Shaxsning oila muhitida va jamiyatda shakllanishi - Milliy istiqlol g'oyasi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	61.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Shaxsning oila muhitida va jamiyatda shakllanishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
SULTONOVA NILUFARNING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" SHAXSNING OILA MUHITIDA VA JAMIYATDA SHAKLLANISHI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB. TARBIYA TEXNALOGIYASI ASOSLARI VA MAZMUN MOHIYATI
HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR........................................................... ................5
1.1. Shaxs shakllanishida oilaning ma’naviy asoslari mazmuni
....................................5
1.2. Shaxsni shakllantirishda oila va maktab hamkorlik ishlarining o’ziga xos
xususiyatlari..................................................... .... ....... .................... .............................11
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 31
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 31
Elektron resurslar ................................................................................................................................ 31
KIRISH
O‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol etib tarbiyalash xalqimizning azaliy
orzusi bo‘lib, farzandlarni ma’naviy-axloqiy milliy madaniy, tarixiy an’analariga
2

hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslanib, zamonaviy shaxsni shakllantirish ota-
onalar, maktab, mahallalarning oldida turgan eng asosiy ma’suliyatli vazifalardan
sanaladi.
Milliy mafkuramiz va qadriyatlarimiz xalqimizning maqsad muddaolarini ifodalaydi.
Farzandlar oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini ko‘radi, jamiyat
talablari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoada anglaydi. Ular ongiga dastlabki
ma’naviy-axloqiy bilimlarni singdirishda oilaning, ayniqsa, ta’lim-tarbiya
muassasalarining o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim-tarbiya muassasalari, oila
va mahalla qo‘mitalari ijtimoiy institutlarning asosiy vazifasi milliy istiqlol g‘oyasini
barcha yoshlarimiz ma’naviy boyligiga aylanishiga, ularning dunyoqarashiga
singdirishda ko‘maklashish, mazmun-mohiyatini har tomonlama tushuntirishdan
iborat.
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa`y-harakatlarini birlashtirish maqsadida
1993 yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" konsepsiyasi
yoshlarni istiqlol g’oyalariga sadoqatli, ma`naviy bar kamol, vatanparvar etib
tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma`lum
dasturilamal bo`ldi.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar e’tiborini
alohida ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
3

chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 30 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB. TARBIYA TEXNALOGIYASI ASOSLARI VA MAZMUN MOHIYATI
HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
4

1.1. Shaxs shakllanishida oilaning ma’naviy asoslari mazmuni
Shaxs – muayyan jamiyatning a’zosi bo’lib, u psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
o’z xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turadi. Kadrlar
tayyorlash milliy modelida ham shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va
ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi
sifatida ta’riflanadi. Mustaqil O’zbekiston shart-sharoitlarida oila qadriyatlarining
tiklanishi va qarindoshlik munosabatlari o’z umrini tugatgan oila-urug’
munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning iqtisodiy, madaniy,
kasb-kor jihatdan ravnaq topishini anglatadi. Oila va oila muammolari hamma vaqt
davlatning diqqat-e’tibori va himoyasi ostidadir. 1998 yil «Oila yili», 1999 yil
«Ayollar yili», 2001 yil «Ona va bola yili», 2002 yil «Sog’lom avlod yili» shiori ostida
o’tganligi buning dalilidir. 2007 yilning «Ijtimoiy himoya yili», 2008 yilning «Yoshlar
yili» deb e’lon qilinganligi mohiyat e’tibori bilan jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’lmish
oilani ijtimoiy muxofaza qilishni anglatadi. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va
jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir.
Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o`zi
murakkab jarayon bo`lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari
vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va
qarindosh-uruo`lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo`lib, ishlab chiqarish va yor-u
do`stlarining ma'naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga,
san'atga, oilaviy majburiyatlarga bo`lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli
ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalaming
ko`chada, jamoat joylaridagi hayot faoliyatlariga qarab o`z ota-onalariga baho
beradilar. To`plangan tajribalarini boo`cha, maktabdagi o`rtoqlari bilan muhokama
qiladilar va hokazo. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy
ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. o`z o`qituvchilar jamoasini uyushtira
olgan jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo`naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi
bilgan maktab ma'muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo`lga kirita oladi. Bunday
maktablar esa o`z atrofidagi jamoa va davlat xo`jaliklari, otaliqqa olgan korxonalar
5

bilan aloqani mustahkamlab, o`quvchilarning maktabdan bo`sh vaqtlarini mazmunli
tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og`ir bolalarni o`z nazoratlariga olmoqdalar.
Bunday xayrli ishlarda ko`plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bo`lib
o`quvchilar tarbiyasi yuzasidan o`qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib
borishmoqda.
O'rta Osiyoda ta'lim-tarbiya haqidagi qarashlar tarixini o'rgangan har bir fuqaro
o'zining bilim saviyasi, dunyo- qarashini o'stiribgina qolmasdan, balki o'zligini
anglashga, haqiqiy vatanparvar bo'lib shakllanishga muyassar bo'lishi tabiiydir. Mana
hozir mahallalarga juda katta e'tibor berilyapti. Mahallada hamma bir-birini biladi, bir-
biriga ko'z-quloq, bo'lib yashaydi: Keksa oqsoqollar, bama'ni odamlarning yoshlariga
ta'siri hammamizga ma'lum. Bola kamolotida ijtimoiy muxit ham muhimdir. Chunki
ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-
qoidalar kishiga alohida ta’sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni insonlararo o’zaro
munosabat natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va
bilimlarni egallaydi. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi
uchun ijtimoiy muhitsharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi . Ana shular ta’sirida
odam inson sifatidarivojlanib boradi va shaxsga aylanadi .
Rivojlanishning o’zi nima? Rivojlanish oddiyda murakkabga, quyidan yuqoriga,
eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi ,
eskining yo’qolib borishi , miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini
ta’minlovchi murakkab harakatjarayoni sanaladi . Rivojlanishining manbai
qarama-qarashliklarni o’rtasidagikurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi
inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi . Ayni vaqtda
inson tirik , biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat
rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. SHuningdek, shaxs
bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va
ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi , ularni birbiridan ajratib bo’lmaydi.
Chunki shaxsning faoliyati , hayot tarziga yoshi , bilimi , turmush tajribasi bilan
birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri
davomida o’zgarib boradi . U ham ijtimoiy , ham psixik jihatdan kamolga
6

yetadi , bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat
a’zosi sifatida kamol topib , murakkab ijtimoiy munosabatlartizimida o’ziga
munosib o’rin egallaydi . CHunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi .
Shaxsning fazilatlarini to’g'ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini
to’ gri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs
xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun
o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq.
SHunday qilib, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
Mustaqil O’zbekiston shart-sharoitlarida oila qadriyatlarining tiklanishi va
qarindoshlik munosabatlari o’z umrini tugatgan oila-urug’ munosabatlarini
abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning iqtisodiy, madaniy, kasb-kor
jihatdan ravnaq topishini anglatadi . Oila va oila muammolari hamma vaqt
davlatning diqqat-e’tibori va himoyasi ostidadir. 1998 yil «Oila yili », 1999 yil
«Ayollar yili », 2001 yil «Ona va bola yili », 2002 yil «Sog’lom avlod yili »
shiori ostida o’tganligi buning dalilidir. 2007 yilning «Ijtimoiy himoya yili »,
2008 yilning «Yoshlar yili » deb e’lon qilinganligi mohiyat e’tibori bilan
jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’lmish oilani ijtimoiy muxofaza qilishni
anglatadi .O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov «yoshlarimizni
har tomonlama sog’lom va barkamol etib tarbiyalash, hayot abadiyligi , avlodlar
davomiyligini ta’minlaydigan ma’naviyat qo’rg’oni bo’lgan oilani
mustahkamlash bugungi kunda barchamizning nainki asosiy vazifamiz, balki
insoniy burchimizga aylanishini istardim » -deb alohida ta’kidlagani bejiz emas.
Xalqimizning tarixini ko’zdan kechirsak, oila va vazifalari , uning jamiyat
taraqqiyotidagi o’rni va salmoqli ishlari haqida qimmatli fikrlar aytilgan.
Demak, o’zbek oilasi tarixi va milliy oila pedagogikasi tarixi juda qadimiydir.
Darhaqiqat, eramizgacha 548-529 yillar orasida o’zbek zaminining birinchi
faylasufi, notig’i, shoiri, donishmandi, xalq dahosi hisoblangan Zardusht
tomonidan Amudaryo sohillarida yaratilgan «Avesto»da oila munosabatlari bilan
bog’liq mantiqiy fikrlar ilgari suriladi. Unda qayd qilinishicha, erkak zurriyot
7

qoldirish qobiliyatiga ega bo’lsa-yu, ammo uylanmasa, unga tamg’a bosishar yoki
beliga zanjir bog’lab yurishga majbur qilishardi. «Avesto»da qarnidoshlarning
o’zaro oila qurishi man etilgan. Qavm va urug’ qonini toza, avlodni benuqson
saqlash uchun shunday qilingan. Bu misollardan ko’rinib turibdiki , eramizgacha
bo’lgan uzoq o’tmishda ham biologik-fiziologik jiha tdan sog’lom erkak yohud
ayol kishilar oila qurishga majbur bo’lishgani holda ular (insonlar) qavm-urug’ni
toza saqlash, milliy qonni (avlod ma’nosida) buzmaslik, nikoh tushmaydigan
qarindoshlar o’rtasida oila qurmaslik kabi ahloq-odob normalariga amal qil ishgan
.
Demak, oila insonlarning tabiiy -biologik-fiziologik, moddiy-iqtisodiy, huquqiy-
qonuniy, ma’naviy-axloqiy aloqa-munosabatlari asosiga qurilgan ijtimoiy birlikdan
iboratdir. Insonlarning tabiiy biologik-fiziologik munosabati deganda jinsiy aloqa
va nasl qoldirish (farzand tug’ish va tarbiyalash)ni moddiy-iqtisodiy
munosabatda –uy-ro’zg’orni boshqarish, mulkiy munosabatni, huquqiy –qonuniy
munosabat-nikohning qonuniyligini , ma’naviy-axloqiy munosabatda esa er-xotin
inoqligi , pokligi , ota-ona bilan farzandlar o’rtasidagi mehr-oqibat, hurmat, burch
va shu kabilarni tushunish lozim . Hozirgi kunda yuqorida zikr etilgan oila va
uning bilan bevosita bog’liq masalalar qonun yo’li bilan muhofaza qilingan va
kafolatlangan. CHunki u jamiyatning ajralmas bir bo’lagidir. Bundan jamiyat
va oila dialektik birlikni tashkil qiladi degan mantiqiy xulosa kelib chiqadi .
SHuning
uchun ham O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasida: « Oila
jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’l ish
huquqiga ega» deyiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va
hukumatimiz oilani jamiyat negizi sifatida bilib, unga nisbatan g’amxo’rlik
qilmoqda, uning moddiy-maishiy ravnaqi uchun butun imkoniyatlarni ishga
solmoqda. Jumladan, yurtboshi miz oilaning jamiyatda tutgan o’rni va ahamiyati
to’g’risida shunday deydi : « Bola tug’ilgan kundan boshlab oila muhitida
yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini
shakllantiradi . Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat
8

talablarini anglaydi , his etadi ». Bu o’rnida ilgari surilayotgan pedagogik
g’oyaning tub mohiyati oila tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish, mustahkamlash
va yanada chuqurlashtirish bilan bog’liqdir. Oila tarbiyasi deganda ota-ona,
oiladagi katta kishilar, buva va buvilar, aka-opalar va shu kabilar tomonidan
bolalarning to’g’ri , milliy axloq-odob normalari asosida tarbiyalashini tushunish
lozim . Zotan, bolalarning kelajakda qanday inson bo’lib yetishishi ota-ona, aka-
opa va boshqalarning o’zaro muomala-munosabatlar, xulqatvoriga, tartib -
intizomiga bevosita bog’liqdir. Xalkimiz: « Qush uyasida ko’rganini qiladi » deb
bejiz aytmagan.
Oila tarbiyasi kabi katta mas’uliyat birinchi navbatda ota va ona zimmasiga
tushadi . Shu o’rinda bir narsani alohida uqtirish kerakki , bolalar tarbiyasida
asosiy ta’sirchan kuch-qudrat, bu –Onadir. Darhaqiqt ota ko’pchilik oilaning
moddiy ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash, qolaversa oilaning xo’jalik ishari
bilan band bo’ladi . Bu o’zbek oilalari tarixidan ma’lum bo’lgan haqiqat v ota-
bobolarimizdan meros bo’lib qolgan an’anadir. SHunga ko’ra bola bilan ko’proq ona
birga bo’ladi. Axir, xalqimiz: « Sut bilan kirgan-jon bilan chiqadi » deydi -ku!
Tarbiya, ya’ni yuksak axloq-odob aqidalari bola joniga (ruhiga) ko’proq ona s
uti (tarbiyasi ) bilan kiradi. Oila tarbiyasida hikmat (falsafiy-pedagogik
yo’nalishlar) ko’p. Yangi o’tkazilgan inholning to’g’ri yohud egri o’sishi
bog’bon mexnati va mahoratiga bog’liqdir. Egri o’sayotgan niholning qaddini
rostlab qo’yilmasa, u noto’g’ri rivojlanadi . Yangi tug’ilgan go’dak tarbiyasi
bilan shu yosh nihol holati o’rtasida qandaydir tabiiy o’xshashlik mavjud.
Bundan ko’rinib turibdiki , mehnat tarbiyasi , ma’naviy-axloqiy tarbiya, axloqodob
normalari , Vatan tuyg’usi va vatanparvarlik tarbiyasi , ma’naviy-estetik tarbiya,
jismoniy tarbiya, kattalarga hurmat, kichiklarga shafqat, miliy g’urur va iftixor
tarbiyasi , ijtimoiy tarbiya va shu kabilar oiladan boshlanadi . SHu zikr qilingan
pedagogik-falsafiy tushunchalar oila rahbarlarining dunyoqarashi bilan
chambarchas bog’liqdir. Deylik, dehqon dunyoqarashi uning halol mehnat qilib,
dastlab oila to’kinligi va so’ngra xalq farovonligini ta’minlashda ko’rinadi .
Uning barcha faoliyati shu olijanob tuyg’u bilan uyg’unlashgan. Bu oilada bola
9

mehnatsevarlik ruhida tarbiyalanadi . Hayot va turmushning hamma nuqta va
qirralari mehnat bilan ravshanlashadi . Zotan, mehnatkash inson har sohada o’z
yo’lini topa oladi . Xalq mehnatkash, yuksak axloq-odobli yigitchani ko’rsa, «
otangga rahmat», xush qiliqli , go’zal xul q-atvorli , shirinsuhan, muloyim,
chevar, pazanda qizni ko’rsa «onangga rahmat» deydi . Bu oila tarbiyasining shirin
mevasi tufaylidir. Yana bir narsani unutmaslik kerakki , bir oilaning ikkinchi
bola bilan munosabati ham oila tarbiyasi bilan uyg’unlashib boradi . Boshqacha
aytganda, bir oila o’g’il uylantirib, kelin tushiradi . Ikkinchi oila esa qizini
chiqarib, kuyolik bo’ladi . Bu quda-andalar oilasi deb aytiladi. Oilalar ichida
yangi oilalar vujudga keladi. Avvalroq aytganimizdek, yosh nihollar (kelin va
kuyov) taqdiri dastlab ularning o’zlariga, qolaversa ota va ona, qayin ona va
qayin ota muomala munosabatlariga bog’liq bo’ladi. Bu o’rinda yosh oilalarning
mustahkamlanishi uchun ota va ona, qayin ota va qayin ona tadbirkor dehqon kabi
tarbiya mahoratiga ega bo’lishlari kerak. Ba’zi hollarda ota-ona yohud qayin ota
va qayin onalarning injiqliklari, me’yoridan ortiq qattiqqo’lliklari tufayli yosh
oilalar buzilib ketadi. Zotan, ota va ona, qaynota, qayin onalar farzandlarining
oilasini, ya’ni yosh nihollar oi lasini parvarish qilishni bilsalar va shunga harakat
qilmaydi. Oila ichidagi oila ravnaq topardi, mustahkamlanadi. Umuman olganda,
oila va uning mohiyati, oilaning har tomonlama ravnaqi va jipsligini ta’minlash
shart-sharoitlari, oila tarbiyasi -milliy ifti xor, uning jamiyat negizi ekani, oila
ichidagi oila kamolotini ta’minlash singari muammolarni tadqiq etish hamda
ularni xalqqa sodda va tushunarli tarzda yetkazish shu kunning dolzarb
vazifasidir. Oila - ijtimoiy , tabiiy omillar asosida shakllangan kichik jamoa
sifatida ikki jinsga mansub bo’lgan shaxslar o’rtasidagi munosabatlarning birga
hayot qurib nasl qoldirish, faqat farzandni dunyoga keltirish emas, balki ularni
ma’naviy va jismoniy kamol topdirib , hayotga mustaqil qadam qo’yishiga
sharoit yaratishdir. Shu ma’noda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek, «Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor, oila hayotning
abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf-
odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelaj ak nasllar qanday inson bo’lib
10

yetishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’i ekanini tan olishimiz
darkor».
Oila asli arabcha so’z bo’lib, “ ayolmand, niyozmand”, “er-xotin, ularning bola-
chaqalari va eng yaqin tug’ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui,
xonadon” degan ma’noni anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida yoshlarda yuksak ma’naviyatni
shakllantirish va rivojlantirish bo’yicha keng jamoatchilik , ayniqsa, siyosiy
partiyalar oldiga qator vazifalar qo’yilgan. Bu, birinchi navbatda, yoshlarning
ma’naviy tarbiyasida oila, mahalla va ta’lim muassasalari, barcha ijtimoiy davlat
va nodavlat institutlarining amaliy uyg’un hamkorligiga erishish, ular orasida
ma’naviy-g’oyaviy hamjihatlik ruhini yanada mustahkamlash va yoshlar ongida
mafkuraviy immunitetni shakllantirish vazifalaridir.
1.2. Shaxsni shakllantirishda oila va maktab hamkorlik ishlarining o’ziga xos
xususiyatlari
Mamlakatimizda bolalar To`g`ri sida, onalar haqida g`am xo`rlik qilish
chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. "Jamiki yaxshi narsalar-bolalarga"
shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan
qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir.
Ma'lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o`qish davrida ham, asosan
oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning
dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir ko`rsatishi tabiiy holdir. Oila a'zolarining
ma'naviy birligi yoshlami har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy
omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni
oila bilan mustaxkam boglamayturib, tarbiya sohasidagi butun ishlami
muvaffaqiyatli amalga oshirib bo`lmaydi. Shu maqsadda ota-onalar o`rtasida ta'lim
-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol
yordamchilariga, o`quv -chilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har
tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal
rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga
11

ko`rsatayotgan ko`rinmas ta'sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday
sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb -hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda.
Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional
madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari
kundalik hayot ehtiyojga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy
tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To`g`ri , bunda ijtimoiy tarbiyaning
o`mini inkor etib bo`lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ulaming monolit birligiga,
o`zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga
erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan
biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o`ziga xos ibtidoiy guruh bo`lib,
tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Ta'kidlaganimizdek,
oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta'sir
ko`rsatadi. Masalan, yasli, boo`chalarga bormay, faqat oilada o`sgan va voyaga
yetgan bolalar maktabga borganlarida o`z tengqurlari ichida ko`p jihatlari bilan
ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma'naviy g`amxo`rligini,
ko`rsatayotgan tarbiyasini yasli, boo`cha tarbiyasi bilan yoki, aksincha, yasli,
boo`cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo`lmaydi. Faqat o`zaro
hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi. Lekin o`zining
xususiyatlari va takrorlanmas ta'siri bilan oila b ola tarbiyasida muhim omilliligicha
qoladi. Amaliyotda kuzatganimizdayoq bolada ota-onasining mehri, erkalashlari
asosida ota-onalariga, qarindosh-uruo`lariga bo`Igan issiyotlari shakllanadi.
Bolaning otasiga bo`lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo`yis hda asos
bo`ladi. Onaga bo`lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o`z oilasiga, xotini,
farzandlariga bo`lgan munosabatlarda o`z aksini topadi. Ikkinchi tomondan bolalar
ham o`z ota-onalariga ta'sir ko`rsatadilar. Oilaviy aloqalarning, oilaviy qiziqish,
ma'naviy qoniqish hislarining takomillashiga sabab bo`ladilar. Ota - onalarning
o`ziga va bolalariga bo`lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o`zaro
munosabatlari, do`stona muhit, ishonch va o`zaro bir - birlarini tushunish oila,
maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim
omillaridir. Bunday biriikning ruyobga chiqishida, eng avvalo, ota- onalarning
12

siyosiy ongliligi muhim rol o`ynaydi. Chunki ota - onalarning faolligi oilaviy
hayotda o`z ifodasini topadi. Shu ma'noda bolalar o`z ota - onalarining siyosiy va
fuqarolik qiyofalariga qarab o`z xulqatvorlarini tartibga soladilar, jur'atlarini
joyiga qo`yadilar.
Bolalar ulo`aya boshlasbi bilanoq o`z ota-onalarining qayerda ishlashlari,
jamiyatda tutgan o`rinlari, ularning bilimiga qiziq a boshlaydilar. Shuning uchun
ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini
bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma'qul. Ota-ona qanday ishda bo`lmasin,
uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo`lishi kera k. Bu borada
oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik
ma'lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy
jihatdan To`g`ri bo`lishini ta'minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir.
Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta'sirni maktab
belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik
qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-
onalar o`rtasida olib borilad igan tarbiyaga oid taro`ibotning, roli benihoyadir. Chunki
ota onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta ’l im -tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay
turib, oilaviy tarbiyani yo`lga qo`yib bo`lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy taro`ibotda
eng yaxshi oilalar namunasida ta'si r ko`rsatish eng maqbul yo`ldir. Bola tarbiyasi
yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb
masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila,
maktab va jamoatchilik hamkorligining o`zi murakkab jarayon bo`lib, bunda
muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba
uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-uruo`lar turli
mehnat jamoalarining vakillari bo`lib, ishlab chiqarish va yor -u do`stlarining
ma'naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, san'atga,
oilaviy majburiyatlarga bo`lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham
mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalaming
ko`chada, jamoat joylaridagi hayot faoliyatlariga qarab o`z ota-onalariga baho
beradilar. To`plangan tajribalarini boo`cha, maktabdagi o`rtoqlari bilan muhokama
13

qiladilar va hokazo. Uchinchidan, o`zbek oilalari, ularning hayot tarzi
jumhuriyatimizdagi ulkan ijtimoiy vo qealar natijasida sifat jihatidan
o`zgarishlarga uchramoqda. Shu sababli hozirgi kunda oilaviy tarbiyada sifat va
mazmun jihatidan o`zgarishlar qilish uchun yangi samarador yo`l va usullar
qidirilmoqda. O`zbek oilalarining bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari
ancha keng bo`lib, ko`plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta'minlangan. Ota-
onalar eng kamida o`rta ma'lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika,
psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda
bola lar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning bilim
saviyasi, umumiy tarbiyaga oid-madaniyati, ijtimoiy intiiishlari va talablari,
bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan hayotiy tajribalari,
tarbiya va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hosil qilgan ishonch va e'tiqodlari, oiladagi
o`ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta'sir ko`rsatadi. Ko`plab o`zbek
qishloq oilalarida ma'lum darajada (bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik
yordami mavjudligiga qaramasdan) tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga
erishilmagan, o`zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida
ma'lumot yetarli emas.
O`qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining o`tkazilishi maktab va oila
hamkorligini ta'minlaydi, deb o`ytashadi. To`g`ri, ota-onalar majlisi ham
hamkorlikni ta'minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin oila,
maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil
etilgan markaz bo`lishi lozim. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha
tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. o`z o`qituvchilar jamoasini
uyushtira olgan jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo`naltira olgan, ularning ota -
onalarini yaxshi bilgan maktab ma'muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo`lga kirita
oladi. Bunday maktablar esa o`z atrofidagi jamoa va davlat xo`jaliklari, otaliqqa olgan
korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o`quvchilarning maktabdan bo`sh
vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi oo`ir bolalarni o`z
nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko`plab ota-onalar maktab bilan
yaqindan aloqada bo`lib o`quvchilar tarbiyasi yuzasidan o`qituvchilar jamoasi
14

bilan bamaslahat ish olib borishmoqda. Lekin, ko`plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga
tayyor emasliklari, ularga ta'sir etuvchi turli omillardan bexabarliklari; bola
kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada
ko`plab ko`ngilsiz voqealar ham sodir bo`lmoqda. Bunday salbiy omillar o`o`il
yoki qizlarning maktabdagi ta'limtarbiyasigayo mon ta'sir ko`rsatmoqda. Voyaga
yetmagan yoshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo`lmoqda.
Kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va
ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas'uliyatni his
qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular
farzandlari 15-16 yoshga yetgandagina "o`giim yoki qizim yuqori sinfda
o`qimoqda. Kelajakda qayerga yuborsam ekan? Qayerda o`qitsam ekan?" degan
fikrga bo radilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o`zlari uchun ma'qul dargohga
o`qishga yoki ishga joylashtirmoqchi bo`ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham,
qiziqishiga ham, xohishiga ham e'tibor bermaydilar. Bunday holat ota onalarning
tarbiya masalas ida aniq maqsad va dasrurlari yo`qligi oqibatida sodir bo`ladi.
O`rni kelganda shuni alohida ta'kidlash kerakki, ayrim maktab o`qituvchilari
orasida o`z ishiga mas'uliyatsizlik bilan muno -sabatda bo`luvchi shaxslar ham yo`q
emas. Ularning eng yomon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni
ota-onalar zimmasiga yuklab qo`yib, o`zlari esa kuzatuvchi bo`lib qolishlaridir.
O`qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta'minlay
olmaydi. Bu o`rinda tarbiyachining o`zini tarbiyalash lozimligini ham esdan
chiqarmaslik kerak. o`ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan
hamkorlikda o`quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish,
tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga
qat'iy talablar qo`yish uchun ma'naviy huquqqa ega bo`ladi. Ayrim maktablarida
ota-onalarni ma'lum guruhlarga bo`lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda.
Masalan, yosh va kam tajribali oilalami alohida, noto`liq oilalarni, ko`p bolali
oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan ishlash yo`llari belgilanmoqda. Ba'zan
ota-onalar bolalarining "Uy vazifalariga yordam berish kerakmi?" degan savolni
berishadi. Bunga daf atan "Ha" yoki-"yo`q" deb javob berish ham noo`rin. Gap
15

shundaki, uyga berilgan top shiriqlar bolalaming mustaqil ishlari bo`lib, ularning
fikrlash faolligini ta'minlashni maqsad qilib qo`yadi. o`quvchilarning u yoki bu
o`quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosa chiqarishlari nazarda
tutiladi. Shu sababli uy vazifalarini bolalarining ishtirokisiz o`zlari yechib
bermasdan, balki uni yechishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun
imkoniyat yaratishlafi lozim. Ba'zan shunday holatlar uchraydiki, ota-onalar
bolalarini o`qitayotgan o`qituvchilarni, tarbiyachilami tanimay -dilar, bilmaydilar.
Bolalari bo`sh vaqtlarini qayerda, kim bilan o`tkazishidan bexabar bo`ladiiar.
Ba'zan esa, o`qituvchilarning talablari, iltimos -istaklariga ters javob beruvchi,
teskarisini bajaruvchi ota -onalarni ham uchratish mumkin. Maktabga tez -tez
borib tumvchi ota-onalarning faoliyati maqtovga sazovordir. Chunki o`qituvchilar
bilan bo`lgan uchrashuvlar, bolalari yuzasidan bildirgan fikrlar o`z navbatida ota-
onalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Eng muhimi, ular bolalari qayerda,
kim bilan yuradi, ulaming do`stlari kim va qanday fanlarga qiziqishlarini bilib
oladilar, nazorat qilish imkoniyati ortadi. Maktabni oila bilan boo`lovchi vosita -
bu o`quvchilardir. o`quvchilar bilan ishlash, ulaming ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijtimoi y faolliklarini ta'minlash orqali ota-onalarga ta'sir ko`rsatish
usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini
ta'minlovchi, ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolami jamoa
bo`lib hal etish kabilaming rolini inkor etib boimaydi. Jumladan, "Bolangizning
qanday o`qishini bilasizmi?", "Bolalarimiz odobi haqida suhbatlashaylik",
"Mustaqil hayot bo`sao`asida" kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-
onalarni o`z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayo`urishlariga sabab
bo`ladi. Majlisda faol ota-onalarning ishtiroki va o`z tajribalarini batafsil bayon
etishlari ko`plab ota-onalar oldida turgan murakkab vazifalarning ijobiy hal
etilishiga olib keladi. Albatta, buning uchun o`qituvchilar jamoalari, sinf rahbarlari
majlis o`tkazish uchun asosli tayyorgarlik ko`rishlari, qachon va qanday holda
majlis o`tkazish va undan ko`zlangan maqsad rejalarini mukammal ishlab
chiqishlari, to`plangan tajribalarni tahlil qilish, ota-onalardan kimlar so`zga
chiqishi haqida kelishib olishlari lozim. Ana shundagina majlisning tarbiyaviy
16

samaradorligi ta'minlanadi. Ota-onalarning tarbiyaga oid bilimini oshirish uchun
jonli, hayotiy mavzularda qiziqarli ma'ruza, suhbatlar tashkil etish tavsiya etiladi.
Bunda oilaning o` zaro munosabatlari, oilaviy tarbiyada o`qituvchining tutgan
o`mi, ularga ta'sir etish va boshqa sifatlami chuqur tahlil qilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Hayotiy bo`lmagan misollar, umumlashtirishlar, quruq ma'ruzalar hech
qanday samara bermasligini hamma tushunadi. Maktab va oila hamkorligidagi
ishlarda qo`shimcha uslublardan ham foydalanish yaxshi natija beradi. Jumladan,
tashkilotchilaming ota -onalarning o`zlari o`z xatti-harakatlarini, xulq-odoblarini
tanqidiy baho-lashlari, ma'qullash va muhokama yuritish metodlami qo`lla-shdagi
shaxsiy ta'simi hisobga olish nihoyatda muhimdir. Bunday xatti-harakatlarga doir
usullar, odatda, jamoatchilik tomonidan ijobiy baholangan bo`lishi kerak. Chunki
kattalar faoliyatining ijobiy yoki salbiy baholanishi ular ko`rsatadigan tarbiyaviy
ta'sirning kuchini yo oshiradi, yoki kamaytiradi. Maktablarda ota-onalar bilan
ishlashda esga solish, maslahat, taklif, iltimos, talab kabi uslublar ham mavjud
bo`lib, ulami o`mi kelganda, o`z vaqtida qo`llash yaxshi samara beradi. Ularni
tatbiq etishda nihoyatda nazokatli bo`lish, kishi shaxsini hurmat qilish tavsiya
etiladi. Yuqoridagi mas'uliyatli vazifalarn ing bajarilishida sinf rahbarlarining
tarbiyaviy faoliyatlari nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf rahbarlarini
ng har bir oilaga kirib borishi shu oilaga va ota- onalarga hurmat sifatida
baholanadi. Sinf rahbarining ota- onalar bilan birgalikda tarbiyaviy chora-
tadbirlarni belgilashlari, sinf rahbarining o`quvchilar ko`z oldida ota - onalari bilan
suhbatiashishlari ularning tarbiyasiga samarali ta'sir ko`rsatadi. Hatto, sinf
rahbarining uyga kelishining o`zi ularning qalblarini quvonchga to`ldiradi. Sinf
rahbarining ota - onalar bilan suhbatidan keyin o`quvchilar hayotida sezilarli
o`zgarishlar yuz beradi, bu ularni xursa nd qiladi, yanada kuch- o`ayrat sarflashga
ilhomlantiradi. Faqat sinf rahbarlari emas, balki fan o`qituvchilarining ham ota-
onalar bilan qilayotgan hamkorliklari foydadan holi emas. To`g`ri, hamma sinf
rahbarlari yoki fan o`qituvchilari o`quvchilarning uylariga hadeganda borishga
imkoniyat topolmaydilar. Bunday paytlarda o`quvchilar kundaliklariga "Bugun
o`g`lingiz berilgan savollarga juda yaxshi javob berdi", "Farhodning odobi
17

yaxshilanmoqda", "Salima dugonalariga o`z xulqi - odobi bilan namuna
bo`lmoqda", "Turobjonni odobli qilib tarbiyalayotganingiz uchun sizlarga rahmat"
kabi yozuvlarning ham tarbiyaviy ahamiyati nihoyatda kattadir. o`z navbatida,
sinf rahbarlari ota- onalar tomonidan bildirilayotgan xabar, tanqidiy fikrlarini
vazminlik bilan tinglashlari, muloyimlik bilan eshitishlari va imkoniyat doirasida
ijobiy hal etishlari juda muhimdir. Bunday munosabatlarda sinf rahbarlariga ota -
onalarni o`z tengqurlaridek do`st tutishlari, "Keling birgalikda o`ylab ko`raylik",
"Siz nima deysiz" kabi do`stona savol - ja voblar orqali ish tutishlari tavsiya etiladi.
II.BOB. TARBIYA TEXNALOGIYASI TIZIMI VA JARAYONINI
TEXNALOGIYALASHTIRISH
2.1. Oila va maktab shaxsni shakllantirishning muhim omili
Aynan shu maskanda o'zaro hurmat, mehr-oqibat, halollik, poklik,
mehnatsevariik, vatanparvarlik, inson- parvarlik kabi oliy darajadagi qadriyatlar
shakllanadi, avloddan-avlodga yetkaziladi. Shu sifatlar ona suti, oila a'zolari mehri
va namunasi bilan bola-xulqi, xatti -harakati mazmuniga singib boradi. Darhaqiqat,
Prezidentimizning «Tafakkur» jumali bosh muharririning savollariga bergan
javoblarida «g'oyaga qarshi faqat g'oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat
ma'rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin» degan fikrlarini oila
taitnyasining metodologik asosi sifatida qabul qilish zarur. O'zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan «Kadrlar tayyoriash Milliy
dasturi», «Ta'lim to'g'risida»gi Qonunni ham oila islhtirokjsiz amalga oshishi
mumkin emas. Hayotfting o'zi ta'lim tizimi oldiga yosh avlodni milliy va
umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligida barkamol qilib shak llantirishni har bir
ota - ona, pedagog, jamoatchilik oldiga qo'ymoqda. Shuning uchun respublikamiz
fuqarolari oldida turgan endigi vazifa ta'lim - tarbiya tarixini oila davrasida qunt
bilan o'rganish, unda olg'a surilgan ilg'or g'oyalardan bahramand bo'lishdir.
Chunki o'zbek diyorida dunyo ilm - fan xazinasiga beadad ulush qo'shgan al -
18

Xorazmiy, al - Beruniy, Ahmad Faig'oniy, al - Forobiy, ibn Sino, az -
Zamahshariy, Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Imom
al - Buxoriy, at - Termiziy, Bahouddin Naqsh band, Xoja Ahmad Yassaviy kabi
allomalar zamonlar yashab ijod etganlar. Ular qoldirgan madaniy merosni
o'rganish har bir oila a'zosi uchun ham farz, ham qarzdir.
Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov ta'kidlab aytganlarjdek, «Biz osib
kelayotgan yosh avlod ta'lim - tarbiyasini, ularning zamonaviy ilg'or bilimlarga
ega bo'lgan holda ulug' bobokalonlarimiz merosiga munosib bo'lishlarini
davlatimiz siyosatining ustuvor yo'nalishi, deb bilamiz». Bunda esa inson
ulg'ayishida asosiy davr bo'lgan o'smirlikdagi tarbi ya hal qiluvchi ahamiyat. kasb
etadi. Bu pallada uning ichki dunyosi o'ziga xos xislatlari shakllanadi. Bu davrda
ota - ona, ustozlar ular tarbiyasi bilan uzviy ravishda shug'ullanishlari lozim.
Ularning salomatligiga ham alohida diqqat- e'tibor zarur. Sbupi ham unutmaslik
kerakki, kamolotga eltuvchi yo'l ma'rifet, shunga yarasha gayrat- shijoatdir. Har
bir xalq har bir avlodning barkamollik darajasi pirovard natijada shu xalq
istiqbolini, taraqqiyoti ya taqdirini hal etadi. Ma'naviy va jismoniy barkamol
aylojdni tarbiyalash faqat milliy ehtiyojgina emas, balki umumdavlat ahamiyatiga
molik masala — ko'p millatli Vatanimizda tug'ilib o'sgan, tomir yoygan barcha
qardosh xalqlar uchun birday ezgu murod maqsaddir. Bu nuqtada milliy va
umuminsoniy qadriyallar, boy ma'naviy merosimizning eng yaxshi an'analari
hamda shakllanib kelayotgan yangi udumlar birlashadi, tarbiyaning qudratli
omiiiga aylanadi. Xalqimiz irsiyatini boyitish, ma'naviy va jismoniy sogiom
avlodni tarbiyalash jarayonida oila, davlat va jamiyat ning mushtarak muddaosi
bo'lmish komil inson shaxsi — XXI asr odami shakllanadi. Tarixchilarning
yozishicha, Temurbek bolalik va yoshlik chog'laridayoq, bugungi kun bilan
aytganda, harbiy - sport o'yinlari va mashg'ulotlari bilan jiddiy shug'ullanib,
badanini va ruhini chiniqtiigan. Agar jismoniy tarbiyani otasiga xizmat qilgan
maxsus navkar - murabbiylandan olgan bo'lsa, ruhniy tarbiyani otasining piri
bo'lmish Shayx Shamsiddin Kulol dargohida egallagan Bolaligidayoq o'zini
buyuk ishlarga hozirlagan Amir Temur farzandlari va nabiralarining taibiyasini
19

ham bir lahza bo'lsada, nazaridan qochirmadi. Ulug' hukmdor o'z o'g'illari va
nabiralariga eng avval jangu jadal mashaqqatlariga chidam berishga qodir kuch -
quvvat va jasorat, shuningdek, saltanatni boshqarish uchun talab etilgan ilmu
donish sohibi bo'lish - larini talab etardi. Amir Temur o'z davrining ma'rifatU
kishisi, o'gmishning ma'naviy saboqlaridan yaxshi xabardor inson sifatida
sog'lomlik faqat jismoniy kuch - quvvat emas, balki oliyjanob insoniy fazilatlar u
ygunligiga erishmoq, ekanligini itam yaxshi anglagan. U barloslarning uning
amirlaridan bo'lmish padari buzrukvori, muarrix Sharofiddin Yazdiy ta'biri bilan
aytganda, «ulamo va sulaho va mutafakkirlarga mushfiq va meh - ribon»
Muhammad Tarag'aydan olgan saboqlarni bir umr unutmadi. Muhammad
Tarag'ay o'z farzandini mardlik va farosatlik, qattiqqo'llik va mehr- oqibat ruhida
voyaga yetkazdi. Agar Amir Temur buyuk saltanatga asos solgan bo'lsa, bu sharafga
mana shu yuksak taibiya oqibatida erishgan.
Sohibqiron farzandlarida uch xislat mujassam bo'lishini istardi. Eng avvalo,
insonparvariik, so'ng mushohadalik va nihoyat, oqibatiik — bosiqlik. Insonparvar
odamgina saxiy bo'lishi mumkin. Mushohadali, bosiq odamgina jangu jadalda
xatoga yo'l qo'ymaslikka, ulkan salt anatni boshqarishga qodir. Kimki jasur bo'lsa
- yu, insonparvar bo'lmasa, jismonan baquvvat bo'lsa - yu, mushoxadalik bo'lmasa,
dono bo'lsa - yu, bosiqlik bo'lmasa, unday odam коmil inson bo'lolmaydi, unday
odam boshqalarni ham, o'ziniyam halok etadi. Kimki raqibi bilan olishgandayam
insonparvarlikni unutmasa, u albatta yengadi. «Siyosatda maslahaat,
mulohazakorlik, o'ylab ish qilish kuchidan o'n ка rr а foydaliroqdir», deb
ta'kidlaydi ulug’Sohibqiron.
Bobokalonimizning farzandlari va avlodining qanday fazilatlarga ega bo'lish bilan
bog'liq istaklarini bilish uchun, avvalo, «Temur tuzuklarini varaqlaylik. Uning
dastlabki sahihalaridayoq shunday fikrni uqish mumkin: «Tajribamda ko'rilgankim,
ishbotlatmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat'iy, tadbirkor va hushyor bir
kishi ming- minglab tadbireiz, loqayd kishilardan yaxshidir*. Bu Mkmatda
bobomizning sog'lom va fevvnil insotl xususidagi tushunchasi, ya'ni yetuk insoniy
fazilat va xu susiyatlarga ega insongina mamlakat tayanchi bo'la ofcadi, degari
20

mushohadasi mujassamlashgan deb o'ylayman.
Boshqa bir asarda Sohibqiron qa’tiylik, sog'ligu sergaklik, ehtiyotkorlik va
shijoat sohibi bo'lgan inson har qanday mashaqqa tli ishni amalga oshirishga
qodir, deb ta'kidlaydi. Sohibqiron bobomiz haibiy sa fari a rga farzandu
nabiralarini birga olib ketardi. Bundan ko'zlangan birinchi murodi avlodlari
suyagini jangu jadallar, uzoq va mashaqqatli yo'l - larda chiniqtirish bo'lsa,
ikkinchi maqsadi farzandu nabiralari o'z avlodlari qo'lida tarbiyalansa, erka va
tantiq bo'lib ulg'ayadilar, degan fikrdan kelib chiqib ularni onalarining ortiqcha
mehru - muhabbatlaridan asrash edi. Zero, asalning ko'pi zarar, me'yorda bo'lsa,
foydali ekanl igi to'g'risida o'tmish donishraandlari ko'p naql etganlar. «Mening
farzandlarim tantiq bo'lmasliklari kerak! — derdi Amir Temur. — Tantiqlik
irodasizlikni paydo qilgay. Farzandlarimni erkalaydigan yer kurash maydoni
bo'lsin. Arg'umoq ila qilich uiarning j onajon do'sti, mardlik ularga ustoz bo'lsin!»
Mana shu niyatda jahongir avlodlarining jismoniy tarbiyasini itoatidagi eng
tajribali va taniqli pahlavonlarga ishongan bo'lsa, farzandlarining ruhiy dunyosiga
sayqal berishni oqila malika — asli ismi Saroymu lkxomm, xon avlodi bo'lgan,
murg'aklikdan hukmronlik va bahodirlikdan saboq olgan — Bibixonimga ishongan
edi. Qolaversa, malika har doim safandayam, jangu jadaldayam va dofol -
laltanatdayam hukmdorga hamroh, bo'lardi. Yetti iqlimdan yig'ilgan san'at va
adabiyot ahli tufayli dorulsaltanat Samarqand havosida she'r va musiqa nafasi
hukmron edi. Mana shu muhit, malika rahbarligidagi mual - limlar sabog'ini
olgan shahzodaiar she'r va san'atgayaqin kishilar bo'lib voyagayetdilar. Xaziat
Navoiy«o'z asatida yigir ma ikki temuriy shadzoda (Наsh Sulton, Mirzo Iflog'-
bek, Boysunqormirzo, Abukjoeim Bobur, Sulton Mas'ud Shoh Barib Mirzo,
Abdullatif Mirzo, Xusayn Boyqaro va boshqalar) she'r va mueiqaga oshno
bo'lgani
tilgaohnadi.O'rta Osiyoda ta'lim-tarbiya haqidagi qarashlar tarixini o'rgangan har bir
fuqaro o'zining bilim saviyasi, dunyo - qarashini o'stiribgina qolmasdan, balki
o'zligini anglashga, haqiqiy vatanparvar bo'lib shakllanishga muyassar bo'lishi
tabiiydir. Mana hozir mahallalarga juda katta e'tibor berilyapti. Mahallada hamma
21

bir-birini biladi, bir-biriga ko'z-quloq, bo'lib yashaydi: Keksa oqsoqollar, bama'ni
odamlarning yoshlaiga ta'siri hammamizga ma'lum. Har bir mahallada shunday
odamlar borki, ularsiz na to'y, na ma'raka o'tadi. Shunday voqealarning guvohi
ham bo'lamiz. Hatto janj al - lashib yoki kelisholmay turgan qo'ni -qo'shnilar
«falonchi aka kelyapti» yoki «falonchi akani chaqirib kelish kerak» deyilsa, o'z
o'zidan jimib qolishadi. Shu ma'noda oiladagi keksa ota- onaning fayzi beqiyos
ekanligini ta'kidlash lozim. Bir necha oila bo'lib, bir qozondan ovqatlanish,
otaona izmidan borib kam bo'lmagan farzandlar sonsiz-sanoqsiz. Lekin oxirgi
paytlarda bitta otasi yoki onasini chiqishtirmagan, ularning «ortiqchaligi» sezilib
qolayotgan oilalar uchramoqda, keksa ota yoki onaning ko'zi t irikligida uyga
ajoyib bir tarovat tarqatib turishini faqat ulardan judo bo'lgandan keyingina his
qilinadi.
2.2. Ijtimoiy muxitning shaxsni rivojlanishiga ta’siri
Bola kamolotida ijtimoiy muxit ham muhimdir. CHunki ishlab chiqarish
munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar kishiga
alohida ta’sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni insonlararo o’zaro munosabat
natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi , kerakli tajriba va
bilimlarni egallaydi. Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy
davrda (formatsiyalarda) turlicha bo’ladi , turli sotsial guruhlarga ham turlicha
ta’sir etadi.
Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani muhitga, uning inson
rivojlanishidag’i ta’sirining roliga alohida e’tibor beradi . Muhit tushunchasiga
kiradigan ijtimoiy hayot voqealarining shaxsga ta’siri g’oyat muhim ekanligini
ko’rsatadi va ijtimoiy muhit abadiy emas, o’zgaruvchan deb qaraydi . SHuning
uchun muhit inson taqdirini belgilab beradigan omil deb hisoblanmaydi .
Ammo uning ta’siri ham rad etilmaydi. Tarbiya muhit kabi inson kamolotiga
ta’sir etuvchi tashqi omillardan hisoblanadi . Tarbiyaning xususiyati shundaki , u
aniq maqsadni ko’zlab, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirish yo’lida
tarbiyachi rahbarligida muntazam amalga oshirib boriladi. Ammo tarbiya
22

ta’sirining kuchi va uning natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi
bilan belgilanadi. Inson kamoloti irsiyat yo’li bilan orttirilgan va tabiiy
layoqatlar bilan belgilanib qolmay, balki butun hayoti davrida uni qurshab
olgan voqelik ta’sirida orttirgan xususiyat va sifatlar bilan ham belgilanadi.
SHubhasiz tarbiya odamning ko’zi , sochi , terisining rangiga, uning badani
tuzilishiga ta’sir eta olmaydi , lekin jismoniy taraqqiyotga ta’sir etishi mumkin.
CHunki maxsus tashkil etilgam jismoniy mashqlar orqali bolaning salomatligi
mustahkamlanadi va chiniqtiriladi . Insonning tabiiy qobiliyati faqat tarbiya
orqali, uni ma’lum bir faoliyat turiga jalb qilish orqali rivojlanishi mumkin.
Ma’lumki, bola layoqatini rivojlantirish, uni qobiliyatga aylantirish va hayotga
mos holda o’stirish uchun mehnatsevarlik va ishchanlik kerak. Mehnatsevarlik va
muttasil o’tirib ishlash kabi fazilatlar faqat tarbiya natijasida orttiriladigan
fazilatlardir. Garchand inson kamolotiga ta’sir etadigan omillar bir qancha bo’lsa
ham , lekin maxsus tarbiya muassasalarida tarbiyachi rahbarligida amalga
oshiriladigan tarbiya jarayoni yetakchi hisoblanadi.
Chunki, birinchidan, tarbiya ta’sirida turli fazilatlar o’zlashtiriladi va bilim,
ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikmalar,
malakalar ham maxsus uyushtirilgan tarbiya orqali hosil qilinadi. Ikkinchidan,
tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklarni ham o’zgartirib, shaxsni kamolga yetkazish
mumkin. Masalan, ko’rlar, gunglar ham o’qitilib, sog’lom kishilar qatori hayotga
tayyorlanadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham
yo’qotish yoki bartaraf qilish mumkin. To’rtinchidan, tarbiya doimo kelajakka
qaratilgan maqsadni belgilaydi. Shu tufayli , u shaxsning kamolga yetishini
tezlashtiruvchi rol o’ynaydi. Inson kamol topishida maktabning ahamiyati katta.
Bblalar maktabga qadam qo’yar ekan, ular o’quv mehnati bilan band bo’ladilar.
Bolalar maktabda fan asoslarini egallash bilan birga, ularda sekin-asta ilmiy
dunyoqarash shakllanib boradi. O’qituvchitarbiyachilarning rahbarligida insonga
xos bo’lgan yuksak fazilatlarni egallaydilar. Tarbiyaviy ishlarni reja asosida
tashkil etish, bolani tarbiyalashda oilaga har vaqt yordam ko’rsatadi . Tarbiyachi
o’z tarbiyalanuvchisining oilaviy sharoitidan xabardor bo’lishi , pedagogik
23

maslahatlarga, yordamga muhtoj bo’lgan oilalarga yordam berishi muhim.
Tarbiyachi uchun bola bo’sh vaqtini kimlar bilan va nimalar bilan mashg’ul
bo’lib o’tkazayotgani ahamiyatsiz emas. Chunki o’z holiga tashlab qo’yilgan
bola ko’chaning salbiy ta’siriga berilib ketishi mumkin. Inson faqat faoliyatda
rivojlanadi , undan tashqarida rivojlanish yo’q. Bola juda yoshligidan boshlaboq
kattalar yordamida tashqi muhit bilan turli xil aloqada bo’ladi . Maktab yoshida
bu aloqalar o’qish va shu bilan bog’liq bo’lgan boshqa faoliyat bilan bog’lanadi
va bular rivojlanish uchun manba sanaladi. Pedagogik jihatdan to’g’ri
uyushtirilgan har qanday faoliyat shaxsning aqliy va irodaviy rivojlanishiga ta’sir
etadi . Demak, bola ulg’aya borgan sari uning faoliyati ham shakli va mazmuni
bilan hamohang o’zgarib boraverar ekan. Masalan, bog’cha yoshida bolalarning
asosiy faoliyat turi o’yin bo’lsa, maktab o’quvchisi uchun o’qib, mehnat qilish
asosiy faoliyat bo’lib qoladi. Demak, bola hayotida faoliyat turlarining o’zaro
munosabati ham o’zgaradi va buning ta’sirida bola kamoloti ham yangi , yuqoriroq
bosqichga ko’tariladi. Umuman, pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirilgan har
qanday faoliyat bola shaxsining aqliy, axloqiy , estetik, jismoniy va irodaviy
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Rahbarlik qilinmagan faoliyat esa bir
yoqlama yoki salbiy ta’sir etishi mumkin. Shunday qilib, inson taraqqiyotining
ilmiy kontseptsiyasi inson kamolotiga ta’sir etadigan omillarni tahlil etib, inson
kamoloti va uning shaxsini shakllantirishni yagona va bir butun jarayon
ekanligini ta’kidlaydi . Bu jarayonda insonning faolligiga katta o’rin beriladi. U
faolligi bilan o’z shaxsini shakllantira oladi . Tarbiyachi tomonidan qo’yiladigan
maqsad aniq bo’lsa va bu maqsadga erishish uchun odam astoydil harakat qilsa,
kutilgan natijaga erishiladi. Inson kamolotiga ta’sir etadigan omillardan yana biri
bu muhi tdir. Muhit deganda kishiga hayajonli ta’sir etadigan tashqi voqealar
majmuasi tushunil adi . Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti kiradi .
SHular bilan birga muhit-oila sharoiti ham katta ta’sir kuchiga ega. CHunki
bola ko’z ochib otaonasini , qarindosh urug’ini ko’radi . Bola kamolotida
ijtimoiy muhit bo’lib hisoblanadi . CHunki bu yerda ishlab chi qish
munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar alohida
24

ta’sir qiladi . Bu xil munosabat natijasida odam bolasi hyotga va tajriba va
bilimlarini egallaydi. Inson kamolotida ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixi y
davrda turlicha bo’ladi, turli sotsial guruhlarga ham turlicha ta’sir etadi. Bizga
ma’lumki komil inson shaxsni tarbiyalashda yuqoridagi omillardan tashqari
yana bir omil ya’ni jamoaning roli ham katta hisoblanadi. Chunki jamoa har
qanday bola tarbiyas ini to’g’ri yo’lga soladi . Masalan, sinf jamoasini oladigan
bo’lsak , agar shu sinfda bir yomon ya’ni xulqi, tarbiyasi jihatdan yomon bulsa, shu
sinf jamoasi uni asta-sekinlik bilan o’z ta’sirini albatta o’tkazadi . Ya’ni qanday
yo’llar bilan degan savol tug’ ilish mumkin. Masalan, tadbirlar yoki sayohatlar
orqali . Komil inson shaxsini tarbiyalashda jamoaning ahamiyati juda katta.
Azal -azaldan bizgacha ota-bobolarimizdan qolgan o’lmas maqollarimizdan birini
shu o’rinda keltirib o’tmoqchiman; « Aqlni beaqldan o’rgan», ushbu maqol
zamirida bir qancha ma’nolar bor. Ya’ni jamoada har xil bolalar bo’lib, ular bir-
biriga qarab ham o’zlaridagi yomon xulqlarni yuqotadilar. Bu xislatlar esa
ularning komil inson bo’lib tayyorlanayotganidan darak beradi. O’quvchilarning
o’z-o’zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashuvi ularning ijtimoiy faollik
sifatlarini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. Bu bolalar va o’smirlarning
fuqarolik, demokratiya borasidagi tushunchalarini kengaytiradi , O’z-o’zini idora
qilish – tashabbuskorlik va mustaqillik maktabidir. O’quvchilar o’z-o’zini
boshqaruvi o’quvchilar tomonidan fan va mashg’ulotlarning to’liq
o’zlashtirilishiga, biror kasb o’rganishiga, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalanishiga,
Vatan himoyachisi bo’lishiga maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarda, Davlat,
jamoat mulkini ko’z qorachig’iday asrashga, tabiatni muhofaza etishga
ko’maklashadi. O’z-o’zini boshqarish o’quvchilarni mustaqil hayotga, to’rmush
va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta’lim muassasasida ma’naviy muhitni
saqlash ma’muriyatga qo’shimcha ta’lim olish uchun o’quvchilar talabnomasini
shakllantirishda ko’maklashadi. O’quvchilar o’z-o’zini boshqaruvi a’zolari
maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida o’tkazilayotgan barcha
tadbirlarda, tanlovlarda, xonalarn jihozlashda faol ishtirok etadilar. Mazkur
boshqaruv tashkilotchilik ishi ko’nikmalarini tarbiyalaydi , umumiy g’oyalari
25

bilan ahil , jipslashgan o’quvchilar jamoasini tuzadi. O’quvchilar o’zo’zini idora
qilish tizimi maktab o’quvchilari (jamoasi ) tomonidan o’zining faoliyatida
demokratik faoliyat tarzlarini chuqur o’zlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratadi
. Bu to’g’ri taqsimlash, ijro ustidan hisobot va nazoratni yo’lga qo’yish,
harakatlar, tashabbuskorlikning uyg’unligini ta’minlash, musobaqalar uyushtirish,
o’z zimmasiga mas’uliyat olish kabi ko’nikmalardan iborat. Tarbiyalanuvchilar
davrimiz kishisi uchun zarur bo’lgan qator axloqiy sifatlarni , chunonchi , jamoat
ishiga va unga qo’shadigan ulushi uchun shaxsiy mas’uliyat, jamoa
manfaatlariga sodiqlik , o’zaro munosabatlarning qat’iylik, talabchanlik, jamoat
tashabbusini qo’llab-quvvatlash kabi sifatlarni egallaydi. Maktabda
o’quvchilarning mustaqil faoliyati , barcha pedagogik jamoa bu ishga ma’naviy
tayyor bo’lsagina o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro chuqur hurmat,
xayrixoxdik, ishonch bo’lgan sharoitdagina tashkil etilishi mumkin. Hech qanday
soxtalik va sun’iylik bo’lmasligi kerak. Barcha o’z-o’zini idora qilish
tashkilotlari o’z faoliyati yuzasidan vaqti -vaqtida hisobot berib turishi , so’z va
ish birligi saqlanishi , har kim huquqlari va vazifalarini bajarishda ijtimoiy
rag’batlantirilishi e’tiborda bo’lishi kerak. Bunda, albatta, bolalarning Respublika
bolalar va o’smirlar uyushmalari bilan hamkorligi katta ahamiyatga egadir.
Bugungi kunda mamlakatimizdagi har bir oilada mobil telefoni, kompyuter, planshet
kabi vositalar mavjud bo‘lib, ularni kimdir asosan muloqot qilishda qo‘llasa, kimdir
mustaqil bilim oshirish maqsadida foydalanadi. Mazkur vositalar taqdim etadigan
imkoniyatlardan biri internet xizmatidan keng foydalanish ham odatiy hol bo‘lib qoldi.
Hozirgi davrda ko‘plab mahallalarda bolalar va yoshlar uchun turli to‘garaklardan
tashqari, Internet kafe, kompyuter o‘yinxonalari ham mavjud. Mazkur maskanlar doim
bolajonlar bilan gavjum bo‘ladi. Shu boisdan ham Internet tarmog‘idan yoshlar ongiga
kirib kelayotgan zararli g‘oya va ta’sirlardan samarali va ishonchli himoyalash tobora
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi davrimizning mo‘jizalari bo‘lgan kompyuter
va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari juda qulay imkoniyatlarni taqdim etishi
bilan birga, talay jiddiy muammolarni ham yuzaga keltirmoqda. Mazkur
muammolarning oldini olish va ularni hal etish uchun esa ota-onalar, o‘qituvchilardan
26

farzandlariga yanada hushyor va e’tiborli bo‘lishni, yosh avlodning g‘oyaviy-
mafkuraviy immunitetini mustahkamlash borasidagi ishlar ko‘lamini yanada
kengaytirishni talab etadi.
Shu maqsadda mahallalar qoshidagi yoshlar va voyaga yetmaganlar bilan ishlash
komissiyasi, ota-onalar va pedagog xodimlar bilan har oyda tuman ichki ishlar bo‘limi
xodimlari ishtirokida davra suhbatlari tashkil etilishi ham yaxshi samara beradi.
Bundan tashqari, komissiya a’zolari Internet kafe va kompyuter o‘yinxonalarida vaqt
o‘tkazib, dars qoldirayotgan o‘quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlashishlari ham
muhim ahamiyatga molik. Mahalla guzarlarida o‘smir bolalarning bo‘sh vaqtlarini turli
to‘garaklar bilan band etish ham yaxshi samara beradi. Mahallalarda olib boriladigan
mazkur tadbirlardan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘sib kelayotgan avlodni kamolga
yetkazish, oila-mahalla-maktab hamkorligini ta’minlash va yanada kuchaytirishdan
iborat. “Shaxs ma’naviyatining shakllanishiga ijtimoiy muhit va davr ruxining ta’siri”
Shaxs deganda muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. Odam shaxs bo‘lishi uchun
ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘z xususiyati va sifatlari bilan boshqalardan farq qilishi
lozim. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. U o‘zining xarakteri
qiziqishi va qobiliyati aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji, mehnat faoliyatiga
munosabati bilan farqlanadi. Bular shaxsni o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, ana shu ruhiy
xususiyatlari rivojlanib ma’lum bir bosqichga yetsagina u mukammal kamol topgan
inson deyiladi. Shaxsning ijtimoiy voqe’likka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo‘lgan
munosabati turlicha,uning faollik darajasi va odob-axloq borasida yetukligi ham
turlicha. Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni
belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda. Insonning shaxs sifatida
rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo‘ladimi? Yoki tabiiy omillar
etakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro
munosabat qanday? Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi
o‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni
yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan, deydilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi
27

namoyandalari esa shaxs rivojlanishida naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit
va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm
XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat
nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili
amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul,
A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydilar. Ular
rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini
absolyutlashtirib , uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog‘laydilar.
Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni ijtimoiy omil bilan
belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u
yashaydigan muhitga bog‘liq, deb ko‘rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan
sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani
o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin , degan xulosa kelib chiqadi.
Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam
bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib kamolga
etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek,
maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu
omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar
ta’limotiga tayaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning
munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar. Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati
zaminida rivojlanadi, kamolga etadi. Inson sharoitni , sharoit esa odamni yaratadi. Bu
esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum
mahsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi
yoki yo‘q qilishi mumkin. Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo‘lagi deb baholaydilar.
Bu insondagi layoqat kurtaklari bo‘lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan
g‘oyani ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlarni
yaratadi. Demak, shaxs bilan jamiyat o‘rtasida ham uzviy aloqa mavjud. Shunday qilib,
odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat , muhit, inson o‘rtasidagi murakkab
28

aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga faol ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayoti va
o‘z tabiatini o‘zgartiradi. «Sog‘lom bola yili» Davlat dasturining muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi davlat va jamoat tashkilotlarining mustahkam hamkorligi, ta’lim
muassasalari mutaxassislari, oilalar, mahalla faollari, umuman barcha fuqarolarning
faol ishtirokini taqozo etadi. Bolalar — kelajagimiz ekan, ularni ham jismonan, ruhan,
ham ma’nan sog‘lom bo‘lib kamolga yetkazish asosiy vazifamizdir.
29

XULOSA
O`quvchi shaxsini shakllantirishda oila, maktab hamkorligini amalga oshirish
uchun bir qancha uslublardan foydalanish mumkin. Buning uchun avvalo oila va
maktabda ta`lim va tarbiya sohasiga e`tiborni kuchaytirish, bu borada
hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qonun va hujjatlarni, didektiv
ko`rsatmalarni samarali bajarish uchun oila, maktab hamkorligi faoliyati o`ziga
xos pedagogik tizim, uslub va shakllarga ega bo`lishi zarur. O`tkazilgan tadbirlar
har tomonlama puxta, shuning bilan qatnashchilarning yoshlariga mos pedagogik
va psixologik mujassamlashgan, mantiqan teran, qiziqarli va ko`rgazmali,
ta`sirchan, ommabop, amaliy jihatdan qisqa va lo`nda, estetik jihatdan keng
ko`lamli bo`l a olishi hamda ularning qiziqish va intilishlariga mos bo`lishi
lozim. Hamkorlik tadbirlarining mavzulari "Sog’lom avlod uchun", "Ota-onangga
hurmat", "Odobingga balli", "Sog’ tanda sog’lom aql", "Mehr chashmasi",
"Qizlar ibosi", "Bir yigitga qirq hunar oz", "O`g’lim posbonim", "Hayot-ustoz,
xalq - muallim", "O`zbekiston Vatanim manim!", "Milliy burch va mas`uliyat",
"Oila sabokdari", "Oila etikasi", "Oila tinch -mahalla tinch", "Mustaqil hayot
bo`sag’asida", "Askarlik - yigitlik maktabi", "Oila baxti - Vatan baxti", "Sportchi
oila", "Oilamiz ohanglari", "Vatan ostonadan boshlanadi", "Biz kimmiz" kabi
tadbirlardan iborat bo`lishi mumkin. O’quvchi shaxsini maktabga tayyorlashda ota-
onaning kuchlari, asosan, o'qish jarayoni bilan bevosita bog'liq, malaka va
ko'nikmalarga yo'naltiriladi. Ular birinchidan bolani diqqatini bir joyga jalb
qilishni o'rganish kerakligi, ikkinchidan - uning bilimlarini to'ldirib, xotira,
tafakkur va nutqini rivojlantirish kerakligi, uchinchidan— maktabga
bo'lgan qiziqishini o'stirib borish kerakligini ta'kidlab aytishadi. Ba'zilar bolalarn
ing irodaviy sifatlarini rag'batlantirish va mustahkamlash kerak deb hisoblashadi,
ular
bolaning qat'iyatli va tirishqoq bo'lishiga harakat qilishadi hamda bolada
intizomni, harakatchanlikni shakllantirish, ya'ni uning butun xulqini
shakllantirish. Qo'l am aliyotini rivojlantirish ham alohida bir qism bo'lib kiritilgan.
Ota - onalarning ko'pchiligi birinchi sinfga borishdan oldin bolaga o'qish va
yozishni o'rgatish kerak emas deb hisoblashadi, chunki keyinchalik, bola
maktabga borganda o'qishga qiziqishni yo'qotib qo'yish mumkin, darslarda
bee'tibor bo'lishi mumkin. Ularning bolaga o'qish va yozishni o'igatmasliklarining
yana bir sababi - maktab talabalarini bilmay turib, noto'g'ri o'rgatib qo'yishdan
xafvsirashadi (qo'rqishadi). O'qish va yozish bu faqat makta b faoliyat turlari va
ularni o'rgatish maxsus tayyorlangan o'qituvchilar ostida amalga oshish kerak deb
hisoblashadi.
Ota - onalarning boshqa bir guruhi bolaning maktabga borishdan oldin o'qish va
yozishga o'rgatishga intiladilar. Ular bolaga maktab tomonida n qo'yilgan talablari
va 1 - sinfda o'qitish tempi juda baland va tez, shuning uchun oldindan olingan
(o'zlashtirilgan) malakalar bolaga har qanday topshiriqlanii bajarishga yordam
beradi va natijada, ortiqcha zo'riqishni oladi, deb asoslab berishadi Shunday ota -
onalar ham borki, ular bolani o'z shuhratparst niyatlarga o'igatadilar: o'quv yili
30

boshida ularning bolalari о' г tengdoshlaridan oshib o'tib (ilgari o'tab ketib) va
shu tufayli endi shakllanayotgan kollektivda manfaatli o’rni ni egallaydilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi.: Nasaf, 2000.
2. Tolipov O'., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalaming tadbiqiy asoslari. -
Т.: 2005.
3. Avliyakulov N. X., Musayeva N. N. Pedagogik texnologiya. Oliy o'quv yurtlari
uchun darslik.
4. Azizxodjayeva N.N. Pedagogicheskiye texnologii i pedagogicheskoye
masterstvo. -Tashkent: Moliya, 2002.
5. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat - Т.: Fan,
2006.
6. Yo'ldoshev J.G'., Usmonov S. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. — Т.: O'qituvchi,
2004.
7. Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. O'quv qo'llanma - Т.: "IQTISOD-MOLIYA",
2010.
8. Mavlonova R., Normurodova B., Rahmonqulova N. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.
«Tib-kitob» nashriyoti Toshkent - 2010
9. Yo'ldoshev J.G'. Ta'lim yangilanish yo'lida. Т., O'qituvchi. 2000.
10. Almetov N. Pedagogika. Savollar va javoblar. 2001.
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Termiz
2. https://www.google.com
31

3. www.ziyonet.uz
32

Shaxsning oila muhitida va jamiyatda shakllanishi

Sotib olish