Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	159.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Психология

Shaxsning o‘z-o‘zini anglashi va men konsepsiyasi

shunday tushuntiriladi. Mazkur yondashuvga binoan, o‘z–o‘zini anglash
jarayonida ruhiyat va ijtimoiylashuv o‘rtasida muttasil ravishda o‘zaro
munosabatlar vujudga keladi. Munosabatlarning o‘zaro mazmuni yuzaga keladi.
Bizningcha, insonda o‘z–o‘zini anglashning subektliligi bosqichidayoq ijtimoiylik
aks etadi. Shuning uchun ruhiyat bilan ijtimoiylik o‘rtasidagi masalalarni maxsus
muammo sifatida ajratish, talqin qilish g‘ayritabiiylikdir. Shaxs o‘z–o‘zini
anglaganligi tufayli emas, balki o‘zida o‘z–o‘zini anglashga nisbatan ichki extiyoj,
turtki, motiv kabilar mavjudligi uchun ham u insondir. Ijtimoiylik huddi shu tariqa
insonda o‘z–o‘zini anglashga nisbatan zarur talab va extiyojni o‘zida ifodalaydi.
Ijtimoiy psixologiya fanida o‘z–o‘zini anglash, ahloqiy o‘z–o‘zini anglash
ijtimoiy ruhiy hodisa, jarayon sifatida alohida ilmiy nuqtai nazardan to‘liq
o‘rganilmaganligi tufayli uni tahlil qilish ahloq, milliy xarakter, milliy ma’naviyat
va qadriyat kategoriyalari bilan bevosita bog‘liq ravishda amalga oshirilmoqda.
Ushbu kategoriyalarni o‘ziga xos tarzda yoritish psixologiya fanining asosiy
tushunchasi hisoblanmish shaxsn yaqqol anglash, uning guruh (jamoa)dagi roli,
shaxslararo munosabatdagi ahamiyatini o‘rganish imkoniyatini yaratadi. XX va
XXI asr psixologiya fanida ushbu masalaning ijtimoiy psixologik tabiatini
tushuntirishda ikki xil qarash va yondashuv vujudga kelgan bo‘lib, ular o‘zaro bir–
biridan keskin darajada tavofutlanib turadi. Birinchi yondashuv talqinicha o‘z–
o‘zini anglash–bu o‘z yo‘nalishini o‘zgartirgan ongning aynan o‘zidir. Mazkur
talqin rus psixologiyasida keng tarqalgan bo‘lib, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev,
V.V.Stolin va ularning shogirdlari tomonidan tadqiq qilib kelinadi. Ikkinchi
yondashuv mohiyati S.L.Rubinshteynning Ilmiy ishlarida o‘z aksini topgan.
Birinchi yondashuvning namoyondalari talqinida o‘z–o‘zini anglash:
L.S.Vigotskiyning shaxsiy fikricha, o‘z–o‘zini anglash turli xil ma’nolar orasida
birlikni (umumiylikni) vujudga keltiruvchi jarayon sifatida va o‘zlashtirilgan ong
tariqasida namoyon bo‘ladi. A.N.Leontev talqiniga qaraganda, individual ongdagi
mohiyat bilan mazmun o‘rtasidagi ziddiyat o‘zini o‘zi anglashning sababchisidir.
V.V.Stolinning ta’kidlashicha, o‘zini–o‘zi anglashning asosida “Men”likning
mazmuni va mohiyati o‘rtasidagi ziddiyat yotadi. Ikkinchi yo‘nalish asoschisi
8

O‘zining sabrsizligi, qattiqqo‘lligi, qat’iyatligida o‘smir kattalardan ancha
o‘zib ketadi. O‘smir o‘z olamida yashaydi, uning qadriyatlari tizimi yaxshilik va
yomonlik dualizmiga asoslangan bo‘lib, aynan ularni atropf–olamga ko‘chirishga
intiladi, kattalar esa ularning ruhiy mavjudlik tomonlarini kuchaytirish o‘rniga,
ularni ko‘proq ijtimoiylashtirishga harakat qiladilar, buning natijasida rezonans
yuzaga keladi, ya`ni ota–onasining negativ atmosferasi ta`sirida o‘smirda,
negativism kuchayib qoladi. O‘smirlik davrida o‘qish va yozma monologik nutq
jadal rivojlanadi. 5–sinfdan boshlab to 9–sinfgacha o‘qish to‘g‘ri, tez va ifodali
bo‘lish darajasidan, yoddan ifodali, ta’sirli aytib bera olish darajasigacha
ko‘tariladi. Monologik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so‘zlab
berishdan, mustaqil ravishda nutq va chiqishlar tayyorlash, og‘zaki mulohaza
yuritish, fikr bildirish va ularni asoslab berishgacha" o‘zgaradi. Yozma nutq xam
yaxshilangan holda o‘smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo‘yicha mustaqil
holda insho yoza oladilar. O‘smirlarning nutqi to‘la tafakkur bilan bog‘liq holatida
amalga oshiriladi. 5–6 sinlardagi o‘quvchilar ogzaki va yozma matn uchun reja
tuzib, unga amal qila oladalar, O‘smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori
ahamiyatga ega bo‘la boshlaydi. Chunki bu davrdagi o‘quvchilar atrof–olamdagi
bog‘lanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda
o‘smirning bilishga bo‘lgan qiziqishida progress sodir bo‘ladi. Ilmiy nazariy
bilimlarning egallab olinishi tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Buning
ta’sirida isbot, dalillar bilan fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Guruh o‘yinlari va
birgalikdagi faoliyatning boshqa turlari ijtimoiy o‘zaro munosabatlarning zaruriy
ko‘nikmalarini, jamoaviy intizomga bo‘ysunish va shu bilan birga o‘z huquqlarini
himoya qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Uchinchidan, bu hissiy aloqaning o‘ziga
xos turi. Guruhga mansublikni anglash, hamjihatlik, o‘rtoqlik o‘zaro yordami
o‘smirga farovonlik, barqarorlik tuyg‘usini beradi.
26

II BOB. O‘SMIRLIK DAVRIDA MEN KANSEPSIYASINING
SHAKILLANISHI HAMDA TELORNING BEZOVTALANISHNI
ANIQLASH TESTI–ANKETASI.
2.1.O‘smirlik davrida men kansepsiyasining shakillanishi.
O‘smirlik yoshi dunyoqarash, e’tiqod, printsip, o‘zligini anglash, baholash
kabi shaxs xususiyatlari shakllanadigan davr xisoblanadi.
O‘smir ulg‘aygan sari unda "Ideal Men", "Axloqiy Men" va "Haqiqiy Men"
singari shaxsga oid tizim, dunyoqarash, e’tiqod va boshqalar shakllana boradi,
undagi o‘zi to‘g‘risidagi tasavvurlar ancha aniq va barqaror bo‘lib qoladi.
O‘smir o‘z faoliyatini muayyan printsip, e’tiqod va shaxsiy nuqtai–nazari
asosida tashkil qila boshlaydi.
O‘smir shaxsini tarkib topirishda uning atrof–muhitga, ijgimoiy hodisalarga,
kishilarga munosabatini hisobga olish lozim. Psixologlar o‘tkazgan tadqiqotlardan
ko‘rinadiki, o‘smirlarning ko‘pchiligi qat'iyatlilik, kamtarlik, mag‘rurlik,
samimiylik, dilkashlik kabi ma'naviy, ahloqiy tushunchalarni to‘g‘ri anglaydilar.
Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallash natijasida barqaror e’tiqodiy va
ilmiy dunyoqarash tarkib topadi, shular zaminida axloqiy ideallar yuzaga kela
boshlaydi.
Ma’lumki, o‘smirlik davrida o‘smirning «men»i qaytadan shakllana boradi.
Uning atrofidagilari ayniqsa, o‘z–o‘ziga bo‘lgan munosabati, qiziqishlari,
qadriyatlari yo‘nalishi keskin o‘zgaradi.
O‘smir yoshdagi bolani birinchi galdagi intilishi, u o‘zini endi kichkina bola
emas, balki katta bo‘lib qolganligini atrofdagilarga ishontirishdan iboratdir,
Mustaqil ishlar qilishiga uringan o‘smir shunday qilishga haqqi borligiga o‘zini–
o‘zi ishontiradi, chunki men endi “katta bo‘lib qoldim” deb o‘ylaydi. Shuning
uchun xam psixologlar “katta bo‘lib qolganlik tuyg‘usi”ni shaxsning o‘smirlik
yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar.
O‘smirlik yoshida psixologik jixatdan eng muxim xislat–voyaga yetish yoki
kattalik hissining paydo bo‘lishi aloxida axamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy–
ahloqiy soxada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, ko‘ngil olish
21

M.Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
“Yoshlar psixologiyasi” yo‘nalishi 2-bosqich 421 -2 2-guruh talabasi
Yangiboyeva Dildoraning ” Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi
” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar
XULOSASI
Psixologiyada shaxs masalalarini o‘rganishga qaratilgan bir qancha
nazariyalar mavjud bo‘lib, har bir nazariya ushbu muammoga o‘z tadqiqot
predmeti bo`yicha yondashadi. Jumladan, ekzistensional nazariya o‘ziga xos
yondashuv uslubiga ega bo‘lib, mazkur konsepsiya markazida shaxs hayotining
mazmuni turadi.
Talaba Yangiboyeva Dildoraning “ Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasi ” mavzusi umumiy psixologiya faninig shaxsni o‘rganishdagi muhim
dolzarb muamolaridan biriga nazariy asoslab bеrishga qaratilgan.
Kurs ishining kirish qismida talaba mavzuning dolzarbligi, maqsadi,
vazifalari, obyekti, maqsadi va vazifalariga batafsil to‘xtalib o`tgan.
Mazkur kurs ishining birinchi shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasining psixologik ahamiyati haqidagi manbalarni o`rgani lgan va tahlil
qilingan.
Kurs ishining ikkinchi bobida shaxs o ‘ smirlik davrida men kansepsiyasining
shakillanishi hamda Telorning bezovtalanishni aniqlash testi–anketasi asosiy
tamoyillariga e'tibor qaratgan va shaxs shaxsning o‘z o‘zini anglash ahamiyati
to ‘ liq yoritilgan.
Talaba tomonidan yozilgan “ Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasi . ” mavzusi ikki bob to‘liq tugallangan va umumiy xulosa berilgan.
Ushbu kurs ishi bugungi kunda dolzarbligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.
Ishda ayrim ju’ziy kamchiliklar ham mavjud. Bu kamchiliklar kurs ishining
umumiy mohiyatiga salbiy ta’siri mavjud emas va buni to’g`rilasa bo’ladi.
Kamchiliklar ishni mazmuniga kam ta’sirini inobatga olib, ishni himoya
qilish uchun tavsiya etaman.
Ilmiy rahbar: Sh. Djumanov
34

№ F.I.SH Yosh Jinsi Juda
yuqori
b–sh Yuqori
b–sh O‘rtacha
b–sh B – shning
quyi darajasi
1 Primova Z 19 qiz 29
2 Abduraxmonov Sh 22 o‘g‘il 25
3 Ashirova N 21 qiz 19
4 Soliyeva S 19 qiz 43
5 Baxromova R 18 qiz 32
6 Rajabov Sh 18 o‘g‘il 32
7 Ashirbekova N 21 q iz 31
8 Homitov A 22 o‘g‘il 26
9 Onorov Sh 19 o‘g‘il 22
1
0 Elomova S 18 qiz 21
1
1 Nurmetov A 18 o‘g‘il 27
1
2 Avorov A 18 o‘g‘il 19
1
3 Komolov D 19 o‘g‘il 21
1
4 Iskandarova Z 22 q iz 23
1
5 Davlatov A 23 o‘g‘il 23
1
6 Primov Sh 25 o‘g‘il 29
1
7 Abdurazzoqova D 19 q iz 26
1
8 Mehmonqulov A 24 o‘g‘il 21
1
9 Turduboyev M 19 o‘g‘il 37
2
0 Sayidmurodov O 18 o‘g‘il 30
2
1 Ummatov A 22 o‘g‘il 36
2
2 Bosimov B 21 o‘g‘il 29
2
3 Nazirova E 21 q iz 25
2
4 Jo‘rayeva S 23 q iz 25
28

S.L.Rubinshteyn tadqiqotlariga asoslanib, biz o‘z–o‘zini anglash muammosini
tadqiq etishga e’tibor qaratamiz, eng avvalo, uning subyektiga, ya’ni shaxs
(individ)ga qaratishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Boshqacha so‘z bilan
aytganda, o‘z–o‘zini anglashni shakllantirishning manbai ong va undagi ziddiyat
bo‘lmasdan, balki insonning ijtimoiy muhitda tarkib topishi hamda rivojlanishi
sanaladi. Ruhiy faoliyatning maxsus holdagi (vaziyatdagi) obyektiv shart–
sharoitlari sifatida odamlarning hayoti, umumiy yashash sharoiti yotadi, deb
yozadi S.L. Rubinshteyn. Insonning o‘z–o‘zini anglash jarayonidagi subyektligi
bilan amalga oshirishga mo‘ljallangan aloqasining shakllanishi va oqibat natijada
yuzaga keladigan yangi sifatiy holat undagi oldingi ichki ziddiyatlardan tamoman
forig‘ ekanligini bildiradi. O‘z–o‘zini anglashni uning subyekti bilan bir davrda
o‘rganish bizningcha, ruhiyat bilan ijtimoiylik o‘rtasidagi munosabat muammosini
hal qilishda zarur, muhim imkoniyat, qulay shart–sharoit yaratib
beradi.S.L.Rubinshteyn va K.A.Abulxanova–Slavskayalar o‘z–o‘zini anglashning
ichki mohiyati ikki negiz (asos) bilan tavsiflanishini ta’kidlaydilar. Uning
ikkinchisi esa ana shu munosabatlar to‘g‘risida uni fikr yuritish imkoniyatining
ifodasidir. Shulardan birinchisi ijtimoiy, ya’ni obyektiv xususiyatiga ega bo‘lsa,
uning ikkinchisi subyektiv, binobarin, insonning psixofiziologik va ruhiy
xususiyatlariga bog‘liqdir.
Shaxs o‘z–o‘zini anglaganligi tufayli emas, balki o‘zida o‘z–o‘zini
anglashga nisbatan ichki extiyoj, turtki, motiv kabilar mavjudligi uchun ham u
insondir. Ijtimoiylik huddi shu tariqa insonda o‘z–o‘zini anglashga nisbatan zarur
talab va extiyojni o‘zida ifodalaydi. Holbuki, shunday ekan, inson tomonidan
o‘zining ijtimoiylik, ya’ni insoniylik mohiyati va darajasida anglash psixologik
nuqtai nazardan ana shu muhtojliklar, qiziqishlar, intilishlar mohiyatining anglashi
hamda shu asnoda o‘zining hayoti, faoliyati yuzasidan shaxsiy maqsadini yaratish
jarayonidir.
1.2. Men kansepsiyasi haqida turli olimlarning psixologik qarashlari
Bir necha o‘n yillar davomida rus psixologiya tadqiqotlari shaxs faoliyati
prinsiplariga asoslangan edi. Bu prinsip muallifi haqida aniq va ishonchli
9

Shaxsning yana bir muhim jihati ekzopsixik xususiyatlar, uning mazmuni
shaxsning tashqi ob’ektlarga, atrof–muhitga munosabati bilan belgilanadi.
Ekzopsixik ko‘rinishlar doimo insonni o‘rab turgan tashqi sharoitlarni aks ettiradi.
Bu ikkala qism bir–biriga bog‘langan va bir–biriga ta'sir qiladi. Masalan, ijodiy
faollik , yuqori sezuvchanlik va qo‘zg‘aluvchanlik qobiliyatini belgilaydigan.
Xuddi shu narsa xususiyatlarning ekzokompleksiga ham tegishli bo‘lib, hayotning
tashqi sharoitlari, xuddi shunday xatti–harakatlarni talab qilganda. Shaxsning
moslashuv jarayoni ko‘p yoki kamroq muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin.
A.F.Lazurskiy ana shu tamoyil bilan bog‘liq holda uchta psixik darajani
ajratib ko‘rsatadi.
Eng past daraja tashqi muhitning inson psixikasiga maksimal ta'sirini
tavsiflaydi. Atrof–muhit, go‘yo, bunday odamni, uning endo–xususiyatlaridan qat'i
nazar, o‘ziga bo‘ysundiradi. Insonning qobiliyatlari va kasbiy mahoratlari
o‘rtasidagi ziddiyat shundan kelib chiqadi.
O‘rta daraja atrof–muhitga moslashish, unda o‘z o‘rnini topish uchun keng
imkoniyatlarni nazarda tutadi. Ko‘proq ongli, yuqori samaradorlik va tashabbus
bilan odamlar o‘zlarining moyilliklari va moyilliklariga mos keladigan faoliyatni
tanlaydilar.
Ruhiy darajadagi eng yuqori pog‘onada ma'naviy boylik, ong, ruhiy
kechinmalarni muvofiqlashtirish tufayli ekzopsixika o‘zining eng yuqori
rivojlanishiga erishadi va endopsixika uning tabiiy asosini tashkil qiladi. Shuning
uchun ekzopsixik toifalarga bo‘linish, aniqrog‘i, eng muhim universal ideallarga
va ularning xarakteriologik xususiyatiga ko‘ra nomoyon boladi. Ulardan eng
muhimlari, A.F.Lazurskiyning fikricha, : altruizm, bilim, go‘zallik, din, jamiyat,
tashqi faoliyat, kuch va x k.
K.Obuxovskiyning fikricha: “Shaxs–odamning ijtimoiy tarixiy jihatdan
shartlangan psixologik xususiyatlari tuzilmasi bo‘lib, uni yaxshi bilish xatti–
harakatlarini oldindan bilish (bashorat qilish) va tushuntirish imkonini beradi.
Shuning uchun, har qanday nazariyaning oldida undagi psixologik va ijtimoiy
jihatlarning o‘zaro nisbatini aniqlash vazifasi turadi. Shaxs tizim sifatida
16

muomolarini Leontev ishlab chiqgan g‘oyalar asosida o‘rganish psixologiyaning
turli xil jabhalarida qo‘llaniladi.
A.N.Leontievning fikriga ko‘ra, “shaxsning shaxsiyati “ishlab chiqarilgan”–
ijtimoiy munosabatlar tomonidan yaratilgan”. Shunday qilib, ko‘rinib turibdiki,
mahalliy psixologlarning shaxsiyati haqidagi g‘oyalarning asosini ijtimoiy
munosabatlar majmui sifatidagi marksistik postulat tashkil etadi.
Keling, Leontievning shaxsiyatni tushunish xususiyatlarini qisqacha
tavsiflaylik. Shaxsiyat, uning fikricha, insonning jamiyatdagi hayoti tomonidan
yaratilgan maxsus turdagi psixologik shakllanishdir.
Leontiev "shaxs" tushunchasiga odamning genotipik shartli xususiyatlari–
jismoniy holati, asab tizimining turi, temperament, biologik ehtiyojlar ,
samaradorlik, tabiiy moyillik, shuningdek, olingan bilim , ko‘nikma va
qobiliyatlarni, shu jumladan kasbiy qobiliyatlarni nazarda tutgan. Yuqorida sanab
o‘tilgan toifalar, uning fikricha, shaxsning individual xususiyatlarini tashkil qiladi.
Leontievning fikriga ko‘ra, "individ" tushunchasi , birinchidan , ma'lum bir
biologik turning alohida individi sifatida ma'lum bir shaxsning yaxlitligi va
bo‘linmasligini, ikkinchidan, turning ma'lum bir vakilining uni boshqa turlardan
ajratib turadigan xususiyatlarini aks ettiradi. bu turning vakillari.
Shaxsiy rivojlanish bizning oldimizda bir–biri bilan ierarxik munosabatlarga
kiradigan ko‘plab faoliyatlarning o‘zaro ta'siri jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi.
Shaxs faoliyatning ierarxik munosabatlari majmui sifatida harakat qiladi. Ularning
o‘ziga xosligi, A.N.Leontievning so‘zlariga ko‘ra, organizm holatlaridan
“bog‘lanish” dan iborat. “Faoliyatning bu ierarxiyasi o‘z rivojlanishi bilan
shakllanadi, ular shaxsning o‘zagini tashkil qiladi”, deb ta'kidlaydi muallif. Ammo
bu faoliyat ierarxiyasining psixologik tavsifi haqida savol tug‘iladi.
“Faoliyat ierarxiyasi” ni psixologik talqin qilish uchun A.N.Leontiev
"ehtiyoj", “motiv”, “hissiyot”, “ma'no” tushunchalaridan foydalanadi. E'tibor
bering, faoliyat yondashuvining mazmuni ushbu tushunchalar o‘rtasidagi
an’anaviy munosabatni va A.N.Leontievning fikricha, shaxsga aylanish jarayoni
“shaxsiy ma’nolarning izchil tizimiga aylanish” jarayonidir.
13

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali “
Yoshlr psixologiyasi“ yo‘nalishi 421-22-guruh talabasi Yangiboyeva
Dildoraning ” Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi ”
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Deyarli har bir jamiyatda, eng ibtidoiy qabiladan tortib zamonaviy rivojlangan
davlatning murakkab ijtimoiy tuzilmasigacha shaxs aniq ifodalangan ijtimoiy birlik
sifatida harakat qilgan va harakat qilmoqda.
Talaba Yangiboyeva Dildoraning “ Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasi ”mavzusi bo ‘ yicha yozgan kurs ishi II bob, 4 paragrf , xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Kurs ishi ning kirish qismida mavzuning bugungi kundagi dolzarbligi,
predmeti, maqsadi, vazifalari va tuzilishi imkon darajasida yoritib berilgan.
Kurs ishining birinchi bobida shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasining psixologik ahamiyati
Kurs ishining ikkinchi bobi O‘smirlik davrida men kansepsiyasining
shakillanishi hamda Telorning bezovtalanishni aniqlash testi–anketasi.
Kurs ishining xulosa qismida har ikkala bobdan kelib chiqib xulosa berilgan.
Talaba Yangiboyeva Dildoraning “ Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men
kansepsiyasi ” kurs ishi yuzasidan tanlangan mavzu nazariy jihatdan aniq yoritib
berilgan. Kurs ishida ayrim juz’iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining
mazmuniga ta’sir qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya etaman.

Taqrizchi: __________________
35

2.2. Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi bo‘yicha Telorning
bezovtalanishni aniqlash testi–anketasiTeylorning bezovtalanishni aniklash darajasi metodikasi
Ushbu metodika insondagi bezovtalanishning qay darajada ekanligini
o‘lchash uchun mo‘ljallangan.
Yo‘riqnoma: Savolnoma 50 ta tasdiqdan iborat. Foydalanish qulay
bo‘lishi uchun har bir tasdiq sinaluvchilarga alohida kartochka tavsiya qiladi.
Testlashtirish 15–30 daqiqa davom etishi mumkin.
TEST MATERIALLARI
Tadqiqot natijalarini baholash uchun sinaluvchilardagi bezovtalanish
haqidagi ma’lumotlar quyidagicha hisoblanadi :
«xa»– 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 20, 27, 28, 29, 30, 31, 32,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50;
«Y o‘q » – 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 11, 12, 13, 14 savollar javoblari mos
kelsa 1 balldan beriladi.
Umumiy ball:
40—50 ballar b o‘ lsa juda yu qori bezovtalanish;
25—40 ballar—yu qori bezovtalanish;
15—25 ballar— o‘ rtacha bezovtalanish;
5 — 1 5 ballar, 0—5 ballar— bezovtalanishning quyi darajasini bildiradi.
27

saqlab qolish, qiziqish klublari, mazhablar a’zolari va boshqa birlashmalarning
katta jamiyat doirasidagi tor jamoalardagi muloqotining o‘ziga xos lahzalari
ko‘rinishida kuzatish mumkin.
«Oldimizda turgan keng ko‘lamli vazifalarni samarali hal etish eng avvalo,
davlat rahbari sifati shaxsan mendan, davlat hokimiyatining uchta tormog‘idan,
shuningdek, barcha rahbar va mansabdor shaxslardan qat'iy intizom talab etadi.
Ishimizni to‘g‘ri tashkil etish, uning samaradorligini ta’minlash, butun boshqaruv
tizimi faoliyatini sifat jihatdan zamon talablari darajasiga ko‘tarishni bugun
hayotning ozi talab etmoqda», deb takidlaydi prezidentimiz
Odamda muloqot maqsadlari soni ko‘payadi. Ularga yuqorida sanab
o‘tilganlardan tashqari, dunyo haqidagi bilimlarga ega bo‘lish va etkazish, ta’lim
va tarbiya, odamlarning hamkorlik faoliyatlaridagi turli harakatlarning
muvofiqlashuvi, shaxsiy va ish bo‘yicha o‘zaro munosabatlarning
oydinlashtirilishi, o‘rnatilishi va boshqalar ham kiradi. Agar hayvonlarda muloqot
maqsadlari ular uchun dolzarb bo‘lgan biologik ehtiyojlarni qondirishdan iborat
bo‘lsa, odamlarda ular ko‘plab turli: ijtimoiy, madaniy, bilish, ijodiy, estetik, aqliy
o‘sish, ahloqiy rivojlanish kabi ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘lib hisoblanadi.
Muloqotning kognitiv tomoni suhbatdoshning kim, qanday odam ekanligi,
undan nima kutish mumkinligi haqidagi, shuningdek, sherikning shaxsi bilan
bog‘liq bo‘lgan boshqa ko‘pgina savollarga javob berish imkonini beradi.
Muloqotning kommunikativ–axborotli tomoni tasavvurlar, g‘oyalar,
qiziqishlar, hissiyotlar, mayllar va o‘y–hayollari turlicha bo‘lgan odamlar
o‘rtasidagi almashinuvdan iborat.
Muloqotning emotiv tomoni sheriklarning shaxsiy aloqalaridagi his–
tuyg‘ular, kayfiyatning vazifa bajarishlari bilan bog‘liq.
Muloqotning konativ (hulq–atvor tomondan) tomoni sheriklar qarashlaridagi
ichki va tashqi qarama–qarshiliklarni muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Shaxsni o‘zini o‘zi baxolash va matevatsiyasi
muammolarini o‘rganish va respondentlar sinov o‘tkazish.
4

ta’kidlashicha, o‘zini–o‘zi anglashning asosida “Men” likning mazmuni va
mohiyati o‘rtasidagi ziddiyat yotadi. Ikkinchi yo‘nalish asoschisi S.L.Rubinshteyn
tadqiqotlariga asoslanib, biz o‘z–o‘zini anglash muammosini tadqiq etishga e’tibor
qaratamiz, eng avvalo, uning sub’ektiga, ya’ni shaxs (individ)ga qaratishni
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘z–o‘zini
anglashni shakllantirishning manbai ong va undagi ziddiyat bo‘lmasdan, balki
insonning ijtimoiy muhitda tarkib topishi hamda rivojlanishi sanaladi. Ruhiy
faoliyatning maxsus holdagi (vaziyatdagi) obektiv shart–sharoitlari sifatida
odamlarning hayoti, umumiy yashash sharoiti yotadi—deb yozadi
S.L.Rubinshteyn. Insonning o‘z–o‘zini anglash jarayonidagi subektligi bilan
amalga oshirishga mo‘ljallangan aloqasining shakllanishi va oqibat natijada yuzaga
keladigan yangi sifatiy holat undagi oldingi ichki ziddiyatlardan tamoman forig‘
ekanligini bildiradi. Demak, bu ilmiy yondashuvda o‘z–o‘zini anglashning
uzluksiz ruhiy jarayon sifatida funksiyalashuvi insonning boshqa odamlar
to‘g‘risidagi tasavvurlari va ularning unga nisbatan munosabatlari o‘rtasidagi
ziddiyat bilan belgilanadi. Odatda inson o‘zi haqida fikr yuritar ekan, albatta, u
o‘zining boshqa odamlar bilan kechadigan o‘zaro munosabatlari natijasini tahlil
qiladi va ularning samarali ekanligiga asoslanib o‘z “Men”ligini yaratadi.
S.L.Rubinshteyn va K.A.Abulxanova–Slavskayalar o‘z–o‘zini anglashning ichki
mohiyati ikki negiz (asos) bilan tavsiflanishini ta’kidlaydilar. Negizning
birinchisi–insonning atrof–muhit va shaxslararo munosabatlarining mazmunidan
iboratdir. Uning ikkinchisi esa ana shu munosabatlar to‘g‘risida uni fikr yuritish
imkoniyatining ifodasidir. Shulardan birinchisi ijtimoiy, ya’ni obektiv xususiyatiga
ega bo‘lsa, uning ikkinchisi subektiv, binobarin, insonning psixofiziologik va ruhiy
xususiyatlariga bog‘liqdir. Har ikkala asosning o‘zaro bir–biri bilan mos kelishi
yoki mos kelmasligi o‘zlik, Mualliflarning mulohazasicha, ijtimoiylik insonning
ongiga va ruhiyatiga kirib boradi, ongning, o‘zini–o‘zi anglashning hamda idora
qilishning manbai bo‘lib qoladi. Oxir oqibatda insonning ijtimoiylashuvi
deyilganda–bu yondashuv uni ongining ijtimoiylashuvini nazarda tutadi va ana shu
tariqa o‘z–o‘zini anglashning ijtimoiylashuvdagi o‘rni hamda uning roli huddi
7

MUNDARIJA
O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ ........................................................................ 1
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY
ʻ
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI ............................................................. 1
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. SHAXSNING O‘Z O‘ZINI ANGLASHI VA MEN
KANSEPSIYASINING PSIXOLOGIK AHAMIYATI ............................................ 6
1.1. Shaxs o‘z o‘zini anglashining ijtimoiy psixologik jihatlari ................................ 6
1.2. Men kansepsiyasi haqida turli olimlarning psixologik qarashlari ...................... 9
II BOB. O‘SMIRLIK DAVRIDA MEN KANSEPSIYASINING
SHAKILLANISHI HAMDA TELORNING BEZOVTALANISHNI ANIQLASH
TESTI–ANKETASI. ............................................................................................... 21
2.1.O‘smirlik davrida men kansepsiyasining shakillanishi. .................................... 21
2.2. Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi bo‘yicha Telorning
bezovtalanishni aniqlash testi–anketasi ................................................................... 27
XULOSA ................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ................................................................ 33
2

ta’sirlarga emas, shuningdek shaxsning hayoti davomida rivojlanish jarayoninini
ta’minlovchi omillar–o‘qish–o‘rganish, shaxs motivlari, emotsiyalari va shaxs
sog‘lig‘iga ham qaratish lozim. Shaxsni o‘rganishga bag‘ishlangan bugungi
tadqiqotlar asosiy e’tiborni shaxsning biologik rivojlanishiga va shaxsning atrof–
muhitga bo‘lgan munosabatiga qaratadi. Ular shuningdek shaxsga bo‘lgan
madaniy ta’sir shaxsning boshqalar tomonidan tan olinganlik hissi, shaxs
egoizmining shakllanishiga bo‘lgan ta’sirini o‘rganadi, ular Freydning asosiy
kashfiyoti bo‘lgan ongsizlik muammosiga ham katta e’tibor qaratadi.
Rossiyalik psixofiziolog Ivan Pavlov shaxs xulq–atvorini tasvirlab berishda
o‘z nazariyasini ilgari suradi. Uning nazariyasiga ko‘ra xulq–atvor shaxslarni bir–
biriga yaqinlashtiradi deb ta’kidlagan. Bu holatda insonlar atrof–muhitga nima
berayotganlarini osongina tushunib yetadi va javob beradi. Uning nazariyasida
faollik va ishyoqmaslik to‘g‘risida savollarga javoblar berilgan.
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar
tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’riflar berilgan va uning tuzilishini o‘ziga
xos tarzda tasavvur qilishgan.Shaxs muammosi rus psixologlari tomonidan juda
keng va chuqur o‘rganilgan mavzlardan biri bo‘lib, quyida rus psixologlari
tomonidan shaxsga berilgan ta’riflarning tahlillarini keltirib o‘tamiz;
A.G.Kovalyovning fikricha, shaxs–bu ijtimoiy munosabatlarning ham
ob’ekti, ham sub’ektidir.
A.N.Leont’ev ushbu masalaga boshqacharoq yondashadi va shaxsga shunday
ta’rif beradi: shaxs faoliyat sub’ektidir.
K.K.Platonovning talqiniga binoan jamiyatda o‘z rolini anglovchi,
jamiyatning ishiga layoqatli, yaroqli a’zosi shaxs deyiladi.
S.L.Rubinshteynning ta’rifiga ko‘ra, shaxs–bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini
o‘zgartiruvchi, ichki shart–sharoitlar majmuasidir.
Psixologiya fanida bir–biriga yaqin, lekin o‘zaro farqlanib turuvchi
tushunchalar qo‘llanib kelinadi, chunonchi odam, shaxs, individuallik. Ularning
mohiyatini oldingi mavzuda aniqlashtirib o‘tganimiz uchun, bu tushunchalarning
18

4. Biologik shartlanganlik osttuzilishi–miya morfologik va fiziologik
xususiyatlariga muayyan darajada bog‘liq bo‘lgan patologik o‘zgarishlarni,
shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik holatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalyov talqiniga binoan shaxs quyidagi tuzilishga ega:
1) Yo‘nalganlik–voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga
o‘zaro ta’sir etuvchi har xil xususiyatli g‘oyaviy va amaliy ustanovkalar,
qiziqishlar, ehtiyojlar kiradi. Ustuvor yo‘nalganlik shaxsning barcha psixik
faoliyatini belgilaydi.
2) Imkoniyatlar–faoliyatning muvafaqqiyatli amalga oshirishini ta’min–
lovchi tizim, o‘zaro ta’sir etuvchi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan turlicha qobiliyatlar.
3) Xarakter–ijtimoiy muhitda shaxsning xulq–atvor uslubini aniqlaydi.
Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo‘ladi. Xarakter tizimi
irodaviy va ma’naviy sharoitlarga ajraladi.
4) Mashqlar to‘plami–hayot va faoliyat, harakat va xulq–atvorni tuzatish
20

Shaxsning ekstrovert va introvert hususiyatlari shvetsariyalik medik va
psixolog Karl Gustav Yung tomonidan 1923 yilda asoslab berilgan. Hozirgi kunga
kelib psixologiya fanida Shaxsning iqtidor hususiyatlari, qobiliyatlarini aniqlash
uchun Kettel, Spirmen, Bine, Ayzenk, Raven va boshqa testlardan foydalaniladi.
Qiziqish biron–bir sohada to‘g‘ri yordam beradigan motivdir. Individ
uchunqiziqish, sub’ektiv tarzda olganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy
xissiy ohangda, ob’ekt bilan chuqurroq tanishishga, u haqda ko‘proq bilish, uni
anglab yetishga bo‘lgan istakda namoyon bo‘ladi. Qiziqishlar bilishning doimiy
qo‘zg‘atuvchi mexanizmi sifatida namoyon bo‘ladi. Qiziqishlar mazmuniga,
maqsadlariga, miqyosiga va barqarorligiga ko‘ra tasnif qilinishi mumkin. Kishidan
ko‘proq nimaga qiziqish paydo bo‘lishi va uning bilish ehtiyojlari ob’ektning
ijtimoiy qimmati psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Maktabning eng
muhim vazifalaridan biri–o‘smirlik yoki yoshlarning faol bilish va mehnat
faoliyatiga rag‘batlantiradigan va maktabdan tashqari ham saqlanib qolishi
mumkin bo‘lgan jiddiy va sermazmun qiziqishlarini uyg‘otishdan iboratdir.
Qiziqishlar o‘zining kengligi bo‘yicha ham farq qiladi. bir xil odamlarda
qiziqishlar bir sohaga qaratilgan bo‘lishi mumkin, boshqalarda esa barqaror
ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘plab ob’ektlarga bo‘lingan bo‘ladi. Qiziqishlarning
tarqoqligi ko‘pincha Shaxsning salbiy xislati sifatida yo‘zaga keladi, lekin ayni
chog‘da qiziqishlarning keng miqyosida kamchilik tariqasida talqin qilish noto‘g‘ri
bo‘lar edi. Shaxsning ko‘ngildagidek rivojlanishi, ko‘zatishlar ko‘rsatilganidek,
qiziqishlar miqyosining tor emas, aksincha keng bo‘lishini taqqozo
etadi.Bolalardagi har bir qiziqishlarni kattalar tarafidan ahamiyat qaratilib to‘g‘ri
tahlil qilinsa natijalar ijobiylashadi, chunkiy qiziqish orqali bolada tassavvuri
yanada boyib shakillanib boradi va bilimga bo‘lgan qiziqishi tassavvur orqali
boyib boradi. E’tiqod Shaxsni o‘z qarashlariga, printsiplariga, dunyoqarashiga
muvofiq tarzda ish ko‘rishga da’vat etadigan motivlar tizimidir. E’tiqod shaklida
namoyon bo‘ladigan ehtiyojlarning mazmuni–bu tabiat, tevarak–atrofdagi olam
to‘g‘risidagi bilimlar va ularning muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir.
25

qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti–harakatlarini ijobiy baholashga intilishi
kerak.
O‘smirlarni o‘z shaxslari xaqidagi fikrlar ko‘proq qiziqtiradi, ular o‘zlarini
bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. U kattalar
huquqini cheklaydi, o‘zinikini esa kengaytiradi. Kattalarning o‘z shaxsi va
insoniylik qadrini xurmat qilishlarini xoxdaydi, ishonch va mustaqillik namoyon
etishga da'vo qiladi, ya'ni kattalar bilan ma'lum darajada teng xuquqlilikka va
ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi.
O‘smirlik davrida ichki erkinlikning o‘sishida, o‘z–o‘zini anglash
layoqatlarida, mustaqil xatti–harakatlarida katta sifat o‘zgarishlari yuz beradi.
Bunday o‘zgarishlarning yuzaga kelishida irodaning xam ahamiyati katta. Iroda
oliy psixik funktsiya sifatida o‘smirning erkin harakat qilish quroli, shuningdek,
shaxsi rivojining magistral chizig‘i bo‘lib hisoblanadi.
O‘z–o‘zini anglash xissini tarkib topishi, o‘ziga nisbatan go‘yo aloxida
mustaqil shaxs sifatidagi munosabatning vujudga kelishi bu davrdagi har ikki
jinsdagi va istagan temperament tipidagi o‘smirlar uchun muxim xususiyatlardir.
O‘smir o‘g‘il–qizlar shaxsining kamol topishida, o‘zini anglash jarayonida o‘ziga
baho berish mayli va istagi o‘zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o‘ziga bino
qo‘yish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Bular esa o‘smirning psixik dunyosiga aqliy
faoliyatiga, tevarak–atrofga munosabatning shakllanishiga ta'sir qiladi. Ilk
o‘smirlik davrida ko‘pchilik o‘smirlar o‘zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika
beradilar. Katta bo‘lgan sari o‘smirning o‘z–o‘ziga bergan bahosi differentsial
xarakter (xulq–atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini tutishga va ayrim xatti–
harakaglari)da namoyon bo‘la boshlaydi.
O‘smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan olimlarning ta'kidlashicha, o‘g‘il
va qizlarning bu yoshda o‘rtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari
jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlar
ta'sirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini o‘sib borish munosabati bilan
o‘zlariga ko‘proq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy muammolar
muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar.
24

ma’lumotlar yo‘q. Bu prinsip birinchi bo‘lib 1922–yil Rubenshteynning “Shaxs
ijodiy faoliyati prinsipi” maqolasi orqali yuzaga kelgan degan fikrlar ham mavjud.
Bundan tashqari o‘tgan asrning 20–30 yillarida L.S.Vigotskiy tomonidan
yozilgan bir necha asarlar ham bu prinsip fundamental g‘oyalariga asos bo‘lgan
degan ma’lumotlar ham mavjud.
Prinsipning ma’no mazmuni psixolog L.Ya. Galperin yoritgan edi. Uning
yozishicha shaxs ijodiy faoliyati faqatgina shaxs tor doirasida emas, subektning
tashqi va obektiv faoliyatini o‘z ichiga olib o‘rganish kerak.Yani:
Shaxs ijodiy faoliyati psixikaning zarurligini, unig tarkibi va tuzilishi tashqi
faoliyat bilan uzviy bog‘liqligini o‘rganish;
Psixologik faoliyatda shaxs ishtirok etmaydigan prosses emas subektning
muommoviy holatdagi faoliyati bilan ko‘rib chiqish.
Rus psixologiyada shaxs ikki qarash bilan o‘rganiladi:
1. Barcha psixik jarayonlar–diqqat, xotira, tafakkur shaxsga tobe bo‘lgan
tanlangan xarakterga ega aktiv holtaga egadir. (motivatsiya, qiziqish, maqsad).
2. Shaxsni o‘z–o‘zini o‘rganish sturukturasiga qarshi, uning shakillanishi
nazaryasini o‘rgandi.
B.G.Ananev o‘zining “Inson individini nazariy tavsiflash haqidagi
nazariyasi»da quyidagi tushunchalar tizimini ilgari surdi:
L.S.Vigotskiy (1896)–metodolog psixolog, ko‘p yillar davomida bola
psixikasini o‘rganishda emperik usullardan foydalanish programmasi ustida ish
olib brogan. 10 yil davomida olib borilgan tinimsiz va intensiv izlanishlar orqali u
180 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan. Bun basarlar orasida “San’at psixologiyasi”,
“Fikr va nutq”, “Pedagogik psixologiya”, “Psixologik krizisning tarixiy mazmuni”
kabi asarlari mashhurdir. Vigotskiy alohida e’tibor qaratgan Markaziy kategoriga
insonni ongi edi.Vigotskiy marksizm g‘oyalariga asoslanib, psixik o‘zgarishlarga
tavsif qidirishga harakat qildi.
Ichki psixik jarayonlarni tushunish uchun, inson organizmi doirasidan chiqib,
uning atrof–muhit bilan bo‘ladigan munosabatini o‘rganish karak edi.
10

konsepsiyasining asosiy tushunchasi bu faoliyat kategoriyasidir. Faoliyat fenomeni
sabab, atrof olam ta’sirida yuzaga keladigan jarayon tekshiriladi.
Faoliyatning asosiy formasi uning tashqi faoliyatidir. Leontev ta’kidlab
o‘tganidek, ma’no faqatgina bitta shaxsga tegishli bo‘la olmaydi, chunki harakatni
individ bajarmaydi. Tarixiy rivojlanishning tashqi faoliyat davrida ichki
funksiyalar yuzaga kelishi mumkin, ular tez shakllanib 2 ta formaga aylanadi.
Predmetli faoliyatda asosan o‘z–o‘zini ta’minlay oluvchi–harakat va
operatsiyalar ajralib chiqadi. Ichki faoliyatda motiv va maqsad shularga kiradi.
Butun bir faoliyatni o‘rganishdan maqsad ichki sistema bog‘lamishlar va
munosabatlarni tadqiq qilishdir.
Leontev fikricha shaxs bu faoliyatning ichki momenti, shaxs tushunchasi
asosan individ tushunchasi bilan adashtiriladi.
Individ tushunchasi konkret subektning bo‘linmasligi, butunligi va o‘zgacha
ekanligini ifodalaydi.
Individ filogenetik va ontogenetik rivojlanishning so‘nggi mahsulidir.
Shaxs strukturasi motiv va faoliyat orqali yuritiladi. Uning ta’kidlashicha,
insonning alohida psixologik yoki sotsial–psixologik tomonlaridan kelib chiqgan
holatda “Shaxs strukturasini” hosil qilish mumkin emas, bu shaxs o‘zagida unga
o‘rnatilgan genetik programmalarida, uning mavjud salohiyatida emas balki bilimi
va faxmidadir.
Shaxs analizi birligida shaxs mazmuni inson ongida motivni maqsadga
bo‘lgan munosabati sifatida o‘rtaga chiqadi. Shaxs mazmuni shaxs analizi sifatida
o‘rtaga chiqa olmaydi chunki uning haqiqiy ko‘rinishi individ bilan bo‘lgan
munosabati bilan o‘lchanadi. Mazmun bu haqiqatning umumlashtirilgani bo‘lib
asosan so‘z va gaplarda kristallashib boradi. Bu jamoa tajribasining
ideallashtirilgan ruhiy shaklidir.
Leontev faoliyat motivining o‘zagarishi shaxs mazmuni o‘zgarishi bilan birga
amalga oshiriladi. Misol uchun, talaba tomonidan kitobning mutoola qilinishi
uning maqsadini ifoda etadi. Uning motivi esa mutoola qilish orqali kelajakdagi
kasbga tayyorlash yoki imtihonga tayyorlashdir. Shaxs fikrlarini o‘rganish
12

3%
51%42% 4% Продажи
Juda yuqori bezovtalanish
Yuqori bezovtalanish
O'rtacha bezovtalanish
Bezovtalanishning quyi darajasi
Men Yangiboyeva Dildora Teylorning ” Bezovtalanishni aniqlash ”
metodikasini O ‘ zbekiston Milliy unversitetining Jizzax filiali Amaliy matematika
fakulteti Axborot tizimlari va texnologiyalari yo ‘ nalishi 462– guruhning 30 ta
talabasida test o ‘ tkazdim . Bu metodika 50 ta savoldan iborat bo‘lib, “ + ” va “ – ”
belgilar bilan o‘ziga mos kelgan javobni tanlashi kerak edi. Metodikada 4 ta shkala
mavjud edi. Bunda Yuqori bezovtalanish 51%, o‘rtacha bezovtalanish 42 %, juda
yuqori bezovtalanish 4%, bezovtalanishning quyi darajasi 4 % 40—50 juda yuqori
bezovtalanish
; 25—40 yuqori bezovtalanish; 15—25 o‘rtacha bezovtalanish; 5 — 1 5
ballar, 0 —5
bezovtalanishning quyi darajasi . Yuqori bezovtalanish ko‘rsatkichi
51
% ni ya’ni 30nafar sinaluvchining 16 nafarida, o‘rtacha bezovtalanish
ko‘rsatkichi42
% ni ya’ni 30 nafar sinaluvchining 13 nafarida, juda yuqori
bezovtalanish 4% ni yani 30 nafar sinaluvchining 1 nafarida kuzatildi.
Bezovtalanishning quyi darajasi 0 % ya’ni 30 nafar sinaluvchining hech birida
natija kuzatilmadi. Ushbu 4 ta ko‘rsatkich orasida eng yuqori ko‘rsatkichni yuqori
bezovtalanish ko‘rsatkichi tashkil qildi. Bundan ko‘rinib turibdiki sinaluvchilarda
yuqori bezovtalanish borligi aniqlandi.
30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta ’ lim
siyosatining muhim masalalaridan biri yosh avlodni har tomonlama barkamol
insonlar qilib tarbiyalashdir . Albatta , barkamol inson deganda ma ’ naviy jihatdan
yetuk o ‘ z vatanining tarixi buguni va kelajagi uchun qayg ‘ uradigan , shuningdek
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o ‘ z hissasini qo ‘ shish ishtiyoqida yonib
yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi . Lekin ushbu
tushunchaga tahliliy yondashilsa , uning naqadar serqirra murakkab va har
tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok etish mumkin . “Kitob
o‘qigan, o‘zini ustida ishlagan odamda qanot bo‘ladi. U befarq bo‘lmaydi. Uning
kuchi bilimida bo‘ladi. Shuning uchun hech kimni pisand qilmaydi. “Kattalar”ga
xushomad qilmaydi. Uning bilimi bor, ilmi bor. Mana nima uchun kitob o‘qinglar
deymiz. Kitob o‘qisangiz savol berishni bilasiz”, degan edi.
Ko‘pchilik, qanday qilib muloqot qilishni bilish faqat sotuvchilar yoki
menejerlar va ish joylarida talab qilinadi, deb hisoblashadi. Va oddiy kundalik
hayotda bunday ko‘nikmalar umuman kerak emas, aksincha, ular odamlar bilan
munosabatlarni samimiylikdan mahrum qiladi, soxta va xushomadgo‘y suhbatlar
o‘tkazadi. Ba’zilar hatto suhbat qurish yoki suhbatni malakali olib borish
qobiliyatining etishmasligidan mamnun.
Bu kommunikativ xatti–harakat nima ekanligini tubdan tushunmaslikdir.
Aloqa madaniyatining bir qismi bo‘lgan insonning nutq harakati, rasmiy
vazifalarni bajarishdan ko‘ra, kundalik muloqotda muhim ahamiyatga ega.
Muloqotni nafaqat nutq, odamlarning og‘zaki xulq–atvori, balki ko‘pgina narsalar
deb tushunish kerak.
Xulq–atvorning o‘zi odatiy bo‘lishi mumkin yoki alohida jamiyat vakillari
nuqtai nazaridan emas. Jamiyatga qarshi turadigan, lekin unda qabul qilingan
dogmalarga zid bo‘lmagan bir xil xatti–harakatlarning xususiyatlari ekssentrik
xatti–harakatlar deb ataladi. Odamlarning individual hamjamiyati qancha kichik
bo‘lsa, ularning kommunikativ xulq–atvori shunchalik o‘ziga xos va tashqi ta’sir
kamroq bo‘ladi. Buni shaharlarda milliy diasporalar tarkibidagi urf–odatlarni
3

Kurs ishining predmeti: Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi
haqida tushuncha.
Kurs ishining vazifasi :
-Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasining tahlili;
- Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasining asosiy jihatlarini
o`rganish;
- Telorning bezovtalanishni aniqlash testi–anketasi bilan ishlash;
Kurs ishining obyekti : O‘zbekiston Milliy unversitetining Jizzax filiali
Amaliy matematika fakulteti Axborot tizimlari va texnologiyalari yo‘nalishi 30
nafar talabalarni tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. 2 bob, 4 paragraf xulosa va foydalanilgan
adabiyotdan iborat bo‘lib jami 34 sahifani tashkil etadi.
5

I BOB. SHAXSNING O‘Z O‘ZINI ANGLASHI VA MEN
KANSEPSIYASINING PSIXOLOGIK AHAMIYATI
1.1. Shaxs o‘z o‘zini anglashining ijtimoiy psixologik jihatlari
Insoniyat paydo bo‘lganidan buyon to hozirgi kungacha insonni o‘zi haqidagi
masalalar qiziqtirib kelgan. Inson aslida kim ekanligi, qanday paydo bo‘ganligi,
qay tariqa yashaganligi va qay tartibda yashashlari kerak ekanligi va boshqa
mavzular haqida turli xil tortishuvlar va savollar paydo bo‘lgan.
Merriyam–Vebster lug‘atiga binoan, o‘z o‘zini anglash tushunchasi–«o‘ziga
tegishli bo‘lgan va undan kelib chiqadigan harakatlar yoki holatlarni anglash» deb
ta’riflanadi. O‘z–o‘zini anglashning psixologik xususiyatatlari ijtimoiy psixologiya
fanida o‘z–o‘zini anglash, ahloqiy o‘z–o‘zini anglash ijtimoiy–ruhiy hodisa,
jarayon sifatida alohida ilmiy nuqtai nazardan to‘liq o‘rganilmaganligi tufayli uni
tahlil qilish ahloq, milliy xarakter, milliy ma’naviyat va qadriyat kategoriyalari
bilan bevosita bog‘liq ravishda amalga oshirilmoqda. Ushbu kategoriyalarni o‘ziga
xos tarzda yoritish psixologiya fanining asosiy tushunchasi hisoblanmish shaxsni
yaqqol anglash, uning guruh (jamoa)dagi roli, shaxslararo munosabatdagi
ahamiyatini o‘rganish imkoniyatini yaratadi. XX va XXI asr psixologiya fanida
ushbu masalaning ijtimoiy–psixologik tabiatini tushuntirishda ikki xil qarash va
yondashuv vujudga kelgan bo‘lib, ular o‘zaro bir–biridan keskin darajada
tavofutlanib turadi. Birinchi yondashuv talqinicha o‘z–o‘zini anglash–bu o‘z
yo‘nalishini o‘zgartirgan ongning aynan o‘zidir. Mazkur talqin rus psixologiyasida
keng tarqalgan bo‘lib, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, V.V.Stolin va ularning
shogirdlari tomonidan tadqiq qilib kelinadi. Ikkinchi yondashuv mohiyati
S.L.Rubinshteynning Ilmiy ishlarida o‘z aksini topgan. Birinchi yondashuvning
namoyondalari talqinida o‘z–o‘zini anglash: L.S.Vigotskiyning shaxsiy fikricha,
o‘z–o‘zini anglash turli xil ma’nolar orasida birlikni (umumiylikni) vujudga
keltiruvchi jarayon sifatida va o‘zlashtirilgan ong tariqasida namoyon bo‘ladi. A.N.
Leontev talqiniga qaraganda, individual ongdagi mohiyat bilan mazmun
o‘rtasidagi ziddiyat o‘zini–o‘zi anglashning sababchisidir. V.V.Stolinning
6

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Mirziyoyev Sh.M. “Konstitutsiya – xalqimizning siyosiy-huquqiy tafakkuri
mahsuli, asriy qadriyatlarimizning beqiyos timsolidir” mavzuidagi O`zbekiston
Respublikasi konstitutsiyasining 25 yilligi munosabati bilan o`tkazilgan
majlisidagi nutqi. Xalq so zi. – 2017ʻ .
2. Mirziyoyev Sh.M. O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisga Murojaatnomasi,
ʻ
2020-yil 29-dekabr.
3. Yo’ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU,
2005
4. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo’yicha o’quv-
uslubiy majmua. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.:
TDIU, 2006,
5. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo’yicha o’quv
uslubiy ta'lim texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish
texnologiyasi" seriyasidan. T.: TDIU, 2006
6. Yo’ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004.
7. Герчикова В.И. Менеджмент. Учебник. – М.; 2003
8. Виханский О.С., Наумов А.И. Менежмент. Учебник. – М.: Экономика,
2003 .
9. Загородников С.В. Краткий курс по менеджменту: учеб. пособ. –М.:
“Окей – книга”, 2007
10. Ивашковс кий С. II. Экономика для менеджеров: Микро и
макроуровень: Учеб. пособ. -М.: Дело, 2007.
INTERNET MANZILLARI
1. http//www.dissertant.uz/
2. http://managment-study.ru/
3. http://creativeconomy.ru/lib/5269
4. http://searchinform.ru/
33

Rubenshteyn (1889–1960) mashhur psixolog , faylasuf va psixolog, fikrlash
psixologiyasi muommosi ustidan tadqiqotlar olib borgan, psixologiya asoslari
yaratuvchisi, “Umuman psixologiya asoslari” nomli darslik muallifi. “Ijodiy
faoliyat prinsipi” maqaolasida u ongni aktiv faoliyat deb baho berdi. Bu g‘oya
asosida ong birligi va faoliyati prinsipini yaratadi. Ong birligi va faoliya haqidagi
g‘oyalar psixologiyaning rivojlanishining ayni bir etapida vujudga kelgan bo‘lib
XX asrning 30–40 yillarida introspektiv psixologiya va behaviorizm bilan bog‘liq
muommolarni hal qilish uchun ham vujudga kelgan.
Rubenshteyn alohida ta’kidlab shuni aytadiki, insonga faqatgina faoliyat emas
balki shaxs ham tanlov huquqiga ega holda unga ta’sir o‘tkazish kuchiga egadir.
Shaxsni o‘rganish davomidagi muhim jixatlardan biri, Rubenshteyn fikricha
faqatgina faoliyatini yoki hayoti emas bundan kengroq jabhalarni o‘z ichiga oladi.
S.L.Rubinshteyn shaxsni tavsiflashni boshlagan birinchi narsa–bu psixik
jarayonlarning shaxsga bog‘liqligi. Muallifning fikriga ko‘ra, bu tamoyil:
S. L. Rubinshteyn shaxsning ruhiy tuzilishining jihatlarini ajratib ko‘rsatib,
ularning o‘zaro bog‘liqligi, muayyan faoliyatda ular bir butunlikka to‘qilganligini
ta'kidladi. Shaxsning yo‘nalishi, uning munosabatlari, bir hil vaziyatlarda muayyan
harakatlarni keltirib chiqaradi, keyin xarakterga o‘tadi va unda xususiyatlar
shaklida mustahkamlanadi. Faoliyatning ma'lum bir sohasiga qiziqishlarning
mavjudligi ushbu yo‘nalishdagi qobiliyatlarning rivojlanishini rag‘batlantiradi va
muvaffaqiyatli mehnatni keltirib chiqaradigan qobiliyatlarning mavjudligi unga
qiziqishni uyg‘otadi.
A.V. Petrovskiy o‘z ishlanmalarida "individual" va "shaxs" tushunchalari bir
xil emasligidan kelib chiqadi. Shaxs–bu jamiyatda shaxs tomonidan tabiatan
ijtimoiy munosabatlarga kirishish jarayonida ega bo‘lgan alohida sifatdir.
Muayyan shaxsiy xususiyatlar shakllanadigan asoslarni tushunish uchun insonning
jamiyatdagi hayotini ko‘rib chiqish kerak. Shaxsning ijtimoiy munosabatlar
tizimiga qo‘shilishi uning amalga oshiradigan faoliyatining mazmuni va
xarakterini, boshqa odamlar bilan muloqot qilish doirasi va usullarini , ya'ni uning
ijtimoiy hayotining xususiyatlarini, turmush tarzini belgilaydi.
14

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY
ʻ
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
“PSIXOLOGIYA FAKULTETI”
“YOSHLAR PSIXOLOGIYASI” YO NALISHI
ʻ
421-22- GURUH TALABASI YANGIBOYEVA DILDORANING
“UMUMIY PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi.
Kurs ishi rahbari Jumanov.Sh
Jizzax-2024

XULOSA
Bizning ma’naviy hayotimizning eng xarakterli xusuiyatlaridan biri
shundaki yangi taassurotlar doimo yoyilib borayotgani bilan biz ularning faqat eng
kichik ahamiyatsiz qismini ko‘rmoqdamiz .Tashqi ta’sirlar va ichki tuyg‘ularning
bu qismi bizning oilamiz bilan ajralib turadi, tasvirlar ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi, xotirada bo‘ladi, aks ettirishning mazmuniga aylanadi. Oila shaxs va
jamiyat o‘rtasidagi bir vosita hisoblanib uning yuksalishi nafaqat shaxs balki
jamiyat uchun ham katta yutuq sanaldi. Ularni o‘z vaqtida aniq va ma’lum bir
vaqtning o‘zida odamning aqliy va jismoniy kuchlariga qaratib tashqi va ichki
haqiqatning juda tor sohasiga qaratilgan. Shaxsni shakllantirish vazifasi nafaqat
alohida psixologik jarayon sifatida rivojlanishni emas balki o‘z xoxishi istaklarini
kelib chiqib shaxsiyat xususiyatlarini ham o‘z ichiga oladi. Bunda amalga
oshirilgan ishlar uchun motivatsiya qiziqishning rivojlanishi amalga oshirilganda
faoliyatning aniq tashkil etadi.
Tizimli yondashuv shaxsiy muammolarni ko‘rib chiqish va hal qilishdan
oilaviy munosabatlar nuqtai nazaridan shaxsiy qiyinchiliklarni tushunishga o‘tishni
o‘z ichiga oladi. Tizimli yondashuv muammoni oiladagi birovning shaxsiy
muammosi sifatida emas, balki munosabatlar tekisligida taqdim etishdan
boshlanadi. Tahlil birligi oilaning alohida a’zolari emas, balki ular o‘rtasidagi
munosabatlar va aloqalardir.
Odamda muloqot maqsadlari soni ko‘payadi. Ularga yuqorida sanab
o‘tilganlardan tashqari, dunyo haqidagi bilimlarga ega bo‘lish va etkazish, ta’lim
va tarbiya, odamlarning hamkorlik faoliyatlaridagi turli harakatlarning
muvofiqlashuvi, shaxsiy va ish bo‘yicha o‘zaro munosabatlarning
oydinlashtirilishi, o‘rnatilishi va boshqalar ham kiradi. Agar hayvonlarda muloqot
maqsadlari ular uchun dolzarb bo‘lgan biologik ehtiyojlarni qondirishdan iborat
bo‘lsa, odamlarda ular ko‘plab turli: ijtimoiy, madaniy, bilish, ijodiy, estetik, aqliy
o‘sish, ahloqiy rivojlanish kabi ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘lib hisoblanadi.
31

Muloqotning kognitiv tomoni suhbatdoshning kim, qanday odam ekanligi,
undan nima kutish mumkinligi haqidagi, shuningdek, sherikning shaxsi bilan
bog‘liq bo‘lgan boshqa ko‘pgina savollarga javob berish imkonini beradi.
Muloqotning kommunikativ–axborotli tomoni tasavvurlar, g‘oyalar,
qiziqishlar, hissiyotlar, mayllar va o‘y–hayollari turlicha bo‘lgan odamlar
o‘rtasidagi almashinuvdan iborat.
Muloqotning emotiv tomoni sheriklarning shaxsiy aloqalaridagi his–
tuyg‘ular, kayfiyatning vazifa bajarishlari bilan bog‘liq.
Muloqotning konativ (hulq–atvor tomondan) tomoni sheriklar qarashlaridagi
ichki va tashqi qarama–qarshiliklarni muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
32

jarayonida, xulq–atvorning tashqi shakllarida o‘z ifodasini topadi. O‘smirlik
yoshiga xos bo‘lgan psixologik xususiyatlarni o‘rgana turib, o‘smirlar shaxsining
shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yo‘llarini va unga ta'sir etadigan biologik
va ijtimoiy omillarning bevosita ta'sirini tushunish mumkin. Jinsiy yetilish
o‘smirning bu yoshdagi xulq–atvoriga asosiy biologik vosita sifatida ta'sir
o‘tkazadi. Lekin bu bevosita ta'sirdir. Kichik o‘smir psixologik "mexanizmi"
sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garmonlarini paydo bo‘lishi
va ularning markaziy nerv sistemasiga ta'sir qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan jinsiy
yetilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psixologik imkoniyatlarini
oshiradi xamda ularning o‘zlarini kattalardek his etish, mustaqil bo‘lish
tuyg‘ularini tuyushlari uchun qulay shart–sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik
rivojlanishning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to‘la tayyor
bo‘lmaydi. Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o‘rta
maktabga o‘tish, ya'ni yakka o‘qituvchi rahbarligidan ko‘pchilik o‘qituvchilar
tasarrufiga o‘tish va muloqotdagi o‘zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib
borish, mustaqil va amaliy ishlarni ko‘proq bajarish, shu bilan birga bolaning
oiladagi o‘rnining ham o‘zgarishidir. Katta o‘smirlarga nisbatan kichik o‘smirlarda
paydo bo‘ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilish bilan emas, balki
atrofdagi shart–sharoitlar, oiladagi ota–ona, aka–ukalarning unga munosabati,
mahalla–ko‘y, ya'ni ijtimoiy sharoitlar ta'siri bilan bog‘lash zarur. Mana shu
ijtimoiy sharoitlarni ulardagi psixologik iqlimni o‘zgartirish yo‘li bilan
o‘smirlarning xulq–atvoriga to‘g‘ridan–to‘g‘ri ta'sir ko‘rsatish, yomon xulq–atvor,
o‘jarlik, kamchiliklarini tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi
mumkin. Bu davrda o‘smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar xayotida
hali o‘z o‘rnini topa olmagan holatda bo‘ladi. O‘smir o‘zining qobiliyati va kuchini
to‘g‘ri baholamay turib, murakkab hayotiy masalalarni hal qilishga urinadi, ammo
fikr yuritish qobiliyati yuzaki bo‘lganligi sababli kundalik hayotida qator
kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi. Lekin u o‘z xatosini tan olishdan ko‘ra kattalar bilan
bahslashishni afzal ko‘radi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid
go‘yoki uni mensimaslik belgisi, atayin qilinayotgan ish bo‘lib ko‘rinadi. U
22

mustaqil, o‘zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga
e'tibor bermaydi. Ayrim o‘smirlar o‘zining kattalar safiga qo‘shlganligini
namoyish qilish uchun turli xil salbiy odatlarga o‘rgana boshlaydilar. O‘smir
xulqidagi bunday o‘zgarishlar o‘qituvchi va ota–onalarni qattiq tashvishga soladi.
Ularni ijobiy tomonga o‘zgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va
tajribani talab etadi. Bu yoshda kattalar o‘smirlarni bilib–bilmay qo‘yayottan
kamchilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki
psixologik yo‘l bilan yondashgan holda yerdam berish uni "katta bo‘lib qolganlik"
tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki katta odam qanday bo‘lishi va qanday talablarga
javob berishi kerakligini anglatishi zarur.
O‘smirda o‘z qadrini bilish hissi paydo bo‘ladi va u o‘zini kamsitish,
mustaqillik xuquqidan maxrum qilish mumkin bo‘lmagan inson deb biladi. Ota–
onalar va pedagoglar o‘smirlar bilan alohida ishlab, ularning ko‘nglini topishi va
xatti–harakatlarini o‘z vaqtida to‘g‘ri yo‘lga solishlari lozim. Ba'zi o‘qituvchilar
kichik o‘smirdagi bu o‘zgarishlar–salbiy alomatlar, urushqoqlik, o‘jarliklarini
ildizlari qayerdan kelib chiqqani va nima bilan boglanganligi, nimaning ta'siri
ekanligini bilmay turib, noto‘gri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat
holda fojiaga olib kelishi mumkin. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqaruvchi
omillardan biri o‘smirning o‘z mustaqilligini imkoniyatidan ortiq darajada
baholashidir. O‘z imkoniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik o‘smirning psixik
imkoniyatlari o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Kattalarning irodasiga
bo‘ysinmaslik, maktab, sinf faollari va boshqalarning qarorlarini bajarmaslik–bu
mazkur sharoitga yetarli darajada baho bera olmaslikning yagona reaktsiyasi
bo‘libgina qolmay, shu bilan birga bu o‘smir, uning shaxsi nuqtai nazaridan o‘zini
boshqalarga tanitish yo‘li sifatida ham xizmat qiladi. Bu yo‘l orqali bola o‘z
shaxsining axamiyatini, uning ta'sirchanligini hamda tevarak–atrofdagi kishilarga
qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatini ham ta'kidlab ko‘rsatishga erishmoqchi bo‘ladi.
Demak, bu o‘smirni to‘laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan hayotiy
bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog‘liq salbiy ishlarni psixologik
tabiatini to‘g‘ri tushunmog‘i va bolalarni o‘zlarini katta tutishlariga to‘sqinlik
23

psixologik tuzilma va ijtimoiy borliqning birligida namoyon bo‘ladi, shaxsning
ijtimoiy mohiyatini ifodalaydi.
“Shaxs” tushunchasi yaxlit insonning individual qobiliyatlari va ijtimoiy
rollarning bajarilishi birligini ifodalaydi. Ijtimoiy tabiatga ega shaxsning barcha
rollari va o‘zini–o‘zi anglashi ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Shaxs individ sifatida
jarayonlarning integratsiyalashuvi natijasi bo‘lib, sub’ektning hayotiy
munosabatlarida namoyon bo‘ladi.
“Agar inson individi o‘zining ijtimoiy mohiyatini o‘zlashtirmay turib shaxs
bo‘la olmas ekan , u holda individuallikka ega bo‘lmay turib o‘z borlig‘ini ham
topa olmaydi”. Shunday qilib shaxs o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy, yashash usuliga
ko‘ra individualdir. Unda ijtimoiylik va individuallik, mohiyat va mavjudlikning
birligi mujassamdir. Shaxs va individuallik tushunchalari nafaqat o‘zaro bog‘liq,
balki bir–birini o‘zaro ta`minlaydi ham. Odam shaxsi sifatlarining shakllanishi
o‘zini–o‘z anglash bilan o‘zaro aloqadordir. Alohida olingan shaxsning xulq–
atvori, o‘zining ijtimoiy rol va vaifalariga munosabati uning individual ongi,
riovjlanish darajasi hamda individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Shunday qilib,
individuallik, nafaqat shaxs bilan aloqador, balki uning eng muhim xislatini ham
tashkil etadi. Shuning uchun u ham shaxsning ta`rifi tarkibiga kirishi kerak.
Keyinchalik bu masala bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi
shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o‘ziga xosligi
boyicha yondashuvda muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini
muayyan guruhlarga ajratish va undan so‘ng ularning mohiyatini ochish maqsadga
muvofiq.
Shunday qilib, xorij va rus psixologlari tomonidan bir qator puxta ilmiy–
metodologik asosga ega bo‘lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari ishlab
chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini
ochishga muayyan hissa bo‘lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni
yechishda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Biz shaxs rivojlanishini o‘rganar ekanmiz,
asosiy e’tiborni shaxsga ta’sir etuvchi omillar sifatida faqat–biologik va ijtimoiy
17

2
5 Urushov A 21 o‘g‘il 36
2
6 Abilova D 19 q iz 30
2
7 Azzamov U 21 o‘g‘il 21
2
8 Bo‘riyev A 23 o‘g‘il 16
2
9 Umirov Sh 21 o‘g‘il 27
3
0 Uzoqova Z 19 q iz 22
29

rus psixologlari tomonidan keltirilgan talqiniga qisqacha ta’rif berib o‘tish
maqsadga muvofiq. Odam sut emizuvchilar sinfiga daxldorligi, biologik jonzot
ekanligi uning o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat
faoliyatiga moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar
tasnifiga kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini biologik tomonlarini aks ettiradi.
Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks
ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni
o‘zgartirish imkoniga ham egadir.
Shaxs jamiyatda o‘z mehnati tufayli ma’lum bir o‘rin egallagan, jamiyatdagi
qonuniyatlar asosida rivojlanuvchi, til yordamida boshqalar bilan normal muloqot
va munosabatga kirishuvchi odam shaxsdir. Shaxsning asosiy tavsifi uning ijtimoiy
mohiyatida ifodalanadi. Individuallik–har qanday insonning betakror, o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lishidir. Shaxsning o‘ziga xos qirralarining mujassam–
lashuvi individuallikni vujudga keltiradi. Individuallik shaxsning intellektual,
emosional va irodaviy sohalarida namoyon bo‘ladi.
Rus psixologiyasida shaxs tuzilishiga doir ham bir qancha izlanishlar olib
borilgan. Jumladan, S.L.Rubinshteyn bo‘yicha shaxs tuzilishi quyidagi ko‘rinishga
ega:
yo‘nalganlik–ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar faoliyat va xulqning
ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.
bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar–hayot va faoliyat jarayonida egallanadi.
Individual tipologik xususiyatlar– temperament, xarakter, qobiliyatlarda aks etadi.
K.K.Platonov ta’limotiga ko‘ra shaxs tuzilishi quyidagicha shaklga ega:
1. Yo‘nalganlik osttuzilishi–shaxsning ahloqiy qiyofasi va munosabat–
larini birlashtiradi. Unda harakatchanlik, barqarorlik jadallik ko‘lami (hajmi)
darajalarini farqlash lozim.
2. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi–ta’lim natijasida shaxsiy tajribada
egallangan bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni qamrab oladi.
3. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi–ijtimoiy turmush
jarayonida shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari.
19

Petrovskiyning fikricha, ma'lum bir shaxsning shaxsiyati boshqa odamlarda
davom etishi mumkin va shaxsning o‘limi bilan u butunlay o‘lmaydi. "U o‘lgandan
keyin ham bizda yashaydi" so‘zlarida na tasavvuf , na sof metafora mavjud, bu
shaxsning moddiy yo‘qolganidan keyin ideal tasviri haqiqatining bayonidir.
Biroq, "individ", "shaxs" va "individuallik" tushunchalari mazmunan bir xil
emas–ularning har biri shaxsning individual mavjudligining o‘ziga xos tomonlarini
ochib beradi. Shaxsni faqat har bir ishtirokchining birgalikdagi faoliyati mazmuni,
qadriyatlari va ma'nosi vositachiligida barqaror shaxslararo munosabatlar tizimida
tushunish mumkin. Ushbu shaxslararo aloqalar haqiqiy, ammo tabiatan o‘ta sezgir.
Ular jamoaning bir qismi bo‘lgan odamlarning o‘ziga xos individual xususiyatlari
va harakatlarida namoyon bo‘ladi, lekin ular uchun kamaymaydi. “Individ” va
“shaxs” tushunchalari bir xil bo‘lmaganidek, shaxs va individuallik o‘z navbatida
birlikni tashkil qiladi , balki o‘ziga xoslikni emas.
A.F.Lazurskiyning shaxsning tabiati va tuzilishi haqidagi qarashlari
Psixonevrologiya institutida ishlagan davrda V.M.Bexterev g‘oyalarining bevosita
ta’siri ostida shakllangan.
A.F.Lazurskiyning fikricha , shaxsning asosiy vazifasi atrof–muhitga
moslashish (moslashish) bo‘lib, u keng ma'noda tushuniladi (tabiat, narsalar,
odamlar, insoniy munosabatlar, g‘oyalar, estetik, axloqiy, diniy qadriyatlar va
boshqalar). . Shaxsning atrof–muhitga moslashuvi faolligining o‘lchovi (darajasi)
har xil bo‘lishi mumkin, bu uchta ruhiy darajadagi–quyi , o‘rta va yuqori darajada
aks etadi. Darhaqiqat, bu darajalar insonning aqliy rivojlanish jarayonini aks
ettiradi.
A.F.Lazurskiyning fikricha, shaxs ikki psixologik mexanizmning birligidir.
Bir tomondan, bu endopsixika–inson psixikasining ichki mexanizmi.
( Endopsixik diqqat , xotira, tasavvur va fikrlash, irodaviy harakat qilish qobiliyati,
hissiylik, impulsivlik , ya'ni temperament, aqliy qobiliyat va nihoyat xarakter kabi
asosiy aqliy funktsiyalarda o‘zini namoyon qiladi.) A.F.Lazurskiyning fikricha,
endopsixik xususiyatlar asosan tug‘ma hisoblanadi.
15

Uning konsepsiyasi ma’naviy–tarixiy deb atash mumkin edi, chunki ong va
psixik jarayonlarga interpretatsiyasini faqatgina ularning rivojlanishi va qurilishi
orqali berish mumkin edi.
Vigotskiyning asosiy g‘oyasi, yuqori psixik funksiyalarning rivojlanishini
tasqidlash bilan bog‘liq edi. Ular yosh bolada kattalar bilan muloqot davomida
rivojlanadi. Vigotskiyning fikricha, rivojlanish, ma’naviy xodisa xamdir. Ularning
ichida eng soddasi bo‘lgan so‘zlarni o‘zalashtirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Oliy
psixologiya doir muommolar birga insonda tug‘ilishdan mavjud bo‘lgan
funksiyalar xususida ham baxs yuritiladi. Vigotskiyning fikriga ko‘ra rivojlanish
ikki yo‘nalishga bo‘ladi.
Bola rivojlanishida bu ikki yo‘nalish ham ishtirok etadi, va biz ularni ikki
holatda filogenezda uchratishimiz mumkin: bular;
Biologik va tarixiy;
Tabiiy yoki ma’naviy xulqning rivojlanishidir.
Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, xulq atvorni o‘zlashtirish avval tashqi (sotsial)
muhitda, kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi va shundan so‘ng funksiyalar
ichiki xususiyatlarga aylanadi. Bu qonuniyat, ma’naviy rivojlanishning
umumgenetik qonuni deb ataladi. Shaxsning shakillanishi, Vigotskiyning fikricha,
moddiy rivojlanishda aks etadi. Uning fikricha bola shaxsiyati bilan moddiy
rivojlanish o‘rtasida teng belgisini qo‘yishimiz mumkin. Shaxs shunday tarixiy
rivojlanishda shakllanadi. Shaxsning xususiyatini tabiiy va oliy psixik funksiyalar
ko‘rinishida ko‘rishimiz mumkin. Insonda qancha ma’naviy funksiyalar ko‘p
bo‘lsa unda shuncha dunyo va o‘z xulq–atvori ustidan bo‘lgan boshliqligi
kuchayadi.
A.N.Leontev (1903–1979)–psixolog, ilm tashkilotchisi, faoliyat nazariyasi
asoschisi. Uning asarlari orasidan “Psixika rivojlanishi”, “Faoliyat, ong, shaxs”,
kabilari mashxurdir. Leontev konsepsiyasi inson rivojlanishida ijtimoiy
determinatsiyaning o‘rni haqidagi qarashni ma’qullab, qaysidir ma’noda Vigotskiy
yo‘lini davom ettirgan. Leontevning shaxs teoriyasi asosiy prinsipi yordamida
insonning tabiiy faoliyatini tushunish bilan ifodalash mumkin. Uning
11

Shaxsning o‘z o‘zini anglashi va men kansepsiyasi

Купить