Shayboniylar boshqaruvi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	115.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Shayboniylar boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….…..2-4
I – BOB. Mavarounnahrda Shayboniylar sulolasi hukumronligining
boshlanishi.
1.1 Shayboniylar sulolasining hukumronligini o’rnatilishi……………………5-11
1.2 Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv tartibini joriy etilishi, sud – huquq
tizimini olib borilishi ………………………………………………………….12-22
II – BOB. Shayboniylar davlatida boshqaruvda qo’llanilgan unvon va
mansablar.
2.1 Shayboniylar davrida davlat boshqaruvida foydalanilgan unvonlar………23-27
2.2 Shayboniylar sulolasi qo’shinida foydalanilgan harbiy mansab va
unvonlar………………………………………………………………………..28-34
III. Xulosa ……………………………………………………………………..35-
37
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda tarixiy meros va tarixiy xotirani
tiklash masalasiga asosiy vazifalardan biri sifatida e’tibor qaratilomoqda. Chunki
tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda tiklangan xalq, bosib o’tgan yo’l o’zining
barcha muvaffaqiyati va zafarlari, yo’qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari
bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi.
O’zbekiston tarixi darslarida shaxsni har tomonlama shakllantirish, uning
qobiliyati va imkoniyatlarini to’liq namoyon etish va rivojlantirish uchun qulay
shart – sharoit yaratish uchun ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etish,
o’quvchilarning ongiga to’g’ri yo’l topa bilish muhim ahamiyatga ega. Vatan
tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yo’nalishlaridan biri
XVI – XVII asrlarda xukm surgan shayboniylar davlati tarixidir.
XV – XVII asrning boshlarida
Movoraunnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va siyosiy porokandalikni vujudga
keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq
bo’lib, mazkur voqealarni chuqur anglab, haqqoniy talqin qilish muhimdir.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini yangi konseptual – metodologik
asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga tayangan holda
tahlil etish muhim masalaga aylandi 2
. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni o’rganish va targ’ib etish,
ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o’quvchilarni komil
inson darajasida tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu sohada ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda. Tariximizda Somoniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar,
Xorazmshoxlar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang‘itlar kabi
sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz. Shu nuqtai
nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu
davrni yanada muhimroq o‘rganmog‘imiz, o‘sha davrda hukmronlik qilgan
xukmdorlar qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog‘imiz, ochilmagan, siru-
sinoatlarni ochib bermog‘imiz darkor.
2
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йо қ. Тошкент, Шарқ. 1998. - Б. 5 .
2

Mavzuning o ‘ rganilishi Shayboniylar davrisulolaviy boshqaruvning
yorituvchi ma’lumotlar an’anaga ko’ra, asosan moddiy va yozma manbalarga
bo’linadi. Sulola tarixi o’rganishda asosan fors – tojik, eski o’zbek tili va
yevropa tillarida bitilgan asarlar eng muhimidi r. Shayboniylar davlatchiligida
boshqaruv tartiblari, harbiy tizimi, yerga egalik, sud – huquq tizimi haqida,
shuningdek 1
. O’sha davrdagi harbiy-siyosiy jarayonlar haqida ma’lumot beruvchi
fors tilidagi asarlar “Fathnoma”, “Shayboniynoma”, “Mehmonnomayi Buxoro”,
“Tarixi Rashidiy”, “Xabib us – Siyar”, “Abdullanoma” asarlarida ko’plab
ma’lumotnomalar keltirilgan. Eski o’zbek tilida yozilgan “Boburnoma”,
Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, “Nusratnoma”, “Shajarayi Turk” 2
asarlari muhim manbalardn biri hisoblanadi.
Bundan tashqari Shayboniylar sulolasi davlatchilik
tarixini o’rganishda birqancha tarixchi olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan.
Xususan Sovet davrida sulolani harbiy tizimini o’rgangan olimlar V.Bartold,
A.Semyonov, P. Ivanovlardir. Mustaqillik yillaridan so’ng esa haqqoniy
tariximizni o’rganish asosiy burch etib belgilandi. Mustaqillikdan so’ng
Shaboniylar sulolasini ko’plab tarixchi olimlarimiz tomonidan o’rganildi. Bulardan
B. Ahmedov, X. To’rayev, Azamat Ziyo, G. Sultonova, O’.Mavlonov,
N.Nuriddinova, B.Yakubov, S.Inoyatov, Q.Rajabov, E.Ochilov, R.Muqminova.
G.Agzamova, J.Ismoilova, L.Levteyeva, X.Dadaboyev, A. Zamonov kabi olimlar
tomonidan sulolaning harbiy tizimiga oid limit tadqiqotlar olib borildi va
dissertatsiyalar yoqlandi. Mavzuning
maqsad va vazifalari: 1500-1601 yillarda hukmronlik qilgan Shayboniylar
sulolasi haqida to‘xtalib o‘tmoqchiman. Davrning ijtimoiy - siyosiy, boshqaruv,
harbiy hayotini yoritib berishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. Mavzuning
1
Мулла Шодий – “Фатхнома” ЎзР ФАШИ Инв №5369; Биноий. “Шайбонийнома “ЎзР ФАШИ. Инв № 3422.
Фазлаллах ибн Рўзбехон Исфахани. “Меҳмон-нама-йи Бухара (Записки бухарского гостя) / Перевод,
предисловие и примечания Р.П Джалиловой – М.Наука, 1976, Муҳаммад Хайдар мирзо Тарихи Рашидий. / В
Рахмон ва Й.Эгамов таржимаси арк, 2010, Ғиёсиддин Хондамир. Хабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар/
Форс тилидан таржима, кириш ва изоҳлар муаллифи И. Бекжонов., - Т.: “Шарқ”., 2011.
2
Заҳириддин Муҳаммад Бобур – Бобурнома. – Т.: “Ўқитувчи., 2008., Таворихи гузидия нусратнаме /
И сследованиеб критеческий текст аннотрованное оглавление и таблица, сводных оглавление А . М.
Акрамова., - Т.: “Фан”, 1967. Муҳаммад Солиҳ – Шайбонийнома., - Т.: 1990; ЎзР ФАШИ Инв №608;
Абулғозий Баҳодирхон – Шажарайи Турк., - Т.: 1990.
3

quyidagi vazifalar qo‘yildi: - XV
asrning ikkinchi yarmida Shayboniylar sulolasi asos solinishini tahlil qilish
-
Shayboniylar davrida mamlakatda boshqaruv tartibini joriy etilganligini o’rganish.
-
Shayboniylar sulolasida sud – huquq tizimini tahlil qilish. -
Shayboniylar davridagi harbiy mansablar, unvonlarni yoritilishi. -
Shayboniylar boshqaruvida unvonlar faoliyati.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Shayboniylar davrida davlatchilik va
boshqaruv mavzuning ob’ekti etib oldik, predmeti sifatida Shayboniylar sulolasini
o’rganishga oid manbalarni tahlil qilishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar royhatidan iborat.
4

1.1 Shayboniylar sulolasining hukumronligini o’rnatilishi
Ma'lumki, Sirdaryoning yuqori oqimi va Tiyanshan tog' tizmalarining
Shimoliy yon bag'irlaridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar yoyilgan
dashtlar Dashti Qipchoq nomi bilan atalgan. Bu Dashti Qipchoq atamasini XI asrda
Nosir Xisrav qo'llagan. Dashti Qipchoq XI-XV asrlarga oid arab va fors
manbalarida tilga olinadi. Dashti Qipchoq aholisi sharq manbalarida - qipchoqlar,
rus solnomalarida polovetslar, Vizantiya xronikalarida kumanlar, venger
manbalarida kunlar deb atalgan. Dashti Qipchoq XIII asr boshlarida Chingizxon
qo'shinlari tomonidan bosib olingach, tarixda Jo'ji ulusi nomi bilan atalgan Oltin
O'rda davlati barpo etiladi 1
. XIV asr boshlarida Jo'ji ulusi, ya'ni Oltin
O'rda ikkiga bo'linib ketadi. XIV asrning 60-yillaridan Dashti Qipchoqning sharqiy
qismi «O'zbeklar mamlakati», aholisi esa «o'zbeklar» deb atala boshlangan. XV
asrning 20-yillarida Dashti Qipchoqda ko'chmanch qabilalar o'rtasida olib borilgan
o'zaro janglarda Abulxayrxon (1412-1468) boshchiligidagi Shayboniyiar nomi
ostida urug' tarix maydoniga chiqadi. Abulxayrxon 1428-yilda xon etib saylanadi
va qirq yil (1428-1468) hukmronlik qildi. U Sirdaryoning quyi oqimida Sig'noq,
Oqqo'rgon, Arko'k, O'zgan kabi shaharlarni egallab oldi va bu hududlardan doimo
Movarounnahrga tahdid solib turdi. Abulxayrxon vafot etgach l468-y o'rniga
taxtga o'tirgan o'g'ii Haydarxon davrida Iboqxon, Jonibek, Gerayxon, mang'it
amirlaridan Yomqurchi va Muso Mirzolar Oltin O'rda xoni Ahmadxon bilan ittifoq
tuzib Haydarxonga qarshi kurash olib borib, g'alabaga erishganiar, Haydarxon esa
qat! etilgan. Shunda shoh Budoqning o'g'illari Shayboniyxon va Mahmud Sultonni
yaqin kishilari Ashtarxon xoni Qosimning saroyiga olib borib yashirganlar 2
.
Bundan xabar topgan suitonlar o'z qurollarini Qosimga qarshi qaratganlar. Ammo
shahzoda Muhammad Shayboniy o'z ukasi bilan qamai qilingan Ashtarxondan
omoneson chiqib Dashti Qipchoqqa yetib kelgan.
U XV asrning 80- yillarida bobosi
Abulxayrxon birlashtirgan Dashti Qipchoq yerIarini birlashtirish va hokimiyatni
1
Shamsutdinov.R, Karimov.Sh, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob.: - T. Sharq,
2010. -B.12.
2
Аҳмедов . Б. – Ўзбек улуси . - Т . 1992. -B.67.
5

qaytadan tiklash uchun kurash olib boradi. Bu kurashning dastlabki bosqichida
temuriyIar Shayboniyxonga katta yordam va madad berganlar. Tarixiy manbalarda
Shayboniyxon o'z ukasi bilan bir necha marta Movarounnahr hukmdorlari va
noiblari - Turkiston va O'trorni idora qilgan noib Muhammad Mazid Tarxon,
Samarqand hokimi Ahmad Mirzolar huzurlariga ke1ganda yaxshi kutib
oIganlikIari va homiyIik qiIganlikIari ko'rsatiladi. Shayboniyxon bir necha vaqt
Buxoroda ham yashagan va Dashti Qipchoqqa borib kelib turgan. Buxoroda
bo'lganida Shayboniyxon ma'rifatdan saboq olgan, ilm va she'riyatni sevib
o'rgangan. Sig'noq shahri
(Qizil O'rdaga boradigan yo'ldagi Tuman Ariq degan sobiq pochta bekatiga 10 km
yetmasdan, Sig'noq shahrining xarobalari hozir ham mavjud)
Shayboniyxongajangsiz taslim bo'lgan. Mang'it hokimi Muso-Mirzoning yordami
evaziga Shayboniy qozoqlar xoni Burunduqxonni (1481-1511) tor-mor qiladi.
Ammo keyin o'zi qattiq zarbaga uchrab, Mang'ishloq yarim oroliga qochadi.
Samarqand hokimi Ahmad Mirzo mo'g'ullarning tinim siz qilib turgan hujumidan
tinkasi qurib Shayboniyxonga yordam so'rab murojaat qiladi. Shu bahona bilan
Shayboniyxon Movarounnahrga ikki bosqichda ya'ni 1488-1499-yillarda birinchi
marta, 1499-1507-yillarda ikkinchi marta yurishlar qiladi va birin-ketin O'tror,
Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarqand hamda Farg'ona hududlarini egallab oladi 1
.
Shayboniyxon vafotidan so'ng uning avlod-ajdodlari o'rtasida toj-u
taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o'zaro qonli urushlar avj oldi. 1510-
1530-yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko'chkinchixon hokimlik qiladi. Unga
o'g'li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo'r bo'ldi.
Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so'ng Movarounnahrda
qO'shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda Ubaydullaxon o'g'li
Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa Ko'chkinchixon o'g'li Abdullatifxon
(1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash misli ko'rilmagan
cho'qqiga ko'tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10--12 tadan o'g'il
farzand bo'lib, ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga da'vogar edi. Shu bois
1
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T. Yangi asr avlodi, 2012. -B.109.
6

Movarounnahr hududi bir necha bo'laklarga bo'linib ketdi. Karmana va
Miyonqal'ada Iskandar Bahodir l Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich
Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-
yilda Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon qo'lga kiritib,
Navro'z Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi.
1550-yilda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, o'nlab sultonlar, beklar
va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil
o'tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va
Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qo'shiladi.
Ular birgalikda Miyonqal'a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga
tushgan bu shaharlarning hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqal'a hokimi
Iskandaming 18 yoshli o'g'li AbdulIagina qal'ada mustahkamlanib sultonlarning
birlashgan kuchlariga qarshi yolg'iz o'zi kurashga otlanadi. 12 kun davom
etganjangdan so’ng sulh bitimi irnzolanadi. Bitimga ko'ra Abdulla Balxgajo'nab
ketishgamajbur bo'ladi.
1556-yilda Baroqxon vafot etgach uning farzandlari o'rtasida boshlangan
taxt vorisligi uchun kurashga aralashib undan ustalik bilan foydalangan Abdulla
navbatdagi g'alabaga erishadi. U quvg'inlik yillarini bekorga o'tkazmadi. Eng
obro'-e'tiborli o'nta o'zbek qabilasi - qushchi, o'tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major,
qipchoq, ming, bahrin qabilalari, shuningdek jo'ybor shayxlari hamda musulmon
ruhoniylarining boshqa e'tiborli va qudratli vakillarining himoyasi va qo'llab-
quvvatlashiga sazovor bo'ladi. Abdulla T Ilono'tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning
o'g'li Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning
birlashgan kuchlarini tormor keltiradi.
Abdulla uchun Buxoroga yo'l ochiq edi. U Qarshi, Chorjo'yni
egallab, sulton Burhonni mag'lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi.
Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga
aylanadi. Markazi Buxoro bo'lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug'
7

bo'lgan o'z amakisini so’ng otasini xon deb e'lon qiladi. Arnalda Abdullaning o'zi
ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb
e'lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o'tiradi. Otasi vafotidan
soOng 1583-yil Abdullaxon II o'zini rasman xon deb e'lon qiladi.
Abdullaxon (1557-1598) hukmron bo'lgan davrda Movarounnahrda kuchli
markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u
jadallar bilan o'tdi. 1 557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi.
1558-1572-yillarda o'rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va
Hisorni qo'lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg'ona, 1583-
yilda Xuroson, 1595-yilda II esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir
Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat'iy siyosat yurgiza olgan yagona va
so'nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida
Qozog'istonning hozirgi Qarag'anda viloyati g'arbidagi, Sariqsuv daryosining
Shimolida joylashgan Ulug'toqqa yetib borgach, tog’ tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix yetti yuz to'qson uchinda qo'y yili,
yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg'ay. Bizni duo bilan yod qilg'ay». Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur
To'xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib, so'ng bu yerda
bir minora qurdirib xarsang toshga o'ydirib yozdirgan xotira so'zlari edi.
Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o'qittirib, o'zi ham qarshi tomonda
bir minora qurishga buyruq berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qo'ysa,
xayrli duo ila bizni yod aylasin» so'zlarini o'ydirtiradi. Amir Temur Turkiston
shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma'lum.
Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi.
Abdullaxon II XVI asming 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo'lgan
hududlarda o'z saltanatini o'matdi, Qandahorni
ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag'andadan (Ulug'tog'dan) Xilmand
8

daryosigacha, Sibir xonligidan Mashadgacha bo'lgan hududlar yana bir bor Oliy
hokimiyati Buxoro qo'l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan
so'ng Abdullaxon II asos soladi 1
. Rossiyaliklar uning davlatiga
nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani qo'llashgan edilar. Ana shu davrdagi
Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hoflz Tanish
Buxoriyning suli, qo'noq, jo'xori, mosh, no'hat, makkajo'xori, loviya, sholi, paxta,
kunjut, heda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari eqilgan, bog'dorchilik, chorvachilik
va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg'ilon, Xo'jand, Andijon,
Toshkent, Jizzax, O'ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda
hunannandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan rna'lum
bo'lishicha, XVI asrda Sarnarqandda hunarning 61 turi rnavjud bo'lgan.
Movarounnahrlik hunannandlar zo'r
san'at bilan turli-tuman rnetall buyumlar, ip va ipak rna tolar, a'lo navli qog'ozlar
ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan, devor va harbiy
istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar,
yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o'rtasidagi tim, ko'chalar chorrahasi ustiga
gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo'llarida sardobalar, karvonsaroylar,
ko'priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy,
Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-
yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi
Akbarning elchilari bo'lgan 2
. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o'q-dori,
ov qushlari, mato olib kelganlar. Bundayelchilik 1589, 1595-yillarda ham
takrorlangan. Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv
tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o'tkazish yo'lidagi faoliyati natijalari
keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Jo'ybor) mavzesida Jo'ybor xojalaridan Abu Bakr Sa'd mozori atrofiga madrasa,
masjid, xonaqoh va chorbog', Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla
qushhegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569- 1570), tim
1
Shamsutdinov.R, Karimov.Sh, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob.: - T. Sharq,
2010. -B.15.
2
Ахмедов. Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. Ўқитувчи . 2001. -Б. 198 .
9

(Abdullaxon timi), Kannana yaqioida Zarafshon daryosi ustiga ko'prik (1582)
qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda
ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, rnasjidi
ta'mirlangan Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko'kaldosh sharafiga
Toshkentda Ko'kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-
fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil
bo'ladi. Unda mashhur hattotlar Mir Ali Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar
kitob ko'chirish bilan mashg'ul bo'lishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning
«Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga bag'ishlangan. Bu davrda shoir, adib va
ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund,
Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono
Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning o'zi ham iste'dodli
shoir bo'lib “Xon” taxallusi bilan o'zbek va fors tillarida she'r yozgan. Harbiy san'at
taraqqiy etgan. Qo'shin tarkibini nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan
qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi
yarmidan qo'shin Turkiyadan keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar bilan
qurollana boshlagan. Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor
zodagonlarni qattiqqo'llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar
va o'zining bir qator qarindosh-urug'larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi.
Ammo u har qancha qattiqqo'l bo'lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi
kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni bo'ladi.
Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o'g'li Abdulmo'min tomonidan 1598-yili
zaharlab o'ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan biri Muhammad
Boqibiy tashkilotchilik qilgan 1
.
Hokimiyatni zo'rlik yo'li bilan otasi qo'lidan olgan oqpadar Abdulmo'min
yarim yil o'tmasdanoq o'zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo'lida
(1599) halok bo'ldi. Taxtni so'nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon
egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., -B.58.
10

yengiladi va taxtdan ag'dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana
shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-
yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola - Ashtarxoniylar hukmronlik qila
boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o'zaro
qirg'inbarot urushlar va o'zaro nizolar oqibatida qirilib tamom bo'ladi va taxt
vorisligiga da'vogar qolmaydi.
1.2 Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv tartibini joriy etilishi, sud –
huquq tizimini olib borilishi.
11

O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida shayboniylar sulolasining
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi va bu nasl-nasab vakillarining hayoti, tarixi,
ular bilan bog‘liq turli voqea va jarayonlar ilmiy tadqiqot ishlarida maxsus
ravishda, ba’zan esa qisman o‘rganilgan hamda mazkur ilmiy-tadqiqot ishlarining
natijalari ilmiy muomalaga kiritilgan. Ammo tor doiradagi ayrim masalalar tarixiy
jihatdan tadqiq etilmagan, shu jumladan, shayboniylaming sulolaviy tarixi va
uning o‘ziga xos tomonlari genealogik nuqtai nazardan yoritilmagan va bu tadqiq
etilishi lozim bo‘lgan masalalardan biridir. Xonlaming taxtga o‘tqazilishi
Chingizxon (1206-1227) va Amir Temur (1370-1405) davlatlari boshqaruvi
an’analariga asoslangan 1
. Shunday bo‘lsada, Muhammad Shayboniyxon
tomonidan dashtliklarga xos bo‘lgan ayrim o‘zgarishlar kiritilgan. Shayboniy
sultonlar temuriylardan farqli o‘laroq, egallab olingan yerlami boshqarishni faqat
o‘z sulolasi vakillarigagina topshirgan. Davlat tepasida qabila va urug‘laming
boshliqlari tomonidan saylab qo‘yilgan xon turgan. Lekin davlatni boshqarishda
uning huquqlari qisman cheklangan edi. Urush va sulh masalalaridan tortib, to
shahzodalaming tarbiyachi (otaliq, atka)larini tayinlashgacha bo‘lgan har qanday
tadbir qabila va urug‘ boshliqlarining, ruhoniylarning, sultanlar va o‘g‘lonlar
(Chingizxon naslidan bo‘lgan sarkardalar, harbiylar)ning maslahatisiz amalga
oshmagan. Bundan ko‘rinib turibdiki, xon huzurida chaqirilib turiladigan bunday
kengashlar shayboniylar davlati boshqaruvida katta rol o‘ynagan 2
. Davlat
boshqaruvi qoidalarida esa shariat qonun-qoidalariga, qadimiy to ‘ra va yasoq
qonunlariga qat’iy rioya qilingan. Shayboniylarda mamlakat taxtining
egallanish an’analari tartibini shartli ravishda ikki bosqichga bo‘lishimiz mumkin:
1) Davlat tashkil topishidan (1500- 1512), to XVI asming 40- yillarigacha bo‘lgan
davr. 2) XVI asming 40- yillaridan, to sulola barham topishigacha bo‘lgan davr
(1601-yil). Ubaydullaxon (1533-1540) vafotidan keyin mamlakatda boshlangan
siyosiy nizo, oilaviy taxt taiashlar va bu kurashda shayboniyzodalaming har biri
taxtga da’vogarlik qilish imkoniyatlariga ega ekanliklari taxtning otadan bolaga
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., -B.94.
2
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T. Yangi asr avlodi, 2012. -B.111.
12

o‘tish tartibini yuzaga keltirdi. Bu yerda Abdullaxon ibn Iskandarxon (1583-1598)
tomonidan o‘zidan oldin amakisi Pirmuhammad va otasi Iskandar sultonning yoshi
ulug‘ligi sababli taxt egasi sifatida e’lon qilishi Abdullaxon ibn Iskandarxonning
bu siyosiy tadbiri bitta oila doirasida amalga oshirilib, sulola manfaatlarini
inobatga olmagan edi) uning Movarounnahrda yakka hukmdor sifatidagi siyosiy
intilishlaridan dalolat beradi. Vaholanki, o‘sha davrda Movarounnahr va
Xurosonda hukmronlik qilayotgan shayboniy sultanlar orasida Pirmuhammad
(1556— 1561-yillarda Buxoro, 1567-yilgacha Balx xoni) va Iskandar sultonga
(1561-1583) nisbatan yoshi katta shayboniy sultanlar bo‘lgan.
Ko‘chkunchixonning nabiralari Javonmardali sultan (1572-1578-yillarda
amarqand xoni), Sulton Said ibn Abu Said (vaf. 1569-y.), Gadoy sulton ibn
Abdulatifxon (vaf. XVI asr 70-yillari oxiri)lar Samarqand va uning atrof
viloyatlarida hukmronlik qilgan. Ular Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritgan
Jonibek sulton (Shayboniyxonning amakivachchasi, Abdullaxonning bobosi)
avlodlari bilan o‘zaro kurash olib borganlar va ularga dushman nazari bilan
qaraganlar. XVI asming birincili yarmida oliy hukmdorlar shayboniy sultanlar,
urug‘ va qabila boshliqlari tomonidan saylab qo‘yilgan. Xon tomonidan
belgilangan har qanday tadbir dastlab uning huzuriga chaqirilib turiladigan
kengashda muhokama qilingan. Muhokamaga qo‘yilgan tadbir kengash ahli
tomonidan yoqlangandagina kuchga kirgan. Shayboniylar an’anasi bo‘yicha
viloyatlami taqsimlash oliy hukmdor vakolatigagina taalluqli bo‘lib, u bu
taqsimotni amalga oshirishda, awalo, o'zining eng yaqin odamlari manfaatini
yuqori qo‘ygan. Chunki, mamlakatning tinchligi, markaziy hokimiyatning
mustahkamligi mahalliy hokimlaming ishonchliligi va sodiqligiga bog‘liq bo‘lgan.
Muhammad Shayboniyxon tomonidan Movarounnahr hududi egallangach (1504-
yilga kelib mamlakat viloyatlarini o‘z sulolasining yirik namoyandalariga bo‘lib
berdi. Hofiz Tanish Buxoriyning ma’lumot berishicha, yirik hududlar ishonchli
shayboniy sultonlaming eng ziyrak va tadbirkor, shu bilan birga, siyosiy
jarayonlarda mashhur bo‘lgan vakillariga berilgan. Turkiston -
Ko'chkunchi sultonga, Toshkent va Shohruxiya – Suyunchixo’ja sultonga, Buxoro
13

- Mahmud Sultonga, Axsi va Andijon - Jonibek sultonga, Samarqand - Ahmad
sultonga, Hisor va unga tutash hududlar - Hamza sulton va lining ukasi Mahdiy
sultonga, Termiz - Said Muhammad. Bunday tartibdagi bo‘linishning egalik
huquqi, hududlaming kengayib borishi, shayboniy sultonlaming ayrimlari
to‘satdan vafot etishi yoki jangda halok bo‘lishi natijasida o‘zgarib borgan.
Muhammad Shayboniy
1510-yil halok bo‘lgach, shayboniylarda ikki yil davomida boshqaruv amalda
Jonibek sulton va Ubaydulla sultanlar qo‘lida bo‘lgan 1
. Xususan, 1512-yil
shayboniy sultanlar yig‘ilib yoshi ulug‘ harbiy yo‘lboshchi bo‘lgan Jonibek
sultonga hududlami qayta taqsimlash vazifasini topshirishgan (U yosh jihatidan
Ko‘chkunchixon va Suyunchxo‘jaxonlardan keyin uchinchi o‘rinda tursada,
harbiy-siyosiy jarayonlardayetakchi mavqeiga ega bo‘lgan). Hududlaming yaqin
qarindoshlarga bo"lib berilishi mamlakatda yagona sulola (oila) hukmronligini
ta’minlagan bo‘Isa, ulaming o‘z hududidagi harbiylarga ham yo‘lboshchi, sarkarda
bo‘lishi, umumiy qo‘shinning yagona oilaga tegishli, oliy harbiy lavozimlar ham
sulola vakillari qo‘lida bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Harbiy yurishlar
chog‘ida ham viloyat rahbarlari bo‘lgan shayboniy sultonlar o‘z qo‘shinlari bilan
armiyaning asosiy qismini tashkil etgan va о ‘ng qanot, so‘l qanot, qalb singari
qo‘shinning asosini tashkil qilgan qismlarida j oylashgan. Taxt vorisini belgilashda
ham ma’lum tartiblar amal qilgan. Masalan, Muhammad Shayboniyxon tomonidan
Xuroson yerlari egallangach, uning katta o‘g‘li Muhammad Temur valiahd deb
e’lon qilingan (1509-yil) va unga “xon” unvoni berilgan. Lekin Muhammad
Shayboniy vafot etgach, barcha shayboniy sultonlar kengashib, eski to‘ra va yasoq
qonuni bo‘yicha o‘sha davrdagi yoshi eng ulug‘ shayboniy Ko‘chkunchi ibn
Abulxayrxonni oliy hukmdor etib saylagan. Shu davrdan boshlab Movarounnahrda
“xon” bilan bir paytda valiahd ham belgilanadigan bo‘ldi. Shayboniylar davlatida
valiahd “qolg‘a” deb atalib, 1512-yil yosh jihatdan xondan keyin ikkinchi o‘rinda
turgan uning ukasi Suyunchxo‘ja “qolg‘a” sifatida belgilangan. 1525-yil
Suyunchxo‘ja sulton bevaqt vafot etgach, xondan keyingi yoshi ulug‘ sultonlardan
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021. -B.124.
14

$biri - Karmana va Miyonqol hokimi Jonibek sulton (mashhur shayboniylar - Abulxayrxonning nabirasi, Abdullaxon ibn Iskandarxonning bobosi) valiahd etib belgilandi. 1529-yil Jonibek sulton vafot etgach, eng katta shahzodalar Ko‘chkunchixonning o‘g‘illari Abu Said sulton va Abdullaxon I 1540-1541, Ko‘chkunchixonning ikkinchi o‘g‘llar birin-ketin “qolg‘a”, undan keyin esa oliy hukmdorlik martabalariga ko‘tarilgan. Sulola hukmronligining deyarli yarmi aynan Abdullaxon ibn Iskandarxon faoliyati bilan bog‘liqdir. U 1557-1561- yillarda amakisi Pirmuhammadxonni, 1561-1583-yillarda otasi Iskandarxonlami oliy hukmdor darajasida bo‘lishini ta’minlagan bo‘lsa, 1583-1598-yillarda o‘zi rasman “xon” rutbasi asosida mamlakatni boshqardi. Abdullaxonni qadimiy odat bo‘yicha oq kigizga o‘tqazishib, xon qilib ko‘tarishgan va kigizning to‘rt uchidan mamlakatning to‘rt ustuni sifatida e’tirof etilgan to‘rtta shaxs ko‘tarib borgan. Ular Abdullaxon ibn Iskandarxonning eng yaqin kishilari bo‘lgan Qulbobo Ko‘kaldosh (xonning emikdoshi, yaqin maslahatchi), Turdaka sulton (harbiy qo‘mondon) Sayyid Xoja naqib (bosh vazir darajasidagi shaxs) va Jo‘ybor shayxi Xoja Muhammad Islom (shayxulislom)\ dan iborat bo‘lgan. Agar bu jihatga ahamiyat beradigan bo‘lsak, qadimiy turkiy an’ana bo‘lgan ushbu udumda mamlakatning to‘rt sohasi bo‘yicha ustunlar xonning tayanchi ekanligi va ular davlatning ma’naviy-ma’rifiy, harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarini qamrab olgan o‘ziga xos birlikni yuzaga keltirganligi namoyon bo‘ladi. Shayboniylar davlatining boshqaruv tizimida sulolaga mansub shaxslaming xonlik, valiahdlik, sarkardalik va boshqa lavozimlardagi faoliyatlariga oid ma’lumotlami tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalami chiqarish mumkin: ya’ni, biz yuqoridagi xonlik boshqaruvini davrlashtirish masalasidan kelib chiqiladigan birinchi davrda mamlakatda nisbatan barqarorlik ta’minlanganligini kuzatishimiz mumkin. Buning asosiy sabablaridan biri ma’lum qoida hamda intizom asosida yoshi eng ulug‘ sulola vakilining saylab qo‘yilishi natijasida taxt uchun talashishning kelib chiqmaganligidir; bu masalaning ikkinchi jihati esa, ushbu an’ana natijasida davlat asoschisi bo‘lgan Muhammad Shayboniyxonning birorta ham avlodi oliy hukmdor sifatida mamlakatni boshqarish imkoniga ega bolmagan. 15$

Ma ’muriy tuzilishi. XVI asming boshlarida Movarounnahming Muhammad
Shayboniyxon tomonidan bosib olinishi bu hududlaming xon urug‘i vakillari
bo‘lgan o‘zbek sultonlari tomonidan bo‘lib olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda
Shayboniyxon ba’zi qabila boshliqlariga ma’lum mulklami ham bergan. XVI
asming 30-yilllaridan boshlab Buxoro shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy
markazi sifatida e’tirof etilganidan so‘ng qonun kuchiga ega bo‘lgan barcha
hujjatlar Buxorodan chiqarilgan. Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini
tashkil etgan ko‘p sonli amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan.
Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi viloyatlar va tumanlarga bolingan.
Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma’muriy birliği viloyat bo‘lib, manbalarda
Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Balx, Termiz, Karmana, Qorako‘l,
Miyonqol, Shosh, Turkiston, Farg‘ona, O‘ratepa, Marv kabi viloyatlar tilga
olinadi. Bu hududlar mutlaq chegara bo‘lmay, kengayib yoki qisqarib turgan. Ba’zi
viloyatlar tashqi va ichki siyosiy vaziyatga qarab markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmay qo‘ygan. Mirzo Badi Devon (XVIII asr)ning ma’lumot berishicha,
Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga xos an’ana va qonunlar o‘matilgan bo‘lib,
joylardagi yuqori mansabga ega bo‘lgan zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan
hokimlikka ko‘tarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Odatda
bunday yuksak mavqega xonning yaqin ishonchli kishilari, qarindoshlari, yirik
qabila boshliqlari, harbiy yurishlarda o‘zini ko‘rsatgan o‘zbek sultonlari loyiq
topilgan. Markaziy va mahalliy boshqaruv. Yirik hududlarda
tashkil topgan shayboniylar davlati xon tomonidan boshqarilgan. Xonlikning
siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan temuriylargacha bo‘lgan
davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan
birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud bo‘lgan. Xon
cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman hokimlari
hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil siyosat olib
borgan. Ammo, ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy hokimiyatga
bo‘ у sunmay qo‘ygan holatlar ham bo‘lib turgan. Bunday holat, ayniqsa,
Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u bo‘ysunmas hokimlaming barchasini
16

zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi. Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali
amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va tumanlar
qo‘lida mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular yordamida
hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan.
Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar
davrida ham eng oliy davlat idorasi - dargoh hisoblangan 1
. Dargoh tepasida xon
turgan bo‘lib, bu idora saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi
hayotiga oid barcha masalalami hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali
amaldorlari a’zo hamda odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama
davlatning siyosiy, moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib
chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib,
hayotga tatbiq etilgan. Ta’kidlash joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri
a’zam, vazir, devonbegi kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi,
kutvol, dorug‘a, qurchiboshi kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar,
shayxulislom kabi diniy ulamolaming fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul
qilinishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Ma’lumki, Muhammad Shayboniyxon barpo etgan davlat
ko‘chmanchilik an’analarini tub o‘troq xalq an’analari bilan muvofiqlashtirishga
asoslangan bo‘lib, bu narsa davlat boshqaruvida, siyosiy va harbiy tizimda xizmat
vazifasini bajaruvchi harbiy va ma’muriy amaldorlar hamda ulaming vazifalari,
funksiyalari va ulaming nomlanishida yaqqol ko‘zga tashlanadi 2
. Amaldorlaming
asosiy daromad manbai xon tomonidan taqdim etiladigan va o‘zlari sotib oladigan
yerlardan, nomuayyan (faqat harbiy harakatlar paytida to‘lanadigan) tarzda
beriladigan maoshdan iborat bo‘lgan. Ma’muriy-harbiy amaldorlar yuqori
lavozimlarga oliy hukmdor tomonidan tayinlangan. Mamlakatning barqarorligi
uchun adolatli qomm va uning ijrosi mühim ahamiyatga ega. XVI asrga oid
“Tavorixi guzida-Nusratnoma” asarida berilgan ma’lumotga qaraganda,
Shayboniyxon o‘z faoliyatiga ilohiy tasdiq va qonuniy tus berish uchun u o‘z
1
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ
тарихидан лавҳалар. Т. Адолат. 2001. -B.175.
2
Сагдуллаэв А.С. Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. – Т. Академия, 2006. - B .156.
17

saroyida mashhur tafsirchilar, muhaddislar, faqihlar, tarixchi, faylasuf va islom
ruhoniylarini to‘plab, ulamolaming Oliy Kengashini tuzadi. Bu Kengashda
bo‘ladigan ilmiy bahs va muzokaralarda xonning o‘zi faol qatnashib, amalda uning
rahbari bo‘lgan. U Qur’onning ta’rifi va Hadisning sharhi davomida jamiyat va
zamonasining murakkab muammolarini hal etib, munosabat bildirish uchun aniq,
mukammal va to‘g‘ri xulosalardan foydalangan. Ko‘pgina holatlarda
musulmon davlatchiligi, Turon hududida tashkil topgan davlatlaming davlat
boshliqlari huquqiy maqomi to‘g‘risida so‘z ketganda, despotik yoki yakka
hukmdor - mutlaq monarx iboralarini ishlatamiz. G‘arbiy Yevropa olimlari
tomonidan ilgari surilgan huquqiy ta’limotiga ko‘ra, mutlaq monarx deb ijtimoiy
hokimiyatning uchala belgisi - qonunchilik, ijro, sud hokimiyatini o‘z qo‘lida
mutlaq to‘plagan monarxga aytiladi. Shuning uchun ham ular “Davlat - bu men”
(Fransiya, Lyudovik XIV, 1643-1715) deb ta’kidlashgan. Huquqshunos olim
Z.Muqimovning yozishicha, O‘rta Osiyo hududida tashkil topgan davlatlarda
hukmdorlar qanchalik o‘zlarini mutlaq hisoblamasin, bu qoidaga aslo javob
bermaydi. Ya’ni davlat boshlig‘i qonun chiqarish hokimiyatiga ega emas, u faqat
qonun osti aktlarinigina chiqarar edi.
Chunki islom dini hukmron bo‘lgan davlatlarda jamiyat va davlat Alloh
tomonidan nozil qilingan Qur’on, Rasululloh hadislarida rivojlantirilgan shariat,
fiqhda sharhlangan qoidalar asosida boshqariladi. Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va
jazo beruvchi asosiy mahkama islomiy shariyat qonun-qoidalarida oliy sudya Qozi
kalon bo‘lib, viloyatlardagi jinoyatlami jazolash viloyat qozilari qo‘lida bo‘lgan
(Shayboniyxon davrida bu mansabda Kamoliddin xo‘ja bo‘lgan). Oliy jazo - o‘lim
hükmini faqat xonning maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar. Aybdomi
aniqlashda, shariat qonunlariga asosan, ikki kishining guvohligi yetarli bo‘lgan.
Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida mahalliy
qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o‘lim jazosi, ma’lum
muddatga (ko‘p hollarda umrbod) zindonga tashlashdan tortib, tan jazosi berish
(darra urish, barmoqlami kesib tashlash va boshqalar), sazoyi qilish kabi jazo
choralari ham qo‘llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko‘pincha bozor oldidagi
18

maxsus maydonda - aholi ko‘z o‘ngida amalga oshirilgan. Harbiylar sodir etgan
jinoyatlar va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar - qozi askar va muftiy askar
tomonidan ko‘rib chiqilgan. Ular shariat qoidalarini mukammal o‘zlashtirgan, shu
bilan birga, harbiy sohani ham yaxshi biladigan muftiylar orasidan tayinlangan.
Chingizxon va Amir Temur davrida bu lavozim
egalari yorg‘uchi deb atalgan. Ular harbiy mansabdorlar orasida ro‘y beradigan
kelishmovchiliklar, qonun buzilishi holatlarini taftish qilib, shu asosda hukm
chiqarishgan hamda uning ijro etilishini nazorat qilgan. Qashqadaryoning sharqiy
qismida joylashgan qabrtosh yozuvlari o‘rganilishi jarayonida yorg‘uchi atamasiga
duch kelingan. Kesh amaldorlaridan biri Qodir Berdining otasi Amir Nodir
yorg‘uchi bo‘lgan. 1421-yili Mo‘g‘ulistondan Shohrux Mirzo huzuriga tashrif
buyurgan elchining lavozimi ham yorg‘uchi bo‘lgan. 1580-yil Badaxshon hokimi
Shoh Sulaymon (temuriylardan) Abdullaxon huzuriga qozi askar Nuriddin
Muhammadni yuborgan. Bundan ko‘rinadiki, yorg‘uchilarga (qozi askarga) nozik
masala bo‘lmish mamlakatlar orasidagi diplomatik aloqalami yo‘lga qo‘yishdek
yuksak vazifalar ham ishonib topshirilgan.
Mol-mulk bilan bog‘liq jinoyatlar, o‘g‘irlik, shariat
qonunlariga rioya qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o‘ynash, zino va boshqalar)
uchun beriladigani jazolar turi ko‘pincha amaldorlaming xohish-irodasiga bog‘liq
bo‘lib, ma’lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo‘yilmaganligi, sud
ishlarida poraxo‘rlik, mansabni suiiste’mol qilishga yo‘l ochib beradi.
Ubaydullaxon sudlov ishlarini tartibga solishga hamda davlat mansablarini isloh
qilishga ham harakat qilgan. Ammo barcha o‘rta asr davlatlari singari uning davlati
ham turli fitna va fisq-fasodlardan xoli bo‘hnagan. Bu davrga oid hujjatlarda
(Jo‘ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi hujjatlari va boshqalar) turli
fuqarolik ishlari, huquqiy- ma’muriy jinoyatlar, tartibbuzarliklar va ularga nisbatan
qo‘llaniladigan jazo choralari haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Masalan, Buxorodagi katta G‘oziyon va Kichik G‘oziyon
madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o‘qish va hujrada yashash tartib-
qoidalarini buzgan talabalarga jazo choralarining ko‘rilishi qayd etilgan. Agar
19

talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni hujradan mahrum qilishgan, agar
talaba dangasaligi sababli darslami yaxshi o‘zlashtirib olmasa va bir bosqichdan
ikkinchi bosqichga o‘ta olmasa, unga nafaqa to‘lash bekor qilinib, hujra tortib
olingan. Turon hududida vujudga kelgan davlatlami, xususan, Buxoro xonligi
davrining ijtimoiy-siyosiy tuzumi huquqiy munosabatlarini o‘rganishda shariat
huquqi bilan bir qatorda, dunyoviy sud notarial hujjatlari to‘plamlari katta rol
o‘ynaydi. Bular ichida “Majma’ al vasoiq”, ya’ni “Vasiqalar to‘plami” ham o‘ziga
xos o‘ringa ega. Bunda, 1588-1591- yillarda tuzilgan 735 ta sud notarial hujjatlari
jamlangan bo‘lib, ulaming 237 tasi fors tilidan o‘zbek tiliga sharqshunos olim
Bahrom Ibrohimov tomonidan tarjima qilinib, 1982-yilda nashr etilishi tarixiy-
huquqiy yodgorlik sifatida katta ahamiyatga molik bo‘ldi 1
.
Hujjatlaming hammasi O‘rta Osiyoning XVI
asr, xususan, shayboniylar davri hayotiga, Samarqand shahri va unga qarashli
tumanlarga tegishli bo‘lib, yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, ko‘pgina ijtimoiy-
siyosiy hamda yuridik masalalami o‘z ichiga oladi. Bu hujjatlarda hunarmand
kosiblaming ijtimoiy tabaqalarga: ustalar, oqsoqollar, xalifalar (yordamchi),
shogirdlarga bo‘linishini ko‘rish rnumkin. Ustalar xalifalar bilan shogirdlaming
kuchlaridan foydalanib turli ishlarga jalb etganlar, ulami ishga o‘rgatganlari uchun
ma’lum miqdorda haq ham olishgan. To‘plamda shogirdlikka oid 25 hujjat bo‘lib,
ulaming mohiyati shundaki, shogirdlik masalasi ijtimoiy-siyosiy masalalami
o‘rganishda katta ahamiyat kasb etgan. Shuni aytish
kerakki, usta kasb o‘rgatishga shoshilmagan. U ataylab fotiha berish marosimini
kechiktirib, shogirdning kuchidan imkon boricha ko‘proq foydalangan. Yana bir
hujjatdagi farzandlikka berish vasiqasida ko‘rsatilishicha, ota-ona o‘z farzandini
yoki bolaning yaqin kishilari uni muallimning oldiga olib borib, “Bolaga otaliq
shafqati ko‘rsatib, unga tarbiya, xat-savod bering, shariat qoidalarini o‘rgating”,
deb ta’lim haqi, bolaning kiyinishi va kundalik ovqatlanishi uchun zarur bo‘lgan
pulni bergan. Muallimga beriladigan mablag‘ miqdori 1,5-3 dinor hajmiga teng
bo‘lgan. Muallim pulning bir qismini bolaning kiyinishi va ovqatlanishi uchun
1
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent. 2021. -B.127.
20

sarflasa, qolgan qismini “ta’lim haqi” deb o‘ziga olib qolgan. Bu hujjatdan ko‘rinib
turibdiki, shogirdlikka berish, o‘g‘il qilib olish masalalarini huquqiy tartibga
soluvchi maxsus qonunlar bo‘lmagan, bu boradagi shartnomalar shu kabi
yoshlaming kuchidan, mehnatidan xohlaganicha foydalanishga imkon bergan.
Agar qoidalar buziladigan bo‘lsa, ota-ona vasiy ustidan qoziga murojaat qilishi
mumkin bo‘lgan.
Ushbu to‘plamdagi juda ko‘p hujjatlar qullikni bekor qilish masalasiga
oiddir. Qullikdan ozod qilish yo‘llari quyidagichadir: ma’lumki, qullikda yashagan
ota-onadan tug‘ilgan bola ham xo‘jayinning quli hisoblanib, bunday qullar boshqa
qullardan farqli o‘laroq “Xonazot qullar” deb atalgan. Xonazot qul va cho‘rilami
xo‘jayinlar birovga hadya qilishi, ijaraga berishi hamda yumushlarga berib turishi
mumkin bo‘lgan, ammo uni sota olmagan. “Majmu al-vasoiq”da zikr etilgan
hujj atlardan bir qismi ozodlik holatini tasdiqlash masalasiga bag‘ishlangan. Ayrim
vaqtlarda asl qul va cho‘ri bo‘lmagan odamlarga nisbatan “bu qul edi” degan
da’vo-mojarolar bo‘lib turgan. Bu to‘g‘rida ham anchagina hujjatlar bor. Bu
hujj atlardan anglanishicha, ba’zi boy va zo‘ravon kishilar asli qul bo‘lmagan
shaxslami, ozod ota-onadan tug‘ilgan yigit va qizlami zo‘rlab o‘z quliga
aylantirishi yoki qul qilib sotib yuborish hollari ham bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ana
shunday vaqtlarda asli ozod bo‘lgan shaxs guvohlar bilan qoziga murojaat qilib
ozodlik holatini tasdiqlab beradigan vasiqa olgan.
“Majmu al-vasoiq”da zikr etilgan masalalardan
yana biri taloq masalasidir. Bu masalaga oid 17 ta hujjat mavjud. Shuning uchun
ham to‘plamda keltirilgan hujjatlar oila va nikoh huquqi tarixi bilan qiziquvchilar
uchungina emas, balki butun Markaziy Osiyoning ham XVI asrdagi ijtimoiy-
siyosiy hamda huquq tarixini o‘rganishda muhim manbalardan biri vazifasini
o‘tashi mumkin. Mazkur hujjatlar Samarqand qozixonasida qozi ul-quzzotning
noibi huzurida yozilgan, awal bunday vasiqalar mazmuniga qarab guruhlanib,
alohida daftarga kiritilgan. Keyinchalik esa, undan ko‘chirma berilgan. Bu narsa
ba’zi bir tadqiqotchilaming qozixonalarda ish yuritishning tartibsizligi haqidagi
21

fikrlariga qarshi, aksincha, qozixonalarda ish yuritish tartib-qoidalar asosida
borganligini ko‘rsatadi.
22

2.1 Shayboniylar davrida davlat boshqaruvida foydalanilgan unvonlar
XVI asrning boshlarida Movarounnahming Muhammad Shayboniyxon
tomonidan egallanishi bu hududlarning xon urug’i vakillari bo’lgan o‘zbek
sultonlari tomonidan bo’lib berilishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon
ba’zi qabila boshliqlariga ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60-
yillaridan boshlab Buxoro Shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi
sifatida e’tirof etilganidan so‘ng qonun kuchiga ega bo’lgan barcha hujjatlar
Buxorodan chiqarilgan. Davlatdagi boshqaruv apparatini tashkil etgan ko‘p sonli
amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda joylashgan edi 1
.
Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi viloyatlar va tumanlarga bo’lingan.
Mirza Badi Devonning ma’lumot berishicha, Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga
xos an’ana va qonunlar о ’rnatilgan bo’lib, joylardagi yuqori mansabga ega bo’lgan
zodagonlar davlat boshlig’i tomonidan hokimlikka ko’tarilgan. Yirik hududlarda
tashkil topgan Shayboniylar davlati xon tomonidan boshqarilgan. Xonlikning
siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining Somoniylardan Temuriylargacha bo’lgan
davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan
birgalikda ko!chmanchilarga xos an’analar ham mavjud bo’lgan. Xon -
cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman hokimlari
hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil siyosat olib
borgan 2
. Ammo ayrim viloyat hokimlari mavqeyi kuchayib markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmay qo‘ygan holatlar ham bo’lib turgan. Bunday holat ayniqsa Abdullaxon
II davrida kuchaygan bo’lib, u bo‘ysunmas hokimlaming aksariyatini
bo‘ysundirishga muvaffaq bo’lgan edi.
Shayboniylar davlati boshqaruvida ananaviy musutmon odatlari va shariat
qonun-qoidalariga qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga
emas, balki suloladan eng ulug‘ yoshli shaxsga o’tish tartibi dastlabki shayboniylar
davrida saqlanib qolgan edi, lekin XVI asrning 40-yillaridan boshlab vorisiylikda
taxtni otadan bolaga o’tish an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq
1
Eshov. B, Odilov. A – O’zbekiston tarixi II kitob. T. Donishmand Ziyosi. 2020. -B.191.
2
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021. -B.132.
23

bir shaklga tushadi. Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali
amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va
tumanlardagi mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular
yordamida hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga
oshirgan. Ilgarigi sulolalar davrida bo’lgani kabi Shayboniylar davrida ham oliy
davlat idorasi - dargoh hisoblangan.
Dargoh tepasida xon turgan bo’lib, bu idora saroy devonida
jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha masalalami hal
qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda odatda bosh
vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy, moliyaviy,
harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko’ib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan
qarorlar xonning tasdig’i bilan kuchga kirib, hayotga tatbiq etilgan. Shayboniylar
davlatida devonbegi (bosh vazir) lavozimi katta obro‘ga ega bo’lib, u davlat
moliya va xo‘jalik ishlarini boshqargan. Ta’kidlash joizki, ko’plab ko‘kaldosh,
otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon,
tug‘begi, qutvol, dorug‘a, qurchiboshi kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari,
sadrlar, shayxulislom kabi diniy ulamolaming fikrlari va manfaatlari ham qarorlar
qabul qilinishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan.
Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim amallardan
biri naqib hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida katta vakolatlarga ega
bo'lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan biri hisoblangan.
Manbalarga ko'ra, rasmiy qabul marosimiarida naqibning oliy hukmdordan chap
tomonda birinchi bo'lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan
dalolat berardi. Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham
naqibning nomi birinchi bo'lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi
siyosati hamda harbiy masalalarda oliy hukmdoming birinchi maslahatchisi
sifatida qaralgan. Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar
tomoniga o'z naqibini jo'natgan. Harbiy yurishlami uyushtirish, urushlami davom
ettirish yoki to'xtatish, raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o'rganish kabi
vazifalar ham naqibga yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul
24

qiigan. Manbalarga ko'ra, naqiblarga o'ta ma’suliyatli bo'lgan elchilik vazifalari
ham biriktirilgan. Shayboniy hukmdorlari naqibhk lavozimiga asosan Muhammad
payg'ambar (s.a.v.) avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslami
tayinlashgan. Shayboniylar davlatidagi muhim mansablardan yana biri
otaliq bo lgan. Bu mansabga tayinlangan shaxs, aw alo, voyaga yetmagan
shahzodaning tarbiyasi uchun mas’ul bo'lgan. Mazkur lavozim egasi shahzodaga
otaliq qilib, otasining o'mini bosadigan darajada tarbiya bergan. Otaliqlar
shahzodalarga mulk qilib berilgan viloyatlardagi xon hokimiyati siyosatini
belgilash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo'lishgan. Xonlar voyaga
yetmagan shahzodalarga viloyatlarni mulk sifati taqsimlab berganda ularni doimiy
nazorat qilish uchun o'zming ishonchli kishilarini otaliq qilib tayinlagan. Bunday
hollarda shahzodalar voyaga yetguniga qadar ma’lum viloyatlardagi "boshqaruv
ishlari otaliqlar qo'lida bo'lgan. Otaliqlar amalda butun bir viloyat taqdirini, uning
markaziy hokimiyat bilan munosabatlarini hal qilishgan.
Davlat ishlarida ko‘kaldosh (aynan ma’nosi - bir
onadan sut emgan) mansabi ham muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Ko'kaldoshlar
davlat bilan do'stona va dushmanlik munosabatida bo'lganlar haqida ma’lumotlar
to'plagan 1
. Shuning uchun ham ko'kaldosh dargohning eng ishonchli kishilaridan
hisoblanib, bu amaldagi kishilarning vazifasi mamlakatda oliy hukmdor olib
borayotgan siyosat daxlsizligi, unga fuqaroning munosabatlarini o'rganishdan
iborat edi. Ko'kaldoshlar yuqon mavqega ega badavlat kishilar bo'lishgan.
Toshkent va Buxoroda ko’kaldoshlar o'z mablag'lari hisobidan madrasalar
qurdirgani ma’lum Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki
munosabatlariga oid bo’lgan tadbirlarni boshqarib turishgan. Chunonchi, oliy
hukmdor bilan shahzodalar o'rtasidagi munosabatlami o'matilgan iartib asosida
yo’lga qo'yish, xonning shahzodalarni qabul qilishi, ulaming arzlan, jitimosiarini
xonga yetkazish kabi tadbirlar shular jumlasidandir Shayboniylar xonlari hayotida
ovchilik muhim ahamiyatga ega. Shuning
1
Shamsutdinov.R, Karimov.Sh, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob.: - T. Sharq,
2010. -B.23.
25

uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri shikor lavozimi ma’suliyatli
hisoblangan. Amiri shikorning vazifasi xon va sultonlarnmg ovlarni uyushtirib
turish bo'lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi qishloqlar aholisi o'z ot-ulovi, qurol-
aslahasi bilan kelib xon va sultonlarnmg ov o'tkazishlarida ularga yordam berish,
ular dam olganlarida qo'noq hamda oziq-ovqat bilan ta’minlash ishlari ham
qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli ovchi qushlar
(lochm, burgut), tozi itlar va boshqalar” ni tayyorlash ham amiri shikorning
zimmasida bo'lgan. Davlat
dargohidagi xavfsizlikni ta’minlash, ichki tartib-qoidalar keldi-kettidan xabardorlik
eshikog'aboshi lavozimidagi shaxs zimmasida yuklatilgan. Ushbu mansab chap
eshikog'aboshi, o'ng eshikog'aboshi, eshikog'aboshi kabi lavozimlarga taqsimlanib,
bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy
topshiriqlarini ham bajarib borishgan. Umuman olganda, o'sha zamonJarga xos
ravishda davlatning bjror-bir xizmat idorasi, xizmat turi namoyandalari urush
paytlarida o'zlarmmg to'g'ridan to'g'ri VazifaIariga qo'shimcha ravishda harbiy
faoliyat bilan ham shug'ullanib kelishgan. Bu holatni miroxur (oliy hukmdorga
tegishli yilqi, ot-ulov, ulaming ta’minoti kabilarga m as’ul), shig'ovul (chet el
elchilarini qabul qilish bo'yicha maxsus xizmat boshlig'i), qushbegi, chuhraboshi
(maxsus harbiy qism boshlig'i), bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati
orqali ham ko'rish mumkin. Ya’ni,
ular o'z ma’muriy idoraviy vazifafaridan tashqari harbiy yumushlami ham bajarib
kelishgan. Mamlakataing siyosiy hayoti, davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy
amaldorlar, yirik sarkardalar, qo'shin boshliqlarining (umaro) ham o'rni katta edi.
Dargohdagi harbiy ishlar bifan bog’liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-aslaha
xizmati boshlig‘i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug'begi kabi
xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki va tashqi xavfhi bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib
olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo'shinlaming soni, harbiy
tayyorgarligi qo'shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati kabilar katta
ahamiyat kasb etgan.
26

Buxoro xonligida markaziy va mahaliiy boshqaruv tizimi.
27Xon
Kengash
Harbiy – ma’muriy
amaldorlar Markaziy boshqaruv
Dargoh
Saroy amaldorlari
Nuyon
Tug’begi
Tavochi
Qutvol
Dorug’a
Qurchi boshi
Ming boshi
Qozi askar
Qozi muftiy
Chunhraboshi Ko’kaldosh
Otaliq
Naqib
Parvonachi
Devonbegi
Vazir
Mushrif
Xazinachi
Shig’ovul Devonbegi
Devonlar
Oliy diniy - ma'muriy
amaldorlar
Shayx ul islom
Qozi kalon
A’lam
Mufti
Rais(Muxtasib)

2.2 Shayboniylar sulolasi qo’shinida foydalanilgan harbiy mansab va
unvonlar.
Ma’lumki Muhammad Shyaboniyxon barpo etgan davlat boshqaruvida
ma’muriy va harbiy mansab egalarining vazifalari boshqa sulolarga qaraganda
o’zgacha bo’lgan. Ma’muriy – harbiy amaldorlar yuqori lavzoimlarga xon
tomonidan tayinlangan. Ushbu sulolada ham davlat mansablari o’rta asrlarga ko’ra
ikki guruhga bo’lingan 1) harbiy – ma’muriy, 2) harbiy mansablarga.
Harbiy – ma’muriy amaldorlar – Naq ib, ko’kaldosh, parvonachi, mushrif,
shig’oul, dorug’a, sohib ixtiyor, miroxur, mahram, bakovul, xon yasovuli,
qushbegi, munshiy.
Harbiy amaldorlar – Qo’shbegi, chuxraboshi, noyon, tug’begi,
qurchi, to’pchiboshi, qoruvulbegi, yasovul, tavochi, jevachi, mingboshi, yuzboshi,
qozi askar, qozi muftiylardir 1
. Saroyning ma’muriy amaldorlarn urush paytida
harbiysoxa boshqaruviga kirishganligiga ko’ra, ularning mansab faoliyatini
ma’muriy-harbiy deb atash mumkin. Ma’muriy-harbiy boshqaruvga xos turli amal
va ishlarni bajaruvchi shaxslarning vazifalari nimalardan iborat bo’lgan davlat
miqyosida ularning mavqsadi qanday bo’lganligini quyidagi misollarda ko’rib
chiqamiz. Shayboniylar davlati ma’muriy-harbiy boshqaruvidagi muhim
vazifalardan biri naqib hisoblangan. Naqib aslida sayyidlar va saynidzodalardan
tanlab olingan.
Xalifalik davri va Movarounnahrda tashkil topgan ilk markazlashgan
davlatlar faoliyat ko’rsatgan kezlarda naqib asosan sayyidlar yashagan
jamoalarning boshqaruvchmsi, sifatida tayinlangan. Ularni sayyidlar xonadonlari
yashagan xududlarniig oqsoqoli desak xam bo’ladi. Naqiblik merosiylik
xususiyatiga ham ega bo’lgan va faqat Payg’ambar avlodlari xonadoni vakillari bu
lavozim sohiblari bo’lishi mumkin edi 2
. Musulmon jamiyatlarida qayerda naqiblik
mansabi mavjud bo’lsa, usha yerda sayyidlar yashaganligiga yoki bu vazifa egalari
1
Zamonov. А – Buxoro xonligining qo’shin tuzilishi va harbiy boshqaruvi (Shayboniylar sulolasi davri). T . 2018. -
B. 64
2
Sayyidlar Payg’ambarimiz Muhamma (S.A.V) ning qizlari Fotimadan tug’ulgan nevaralari, asosan Imom
Husayindan tarqalgan avlodlar hisoblanadi.
28

shular orasidan tayinlanganligiga guvoh bo’lamiz. Naqib temuriylar davrida diniy
peshvolik, shariat qoidalarining sharxlovchisi, muqaddas qadamjolar va mozorlar
ta’minotnning rahbari vazifalarini bajargan bo’lsa, shayboniylar davriga kelib
xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan biriga aylangan. Rasmiy qabul
marosimlarida uning oliy xukmdordan chan tomondan birinchi bo’lib joy olishi
naqibning tutgan yuksak maqomidan dalolat beradi. Xonning farmon, yorliklarida
ham naqib nomi birinchi bo’lib zikr etilgan.
Davlatning ichki va tashki siyosati hamda harbiy masalalarda
oliy hukmdorning birinchi maslaxatchisi sifatida qaralgan. Harbiy yurishlarni
uyushtirish, davom ettirish, dushmanning harbiy imkoniyatlarini o’rganish
yumushlarini ham xon naqibga yuklagan. Harbiy kengashlarda ham naqib
mansabidagi shaxs birinchi bo’lib gapirishga rejasini aytishga haqli bo'lgan.
Muhim mansablardan yana biri otaliq (atka, bek atka) bo’lgan. U avvalo,
voyaga yetmagan shaxzodaning tarbiyasi uchun mas’ul hisoblangan. Mazkur
lavozim egasi shaxzodaga otaliq sifatida otasining o’rnini bosadigan darajada
tarbiya bergan otaliqlar shaxzodalarga mulk qilib berilgan viloyatlardagi xon
hokimiyati siyosatini yurgizuvchilari bo’lishgan 1
. Ular xonning shaxzodalarni
doimiy nazorat qiluvchi ishonchli kishnlari edilar. Shu sababdan ham shaxzodalar
voyaga yetguniga qadar ma’lum viloyatlardagi boshqaruv ishlari asosan otaliqlar
ixtiyorida bo’lgan. Amalda ular butun bir viloyat taqdirini uning markaziy
hokimiyat bilan munosabatlarini xal qilishgan.
Davlat ishlarida ko’kaldosh mansabi ham muhim ahamiyat kasb
etgan. Odatda ko’kaldoshning ijtimoiy mohiyati rasmiy sulolaning biror bir vakili
bilan bir onani emganlikni anglatadi. Demak. Ko’kaldosh dargoxning eng
ishonchli kishilaridan hisoblanib. unga topshiriladigan vazifalar ham shu qadar
nozik va mas’uliyatli bo’lgan. Mazkur maqomga ega shaxsning vazifasi
mamlakatda oliy hukmdor olib borayotgan siyosatning daxlsizligi, unga
kishilarning munosabatlari bilan bog’liq yumushlardan iborat edi. Ko’kaldosh
1
Хофиз Таниш ал – Бухорий – Абдулланома. (Шарафномаи Шохий) / Форс тилидан Мирзаев .С ,
Ҳакимжонов. II таржимаси. Илмий мухаррир. Нашрга тайёрловчи сўз боши ва изоҳлар муаллифи Аҳмедов.
Т. 2000. -B. 210 .
29

mansabi biror bir davrda Abdullaxon ibn Iskandarxon davridagidek yuqori
darajada bo’lmagan. Buning boisi mazkur xon davrida ko’kaldosh darajasiga ega
shaxsning boshqalarga nisbatan yanada faol ish yuritishi bilan bog’liq edi. Bu
davrning faol kishilaridan biri bo’lmish Qulbobo Ko’kaldosh (1534-1598)ning
shaxsiy faoliyatn ushbu mansab nufuzining nihoyat darajada ortishiga sabab
bo’lgan. Xon chaqirgan harbiy kengashlarda ko’kaldosh naqibdan keyin, ikkinchi
bo’lib o’z fikrini aytish huquqiga ega bo’lgan. "Abdullanoma'da Abdullaxonning
Qulbobo xususidagi quyidagi ta’rifi keltirilgan: “Kimki Qulbobo Ko’kaldoshdek
yana ikki kishisi bo’lsa har vaqt uning tirishqoqligi bilan yerning to’rt burchagini
olishi mumkin”. Boshqa sulola hukmdorlari singari
shayboniylar xonlari xayotida ham ovchilik muhim ahamiyatga ega bo’lgan.
Shuning uchun ham xon xuzurida qushbegi (qushchi) yoki amiri shikor lavozimi
bo’lib. u mas’uliyatli hisoblangan. Amiri shikor xon va sulyunlarning ov
xayvonlarini boqish, asrash va o’rgatish ishlari bilan mashgul bo’lgan.
Parvonyachi (parvona -
ruxsatnoma) - oliy xukm chiqargan xukmlar, yorliklar va boshqa rasmiy xujjatlarni
egalari masullar ijrochilarga yetkazish tadbirlariga parvonachi javobgar bo’lgan.
Shuningdek davlat devonining mamlakatdan chiqish va kirshi, xorijga mol
chiqarish-kiritish kabi ruxsatnomalarnni berish (bojxona xizmati boshlig’i) boyicha
mutasaddisi ham bo’lgan. Buxoro amirligi davrida parvonachn amirlikdagi arablar
yashaydigan hududlarni xam boshqargan. Shig’ovul (chet el
elchilarini qabul qilish boyicha mahsus xizmat boshlig’i) mansabidagi shaxs xon
saroyidagi qabul marosimlarini boshqarib va nazorat qilib to’rgan. Uning
zimmasiga, asosan elchi yoki choparlarni xon huzuriga yetaklab kirish yuklatilgan.
Bundan tashqari bir qancha mansab eglarining o’z vazifalari bo’lga. Xususan
harbiy tizimda ham qo’shin tarkibida ham ko’plab mansab egalari ish yuritgan.
Qo’shinda diniy ulamolar
- naqiblar, xo’jalar, sayyidlar, qozilar olib yurilgan. Ularning o’z tamoyillari
asosida xukmdorlarga navkarlikka yo’llanishi qat’iy taqiqlangan. Ulamolar jang
amaliyotida bevosita ishtirok etmasalarda, qo’shinning jangovar ruxini oshirishda
30

katta o’rin tutgan. Taniqli din arbobi, eshon yoki sayyidlarning qo’shin tarkibiga
kiritilishi, harbiy yurishlarda ishtiroki. ularning duo va fotixalari g’alabani
ta’minlashiga ishonch qo’shinda kuchli bo’lgan. Ayrim xollarda diniy
ulamolarning da’vati bilan dushman tomon jangsiz taslim bo’lgan, raqib
qo’shinining katta qismi g’oliblar safiga qo’shib olingan. Diniy ulamolar
shayboniylar qo’shini harbiy yurishlarinnng shariat qonun-qoidalariga mosligiga
fatvo berib, ko’pincha dushman qo’shinnni “qaroqchilar to’dasi”, “kofirlar qavmi"
va sunniy xanafiya mazxabida qoralangan boshqa nomlar bilan atab, olib
borilayotgan urush va xatto talon-tarojlarni shar’iy tarafdan oqlaganlar.
Yirik va xal qiluvchi janglar oldidan ulamolar qo’shin oldida chiqish qilib,
o’z dav’atlarida jangda xalok bo’lganlar shahidlar sifatida jannatga kirishiga oddiy
jangchilarni ishontirganlar. Bundan tashqari, ulamolar ma’lum urushlarni
"muqaddas urush”, "din yo’lidagi xayrli ish” deb baholab, xukmdorlarga bunday
urushlarni boshlash uchun fatvolar ham berganlar. O’rta asrlarga oid pandnoma
ruhidagi asarlarning ko’pchilngida hukmdorlarning din ulamolari oldiga, ularni
ziyorat qilish uchun borishn va o’z yurishlariga ulardan ruhsat olishi xaq tavsiyalar
beriladi. Shayboniylar davrida Buxoro xonligida ulamolar vositachiligi va
murosayu madoraga undashi tufayli xukmdorlar o’rtasida o’zaro kelishuv sulxlari
tuzilib keraksiz urushlar va ortiqcha qon to’qilishining oldi olinga.
Qo’shin tarkibida askarlar salomatligi uchun mas’ul maxsu tabiblar ham
bo’lgan. Xususan, Abdullaxon qo’shinida Sulton Muhammad tabibboshi bo’lib, u
o’z zamonining Aflotuni deb yuritilgan. Bundan ko’rinadiki, tabibboshi qo’li
ostida tabiblar dastasi ham doimiy ravishda qo’shin bilan birga yurgan
manbalardan birida, Abdullaxon qo’shinida yuqori nufuzga ega amaldorlardan
biriniig maydalanib ketgan bosh suyaklari qo’shin tarkibidagi jarroh tomonidan
terib chiqilganligi aytiladi. Shaharlardan tashqari, yirik qishloqlarda va muhim
bekatlarda ham ma’lum muddat to’xtagan askarlarga tibbiy xizmat ko’rsatish
yo’lga ko’milib, bu bilan shug’ullanadigan maxsus tabiblar guruhdari mavjud
bo’lgan. Harbiylarning o’zlari ham eng zarur tibbiy dori-darmonlar, turli
dorivor giyohlar bilan ta’minlanib, ular o’zlariga va sheriklariga birlamchi tibbiy
31

yordam ko’rsata olish malakasiga ega bo’lishgan. Boburnnng “Boburnoma”
asarida ham harbiylar orasida Atika ismli mo’g’ul jarroh bo’lganligi, ular baxshi
deb atalishi hamda jaroxatlarni davolashda qora-kuya va turli giyox hamda
ildizlardan foydalanishi davosi samarali bo’lganligi aytiladi.
Suvchi - qo’shinning daryolardan o’tishini tashkil qiladigan harbiy
amaldor. “Boburnoma”da jolabon deb yuritilgan solchilar guruhi qo’shinni
suvlardan o’tkazishga mas’ul bo’lganligi aytiladi. “Abdullanoma”da Tursunbobo
suvchi ismli lashkarboshi qo’shinning yarovul (oldingi qorovul qism) qismida jang
olib borganligi aytiladi. Suvchilar suv tegishi mumkin bo’lmagan aslaxa yoki
buyumlar — to’p, tufang, ayrim oziq-ovqat turlarini kemalardan barpo qilingan
bog’lama (ponton)lar orqali ko’priklar yasab. narigi qirg’oqqa olib o’tishga
javobgar bo’lganlar. Suv tegsa sifatiga putur yetmaydigan buyumlar esa shol va
kigizlarga o’ralgan hamda otlarning dumiga bog’lab daryodan olib o’tilgan 1
.
Gajarchi (ajuzchi) harbiy yurishlar paiytida qo’shin tarkibidagi
yo’l ko’rsatuvchilar boshlig’i. “Abdullanoma”da Abdullaxonning Tingiz Ali
do’rmon va Qorakunoy bahodir ismli gajarchilari Turkiston va Dashti Qipchoq
yurishlarida yo’lboshchilnk qilganligi tilga olinadi.
Naqbchi - qal’a devori tagidan naqb (laxm) kovlab, devorga
rahna soluvchilar. Manbalarda ularning vazifalari quyidagicha tasvirlanadi: 1507-
yilgi Ixtiyoriddin qal’asi qamalida “elchilarning bordi-keldisidan natija
chiqmagach, hamma bajarishi shart bo’lgan farmon chiqarilib, unga ko’ra temir
changalli yer qazuvchilar lahim qazishga tushdilar 2
. Uch-to’rt kun ana shunday yer
kovlash ishi bilan mashg’ul bo’lingach, qo’rg’onning shahar bog’i tomonidagi
burj-minorasining tagi kovaklashib bir tomonga og’gancha, qulab tushishga moyil
bo’ldi”. “Boburnoma” asarida ular belchilar deb ta’riflanib, sarkub va okoplar
qazish singari vazifalarni bajarganligi aytiladi. Bundan tashqari, kuxbur (toshkesar)
deb atalgan guruh ham bo’lib, ular qal’a devorlariga otiladigan toshlarni tayyorlash
1
Хофиз Таниш ал – Бухорий – Абдулланома. (Шарафномаи Шохий) / Форс тилидан Мирзаев.С,
Ҳакимжонов. Й таржимаси. Илмий мухаррир. Нашрга тайёрловчи сўз боши ва изоҳлар муаллифи Аҳмедов.
Т . 2000. -B.2 23 .
2
Mir Muhammad Amin Buxoriy – Ubaydullanoma // O’zbekiston tarixi. Xrestomaniya. XVI – XIX asrlar. – T. Fan
va Texnologiya. 2010. -B.39.
32

yumushi bilan mashg’ul bo’lishgan.
Shotichilar - qal’a devorlarini egallashga mo’ljallangan doimiy
narvonlarni olib yuruvchilar yoki tezlik bilan shoti (Narvoy) yasovchilar.
Manbalardan birida, 1501-yil Shayboniyxon Samarqandni qamal qilganda,
devorlarning 65 joyidan narvon qoyilganligi aytiladi.
Shotirlar (chokar) - xabar yetkazuvchi bo’linma bo’lib,
ular qo’sh tashlangan manzilga yoki ma’lum qarorgoxga biror qo’shinning kelib
qo’shilayotganligi xabarini yetkazishgan. Ular yordamga kelayotgan ittifoqchini
qarorgoxga qadar yo’lboshlovchi sifatida kuzatib ham kelishgan. Masalan, 1523-
yili Ubaydulla sulton Hirotga qo’shin tortganida, shahar tashqarisidagi Chixil
duxtaron qishlog’ida Ubaydullaxonning kelishini bilish va buning xabarini
shayboniy lashkarboshilaridan Amirxonga yetkazish uchun shotirlar tayinlangan.
Yurtchilr - qo’shinning qarorgox qurishi (qo’sh tashlashi) uchun
qulan joy tanlab, tayyorgarlik ko’rib turadigan bo’linma. Ular manzillarni kezib,
qo’shin dam olishi, ov qilishi, harbiy ko’rikdan o’tishi uchun qulay qishloq yoki
dashtlarni qo’mondon harbiy dasturiga moyl xolda tanlaganlar.
Ug’ruq (oboz) - lashkarning chodirlar, aravalar va zaxiralar joylashgan
ort qismi. Odatda lashkarga hamrox bo’lgan ayollar va bolalar ham nisbatan
bexatar joy xisoblangan ug’ruqda bo’lishgan. Qo’shin tarkibidagi askarlarning
yoshi turlicha bo’lgan, ularda yosh o’spirinlardan tortib, qurol ko’tarishga
yaraydigan keksalargacha xizmat qilgan. Keksalar garchi qo’shindagi jismoniy
jihatdan zaif askarlar bo’lishsada, biroq ularning qamal va mudofaa janglariga doyr
tajribalari ustunlikni ta’minlashga xizmat qilgan. Bu davrda mamlakat siyosiy
xayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkardalar, qo’shin boshliklarining o’rni katta
edi. Ichki va tashki xavfni bartaraf etishla, yangi yerlarni zabt etish uchun
uyushtiriladigan istilochilik yurishlarida qo’shinning soni, uning harbiy
tayyorgarligi, qo’shin boshliqlarining qo’mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb
etardi. Mansablarga tayinlash boyicha alohida dastur va qatiy belgilangan nizomlar
mavjud bo’lmagan. Shuningdek, xar bir mansab egasining xukmdorga yaqinligi va
shaxsiy qobiliyatining yuqoriligi darajasiga bo’lik tarzda u egallagan mansabning
33

nufuzi va funksional vazifalari ortib borgan.
Masalan, xech bir davrda ko’kaldosh lavozimining nufuzi Abdullaxon
davridagichalnk yuqori nufuzga va vakolatlarga ega bo’lmagan. Bu Qulbobo
ko’kaldoshning xonga yaqinligi, sadoqati va boshqaruv qobilyatining yuksak
bo’lganligi bilan izoxlanadi. Ushbu bobda yoritilgan masalalarga xulosa sifatida
quyidagilarni aytish mumkin: Xonlikdagi ijro hokimnyatinn amalga oshiruvchi
devon (vazirliklar) orasida, ilgari davrlarda bo’lgani singari harbiy yoki mudofaa
sohasi bilan shug’ullanuvchi alohida devon mavjud bo’lmagan. Barcha sohalarda
bo’lgani singari, harbiy sohada ham amal va mansablarga tayinlashda asosiy
e’tibor shaxsning iqtidori va qobiliyatiga emas, balki nasl-nasabi, ijtimoiy kelib
chiqishiga qaratilgan va Shayboniylar davrida ham ilgarigi davrlarda (Chingizxon
va Amir Temur davri) bo’lgani singari harbiy mansab vakolatlari saqlanib qolgan.
XVI asrdan qurol-yarog’lar yangilanishlar harbiy soxadagi
isloxotlarning kengayishi bilan harbiy boshqaruvda yangi mansab va unvonlar
(to’pchiboshi, to’fangdoz, rextagar) ham paydo bo’ldi. Ular ishlatgan aslaxalar va
jangdagi yuqori ahamiyatga molik samaradorlik tufayli mansablarning nufuzi va
pog’onasi ortib bordi. Natijada bor-bora keyingi asrlarda to’pchiboshi Buxoro
amirligi qo’shinining bosh qo’mondoniga aylandi.
Xulosa
34

O’zbek davlatchiligi tarixida muxim urin tutgan Buxoro xonligi tarixini,
xususan, xonlikning harbiy qo’shinlari harbiy boshqaruv tartiblari va harbiy-
ma’muriy amaldorlarning mamlakat siyosiy hayotida tutgan o’rning o’rganish
o’zbek xalqining o’rta asrlardagi harbiy san’ati haqidagi bilimlarimizni yanada
kengaytiradi. Muhammad Shayboniyxon tomonidan Movarounnahr va Xurosonda
markazlashgan davlat tashkil etilishidan boshlab, to xonlik tarixinmng so’ngi
davrlarigacha ham davlat boshqaruvida, siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy xayotda
ma’muriy-harbiy amaldorlarning mavqei yuqori bo’lib, shu boisdan Buxoro
xonligi tarixini harbiy san’at tarixidan ajratgan xolda o’rganish mumkin emas.
XVI asrda Buxoro xonligida hukumronligini o’rnatgan Shayboniylar sulolasi
harbiy tizimi masalasining o’rganilishi darajasi yuzasidan umumiy xulosa qilib
shuni aytish mumkinki. Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davridan to bugungi
kungacha o’rganilgan masalaning ayrim jihatlari qator maqola, dissertatsiya va
risolalarda qisman umumiy tarzda yoritilgan bo’lib u alohida tadqiqot ob’ektiga
aylanmagan. Buxoro xonligi hududida harbiy ish va qo’shin tuzilishi deyarli Amir
Temur davridagi harbiy ish bilan o’zgarishsiz, turg’un xolatda qoldi. Shu bir asrlik
vaqt mobaynida dunyoning bir qator mamlakatlarida harbiy ish san’at darajasida
ko’tarilib bo’lgan edi. XVI asr boshlarida xonlikda muntazam harbiy qo’shin
tuzish uchun dastlabki amaliy qadamlar qo’yildi. Muhammad Shayboniyxon bu
sohada boshlagan isloxotlarini uning vorislaridan Ubaydullaxon davom ettirib,
XVI asr o’rtalaridan, ya’ni Abdullaxon davridan bu soha yanada rivojlandi.
Dashti Qipchoqdan kelgan ko’chmanchilarning harbiy taktikasi
o’zlashtirildi. Undan tashqari, o’z davri uchun zamonaviy hisoblangan qurollar –
to’p, tufang va zambaraklarning yangi turlari paydo bo’lib, ular tufayli jang olib
borish usullarida ham ayrim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Shayboniylar hukumronligi
davrida harbiy unvon va mansab egalarining faoliyati ma’lum ma’noda XVI asr
o’rtalaridan boshlab zamonaviy tartibga o’ta boshlagan. Bu davrda Usmonli turklar
qo’shini harbiy nizomiga xos elementlar ham qisman kirib kelgan. Ushbu ijobiy
o’zgarishlarga zid tarzda harbiy amal va mansablarga tayinlashda shaxslarning
iqtidori va qobiliyatiga emas, balki ko’proq nasl-nasabi, boyligi e’tibor berilib
35

urug’-aymoqchilik va mahalliychilik avjiga chiqqanligi, harbiy amaldorlarning o’z
xizmat vazifalarini suiste’mol qilishlari va o’quvsizliklari manbalarda qayd etilgan.
Shuningdek qayd etish joizki, o’rganilayotgan davrda Buxoroda harbiy
mutaxasislar tayyorlaydigan birorta ham ta’lim muassasasi mavjud emasdi. Harbiy
amaldorlar unvon va mansabining meros bo’lib o’tishi, askarlarning xizmat yoshi
va muddatining cheklanmaganligi, ya’ni ularning asosan vafoti munosabati
bilangina xizmat vazifasidan ozod etilishi. Xonlik qo’shinida ma’naviy-ma’rifiy
tashviqot ishlari olib borilmas, shu boisdan harbiylar o’z majburiyatlariga yurtga
sadoqat muqaddas burch Vatan ximoyasi nuqtai nazaridan emas, balki tirikchilik
manbai, moddiy extiyojlarini qondirish vositasi sifatida qaraganlar.
XVI asrda Buxoro xonligi qo’shinida harbiy qurollarning 30 dan ortiq turi
mavjud bo’lib. qo’shin harbiy aslaxalar bilan to’liq ta’minlangan. Manbalar tahlili
shuni ko’rsatadiki, askarlarning deyarli xammasida xanjar va o’q-yoy mavjud
bo’lgan hamda ulardan foydalanish yaxshi o’zlashtirilgan. Shayboniylar davridan
boshlab xonlikda o’tochar qurollardan foydalanish rasm bo’lgan. Unga qadar
amalda bo’lgan naft, manjaniqlarning o’rnini to’p va tufanglar egallagan. Ammo
keyingi davrlarda (XVIII-XIX asrlar) o’tochar qurollardan foydalanila boshlangan.
ilan boglik isloxotlar izchil davom ettirilmadi. Keyingi sulolar hukmronligi davrida
esa xatto to’plardan otish ham unutilganki, XVIII asr oxirlariga oid rus manbalari
ma’lumotlari shundan guvohdik beradi. Natijada, XIX asr o’rtalariga kelib Rossiya
imperiyasining O’rta Osiyoga yurishlari boshlangan chog’da bu an’ana o’zining
salbiy oqibatlarini namoyon qildi.
Umuman olganda, shayboniylar davri harbiy san’ati tarixini tahlil qilish
bizga xonlikdagi o’zgaruvchan harbiy- siyosiy vaziyatning mohiyatini anglash,
ma’muriy-harbiy amaldorlarning davlat boshqaruvida, harbiy soha rivojida tutgan
o’rni va mavqeini oydinlashtirish, qo’shin tuzilishi, boshqaruvi, qurollanish
darajasi, ta’minoti, qo’shinning joylashtirilishi, harbiy taktika va strategiya
masalalarini yahlit mavzu doirasida o’rganish imkonini berdi. Kelgusida bu mavzu
doirasidagi tadqiqotlarni davom ettirish shayboniylar sulolasining o’zbek
36

davlatchilign tarixida, mintaqa tarixida tutgan o’rnini yanada kengroq o’rganish
imkonini beradi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Prezident asarlari.
1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йоқ. Тошкент, Шарқ. 1998.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Ахмедов. Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т., Ўқитувчи, 2001.
3. Eshov B . O ‘ zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi . – T .: Yangi asr
avlodi , 2012.
4. Eshov. B, Odilov. A – O’zbekiston tarixi II kitob., T.: “Donishmand
Ziyosi”., 2020
5. Ртвеладзе Э . В ., Саидов А . Х ., Абдуллаэв Э . В . Қадимги Ўзбекистон
цивилизацияси : давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар . Т.:
“Адолат”, 2001.,
6. Ўзбекистон давлатчилик тарихи очерклари / масул муҳарри Д.
Алимова, Э. Ртвладзе. – Т.; “Шарқ”., 2001.
7. Сагдуллаэв А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи.
– Т.: Академия, 2006.,
8. Shamsutdinov.R Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’, Vatan tarixi (XVI-XIX asr
boshlari). Ikkinchi kitob.: - T.: Sharq, 2010.,
9. Тўхтабеков. К, Замонов. А – Бухоро сиёсий, ижтимоий – иқтисодий
жараёнлар., Т.: 2020.,
10. Zamonov . A – Buxoro xonligining qo’shin tuzilishi va harbiy boshqaruvi
(Shayboniylar sulolasi davri)., T.:2018.
11. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021
III. Qo’shimcha adabiyotlar.
1. Mir Muhammad Amin Buxoriy – Ubaydullanoma // O’zbekiston tarixi.
Xrestomaniya. XVI – XIX asrlar. – T.; Fan va Texnologiya., 2010.
2. Хофиз Таниш ал – Бухорий – Абдулланома. (Шарафномаи Шохий) /
Форс тилидан Мирзаев .С , Ҳакимжонов. Й таржимаси. Илмий
мухаррир. Нашрга тайёрловчи сўз боши ва изоҳлар муаллифи Аҳмедов.
Б – Т.: 2000.
3. Аҳмедов. Б – Ўзбек улуси. - Т. 1992 .
38

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Shayboniylar boshqaruvi

O'xshash dokumentlar