat tarbiyasining muvaffakiyati ko‘p jihatdan bola
shaxsini tarkib toptirish muvaffaqiyatiga bog‘liqdir.
Mehnat tarbiyasi tajribalari, pedagogik-psixologik izlanishlarga doir materiallar
mehnatni haqiqatdan ham yoshlarni tarbiya olishiga aylantiradigan quyidagi shartlarni
ifodalab berish imkonini yaratadi:
1.Bolalar mehnati ijtimoiy foydali bo‘lishi kerak. Bolalar o‘z mehnatining
muayyan ijtimoiy qiymatga, ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligi, kishilarga, jamiyatga,
jamoalarga foyda keltirishini anglab yetmog‘i lozim.
2. Ijtimoiy qiymatga ega bo‘lgan foydali mahsulot mehnat natijasi bo‘lishi.
Bola o‘z mehnatini yaqqol va aniq ko‘rishi lozim. Shu munosabat bilan bolani o‘z
mehnati natijalarining ijtimoiy vazifasi bilan mufassal tanishtirish, bolaga uning
mehnatini kimga kerakligini ko‘rsatish juda muhim.
3.Bolalarning mehnati jamoa mehnati bo‘lmog‘i kerak. Jamoa mehnati - umumiy
mehnat vazifalarini birgalikda bajaradigan, umumiy maqsad, umumiy vazifalar bilan
birlashib qilinadigan mehnatdir. Mana shunday mehnatgina bolalarning, yoshlarning
o‘z xatti-harakatlarini jamoa irodasiga bo‘ysundira olish sifatlarini tarbiyalaydi.
Mehnat faoliyati jarayonida shaxsiy yutuqlargina mehnat manbai bo‘lsa, jamoatchilik
sifatlarini tarkib toptirish uchun asos bo‘lmaydi. Jamoa bilan amalga oshiriladigan ish,
yumush mehnatning umumiy natijalari, bolalarning (insonlarning) har birini
ko‘rsatkichlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
4.Mehnat jarayonida bolalar o‘z-o‘zini uyushtirish va mustaqil mehnat qilishning
har xil shakllarini qo‘llashlari lozim. Gap faqat bolalarning tashkilotchilik malakalarini
hosil qilishdagina emas, balki o‘z-o‘zini uyushtirishning mustaqillikka rahbarlik qilish
va bo‘ysunish malakalarini, ijodiy tashabbusni, ma’suliyat hamda jamoat
11

manfaatlarini, ijodiy tashabbusni, his qilish sifatlarini taraqqiy ettirishga yordam
beradi.
5.Bolalarning mehnati ularning o‘zlari uchun qiziqarli bo‘lishi lozim.
6.Bolalarning mehnati ularning kuchiga yarasha bo‘lmog‘i lozim. Mehnat
bolalarni haddan tashqari ko‘p kuch sarf qilishga, juda toliqib qolishga olib bormasligi
lozim. Mehnat bolaning kuchiga, jismoniy rivojlanishiga, yoshiga mos bo‘lsa, unda
bola muvaffaqiyatga erishadi, aksincha u mos bo‘lmasa, u bola psixikasiga qattiq ta’sir
qiladi, bola o‘z kuchiga ishonchni yuqotadi, xatto kuchi yetadigan ishni bajarishdan
ham bo‘yin tovlaydi.
7.Bolalarning mehnati ta’lim faoliyati bilan bog‘liq bo‘lishi yaxshi natija beradi,
chunki ularning nazariy olgan bilimlari bilan mehnat faoliyatlarini uzviy ravishda
shunday bog‘lash zarurki, ularning mehnati biologiya, kimyo, geometriyani bilishni,
chizmalar chizish hamda ularni tushunib ola bilishni talab etsin.
8.Bolalarni mehnat bilan jazolashga va mehnati uchun jazolashga aslo yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydi. Chunki bola unga kuch sarf qiladi, mashaqqat chekadi.
9.Boladan ishni shunchaki bajarishini emas, balki, asbob-uskunalarga,
materiallarga, mehnat qurollariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishini talab etish
zarur. Bu shartlarga amal qilish - bola uchun mehnat faoliyatining qiziqarli faoliyatga
aylanishiga imkon yaratadi. Ularda zo‘r ma’naviy qoniqish hislarini uyg‘otadi, mehnat
jarayonida bolalar to‘g‘ri ijtimoiy xatti-harakatlarning amaliy tajribasini egallaydilar.
Inson shaxsining shakllanishi bolani mehnatga bo‘lgan ijobiy munosabati orqali paydo
bo‘ladi.
Demak, bolalar bajaradigan mehnat jiddiy mehnatga havas o‘tini yoqishi lozim,
bunday mehnatsiz odam inson sha’niga yarashadigan hayot kechira olmaydi. Mehnat
odamning tug‘ma extiyojidir. Bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash eng muhim
vazifalardan biridir. Buning uchun:
Bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash va uni jahon andozalari darajasiga
yetkazish hozirgi zamon talabidir.
Bolalarimizni mehnatevarlik ruhida tarbiyalash yangicha asoslarda, ya’ni 1-dan
milliy qadriyatlarimiz zaminida va 2-dan, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan o‘zini
12

oqilona jahon andozalarini namunasida yo‘lga qo‘yish lozim. Chunki mehnatsevarlik -
manaviy tushuncha bo‘lib, u subyekt - obyekt munosabatlarida shakllanadi va natijalari
namoyon bo‘ladi.
Lekin, obyekt subyekt munosabatlari - qobiliyat va imkoniyatlariga bog‘liq.
Shundagina subyekt-obyekt munosabatlarini shaxsda malum, o‘zida mehnatsevarlik
sifatini aks ettiruvchi tarkibiy qismlarini shakllanishiga imkon beradi.
Javobgarlik, sabr-toqat, intizom, madaniy xulq, o‘zaro yordam sifatlarini,
tashabbuskorlik, mustaqillik, topshiriqlarni sifatli bajarish, fahm-farosatlilik -
mehnatsevarlik darajasi meyoridir. Rivojlangan mamlakatlarning mehnatsevarlik
tarbiyasi bo‘yicha andozalarni o‘zbek milliy kadriyatlari bilan qarama-qarshi emas,
aksincha umumiylikka ega.
Umumjahon andozalarida mehnatsevarlik tarbiyasi - shaxs rivojlanishi jamiyat
maqsad va vazifalarining markazidadir; jamiyatni muvaffaqiyatli moddiy va manaviy
rivojlanishi har bir shaxsning shakllanganlik darajasi bilan bog‘liq; jamiyat o‘zining
har bir azosiga o‘zining layoqati, imkoniyati, qobiliyatlarini yuzaga chiqarishga shart-
sharoit yaratib bersagina, u demokratik insonparvarlik jamiyatidir. Har bir fuqaro
jamiyatidan olibgina kolmay, berishi ham kerak, yaratilgan imkoniyatlardan foydalanib
bor layoqati va qobiliyatini ishga solishi, o‘ziga mos, qodir bo‘lgan kasb tanlashi,
mehnat qilib jamiyatni moddiy, ma’naviy rivojiga hissa qo‘shishi lozim degan
tezislarga asoslanadi.
Mehnatsevarlik tarbiyasini amalga oshirishda bir tarafdan bolalarning imkoniyat,
layoqat va qobiliyatlari hisobga olinsa; ikkinchi tomondan uning ehtiyoj-motivlari
tizimidan kelib chiqish maqsadga muvofiq.
II.BOB. SHAXSGA TA'SIR KO'RSATISH USULLARI HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
13

2.1. Shaxsga jamoviy ta'sir ko'rsatish usullari
Yosh avlodni o’qitish va tarbiyalashning sifati o’qituvchiga uning tayyorgarligigi va
mahoratiga bog`liq. Talabalarni tayyorlashda tarbiyaviy ishlar metodikasi fani aloxida
o’rin tutadi, bu bilan qurollantiradi, pedagog faoliyatiga ijodiy yondoshish yo’llarni
ko’rsatadi va pedagogik fikrlash madaniyatini tarbiyalaydi. Hozirgi davr talablari
shundan iboratki, o’qituvchi tarbiyachini mutaxassis sifatida tayyorlashda o’quv
jarayonida tarbiyaviy vazifalarni darsdan tashqari vaqtda jamoatchilik, oila, maktab
yordamida hal qilish kerak. Talabalar o’quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib
borishda va ularni ishlab chiqarishda faol qatnashadilar va jamoatchilik yondoshuviga
o’z hissalarini qo’shadilar. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma`naviy qiyofasi
o’quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta`sir ko’rsatadi. Tarbiya
vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilmagan ta’sirlar tushinilib, ular
yordamida bir guruh insonlar - tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga –
tarbiyalanuvchilarga ma’lum psixologik sifatlar va xulq- atvor hosil qilish maqsadida
ta’sir o‘tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta’sir vositasida tarbiyachi
tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyatini o‘zgartirish uchun qo‘llanilgan harakatlar
tushuniladi. Ular qatoriga ta’limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ijtimoiy
talablar, tashqi ta’sirlarni va inson harakatlari shaklini o‘zgartirish bilan bog‘liq
bo‘lgan holatlar kiradi. Tarbiya vositalari sifatida o‘ziga xos o‘rinni kompleks, global
va har taraflama o‘tkaziladigan ta’sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan,
psixoterapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksiya turlarini
ko‘rsatish mumkin. Tarbiya vositasi bo‘lib, tarbiyachining shaxsiy namuna bo‘lishi,
atrofdagi odamlarning ko‘rsatayotgan xulq-atvori, xatti-harakati, pedagogik, badiiy,
ommaviy va boshqa adabiyotlarda keltirilgan va yuqori baholangan lavhalar ham
hisoblanadi. Insonga ta’sir etib, uning psixologiyasi va xulq-atvorini o‘zgartirishi
mumkin bo‘lgan har qanday narsa tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladi.
Tarbiya vositalarini odamga ta’sir etish harakteriga ko‘ra ikki guruhga: bevosita
va bilvosita ta’sirlarga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi bir odamning boshqasiga
bevosita ta’siri, ya’ni bir-biri bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilishi hisoblansa,
14

ikkinchisi, qandaydir vositalar orqali o‘tkaziladigan ta’sir, ya’ni bunda tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi o‘zaro aloqa qilmaydi (masalan, kitob o‘qish va b.).
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchining anglashi nuqtai nazaridan kelib chiqilsa,
tarbiya jarayonida uning vositalarini aniq va mavhum turlarga bo‘lish mumkin.
Anglangan tarbiya vositasi qo‘llangan taqdirda tarbiyachi anglagan holda o‘z
oldiga aniq, anglangan maqsad qo‘yadi, tarbiyalanuvchi u haqida biladi va uni qabul
qiladi. Agar mavhum vositalar ta’siri qo‘llanilganda sinovdagi tarbiya ta’siri
anglanmagan holda kechadi, tarbiyachi anglab nazorat olib bora olmaydi hamda
oldindan o‘ylangan yanglish ta’sir kelib chiqadi.
Tarbiya ta’siri qanday tarbiya obyektiga qaratilganligiga ko‘ra uning vositalari
quyidagicha bo‘linadi: emotsional, kognitiv va xulqiy. Tajribada ko‘proq ular
kompleks tarzda uchraydi.
Har bir ko‘rsatilgan tarbiya vositalari o‘zining kuchli va ojiz tomonlariga ega.
Masalan, bir odamning ikkinchi bir odamga tarbiyaviy ta’sirining o‘ziga xosligi va
yutuqlari shundan iboratki bunda tarbiyaning quyidagi turlari ishlatiladi: uqtirish, taqlid
qilish va majburlash, o‘z navbatida bu usullar asosida ta’limning effektiv mexanizmi
yotadi. Bu usul qo‘llanilganda tarbiyachi so‘z vositalaridan foydalanmasligi ham
mumkin, tarbiyalanuvchiga to‘g‘ri va kerakli xulq-atvorni namuna sifatida ko‘rsatishi
va o‘rnak bo‘lishi lozim.
Tarbiyachi doimo o‘zi istaganidek barcha narsani so‘z bilan ifodalab bera
olmaydi. Shuning uchun ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarbiya ta’siri tarbiya imkoniyatlarini
kengaytiradi. Bundan tashqari, bu vosita bola rivojlanishining ilk bosqichida mumkin
bo‘lgan yagona usuldir, holbuki bola hali unga qarata aytilgan so‘zlarni tushunmaydi.
Bu holat bolalarning yoshidan qat’iy nazar katta ahamiyatga egadir. Pedagogikada bu
usul shaxsiy namuna deb nomlanadi. Ushbu tarbiya vositasining kamchiligi shaxsiy va
vaqt bo‘yicha qo‘llanilishining chegaralanganligidir.
Тarbiyalovchi tarbiyalanuvchiga faqat o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni bera olishi
mumkin. Bundan tashqari tarbiyachi har doim ham tarbiyalanuvchi bilan muloqotda
bo‘la olmaydi.
Тo‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan yoki bilvosita tarbiya vositasida kitob orqali,
15

ommaviy axborot vositalari va kodlashgan tizim orqali bir odamdan boshqa odamga
axborot uzatiladi. Bunday axborotlarni saqlash va bir necha marotaba qo‘llash
mumkin. Bunday inson takror va takror material manbaiga murojat eta oladi. Ammo
bunday tarbiya odatda insonga xos bo‘lgan jonli hayotiy kuchlardan mahrumdir.
Bundan tashqari ushbu vosita ta’siri yosh bo‘yicha ham chegaralangan. Ushbu usul
so‘zlab berilgan mavzuning axloqiy mazmunini anglatadigan bo‘lishi lozim.
Bevosita tarbiyaviy ta’sirning yutuqlari shundan iboratki, u boshqariladigan, avval
o‘ylab rejalashtirilgan va nazorat qilib turish mumkin bo‘lgan natijalar beradi.
Bilvosita tarbiya jarayonida ko‘rilgan, kuzatilgan kamchiliklar bunda ham mavjuddir.
Mavhum anglanmagan tarbiya vositasi anglangan tarbiya vositalaridan ko‘ra ko‘proq
uchraydi, lekin uning yutuqlari va kamchiliklarini amaliy jihatdan baholash qiyin.
Bunga sabab uni ongli ravishda nazorat etib bo‘lmasligidir.
Kognitiv tarbiya ta’siri kishining bilim tizimlariga yo‘naltirilgan bo‘lib, uni
o‘zgartirish, mukammallashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Hozirgi zamon olimlarining
fikriga ko‘ra, insonning dunyo haqidagi bilimlari uni shaxs sifatida namoyon etib
qolmay, balki uning xulq-atvoriga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiya ta’sirining bu
sohadagi yutuqlari sezilarli darajada ortib, hozirgi davrda bu soha asosiy o‘rinni
egallab bormoqda.
Emotsional tarbiya ta’siri tarbiyalanuvchida ma’lum affektiv holatni vujudga
keltirishga va uni saqlab turishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularning psixologik ta’sirlarni
qabul qilishini yoki yengillashtiradi, yoki qiyinlashtiradi.
Ijobiy emotsiyalar tarbiyalanuvchini tarbiya ta’siri subyektiga nisbatan ochiq
nazorat hosil qiladi. Salbiy emotsiyalar esa aksincha, tarbiyalanuvchiga
ko‘rsatilayotgan tarbiya ta’sirini kamaytiradi.
Xulqiy-axloqiy tarbiya ta’siri bevosita odamning xulq-atvori, uning faoliyati va
o‘zini boshqara olishiga yo‘naltirilgan. Uni turli ta’sirlar vositasida ma’lum bir
yo‘nalishda yo‘naltirilsa, ular bilvosita shaxs holatiga, uning shakllanishiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Bunday holatda tarbiyalanuvchi avval qandaydir ma’lum xatti-harakatni
amalga oshiradi, so‘ngra esa shu yo‘lning foydali yoki zararliligini tushunadi. Berilgan
ta’sir avval shaxsning ichki dunyosida o‘zgarishni vujudga keltirsa, bu o‘zgarish keyin
16

uning xulq-atvorida namoyon bo‘ladi.
Bilim, emotsiya va xulq-atvor o‘zaro bog‘liq ekan, ularning har biri orqali
shaxsga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bu holat tarbiyachining imkoniyatlari cheklanganda
biror bir tanlangan tarbiya ta’siriga urg‘u berishda hamda kerakli natijaga erishishda
yordam beradi. Ammo mukammal tarbiyaviy ta’sirga ular birgalikda shaxsga har
taraflama ta’sir ettirilgandagina erishiladi.
So‘nggi paytlarda shaxsga psixoterapevtik va psixokorreksion ta’sir vositalari va
uslublarini qo‘llash keng tarqalmoqda. Odatda, psixoterapiya pedagogik
psixologiyaning bir bo‘limi emas, balki to‘la psixogen tabiatga ega bo‘lgan, insonning
psixologik holatiga bog‘liq kasalliklarni davolash yoki ularni oldini olish vositasi deb
tushunilgan. Hozirgi paytda dunyoning qator mamlakatlarida psixoterapiya ta’siri
tibbiyot amaliyoti chegarasidan chiqib, psixokorreksion va psixoprofilaktik maqsadlar
sohasida shaxsni tarbiyalashda, uni real ijtimoiy sharoitga moslashtirishda keng
qo‘llanilmoqda. Bunday uslublar qatoriga ijtimiy psixologik treningni kiritish mumkin.
U o‘zida ko‘pdan-ko‘p metodlarni jamlagan bo‘lib, ularning ko‘p qismi insondagi
hayotiy muammolarni va ta’sirli voqealarni ziddiyatlarsiz, atrofdagi odamlar bilan
qulay munosabatlar o‘rnatgan holda hal qilishga o‘rgatadi.
Shaxs odam ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar sistemasining ta’siri
ostida va unda o‘zi bajaradigan faoliyat ta’siri ostida tarkib topadi.Ijtimoiy muhitning,
jamoaning shaxsga ta’siri to‘g‘risida gapirilar ekan, ijtimoiy psixologiya ishlab
chiqayotgan referent guruh tushunchasiga asoslanish zarur.
Bolaning muayyan koidalar va normalarni bilishi ma’naviy xulqatvorning zarur
shartidir. Biroq axloq normalarini shu tariqa bilish o‘zo‘zidan axloqiy xulq-atvorni
tegishli darajaga erishtirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma’naviy xulq-atvorni
amaliyotsiz o‘zlashtirib olish ma’naviy bilimlar bilan ma’naviy xulq-atvor o‘rtasidagi
ajralishda ifodalanadigan "axloqiy rasmiyatchilik" deb ataluvchi holatning yuzaga
kelishiga olib boradi. Shuning uchun maktabgacha tarbiya muassasasi
tarbiyalanuvchisi, maktab bolasining hayoti va faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ijodiy
axloqiy, ijtimoiy xulq-atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa
bo‘lishi kerak. Bolada bu narsa tarbiyachi rahbarligida hosil bo‘ladi. Bu narsa
17

bolalarda tabiiy, axloqiy va g‘oyaviysiyosiy bilimlar majmuasini (bu bilimlar muayyan
darajada yetakchi rol o‘ynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak.
Psixologlar (avvalo L.I.Bojovich va uning xodimlari) bola shaxsini tarkib
toptirishda uning faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, uning to‘g‘ri xulq-atvor tajribasini
orttirishigina emas, balki uning xulqatvorining (ma’lum harakatga undovchi fikrlari,
his-tuyg‘ulari, maqsadlari sistemasini) to‘g‘ri motivlarini tarbiyalash ham hal kiluvchi
narsa ekanligini ko‘rsatib beradilar.
Psixologlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, birgina faoliyatning o‘zida (bu
faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga ham qarab) shaxsning har xil (va
xatto bir biriga karama-karshi bo‘lgan) sifatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, biz
tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan-ochiq va dadil tanqid qilishga o‘rgatamiz.
Ana shunday qilish bilan bolada jasurlik, sof dillik, tanqidiy ko‘z bilan qarash
fazilatlari tarkib topadi deb hisoblaydilar. Ammo biz aytilganlarni hisobga olmasak,
hamisha ham o‘zimiz ko‘zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki xulq-atvorning
ana shu to‘g‘ri shakli negizida maktab bolasi amal qiladigan motivlar yotadi. Bu xulq-
atvor shaxsan bolaning o‘zi uchun qanday ma’noga ega bo‘lishiga qarab, unda har xil
sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar bola o‘z o‘rtog‘ini qat’iy motivlar asosida tanqid
qiladigan bo‘lsa, bu tanqid uning o‘rtog‘ida xarakterning prinsipiallik, qat’iylik,
halollik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi; bordi-yu, o‘z aybini
o‘rtog‘ining bo‘yniga qo‘yish istagi bilan tanqid qiladigan bo‘lsa, bu xudbinlik,
individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shaxsiy g‘araz bilan tanqid
qilinadigan bo‘lsa, unda shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik hislatlari tarkib
topadi. Agar bunday tanqid qilishga, nihoyat, o‘qituvchidan qo‘rqish va unga yoqish
istagi yoki mag‘rurlik istagi sabab bo‘lsa, unda laganbardorlik, ikki yuzlamachilik
singari hislatlar tarkib topishi mumkin. Binobarin, to‘g‘ri xulq-atvor tajribasi bu xatti-
harakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaqtdagina ko‘zlangan maqsadga
olib keladi. Shuning uchun xulq-atvorning to‘g‘ri motivlarini tajribada tarbiyalash va
mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab bolalarida muayyan vaziyatlarda
tarbiyaviy ta’sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida
mustahkamlanishi va barcha boshlang‘ich vaziyatlarga tarqalishi kerak.
18

Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslarini ishlab
chiqayotganlarida, tarbiyaning har kanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni
baholab bo‘lmaydi, degan fikrga asoslanalar. Bu metodlar qo‘llanilayotganda,
birinchidan, tarbiyalanayotgan bolaning yosh va individual xususiyatlarini,
ikkinchidan, shu bola a’zo bo‘lgan bolalar jamoasining xususiyatlarini, nihoyat,
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatiladigan muayyan konkret sharoitlarni hisobga olish zarur.
Shaxsning ijobiy yo‘nalishini tarkib toptirish uchun, maktab bolasining barcha vaziyat
va holatlarida to‘g‘ri yo‘l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o‘zi hurmat
qiladigan kishilarning nima qilayotganlarini ko‘rishi va o‘zi ham to‘g‘ri xulq-atvorli
bo‘lishni mashq qilish zarur.
Bilimlar, axloqiy tasavvurlar va tushunchalarning muayyan sistemasini
egallamasdan turib haqiqiy e’tiqodlarni tarkib toptirib bo‘lmaydi. O‘z-o‘zidan bu
bilimlar axloqiy xulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta’sir ko‘rsata olmaydi.
Psixologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, axloqiy tushunchalarni o‘zlashtirish
jarayoni juda murakkab jarayon bo‘lib, unga maxsus rahbarlik qilishni talab etadi.
Bolalarning tasodifiy hollar, ko‘chadagilarning bema’ni ta’siri, kattalarning yaramas
xatti-harakatlari ta’sirida tarkib topadigan axloqiy tushunchalari tarbiyachilar va jamoa
tomonidan to‘g‘ri g‘oyaviy rahbarlik qilinmasa, xato, noto‘g‘ri, buzuq tushunchalarga
aylanib qolishi mumkin. Ba’zan bola turmushdagi biror fakt yoki voqeani, adabiy
asarlardagi mazmunni, kinokartinalarni o‘zi mustaqil tushuna olmay, noto‘g‘ri
xulosalarga kelib koladi. Juda og‘ir sharoitlarda bolada xato fikrlargina emas, balki
ma’naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko‘ra bizga yot bo‘lgan xatolar ham
yuzaga kelishi mumkin. Ko‘pchilik noto‘g‘ri xattiharakatlarning yuz berishiga ana
shular sabab bo‘ladi.
Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo‘li bolalarning o‘zlarida
to‘g‘ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish
yo‘lidir, albatta. Bolalardagi axloqiy bilimning turli-tuman shakllari, ularning ongi va
his-tuyg‘ulariga jonli, yorqin, otashin so‘zning (jamoalarda uyushtiriladigan suhbatlar,
ma’ruzalar, munozaralar) ta’siri bu ishni ancha to‘ldirishi mumkin.
Buning uchun muayyan tamoyillar ishlab chiqilgan bo‘lib, axloqka doir suhbatlar
19

o‘sha tamoyillar asosida tuzilishi kerak. Bu tamoyillar quyidagilar:
1. Axloqqa doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli
bo‘lishi lozim. Mavhum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar bilan
toliqtirib qo‘yishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
2. Odatda, suhbat o‘tkaziladigan jamoani, uning yo‘nalishini, bu jamoa a’zolarining
o‘zaro munosabatlarini, o‘qituvchining boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.
3. Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o‘tkazib turmaslik darkor. Agar suhbatlar
konkret sabablar bilan, mamlakat yoki jamoa hayotidagi biror voqeaga to‘g‘rilab
o‘tkazilsa, juda yaxshi natija beradi.
4. Suhbatni yorqin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni, hayotiy voqealar
yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni tahlil qilishdan boshlab,
umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o‘tish tavsiya etiladi.
5. Emotsional tarzda keltirilgan, yorqin va ta’sirchan obrazga oqilona tayanish
(nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish, kinofilmlar yoki teatr asarlariga
jamoa bo‘lib borish yoxud ularni jamoa bo‘lib eslash) zarur.
6. Bolalarning ongiga singdiriladigan qoidalarning yaxshilab asoslab berilishi,
isbotlangan bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va
buning oqibatida dadil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga,
oqilona isbotlarga rozi bo‘lishga qodir bo‘lgan o‘smirlar va katta yoshdagi bolalar
bilan suhbat o‘tkazish paytida juda muhimdir. Boshqa tomondan, bu yoshda so‘z
ta’sirining samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki bolada rivojlanib boradigan
tanqidiy munosabatlar ko‘pincha uni kattalarning dalillariga ehtiyotkorlik bilan,
ishonmasdan va noto‘g‘ri tushunib qabul etishga, ularning dalillarini rad qilishga, biror
qoida bilan kelishmaslikka, kattalarning iltimoslari va talablariga qarshi chiqishga
majbur etishi mumkin. Boshqa narsani ham nazarda tutish kerak: Bola ko‘pincha
kattalarning o‘ziga aqlli kishi deb murojaat qilishlaridan, uning ko‘p narsani
tushunishiga ishonishlaridan mag‘rurlanib yuradi. Unda bu ishonchni oqlash, ana
shunday munosabatga munosib kishi bo‘lish istagi yuzaga keladi.
7. Bolalarda maksimal faollik uyg‘otish, jonli ravishda fikr almashish istagini
uyg‘otish, ularning fikrini avj oldirish va o‘zlarini axloq masalalari ustida o‘ylab
20

ko‘rishga majbur qilish zarur. Bolalarga tayyor haqiqatni zo‘rlab qabul qildirish
yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarni ularning faol ishtirokida (ammo
o‘qituvchining rahbarligida) chiqartirish kerak. Buning uchun suhbat jarayonida
muhokamaga qo‘yilishi kerak bo‘lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo‘yish tavsiya
etiladi.
Bolalarda chuqur va ta’sirchan emotsiyalarni uyg‘otishga intilish lozim. Bunda
o‘qituvchi suhbatni befark va shavq-zavqsiz emas, balki emotsional tarzda jonli qilib
o‘tkazganidagina erishish mumkin. O‘qituvchi o‘zining ehtirosli e’tiqodi o‘smirlarga
yuqishini unutmasligi darkor. O‘smirlarning o‘zlari his etadigan tuyg‘ularni taxminan
quyidagi shaklda anglab olishlariga erishish juda muhimdir: "Nima uchun bu hodisa
menda shunchalik g‘azab va nafrab uyg‘otadi?", "Nima uchun men bu
xattiharakatlardan shunchalik hayratlandim?".
Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga va mashqqa degan edi
ulug‘ olim Arastu. Ana shu g‘oyalarga asoslangan holda tarbiyachilar quyidagilarga
amal qilishlari lozimdir:
- tarbiyada ulg‘ayayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har
bir bola, o‘smir va yosh yigitning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, uning
ijtimoiy xuquqiy va erkinligining e’tiborga tutilishi: - milliylikning o‘ziga xos
an’ana vositalariga tayanish, jahon madaniyatining ilg‘or tajribalariga asoslanish;
- bolalar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil kilish, qiziqarli,
to‘laqonli bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya,
ijtimoiy foydali, ijtimoiy ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etish
lozimki, natijada bolalar o‘zlari xohlagan ishga qo‘l ursinlar, muvaffaqiyat hissini
tushunib o‘zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo‘lsin.
Demak, pedagog jamiyat hayotida yetakchi o‘rin tutuvchi, murakkab shaxs
strukturasiga ega bo‘lgan insonning kasbiy qiyofasidir. Ijtimoiy turmushning barcha
sohalarida erishilgan yutuqlarning zaminida uning mehnatini natijalari yotadi.
Pedagoglarning pedagogik, psixologik tayyorgarligi va bilimlar integratsiyasi,
muomala madaniyati, psixologik vaziyatlarni e’tiborga olish kabilar kuchli bo‘lishi
kerak. Yuksak saviyali, zo‘r mahoratli tarbiyachilargina xalk orzusidagi barkamol
21

insonni tarbiyalaydi. Ilm insonni yuksaklik sari olib boradi.
A. Avloniy aytganlaridek: "Ilm insonlarning madori, hayoti, porlok kelajagi,
rahbari, najotiga aylangan". Ilm inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas fazilatdir.
Shuning uchun avvalam bor ilmli, tarbiyali bo‘lmoq har bir yosh insonning burchi.
Shu maqsadda ko‘nglida eng oliy orzularni jamlab, pedagog ter to‘kib
ishlaydi. Ularning mehnatini hurmat qilib, bergan bilimlarni egallamoq kerak.
Ibn Sino ta’kidlaganidek: "Kimga qanday pandu nasihat qilsang, unga
avvalo o‘zing amal qil".Pedagogning pedagogik faoliyatining samaraga ega
bo‘lmog‘i uchun ko‘p jihatdan shaxs xususiyatlarining shakllanganligi, shaxs
yo‘nalishini aniqlanganligini va kasbiy mahoratning tarkib topganligi bilan
harakterlanadi.
Bugungi kunda ijtimoiy va iqtisodiy shart-sharoitning murakkab tus olishi
yoki ta’lim tizimiga nisbatan yangi talablarning yuzaga kelishi pedagoglarning o‘z
faoliyatlarini tubdan o‘zgartirishga hamda izchil, aql-zakovatni ishga solgan holda
ish tutishni taqozo etmokda. Bu bir tomondan davr talabi ekanini, ikkinchi tomondan
shart-sharoitga nisbatan tub burilish hosil qilish yoki shaxs faoliyatini yo‘naltirishda
yangicha munosabatda ish tutish talab etiladi. Chunki mamlakat ravnaqini ta’minlashda
kasbiy ta’lim tizimida ijobiy o‘zgarishlarning kiritilishi pedagogik xodimlarning
psixologiyasida burilish yasashlik bilan belgilanadi. Pedagogning bolani ichki
dunyosini tushunish boshqa odamlar bilan aloqa o‘rnatish, bolaga faol ta’sir
o‘tkazish, hamma bilan til topishib ketish, vazminlik, odamlarni ishontirish
qobiliyati, bosiqlik va o‘zini tuta bilish, talabchanlik, qat’iylik, g‘ayratlilik,
chidamlilik, rahbarlik va tashkilotchilik, o‘zi va boshqalarning xulqini boshqarish,
mustaqil va ijodiy fikrlashi muhimdir. Ko‘p xollarda bolalar shaxsini
rivojlantirishda aniq bir mezon o‘lchovini belgilab olmaydilar. Shu sababli ham
pedagog bolalarga kasbiy mahoratini tarkib topishida qiynaladilar. Har kanday
holatda ham faoliyat yo‘nalishini aks ettiruvchi mezon bo‘lishi kerakdir. Bu mezon
pedagog faoliyatini doimo o‘z-o‘zini nazorat qilish imkoniyatini to‘ldiradi va uning
samaradorligini ta’minlaydi.
Pedagog shaxsiy xususiyatlaridan tashqari chuqur ilmiy saviyaga, so‘zlash
22

madaniyatiga, yuksak odob axloqli bo‘lishi kerak.
Bundan tashqari, pedagog o‘zining tashqi ko‘rinishiga xam e’tibor berishi kerak,
toza-ozoda, ixcham kiyinishi kerak. Bundan tashqari oliy ma’lumotli, chuqur bilim
egasi o‘zining fanini puxta biladigan, yurt ravnaqi uchun jonini fido qilishga
tayyor, o‘z shogirdlaridan bilimi, malakasini ayamaydigan, bolalarga aziz, do‘st,
sirdosh, maktab, kollejning fidokor xodimi bo‘lmog‘i lozimdir.Pedagog o‘zining aynan
shu xususiyatlarining xam tarbiyaviy axamiyati katta ekanligini chuqur anglamog‘i
darkor.
2.2. Shaxsga jamoviy-tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish
Yosh avlodni o’qitish va tarbiyalashning sifati o’qituvchiga uning tayyorgarligigi va
mahoratiga bog`liq. Talabalarni tayyorlashda tarbiyaviy ishlar metodikasi fani aloxida
o’rin tutadi, bu bilan qurollantiradi, pedagog faoliyatiga ijodiy yondoshish yo’llarni
ko’rsatadi va pedagogik fikrlash madaniyatini tarbiyalaydi. Hozirgi davr talablari
shundan iboratki, o’qituvchi tarbiyachini mutaxassis sifatida tayyorlashda o’quv
jarayonida tarbiyaviy vazifalarni darsdan tashqari vaqtda jamoatchilik, oila, maktab
yordamida hal qilish kerak. Talabalar o’quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib
borishda va ularni ishlab chiqarishda faol qatnashadilar va jamoatchilik yondoshuviga
o’z hissalarini qo’shadilar. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma`naviy qiyofasi
o’quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta`sir ko’rsatadi. Tarbiya
vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilmagan ta’sirlar tushinilib, ular
yordamida bir guruh insonlar - tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga –
tarbiyalanuvchilarga ma’lum psixologik sifatlar va xulq- atvor hosil qilish maqsadida
ta’sir o‘tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta’sir vositasida tarbiyachi
tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyatini o‘zgartirish uchun qo‘llanilgan harakatlar
tushuniladi. Ular qatoriga ta’limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ijtimoiy
talablar, tashqi ta’sirlarni va inson harakatlari shaklini o‘zgartirish bilan bog‘liq
bo‘lgan holatlar kiradi. Tarbiya vositalari sifatida o‘ziga xos o‘rinni kompleks, global
va har taraflama o‘tkaziladigan ta’sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan,
psixoterapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksiya turlarini
23

ko‘rsatish mumkin. Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv
mashg’ulotlaridan tashqari xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini
olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi
o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini yo’lga qo’yish shakllaridan biridir. Sinfdan tashqari
ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga faoliyatga tayyorlash
uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda
ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va maktabdan tashqari
ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg’ulotlarni tanlab olishadi ularda mustaqil
tashabbuskorona ishtirok etishadi. Maktab va sinfdan tashqari muassasalarning
tashkiliy ishlarini, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha
qirralarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinf tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs
kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur
muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida
quyidagilar bo’lishi lozim:
O’rta umumta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi.
Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo
bo’lishga chorlaydi.
Sinfdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy
faoliyatni to’ldiradi. Ularni dunyo qarashini to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol
topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi
tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p darajada o’quv jarayonini
tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday
yo’lga qo’yishga bog’liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan
chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o’quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi.
Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning
24

madaniy hayoti muhitiga olib kiradi.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy
odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va
maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o’tkaziladigan kitobxonlar
konferentsiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat
mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali mehnat, siyosiy axborot, bayoram
kechlari va ertaliklari, to’garak mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot
idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi.
O’quvchilar sinfdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan
munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. SHuning uchun ham
o’quvchilarning sinfdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning
munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali
bo’ladi. Sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni
o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga
qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga
odatlanadilar. Sinfdan tashqari faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va
jismoniy rivojlanishi hamda yosh xususiyatlariga ko’ra belgilanadi. Bu jarayonga ular
ta’lim olayotgan maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi
barcha maktablarning vazifalari bir bo’lsa-da, o’sha maktablarning o’ziga xos
xususiyatlari bor va bu xususiyatlr madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol ko’rinadi.
Tarbiyachilar, sinf rahbarlarining sinfdan va maktabdan tashqari olib boradigan
tarbiyaviy ishlarida quyidagi ish usullaridan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.
1. Og’zaki ish usullari . Turli axborotlar, majlislar, ertalabki yig’inlar, ma’ruzalar,
kitobxonlar konferentsiyalari, munozaralar, uchrashuvlar, og’zaki gazetalar,
radiojurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari , turli joylarga sayyohtlar, sport musobaqalari,
olimpiada, iztoparlar ish foaliyati, yosh tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar.
3. Ko’rgazmali ish usullari . Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari
25

xonasi, yangi kitoblar ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qolibiliyatini ishga solishni, tinmay izlanishni
taqozo etadi. CHunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil, jonajon
Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo’lishlari lozim.
O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan
xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan borliq
jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimiz
bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash
nihoyatda zarurdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik
markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi
farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish,
milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy
an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol
g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha
islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil
insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini topib joriy etishga
bog’liq . Ushbu Kontseptsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini
belgilab olishga yo’naltirilgan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola
shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish
zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaviy ishlar huquq-targ’ibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va
nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo’nalishlari, maqsad va vazifaaari.
26

Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida
shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat
tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va
hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning
ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni
shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
Tarbiyaning bosh maqsadi – yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy
qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab
chiqib amalga joriy etishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi – shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va
jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat
yaratishdir.
Buning uchun: – yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib
olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z
shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli yoshdagi, bolalarni
qamrab olishga alohida ahamiyat berish lozim.
O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar,
balki ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar o’quvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va
ehtiyojlariga suyangan holda ularning darsdan bo’sh vaqtlarida o’quv-tarbiya
jarayonini to’ldiradi. U o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligani
oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o’ziga xosligi shundaki,
to’garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o’smir
yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda
pedagogik texnika sohasidagi malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab,
ko‘proq natijalarga erishish imkonini beradi.
27

Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga
olib keladiki, pedagoglarning har biri o‘zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni
bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish
mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak?
Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish
mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o‘z kuch –
qo‘vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza.
Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch –
g‘ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi
vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to‘g‘rilik va halollikni,
o‘tkir aql idrokni, o‘z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi.
Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o‘zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb
mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o‘rgatadi, murakkab pedagogik
muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘l yo‘riq va ilmiy asoslangan yo‘llarni
ko‘rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko‘rsatish metodikasi va texnikasi bilan
qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o‘rtasidagi nisbatning
dialektik muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq
tavsiyalar qaerda bo‘lishi mumkin, qaerda bo‘lishi mumkin emas, degan savolga javob
berishi mumkin.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o‘rtasida, shuningdek,
tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o‘rtasida g‘oyat murakkab bog‘liqlik
bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari)
bor. O‘quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda,
tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech
qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bo‘lmaydi.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil
qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog‘liq bo‘ladi va
alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo‘lajak natijadir.
Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo‘yish uchun amaliy asos
28

hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo‘llanilgan har qanday vosita natija beradi,
hatto biror sababga ko‘ra maqsad aniq ifodalanmagan bo‘lsa ham natija bervermaydi.
Sinf rahbari lavozimiga tayinlash ta'lim muassasasi direktorining buyrug'i bilan
amalga oshiriladi va rahbarning o‘quv va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari
tomonidan nazorat qilinadi. Majburiy shart - bu oliy yoki pedagogik ma'lumotning
mavjudligi.
Sinfda bolalarni tarbiyalash, maktabdan tashqari rivojlantirish va bolalarni
tarbiyalashni tashkil etish, maktab va ta'lim muhitida bolalar va bolalar jamoasi
manfaatlarini himoya qilish, o‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlashni tashkil etishni
o‘z ichiga oladi. Tajribada mavjud bo‘lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko‘rib
chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar,
usullar, shartlar Bilan bog‘liq bo‘ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida
ta’sir ko‘rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag‘batlantirish bir xil jarayonlarni
tezlashtirish va boshqarishga to‘siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli
– tuman ko‘irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni
qo‘llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo‘lgan o‘zgarishini anglash
qobiliyatlariga butunlay bog‘liq bo‘ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo‘llash
minut sayin o‘zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi.
Hozircha biz ko‘proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa
vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g‘oyat turli – tuman
ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to‘la bo‘ladiki, bu barcha jonli manzara
doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo‘lishi lozim.
Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko‘rinishlari –
o‘quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning
shaxsga avayla munosabatda bo‘lish, uni hurmat qilishdan iborat bo‘lishi mumkin.
Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o‘quvchi ham o‘zida ko‘pgina ijobiy
narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan.
Pedagogik mahorat o‘ziga o‘quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi
29

to‘g‘risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va
uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy
pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa,
hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi
tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi.
Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya
qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o‘quvchilarni kuzatish, ularning o‘sishidagi
muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy
ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash,
turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usullarining o‘zaro bir – biriga o‘tish
dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir
sistemaga solish malakalari zarur bo‘ladi.
Sinf rahbari yangi tajribalarni o‘rganar ekan, o‘zining hayotiy bilmini, his etgan va
anglagan narsalarini, o‘z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va
dadil tajribachilik ishlariga yo‘llash zarur.
Sinf rahbari nixoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U
sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil
etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan
birga ish olib boradi. Sharqning benazir olimi, donishmand Abu Ali inb Sino o‘zining
"Donishnoma" kitobidatarbiya va ta'lim xususida fikr, yuritib, har bir shaxsning o‘ziga
xos nihoyasini o‘zi-o‘zidan paydo bo‘lmasdan, balki shaxs rivojlanishi jarayonida qay
tarzda vujudga kelishi juda aniq tasvirlab bergan. Ya'ni, endi tug‘ilgan go‘dakda faqat
tinahissiyot bo‘lishini, shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari:diqqat, idrok, xotira,
tafakkur esa shaxs tarbiyasi davomida paydo bo‘lishini alohidauqtirgan. Demak,
shundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchilarda,darsga kirgan vaqtdafaqattina hissiyot
xukmron. O‘quvchidan yuqorida ta'kidlangan ketma-ketlik (diqqat, iroda, idrok, xotira,
tafakkur) esa o‘z o‘rnida kelishi va ular tafakkurida yuqori darajali bilim, ko‘nikma,
malaka hosil qilish o‘qituvchining mahoratiga bevosita bog‘liqdir.
So‘nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi.
30

Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli
tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o‘quv yurtining sinf rahbariga
xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish
uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir.
Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar
qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi,
shunday qilib. Alohida sinf birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida sinf
jamoalari ko‘lga kiritgan ta’lim vatarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti
jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik
ma’suliyatidan kam emas. SHuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga
tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigano‘qituvchilarni
tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o‘quvchining o‘qishgabo‘lgan
havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo‘lgan layoqatini,
yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi xayoti
rejalarini amalga oshirish, o‘quvchilarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat.
Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, o‘z vaqtida ularga
tegishli yordam ko‘rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir.
SHuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim
vosita sanaladi. CHunki, tashkilotchilik tushunchasining o‘zi keng maxnoga ega.
Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish sinf
rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi
bir necha elementlarga bog‘liqdir:
31

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, zamonaviy maktabni boshqarish murakkab, ko‘p
komponentli tashkiliy tuzilishlarga ega bo‘lib, bunda asosiy maqsadga, ya’ni
o‘quvchilarni hayotga tayyorlash, ularni mehnatga va murakkab ijtimoiy shart-
sharoitlarga mustaqil ravishda tezroq moslashishlarini ta’minlashga erishishda ta’lim
muassasasidagi barcha subyektlarning sa’y harakatlarini shu maqsad yo‘lida
birlashtirish, o‘zaro hamkorlik muhitini yaratish muhimdir. Maktabda to‘garak ishlarini
tashkil etish „Barkamol avlod“ bolalar markazlari xalq ta’limi tizimining tarkibiy qismi
bo‘lib, asosiy vazifasi o‘quvchi-yoshlarning maktabdan va sinfdan tashqari bo‘sh
vaqtlarini mazmunli tashkil etish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish,
ajdodlarimizning necha ming yillik madaniy merosini bugungi kun yutuqlari bilan
boyitib, o‘sib kelayotgan yosh avlodga yetkazishdan iborat. Maktabdan tashqari
ta’limni milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz, hududiy o‘ziga xoslik asosida tashkil
etib, hozirgi zamon talablari darajasida isloh qilish davr talabiga aylandi. Maktabdan
tashqari ta’lim muassasalari uchun ishlab chiqilgan davlat talablari ilmiy va hayotiy
jihatdan asoslangan bo‘lib, „Barkamol avlod“ bolalar markazlarining ta’lim-tarbiyaviy
mazmuni va uni o‘zlashtirish darajasining zaruriy quyi chegarasini belgilaydi hamda
baholash mezonlarini aniqlab beradi . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida „Madaniy-
estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda maktabdan tashqari davlat va
nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish“ zarurligi ta’kidlangan. Ta’lim sifatini
yaxshilash, tuzilmasi va mazmun-mundarijasini takomillashtirish maktabdan tashqari
ta’lim muassasalari faoliyatini belgilaydi. Bola sog‘lom va har tomonlama barkamol
bo‘lib voyaga yetishi uchun uning qalbida o‘qishga intilish hissini o‘stirish, ongida
kasb-hunar va mehnat ko‘nikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, yuksak
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, Vatani va xalqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish,
atrof-muhitga mehr-muhabbatni tarbiyalash lozim. Bola o‘zi o‘rganayotgan hunarning
jamiyatdagi o‘rnini chuqur anglashi lozim. Ustozlar an’anasini davom ettirish,
mehnatsevarlik fazilatlari, aqlli va tadbirkor bo‘lish, halol mehnat qilish hissi bolada
ilk mashg‘ulotdan boshlaboq shakllana borishi kerak.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1.Shavkat Mirziyoev, Miromonovich Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent: «O'zbekiston», 2016.
2. I.A.Karimov. Yuksakma’naviyat – yengilmaskuch. – T.: Ma’naviyat, 1998.
3. Barkamolavlodorzusi. – T.: «Sharq» nashriyoti, 1999 yil.
4. O.Musurmonova. Ma’naviyqadriyatdarvayoshlartarbiyasi. – T.: «O‘qituvchi», 1996
yil.
5. Inomova K.M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi T: Fan, 1999.
6. Jo‘rayev A.J. «Tarbiyaviy darslarni o‘tish». T.: “O‘qituvchi”, 1994.
7. G.Mo‘minova, A.Jo‘rayev. Sinf rahbari - sinf tarbiyaviy soatlar tashkilotchisi.
“O‘qituvchi”. NMIU. T.: 2012 y
8. R.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.Xoliqberdiyev . Pedagogika . Toshkent, O‘qituvchi. 1998-yil.
9. Karimova V. “Psixologiya” T., “O’qituvchi” 2001 y.
10. K.Hoshimov “Pedagogika tarixi antalogiyasi” “O’qituvchi” T., 1999 y
11. O’.Asqarova, M.Xayitbaev, M.Nishonov “Pedagogika” T., “Talqin” 2008 y
12. O. Hasanboyeva “Oila pedagogikasi” T., “Aloqachi” 2007 yil
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
33

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish