Shayboniylar davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	65.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sayfiddin Muhammadiyev

Ro'yxatga olish sanasi 15 Aprel 2025

1 Sotish

Shayboniylar davlati

Sotib olish

MUNDARIJA :
KIRISH ……………………………………………...…………………………… 3
I BOB. SHAYBONILAR XONLIGINING TASHKIL ETILISHI VA
SIYOSIY TUZILISHI
1.1. Shaybonilar xonligining kelib chiqishi va tashkil etilishi……………………5
1.2. Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi………………………………………14
II BOB. SHAYBONILAR XONLIGINING IQTISODIY, MADANIY VA
TASHQI SIYOSATI
2.1. Iqtisodiy hayot va dehqonchilik rivoji………………………………………28
2.2. Madaniyat va ilm-fan rivoji…………………………………………………31
XULOSA ………………………………………………………………………..37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….39
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Buxoro xonligining Shaybonilar hukmronligi
davrini o‘rganish, bugungi kunda juda dolzarb hisoblanadi. Bu davr, nafaqat
tarixiy izlanishlar uchun, balki O‘zbekistonning milliy mustaqillik yo‘lini va
siyosiy rivojlanish tarixini tushunish uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Shaybonilar xonligining shakllanishi, uning siyosiy tuzilmasi, iqtisodiy rivojlanishi
va madaniy hayoti, o‘sha davrda amalga oshirilgan islohotlar va ularning xalq
hayotiga qanday ta’sir qilgani haqida keng qamrovli tushunchalarni taqdim etadi.
Shaybonilar xonligining tarixini o‘rganish, nafaqat tarixshunoslar, balki
keng jamoatchilik uchun ham qadrli bo‘lishi mumkin. Ushbu kurs ishi orqali
Buxoro xonligining siyosiy tuzilmasi, madaniy yuksalishi, ijtimoiy-iqtisodiy holati
va tashqi siyosatidagi o‘zgarishlar yuzasidan yangi bilimlar va tushunchalar hosil
qilinadi. Bundan tashqari, Shaybonilar xonligining qulashining sabablari va uning
zamonamizga ta’siri haqida tahliliy fikrlar kiritiladi.
Bundan tashqari, Shaybonilar hukmronligining keyingi davrlar, xususan,
O‘zbekistonning mustaqillikka erishishida qanday ta’sir ko‘rsatganini tushunish
ham juda muhimdir. Shuning uchun bu mavzu, ayniqsa, tarixiy haqiqatlarni
o‘rganishga, xalqning mustaqillik kurashining ildizlarini aniqlashga yordam
beradi. Buxoro xonligining Shaybonilar hukmronligi davrini o‘rganish hozirgi
kunda juda dolzarb. Bu davrning o‘rganilishi, nafaqat tarixiy izlanishlar uchun,
balki xalqning milliy ongini shakllantirish, madaniy va diniy merosni saqlash,
iqtisodiy rivojlanishning tarixiy ildizlarini aniqlash uchun ham muhimdir.
Shaybonilar hukmronligi davrining ichki siyosati, iqtisodiyoti va madaniy hayoti
o‘rganilsa, o‘sha davrning xalq hayotiga qanday ta’sir qilgani haqida to‘liqroq
tasavvur hosil bo‘ladi.
Kurs ishining maqsadi: Buxoro xonligining Shaybonilar hukmronligi
davrini tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy nuqtai nazardan chuqur tahlil
qilishdir. Bu davrning shakllanishi, rivojlanishi va qulashining sabablarini
o‘rganish orqali, tarixiy merosi haqida yangi bilimlar olishdir.
3

Shuningdek, kurs ishi orqali Shaybonilar xonligining siyosiy va iqtisodiy
tizimlarini, tashqi siyosatini, shuningdek, madaniy va ilmiy rivojlanish
jarayonlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish maqsad qilinadi.
Kurs ishining vazifalari: mavzuni o‘rganishda quyidagi vazifalar belgilab
olindi:
-Shaybonilar xonligining tashkil etilishi va siyosiy tizimini tahlil qilish.
-Buxoro xonligining ichki siyosatidagi muhim jarayonlarni o‘rganish va
xonlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni tahlil qilish.
-Iqtisodiy hayot va dehqonchilikni rivojlantirish jarayonlarini o‘rganish,
shuningdek, savdo va hunarmandchilikni tahlil qilish.
-Shaybonilar xonligining madaniy va ilmiy rivojlanishiga oid muhim
voqealar va jarayonlarni aniqlash.
-Shaybonilar xonligining tashqi siyosatini va qo‘shni davlatlar bilan
aloqalarini o‘rganish.
-Shaybonilar xonligining qulashining sabablari va bu jarayonning tarixiy
ahamiyatini o‘rganish.
Kurs ishining obyekti: Buxoro xonligining Shaybonilar hukmronligi davri
tarixiy jarayonlaridir. Obyekt sifatida Shaybonilar xonligining siyosiy, iqtisodiy,
madaniy va diniy hayoti, shuningdek, xonlikning ichki siyosiy tuzilmasi, tashqi
siyosati, ijtimoiy o‘zgarishlar va qulashining sabablari tahlil qilinadi.
Kurs ishining predmeti: Shaybonilar xonligining tarixiy rivojlanishi. Bu
predmet doirasida, Shaybonilar davrida amalga oshirilgan siyosiy islohotlar,
iqtisodiy faoliyat, madaniy rivojlanish va tashqi siyosatdagi o‘zgarishlar chuqur
tahlil qilinadi. Predmetni o‘rganish, xonlikning mustahkamligi va uning
qulashining sabablari haqida to‘liq tasavvur hosil qilishga imkon beradi.
4

I BOB. SHAYBONILAR XONLIGINING TASHKIL ETILISHI VA
SIYOSIY TUZILISHI
1.1.Shaybonilar xonligining kelib chiqishi va tashkil etilishi .
Buxoro xonligi tarixi haqida mahalliy tarixchilarning asarlari. Shayboniylar
sulolasi hukmronligi davrida Movarounnahrda fan va madaniyat rivoj topdi.
Shayboniyxon hayotligi chog‘idayoq yozilgan turli manbalarda Muhammad
Solihning chig‘atoy – turkiy tilidagi “Shayboniynoma”, Fazulloh ibn
Ro‘zbexonning forscha “Mehmonnomayi Buxoro”, Kamoliddin Binoiyning
forscha “Shayboniynoma” asarlarida Jo‘ji avlodlarining Movarounnahr taxtini
egallashi, o‘zaro ikki mintaqa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar qayd etilgan 1
.
Shayboniyxon haqida yozilgan ushbu asarlarning mazmuni shindaki, uning
madaniyatga homiylik qilgani o‘zi ham o‘qimishli o‘tkir badiiy va ijodiy did egasi
bo‘lganligi tufaylidir. Ma’rifatparvar xonlar saroyida to‘plangan olimlar shoir va
yozuvchilar ilm fanining turli yo‘nalishlari bo‘yicha ijod qiladilar va yozgan
asarlari bilan jahon tarixi va madanyati xazinasiga munosib hissa qo‘shdilar. XV
asr oxiri va XVIII asrlar davomida tarix ilmi bobida juda kata monumental asarlar
yaratiladi. Muhammad Haydar yoki Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Ma’sud
Ibn Usmon Ko‘histoniyning “Tarixi Abulxayrxoniy” Muhammad Solihning
“Tavorihi Gurida” asarlari shular jumlasidandir. Muhammad Solih (1455 - 1535)
o‘zbek shoiri tarixchi davlat arbobidir. Dastlabki ta`limni Xorazmda olgan 1499-
yildan e’tiboran Shayboniyxon saroyida xizmatda bo‘lgan. Shayboniyxon unga
“amir ul-umaro”, “malik ush-shuaro” unvonlarini bergan. Shayboniyxonning
harbiy yurishlarida birga bo‘lgan. Shu davrda u “Shayboniynoma” asarini yozgan.
Keyinchalik ushbu asar boshqa tillarga tarjima qilinib jahon tarixi adabiyotiga
taqdim etildi. 7 Zayniddin Mahmud Vosifiy (1485-1556) uning asarlari orasida o‘z
davrining tarixiy shaxslari qatorida Alisher Navoiyning hayotidan ba’zi lavhalar
ham keltirilgan. Saroy shoiri sifatida Vosifiy hukmdorlar amaldor to‘ralar va
savdogarlarga atab madhiyalar va qasidalar yozgan. Ularning buyurtmalari asosida
1
Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti, 2015. 7 6
b.
5

she’rlar ijod qilgan. Farmonlar va yorliqlarning matnlarini tuzgan. Saido Nasafiy
(1637-1710) “Ubaydullanoma” muallifining iborasi bilan aytganda Buxoro
shoirlari taxtida sulton deb nom chiqargan shoir va yozuvchidir. U tojik adabiyoti
va tojik adabiy tilining rivojlanishida o‘ziga xos o‘rni bo‘lgan mutafakkirdir. Turdi
Farog‘iy (XVIII asrning birinchi yarmi taxminan 1701-yil) va Bedil (asl ismi
Mirzo Abdulqodir 1644-1721) birgalikda Buxoro tarixini yoritishda sezilarli iz
qoldirganlar. Ushbu tarixchilar mutafakkirlarning qoldirgan boy merosidan V.V.
Bartold, A. Yakubovskiy, S.Ayniy va boshqa ilmiy tadqiqotchilar o‘z davrida
foydalanganlar. Keyinchalik esa o‘zimizning yosh tarixchilarimiz tomonidan
tadqiq etilib o‘rganilgan. XVI-XVII asr davri haqida aynan Buxoroning ijtimoiy-
iqtisodoiy strukturasi haqida va hukmdorlarning shaxsiy fazilatiyu olib borgan
islohotlari to‘g‘risida Yaqin Sharq va Uzoq Sharq davlatlari yozma hujjatlarida
uchraydi. Eron va Hindiston bilan olib borilgan diplomatik aloqalari natijasida
qoldirilgan hujjatlar ham bunga guvohlik beradi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar Ashtarxoniylar ilm, madaniyat, san’at va
me’morchilikka homiylik qilganlar. Shuning uchun ham Shayboniylar davrida
rivoj topgan fan va madaniyat o‘z an’analari bo‘yicha ashtarxoniylar davrida ham
davom etdi. 2
XVII asrda ijod qilgan ilm ahli shoirlar va tarixchilar ilgaridan kam
bo‘lmaydi. 1692-yilda Muhammad Badiy Samarqandiy tomonidan bitilgan
tazkirada shu asrda yashagan 165 nafar ijodkorning nomi tilga olinganligi bu
fikrning isbotidir. Bundan tashqari xonlikda bir yuz ellikdan ortiq madrasa bo‘lgan.
Qonuniy bilim sohibi Mahmud Ibn Vali o‘zining 1636-yilda yozilgan “Bahr ul-
asror” asarida Samarqand Buxoro shaharlarida yashagan 20 nafar olim haqida
ma’lumot beradi. Olim tilga olgan shoirlar Saido Nasafiy, G‘ofur Samarqandiy,
Kufiniy, Vohibiy, Buxoriy shular jumlasidandir. Mirzo Sodiq Munshiy
ashtarxoniylar sulolasi xonlarining kirdikorlarini fosh qiluvchi “Dahmayi shoxon”
manzumasni yozgan.Muhammad Balxiy “Subxonqulinoma” masnaviysini bayon
etuvchi Muhammad Amin Buxoriyning “Muhid ut-tavoriy” (Tarixlar dengizi),
2
Jalolov T. Buxoro xonligi tarixidan. - Toshkent: Fan , 2002. 56 b.
6

Abdurahmon Tolening “Abul Fayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf Munshiyning
“Muqimxon tarixi” Xojamqulixon Balxiyning “Qipchoqxon tarixi” asarlari shu
davrning mashxurlaridan hisoblanadi. Subxonqulixonning zamondoshi shoir Turdi
(1702-yilda vafot etgan) ning ijodi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. U
Subxonqulixon va uning rolini amaldorlariga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni
qatnashchisi, she’rlarida xalqni zulmga qarshi birdamlikka, birlashishga da’vat
etgan jasur shoirdir. Ashtarxoniylar zamonida Boboraxim Mashrab (1640-1711),
So‘fi Olloyor (1644-1723) va boshqa tasavvuf namoyondalari ijodi xalq mehrini
qozonadi. Tariqat namoyondalari insonni ulug‘lab uning xaqqa yetishuvini tashviq
qiladilar. Xoja Samandar Termiziyning “Dastur-ul mulk” asari Subxonqulixon
davri davlatchiligi tarixi va tuzimi haqidagi asardir. Mutribiyning “Tazkirot ush
shuoro”, Maleho Samarqandiyning “Muzkkir ul-ashal” (1602), Mulla Sodiq
Samarqandiyning “Riyoz ush-shuoro” kabi asarlarida davrning muhiti tarixiy
jarayonlar asosida yoritib berilgan. Ahmad Donish Mahdum ibn Nosir (ta х allusi
Kallo) (1827-1897). O‘z davrining yirik marifatparvar olimi va faylasufi,
yozuvchisi va astranomi, tarixchisi va arxitektori musavviri va musiqa nafisi
bol`ib, bizgacha yetib kelgan asarlari jumlasiga “Nomus al-azam” (Ulug‘ qonun),
“Muntahab al-azam” (Tanlangan qarorlar) “Navodir ul-vaqol” (Noyob voqealar)
va “Risoli muxtasari va tarixi saltanati xonadoni amironi Mang‘it” (Mang‘it
amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi)lari kiradi 3
. Buxoro amiri
elchisining kotibi sifatida 3 martta Rossiyada bo‘lgan. Ahmad Donish har
tomonlama Rossiyaga nisbatan orqada bo‘lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy
tuzimni tanqid qiladi. Rus madanyatini omma o‘rtasida tinmay targ‘ib qiladi va
undan o‘rganishga chaqiradi. Uning asrlarida oddiy mehnatkash xalqqa munosabat
yaxshi Donish xalqni ma’rifatli qilish uning madaniyatini oshirish yo‘li bilan
“adolatli” monarx hokimiyati rahbarligida mavjud bo‘lgan nohaqlik va
adolatsizlikni yo‘qotib baxtli hayot qurish mumkin deb hisoblardi.
Muhammad Yusuf Bobojonbek o‘gli Bayoniy (1840-1923) o‘zbek
adabiyotining yirik tarjima va hadot tibbiyot ilmining bilimdan kishilaridan biri
3
Shayxov A. O‘rta Osiyo va Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi. - Toshkent: O‘qituvchi, 2010. 1 10 b
7

sifatida tanilgan. Uning turli tildagi asarlarida Xorazm, Buxoro, Qo‘qon
xonliklarining tarixi madaniyati va xorijiy davlatlar bilan 9 munosabatlari
to‘g‘risida ishonarli va muhim fikrlar bayon etilgan. Bayonining tarixiy asarlarini
o‘rganish materiallar tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat ahlining hayoti va ijodi
tanishtirish ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy Mavlono Darvesh Ahmad
tomonidan 1092- (1681) yilda arab tilida “Shohoiful ahbor”, Ali Muhammad al-
Xivaqiyning “Shayboniynoma”, Abu Zafar Zarrat Taboriyning arab tilida yozilgan
umumiy tarixga oid “Tarixa Taboriy” va boshqa asarlarini o‘zbek tiliga tarjima
qilgan. Ushbu tarjima asarlari bilan birga Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy”
asarlar ham ijod etadi. Bundan tashqari Buxoro xonligi tarixnavisligida Xiva,
Qo‘qon xonliklarida yashab ijod qilgan olimu fuzalolari ham o‘z hissalarini
qo‘shishgan. Jumladan Muqumiy, Furqat, Zavqiy, Muhi Hoqandiy, Bezdaq va
boshqalar shular jumlasidandir. XX asr boshlaridan boshlab Turkistonda ish
boshlagan Yosh Buxoroliklar tomonidan yozilgan kitoblar va davriy nashrlar ham
xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida ma’lumotlar beradi. O‘zining
kitoblarini yaratgan Avloniy, Cho‘lpon va boshqalar shular jumlasidandir.
Ashtarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro xonligi tarixi “Tarixi Muqimxoniy”,
“Ubaydullonoma” “Tarixi Abulfayzxon” asarlarida bayon qilinadi. “Tarixi
Muqimxoniy” asarining muallifi - Muhammad Yusuf munshiy ibn Xo‘ja Baqo
(XVII asr) dir. Muallif maqsadiga ko‘ra «Tazkirai Muqimxoniy» ikki qismdan
iborat bo‘lishi zarur edi. Asarning birinchi qismida Ashtarxoniylardan Muhammad
Muqimxonning Balx taxtiga o‘tirishi 1109 yil (1697 yil 15 noyabr’) dan boshlab,
1704 yil bilan tugagan 4
. Muallif so‘ziga ko‘ra, «agar uning hayot sha`mini
charxning telba shamoli o‘chirib qo‘ymasa va umrining chopqir oti-ni yo‘qlik
dengizi to‘lqinlari o‘z domiga tortib ketmasa», u 1704-1705 yillardan keyin Balx
va Buxoroda sodir bo‘lgan voqealarni yoritishga ahd qilgan edi. Aftidan, bu
orzusini ro‘yobga chiqarish muallifga nasib etmagan. Muhammad Yusuf Xo‘jabek
balxlik tarixchi olim bo‘lib, ashtarxoniylardan Subxonqulixon (1681-1702)
Muhammad Muqimxon ( Balx hokimi 1702-1707) saroylarida munshiy bo‘lib
4
Akramov X. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy tuzilmalari. - Toshkent: Sharq, 1997. 125 b.
8

xizmat qilgan. U Muhammad Muqimxonga bag‘ishlangan. Muqimxon tarixi
(“Tarixi Muqimxoniy” 1697-1704) asarida Balx va qisman Buxoro xonligining
XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etadi. Bu muqaddima va 3 bobdan
iborat bo‘lib, 1-bobda shayboniylar davrida 10 Movarounnahrning umumiy ahvoli
tasvirlanadi. Asarning 2-3-boblari original bo‘lib, unda Buxoro xonligi va
Balxning Hindiston, Eron, Turkiya va Qashqar bilan bo‘lgan siyosiy
munosabatlari, Buxoro va Balx o‘rtasidagi qurolli kurash (1702-1704) xususida
so‘z boradi. Asarda so‘fiylik tariqotlarning rahbarlari, nufuzli eshonlar,
hukmdorlar (Balx hokimlari Jalix Xo‘ja, Mahmudbiy otaliq, Badashxon hukmdori
Miryorbek), xattotlar, shoirlar, shuningdek, Orinduz (Qatag‘on), Termiz
(Qo‘ng‘irot), Balx (Qurama), Lag‘mon (olchin) da yashovchi o‘zbek qavmlari
hamda saroy manbalari va harbiy unvonlar to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud.
Asarning ikkinchi qismi nomalum sabablarga ko‘ra yozilmay qolgan. Ko‘pchilik
tadqiqotchilar «Muqimxon tarixi» ni XVI asr oxiri - XVII asr boshidagi O‘rta
Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga kiritadilar. SHuning uchun
hozirda asarning mamlakatimiz, Angliya, Frantsiya qo‘lyozma xazinalarida (ular
60 dan ortiq) saqlanayotgan nusxalari XIX asrda ko‘chirilgan. 1860-1861 yillarda
ular o‘zbek tiliga, I. I. Senkovskiy tomonidan qisman frantsuz tiliga, A. A.
Semyonov, N. G. Mallitskiylar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan.
Ashtarxoniylar tarixini o‘rganishda muhim manba sanalgan bu asar
“Ubaydullonoma” va “Abulfayzxon tarixi” asarlari uning mantiqiy davomi
hisoblanadi va XIX asrning 20-yillarida Rossiya orqali Yevropaga tarqaldi.
Asardan parchalar fransuz tilida bosildi (1824), to‘la ravishda eski o‘zbek tiliga
1861-yilda tarjima qilindi. 1956-yilda to‘liq ruscha tarjimasi A.A. Semyonov
tomonidan chop etilgan 5
. Ko‘pchilik tadqiqotchilar “Muqimxon tarixi”ni XVI asr
oxiri - XVII asr boshidagi O‘rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga
kiritadilar. Shuning uchun asarning hozirda mamlakatimiz, Angliya, Fransiya qo‘l
yozma xazinalarida 60 dan ortiq saqlanayotgan nusxalari mavjud. “Tarixi
Muqimxoniy” Silvestr da- Sasi, Karl Zitler, German Vamberi kabi yevropalik
5
G‘aniyev U. Shaybonilar xonligi davridagi diplomatik munosabatlar. - Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2013. 56 b
9

tarixshunoslarning doimiy nazarida turgan. V.V. Bartoldning aytishicha, u uzoq
vaqtlar yevropaliklar uchun Buxoro xonligi tarixi bo‘yicha yagona manba bo‘lib
qoldi. “Ubaydullonoma” XVII asrda o‘tgan Mir Muhammad Amin Buxoriy
asaridir. U o‘qimishli va fozil kishilardan bo‘lib, 1645-yilda Buxoroda tug‘ilgan,
vafot etgan yili ma’lum emas. Hayoti haqida ma’lumotlar deyarli saqlanmagan.
Ashtarxoniylardan Subhonqulixon davrida saroydan chetlashtirilgan. Keyinchalik
Ubadulloxon II saroyida 11 bosh munshiylik lavozimida xizmat qilgan.
Ubaydulloxonning safarlarida hamroh bo‘lib, o‘z davrining fozil kishisi sifatida
tanilgan. “Ubaydullonoma” Buxoro xonligining 1702-1716-yillar orasidagi
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qiladi. Asar 1716- yildan keyin
yozilgan, muqaddima, asosiy 80 bob va xotimadan iborat. Muqaddimada
muallifning hol-ahvoli, ya’ni Subxonqulixon hukmronligining so‘nggi yillarida
xizmatdan chetlashtirilib, og‘ir ahvolga tushib qolganligi va Ubaydulloxon
xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxonqulixon davrida Buxoro
xonligining ijtimoiysiyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. 1-80-boblarda
Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702-1716) ijtimoiy-siyosiy tarixi batafsil
yozilgan. Muallif mazkur asarida kata yer egaligi, aholidan yig‘iladigan soliq va
jarimalar, Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi tarqoqligining kuchayishi,
mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning ayrim sabablari kabi
masalalarga keng o‘rin bergan. Asarda geografik va etnografik ma’lumotlar ko‘p.
Shuningdek asarda Balx, Termiz, Hisori Shodmon, Shahrisabz kabi mahalliy
viloyatlar hokimlari o‘zboshimchaligiga qarshi Ubaydulloxonning olib borgan
kurashi va qat’iy markazlashtirish siyosati, pirovardida, uning o‘ldirilishi o‘z
aksini topgan. Ubaydulloxonning o‘limidan so‘ng Buxorodagi islohotlarga ham
barham berildi 6
.
Mahalliy bek va hokimlarning o‘zboshimchaligi va ayrimachiligi
kuchaygan. Buxoro xonligining katta qismiga Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Asarda
so‘nngi o‘rta asrlarda Buxoro xonligidagi unvon, daraja va mansablar turkiy
qavmlar va urg‘ular haqida nodir ma’lumotlar bor. Xotimada muallif bilan
6
Akramov X. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy tuzilmalari. - Toshkent: Sharq, 1997. 127 b.
10

zamondosh bo‘lgan va Buxoroda istiqomat qilgan olimlar, shoirlar, masalan, Saida
Nasafiy, Qosimxo‘ja, Mulla Sarfaroz, Fitrat, Muham, mashhur qozilar haqida
qisqacha, lekin e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. “Ubaydullonoma”
asarining Toshkent, Dushanbe, Sankt-Petrburgda 10 dan ortiq qo‘lyozma nusxalari
mavjud. Asar A.A. Seymonov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957-yilda
Toshkentda nashrda chiqarilgan. “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydulloxon va
Abdulazizxon (1711-1717) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim
Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif ko‘proq Abdurahmon Tole nomi bilan
mashhur. Mazkur asar hajm jihatidan kuchli, 161 varoq bo‘lib, “Ubaydullonoma”
ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723-yillar orasidagi
ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi
choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashadi va ulus
boshliqlarining, ya’ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olib borgan
kurashi kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy
hukumatga bo‘ysunmay qo‘ydilar, Farg‘ona XVIII asr boshlarida 1709-yili
Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o‘lkada mustaqil Qo‘qon xonligi
tashkil topdi. 1722-yili Samarqand ham mustaqillik e’lon qildi va Rajabxon ismli
kimsani xon qilib ko‘tardilar (1722-1728), o‘zaro urushlar boshlanib ketdi. “Tarixi
Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan tashqari,
asarda Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi va o‘zbek xalqining etnik tartibi
haqida ham ayrim, diqqatga sazovor dalil va ma’lumotlar bor. “Tarixi
Abulfayzxon” ning to‘liq ruscha tarjimasi, zarur izohlar bilan 1959-yili
A.A.Semyonov tomonidan Toshkentda nashr qilingan 7
.
Ashtarxoniylar davri tarixiga oid yana bir muhim asar Ho‘ji mir Muhammad
Salim qalamiga “Silsilat us-salotin” (“Buyuklar silsilasi”)dir. Uning qo‘lyozma
nusxalari juda kamyob bo‘lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shahridagi Bodli
kutubxonasida saqlanmoqda. Asarda Ashtarxoniylar davri tarixi, Eron va
Hindiston bilan olib borgan diplomatik munosabatlari xususida batafsil
ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari asarda Balx va Badashxon, Buxoro
7
Sultonov O. O‘rta Osiyo tarixi: Shaybonilar davri. Toshkent: Nauka, 2008. 210 b.
11

xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti, Shohjahonning Balx va Buxoro
xonligi ichki ishiga qurolli aralashuvi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Asar 1731-
yilda yozilgan bo‘lib, muqaddima va to‘rt qismdan iborat. O‘rta Osiyo tarixining
tarixshunoslik jihatidan to‘la o‘rganilmaganligiga sabab tarixiy manbalarning
yo‘qligi emas, balki, aksincha, ularning xilma-xilligidir. Nima bo‘lganda ham
O‘rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr o‘rtalarigacha bo‘lgan hayoti
tariximizning eng kam o‘rganilgan davrlaridir. Inqilobgacha bo‘lgan davrda bu
masalaga juda kam e`tibor berilgan. Rossiya sharqshunoslari asosiy e`tiborni Amir
Temurgacha va temuriylar davrini o‘rganishga qaratishgan. Sovet davrida esa,
keyingi 30 yilda bir qator qimmatli tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Biroq, XVI-XIX
asrlardagi O‘rta Osiyo xalqlari 13 tarixining mufassal, ko‘p sonli tarixiy
manbalarga asoslangan tahlili juda kam. Ular jumlasiga B. A. Ahmedov, B. G‘.
G‘afurov, E. A. Davidovich, H. Z. Ziyoev, R. G. Muqminova, A. M. Muxtorov, O.
D. Chexovich va boshqalarning bir qator asarlarini kiritish mumkin 8
.
O‘rta Osiyo qadimgi tarixiga doir ma`lumotlar to‘plangan ilk kitob 1984
yilda nashr etilgan edi. 1988 yilda esa «O‘zbekiston tarixiy manbalarda» degan
navbatdagi kitob bosmadan chiqdi. Undan O‘rta Osiyo tarixi bilimdoni
sharqshunos B. V. Lunin to‘plagan, XVI-XIX asrlarning sayohatchilari, geografiya
olimlari qoldirgan ma`lumotlar o‘rin olgan. Muallif kitobning kirish qismida
Samarqand va Buxoro barcha asrlarda dunyoga ma`lum va mashhur bo‘lganini
ta`kidlaydi. Qadimda aynan shu O‘rta Osiyo orqali Uzoq Sharq mamlakatlari,
Osiyo va Yevropaga boradigan asosiy savdo yo‘llari o‘tgan edi. Biroq dengizda
suzuvchilarning XV asrda Amerikaga, Yevropadan Hindistonga boradigan dengiz
yo‘lini ochganlari bois, O‘rta Osiyoda asta-sekin yirik savdo-sotiq ishlari va
xalqaro madaniy aloqalar susaya boshladi. XVI-XIX asrdagi O‘rta Osiyo
xalqlarining tarixshunosligi bo‘yicha ma`lumotlarni jamlagan B.A.Ahmedov
tomonidan yozilgan asarning ikkinchi bo‘limida rus va chet el elchilari - Antoniy
Jekinson, I. D. Xoxlov, aka-uka Pazuxinlar, Floriya Beneveni va Novopat-ros
8
Ismoilov F. Shaybonilar xonligining ijtimoiy tuzilmasi. - Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashriyoti,
2017. 156 b.
12

mitropoliti Xrisanfning XVI-XIX asrlardagi O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi, uning o‘sha
davrdagi Rossiya bilan aloqalari haqidagi ma`lumotlari keltiriladi. Bu ma`lumotlar
fors-turk, arab tillaridagi manbalarning ma`lumotlari bilan taqqoslanib, ancha
tarixiy faktlar aniqlashtirildi. Eng muhimi, B.A.Ahmedov ilk manbalar bilan
shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar ishini yengillatadigan ish qildi voqea va faktlarni
aniqlashga intilib, tarixshunoslikning muhim sharti - qiyoslash va bor
ma`lumotlarni jiddiy, tubdan qayta tekshirish qoidasiga amal qilgan holda ushbu
asarni yaratgan. Buning uchun B. Ahmedov o‘z tahliliga muayyan bir davr
bo‘yicha bir necha asarlarni kiritgan. Bular “Tavorixi guzida” (Nusratnoma),
“Fatxnoma”, “Shayboniynoma”, “Mehmonnomai Buxoro”, “Zubdat-ut-tavorix”,
“Badoe` ul-vaqoe” dir 9
. Shu bilan bir vaqtda muallif bu asariga ilgari bosilgan
manbalarga oid tarixshunoslik lavhalarini ham kiritgan. “Tavorixi guzida” –
“Nusratnoma”, “Mehmonnomai Buxoro”, “Dastur-ul-muluk”, “Tarixi
Muqimxoniy”, “Ubaydullanoma” va “Tarixi Abdulfayzxoniy” shular
jumlasidandir.

1.2. Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi.
9
Juraev E. Buxoro xonligining siyosiy tuzilmasi. - Toshkent: Markaziy Osiyo tarixi, 2010. 126 b.
13

Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi — o‘zining o‘ziga xos va murakkab
tuzilmasi bilan ajralib turadigan davlat tashkilotidir. Shaybonilar xonligi
O‘zbekistonning eng qadimgi va tarixiy jihatdan muhim davlatlaridan biri bo‘lib,
uning siyosiy tizimi Buxoro xonligining shakllanishi va rivojlanishida katta rol
o‘ynagan. Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi quyidagi asosiy jihatlarda
tavsiflanadi: Shaybonilar xonligi monarxik tizimga asoslangan bo‘lib, hokimiyat
markazlashgan va xonning hukmronligi davlatning barcha sohalarini o‘z ichiga
olgan. Xonning hokimiyati mutlaq bo‘lib, u o‘z o‘rnini faqat xonning qarindoshlari
yoki tanlangan merosxo‘rlar orqali davom ettirgan. Xonlarning kuchli hokimiyati
ularning o‘rni va ijtimoiy siyosiy vazifalariga qarab farqlangan 10
.
Xonlarning siyosiy roli: Xon nafaqat davlat rahbari, balki diniy lider sifatida
ham muhim rol o‘ynagan. U diniy qonunlarni chiqarish, amaldorlarni tayinlash,
yuqori darajadagi harbiy va diplomatik masalalarni hal qilishda asosiy figura
bo‘lgan 11
.
Xonning qarindoshlari: Xonning siyosiy hokimiyatini qo‘llab-quvvatlash
uchun uning qarindoshlari ham o‘rni bor edi. Ba’zi hollarda, xonlikdagi asosiy
siyosiy rolni xonning o‘g‘illari, aka-ukalari va boshqa yaqin qarindoshlari
o‘ynagan. Xonlikda yuqori siyosiy lavozimlarni egallagan amaldorlar, ayniqsa
mirzalar va boshliqlar, xonlikning ma’muriy va harbiy tizimida muhim o‘rin
tutgan. Mirzalar — xonning eng ishonchli yordamchilari bo‘lib, ular mamlakatni
boshqarishda va iqtisodiy resurslarni taqsimlashda yordam bergan. Boshliqlar —
xonlikning boshqa viloyatlarida yoki mintaqalarida boshqaruvni amalga oshirgan
amaldorlar bo‘lib, ular o‘z hududlarida siyosiy hokimiyatni o‘rnatgan. Shuningdek,
qazi va muftiylar kabi diniy rahbarlar ham siyosiy tizimda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan.
Ular, asosan, diniy qonunlarni amalga oshirish va sud tizimida ishtirok etgan.
Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi ichki qarama-qarshiliklarga boy bo‘lgan.
Xonlar o‘rtasidagi hokimiyatni taqsimlash masalasi, ayniqsa, davlatning ichki
siyosatiga ta’sir qilgan. Meros va hokimiyat taqsimoti: Xonning o‘limi yoki
10
Tursunov B. Buxoro va Samarqand: Shaybonilar xonligi davridagi shaharlar. - Toshkent: O‘zbekiston, 2005. 130b
11
Aliyev K. Shaybonilar xonligining tarixiy ahamiyati. - Buxoro: Buxoro davlat nashriyoti, 2010. 256 b.
14

taxtdan ketishi bilan ko‘pincha hokimiyat uchun kurash boshlanardi. Xonning
merosxo‘rlari va ularning tarafdorlari o‘rtasida kuchli siyosiy nizolar yuzaga
kelgan. Xonlarning qo‘shimcha kuchi: Ba’zida xonlikdagi amaldorlar va davlat
apparati ko‘p hollarda xonning o‘ziga qarshi chiqishgan. Xususan, Shaybonilar
xonligining mustahkamligi xonlar o‘rtasidagi murosasizlik va qarama-
qarshiliklardan ta’sirlanib, ular ko‘pincha o‘zaro kurashgan 12
.
Shaybonilar xonligining siyosiy tizimida harbiy kuchlarning o‘rni juda katta
bo‘lgan. Harbiy tuzilma xonning hokimiyatini mustahkamlash va ichki nizolarni
bostirishda muhim rol o‘ynagan. Xonning qo‘shinlari mamlakatda tinchlikni
saqlash, qo‘shni davlatlar bilan aloqalarni boshqarish va hatto xonlikdagi
boshqaruvni mustahkamlash uchun ishlatilgan.
Harbiy amaldorlar: Xonlikdagi harbiy amaldorlar, ayniqsa, sarkardalar va
yigit boshliqlari, siyosiy qarorlar qabul qilishda ishtirok etgan. Ular xonning
buyruqlari asosida harbiy yurishlarni olib borar va davlatning tashqi xavfsizligini
ta’minlar edi. Shaybonilar xonligi tashqi siyosatda turli qo‘shni davlatlar bilan
doimiy aloqalarda bo‘lgan. Xiva, Farg‘ona, Samarqand, va Rossiya kabi kuchli
qo‘shnilar bilan nizolar va ittifoqlar yuzaga kelgan. Xonlikning tashqi siyosatida
ko‘pincha harbiy va diplomatik yo‘llar orqali ishtirok etilgan. Qo‘shni davlatlar
bilan diplomatik aloqalar: Shaybonilar xonligi, Xiva va Samarqand kabi boshqa
xonliklar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. Ba’zida bu aloqalar urushlar bilan
yakunlangan 13
.
Rossiya bilan aloqalar: 19-asrda Rossiya imperiyasining ta’siri ortib borgan,
Shaybonilar xonligi bu bosimlarga qarshi turishga harakat qilgan, ammo oxir-
oqibat Rossiya tomonidan bosib olingan. Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi
o‘zining murakkabligi va o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Xonlikdagi ichki
nizolar, xonlarning hokimiyat uchun kurashi, harbiy va siyosiy tizimlarning
integratsiyasi davlatning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Shu bilan birga, tashqi
12
Fayzullayev A. Shaybonilar xonligi davrida siyosiy tizimlar. - Toshkent: Xalq nashriyoti, 2009. 45 b.
13
Tursunov N. O‘rta Osiyo tarixidagi Shaybonilar xonligining o‘rni. - Toshkent: Iqtisod-Moliya nashriyoti. 2010. 78
b.
15

siyosatda amalga oshirilgan diplomatik va harbiy faoliyatlar, xonlikning
mustahkamligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 14
.
Ma’lumki, XIV asr boshlariga kelib, 1236 yilda Botuxon tomonidan asos
solingan Oltin O‘rda davlati ikki qismga bo‘linib ketadi va uning sharqiy qimida
Oq O‘rda davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O‘zbeklar
mamlakati” deb ham eslatiladi. XV asrning o‘rtalariga kelib Sharqiy Dashti
Qipchoq hududlarida Jo‘jixonning beshinchi o‘g‘li Shaybon urug‘idan bo‘lgan
Abulxayrxon ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi
o‘zaro kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir
qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.
Manbalarning (Mulla Shodi, “Fathnoma”) ma’lumot berishicha 864 hijriy
(1459-1460 yy.) yilda Abulxayrxonning katta o‘g‘li Shohbudog‘ vafot etadi.
Undan qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg‘ur Boyshayx
ko‘kaldosh tarbiyasiga beriladi. Shohbudog‘ning katta o‘g‘li Muhammad Shohbaxt
keyinchalik Shayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning ma’lumot berishicha,
Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining
o‘qimishli va bilimdon kishilaridan bo‘lgan 15
. XV asrning so‘nggi choragiga kelib
temuriy shahzodalar o‘rtasidagi toj-taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olgan edi.
Ko‘pgina mulklar va viloyatlar, xususan, Farg‘ona, Hisor, Samarqand bilan
Buxoro, Toshkent, Xorazm o‘zlarini mustaqil hisoblab,ko‘p hollarda bir-birlari
bilan kurash olib borar edilar. Shuning uchun ham Movarounnahrdagi temuriylar
saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo‘linib
ketgan edi. Shayboniyxon esa temuriylar hukmronligiga barham berish uchun
bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi. Temuriylar
o‘rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa Shayboniyxon qo‘shinlarini qo‘llab-
quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o‘ynadilar. 1485 yilda
Toshkent hokimiyatini mashhur diniy arbob Xo‘ja Ahror yordamida Yunusxon
14
Bekmurodov M. Shaybonilar xonligi davridagi ijtimoiy va iqtisodiy tuzum. - Toshkent: O‘zbek universiteti
nashriyoti, 2016. 145 b.
15
Mirzaev S. Shaybonilar xonligi va uning qo‘shni davlatlar bilan munosabatlari. - Toshkent: Akademiya., 2015. 55
b
16

egallagan bo‘lsa, uning vafotidan so‘ng o‘g‘li Mahmudxon(1487-1503yy)
Toshkent taxtini egallaydi. Mahmudxon temuriylarga qarshi kurashda
Shayboniyxon ittifoqini umid qilgan bo‘lsa-da, niyatiga yeta olmadi. 1494 yilda
Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o‘rtasidagi nizolar
yanada kuchayib ketdi. Bundan foydalangan Shayboniyxon 1497 va 1499 yillarda
Samarqandga hujum uyushtirib, uni ikki marta qamal qildi. 1500 yilda Andijon
hokimi Bobur Mirzo Samarqandga yurish qildi. Ammo, Shayboniyxon undan
oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi hamda shahar hokimi Sulton Ali
bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni egallash borasidagi
harakatlari zoye ketdi. Bunga qadar Shayboniyxon Buxoroni ham qo‘lga kiritgan
edi. Shundan so‘ng Shayboniyxon 1503 yil bahorida asosiy qo‘shinlari bilan
Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish
qilib Toshkent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa ko‘pgina qal’alarni bosib
olishga erishadi. Farg‘onadagi Arxian qal’asi yonida bo‘lgan shafqatsiz jangda
Maxmudxon halok bo‘ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o‘g‘li Muhammad
Sulton Shayboniyxon qo‘shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi 16
.
Toshkentga mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon qo‘shinlarining katta
qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat
va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism
aholini majburan Buxoroga ko‘chirishga buyruq beradi. 1505 yilda o‘n oylik
qamaldan so‘ng ko‘chmanchi o‘zbeklar Urganch shahrini egallaydilar.
Shayboniyxonning o‘zi katta qo‘shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga yurish qildi.
Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga ega
bo‘lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko‘rsata olmadi. Buning natijasida
Hisor viloyati barcha tog‘li tumanlari bilan birga Shayboniyxon ixtiyoriga o‘tdi va
Qunduz, Tolqon, Badahshon hamda Balx ishg‘ol etildi.
Shaybonixonning markazlashgan davlat tuzish yo‘lidagi raqiblaridan biri
Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari
16
Muhammad Shayboniyxon va Shayboniylar davlati. Bu haqda bizga nimalar ma’lum //
https://zarnews.uz/uz/post/muhammad-shayboniyxon-va-shayboniylar-davlati-bu-haqda-bizga-nimalar-malum .
29.04.2025-y.
17

Shayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib
Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlari uyushtiradilar, Buxoro va
Samarqandni talon-taroj qilib, aholini asir qilib olib ketadilar. 1509 yilda
Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga
qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig‘noq, Yassi, Savron shaharlarini qo‘lga
kiritadi hamda Turkistondagi Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasini ta’mirlashga
buyruq beradi. Shayboniyxon 1509 yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq
bo‘ldi. Uning bu davrga qadar bo‘lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq,
Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi Shayboniylar qo‘l ostida
birlashtirildi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning kichik
viloyatlariga yurish qiladi hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, ulardagi
muqaddas joylarni ziyorat qilib, ba’zi me’moriy inshootlarni ta’mirlashga buyruq
beradi. Mashhad va Tus shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondogi Shoh
Ismoil asos solgan Safaviylar davlatiga xavf soladi. 1510 yilda Erondan orqaga
qaygan Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil
Safaviy qo‘shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida bo‘lib o‘tgan bu jangda
Shayboniyxonning kam sonli qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi hamda
zamondoshlari tomonidan “Xalifa ur-Rahmon va Imom az-Zamon” deb
ulug‘langan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon bu jangda halok bo‘ldi 17
.
Marv yaqinidagi g‘alabadan so‘ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi
kurashda temuriy shahzoda Zahiriddin Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etdi.
Undan tashqari, Shayboniyxon o‘limidan keyinoq o‘zbek sultonlari orasida
boshlangan kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga olib keldi hamda
shayboniylar keyingi janglarda mag‘lubiyatga uchray boshladilar. Natijada
Huroson va Xorazm qo‘ldan boy berildi. Bobur 1511 yilda Shoh Ismoil
qo‘shinlari yordamida shayboniylar qo‘l ostidagi Hisor, Ko‘lob, Qunduz,
Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab, Samarqandni ham uchinchi marta qo‘lga
kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo‘lga kiritish niyatida bo‘lgan Boburga
Safaviylarning tajribali sarkardasi Najmiddan Soniy boshchiligidagi 12 ming
17
Shayxov A. O‘rta Osiyo va Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi. - Toshkent: O‘qituvchi, 2010. 110 b.
18

qo‘shini kelib qo‘shildi. Boburning ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy
qizilboshlilarning talon-tarojlari (ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida)
tufayli mahalliy aholi Boburni qo‘llab-quvvatlamadi. Bobur va eroniylarning
birlashgan qo‘shinlari bilan Shayboniylar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1512
yilning noyabrida G‘ijduvon yaqinida bo‘lib o‘tadi. Mazkur jangda
Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o‘g‘li Ubaydulla Sulton
tomonidan ittifoqchilar qo‘shnini tor-mor etildi. Bu mag‘lubiyatdan so‘ng Bobur
Movarounnahrdan butunlay chiqib ketdi va Qobul hamda uning atroflarida o‘z
hukmronligini to‘la mustahkamladi. 1526 yilning boshida Bobur Hindistonga
yurish boshladi va u yerdagi Ibrohim Lo‘diyning qo‘shinlarini to‘la tor-mor
keltirib, yangi saltanat-Boburiylar saltanatiga asos soldi. Bu saltanat Hindistonda
332 yil (1526-1858 yy) hukmronlik qildi 18
.
Muhammad Shayboniyxonning vafotidan so‘ng davlatdagi markaziy
hokimiyat anchagina zaiflashdi. Beklar (amirlar) va sultonlarning ko‘pchiligi
Shayboniyxondan keyingi bir nechta xonlarga nomigagina bo‘ysundilar.
Shayboniyxon vafotidan so‘ng uning jiyani Sulton Mahmudning o‘g‘li
Kuchkunchixon (1510-1530 yy.) taxtga o‘tirdi. Aynan Kuchkunchixon davrida
sultonlarning mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida Buxoro mulki hukmdori
Ubaydulla Sultonning obruyi ancha baland edi. Kuchkunchixondan keyingi
hukmdor Abu Sa’id (1530-1533 yy.) ning qiska hukmronligi davrida
Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar
o‘rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat bo‘lib
ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalana boshladi. O‘zaro urushlarga
birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro
hukmdori bo‘lgan bo‘lsa, 1533 yildan butun markazlashgan o‘zbek davlatining
oliy hukmdori etib saylanadi. Ubaydullaxon paytaxtni Samarqanddan Buxoroga
ko‘chiradi. O‘sha paytda Samarqand hukmdori bo‘lgan Kuchkunchixonning o‘g‘li
Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi. XVI
asrning 40-yilariga kelib yirik zadagonlar va sulolalar o‘rtasida
18
Shayxov A. O‘rta Osiyo va Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi. - Toshkent: O‘qituvchi, 2010. 410 b.
19

Movarounnahrning poytaxt shaharlari va mulklari uchun o‘zaro kurashlar yana avj
oldi. Hukmdor xonadoni vakillari o‘rtasida ayniqsa Buxoro va Samarqand uchun
kurash kuchaydi. Bu davrda Samarqandda Kuchkunchixonning uchinchi o‘g‘li
Abdullatifxon (1541-1552 yy.) Buxoroda esa Ubaydullaxonning o‘g‘li
Abdulazizxon (1540-1550 yy.) hukmronlik qilib har ikkalasi ham o‘zini rasmiy
xon deb hisoblar edi.
O‘zaro hamda sulolaviy kurashlar davom etayotgan bir sharoitda
Shayboniyxonning nabirasi Muhammad Yorsulton bir necha oy taxtni
boshqarganidan so‘ng amaldagi hokimiyat Baroqxon (Navro‘z Ahmadxon, 1551-
1556 yy.) qo‘liga o‘tdi. Toshkent va Sirdaryo bo‘yidagi shaharlar hukmdori
bo‘lgan Navro‘z Ahmadxon Buxoroda o‘z hokimiyatini tan oldirish uchun
Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlariga bir necha marta yurishlar
qilib turdi.
1556 yilda Navro‘z Ahmadxon vafot etgach Balx hukmdori
Pirmuhammadxon (1556-1561 yy.) Buxoro taxtiga o‘tiradi. Shunga qaramasdan
1556 yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat
qilib ko‘rdilar. Ammo, o‘sha paytda juda katta nufuzga ega bo‘lgan jo‘ybor shayxi
Xo‘ja Islom tomonidan qo‘llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning
o‘g‘li Abdulla Sulton bunga yo‘l qo‘ymadi. Pirmuxammadxon Balxda qolib taxtni
boshqarayotgan, uning nomiga xutba o‘qitilib, tangalar zarb etilayotgan bo‘lsada,
1557 yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi 19
.
Mustaqil mulklar va yirik zadagonlarning o‘zaro urushlaridan ularning
o‘zlariga qarshi foydalangan Abdullaxon II asta-sekinlik balan Movarounnahr va
Xuroson yerlarini o‘z hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu
harakatlarini jo‘ybor shayxlari Xo‘ja Islom hamda uning o‘g‘li Xo‘ja Sa’dlar faol
qo‘llab-quvvatlab turdilar. 1561 yilda Abdullaxon II Pirmuxammad bilan
aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni (1561-1583 yy.) xon deb e’lon qildi.
Iskandar Sulton nomigagina xon bo‘lib, mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli
19
Jalolov T. Buxoro xonligi tarixidan. - Toshkent: Fan, 2002. 135 b.
20

aralashmas, hokimiyat amalda Abdullaxon II qo‘lida edi. 1583 yilda Iskandar
Sulton vafot etgach Abdullaxon II rasmiy xon deb e’lon etildi.
Shayboniy hukimdorlari orasida Abdullaxon II o‘zining qat’iyatliligi,
yaxshi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan ajralib turadi. U markazlashgan
shayboniylar davlatini tiklash maqsadida bebosh va o‘zlarini mustaqil
hisoblaydigan amirlar, sultonlar, mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz kurash olib
borishga majbur bo‘ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573 yilda Farg‘ona, 1574
yilda Shahrisabz Qarshi, Hisor viloyatlari, 1578 yilda Samarqand, 1582 yilda
Toshkent, Shohruhiya, Sayram, Ohangaron, 1583 yilda Balx, 1584 yilda
Badaxshon, 1588 yilda Hirot va uning atroflari,1595 yilda Xorazm Abdullaxon II
hokimiyati ostiga birlashtirildi. Tinimsiz urushlardan charchagan joylardagi
mahalliy aholi ko‘p hollarda Abdullaxon II ning markazlashtirish siyosatini
qo‘llab-quvvatlar edi 20
.
Abdullaxon II uzoq yillik olib borilgan urushlardan so‘ng butun
Movarounnahr, Hisor, Xurosonning katta qismi, Xorazm va Turkistonni qo‘lga
kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga erishdi. Ammo, hududiy
jihatdan juda katta bo‘lgan bu davlat siyosiy jihatdan o‘ta mustahkam emas edi.
Bu davlatning kuch-qudrati hokimiyat tepasida turgan hukmdorning shahsiy
fazilatlariga suyanar hamda unda mustahkam davlatchilik tizimi yaratilmagan edi.
Aynan shuning uchun ham 1598 yilda Abdullaxon II vafot etgach, oradan qisqa
muddat o‘tib qiyinchiliklar va jangu-jadallar natijasida tiklangan bu davlat
inqirozga yuz tutda, hamda hokimiyat tepasiga boshqa sulola vakillari keldilar.
Ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. XIV asrning boshlarida
Movarounnahrning Muhammad Shayboniyxon tomonidan bosib olinishi bu
hududlarning xon urug‘i vakillari bo‘lgan o‘zbek sultonlari tomonidan bo‘lib
olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon ba’zi qabila boshliqlariga
ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60-yilllaridan boshlab Buxoro
shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi sifatida e’tirof etilgannidan
so‘ng qonun kuchiga ega bo‘lgan barcha hujjatlar Buxorodan chiqarilgan.
20
Akramov X. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy tuzilmalari. Toshkent: Sharq. 1997. 145 b
21

Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini tashkil etgan ko‘p sonli amaldorlar
guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan. Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi
viloyatlar va tumanlarga bo‘lingan. Mirza Devonning ma’lumot berishicha,
Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga xos an’ana va qonunlar o‘rnatilgan bo‘lib,
joylardagi yuqori mansabga ega bo‘lgan zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan
hokimlikka ko‘tarilgan. Yirik hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati xon
tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining
somoniylardan temuriylargacha bo‘lgan davrida qaror topgan davlat boshqaruvi
qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos
an’analar ham mavjud bo‘lgan. Xon-cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z
atrofida viloyat, tuman hokikimlari hamda nufuzli qabila boshliqlarini
birlashtirganidan so‘ng mustaqil siyosat olib borgan. Ammo, ayrim viloyat
hokimlari mavqei kuchayib markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ygan holatlar
ham bo‘lib turgan. Bunday holat ayniqsa Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u
buysunmas hokimlarning barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi. Shayboniylar
davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun-qoidalariga qattiq rioya
qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki suloladan eng
ulug‘ yoshli shaxsga o‘tish tartibi dastlabki shayboniylar davrida saqlanib qolgan
bo‘lsada, XVI asrning 40-yillaridan boshlab vorisiylikda otadan bolaga o‘tish
an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq bir shaklga tushadi. Ammo,
bu holat uzoq davom etmadi. Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali
amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va tumanlar
qo‘lida mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular yordamida
hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan.
Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar davrida ham eng oliy davlat
idorasi-dargoh hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo‘lib, bu idora saroy
devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha
masalalarni hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda
odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy,
moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda
22

qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib, hayotga tadbiq etilgan.
Ta’kidlash joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi
kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi
kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi diniy
ulomolarning fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim vazifalardan
biri naqib hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega
bo‘lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga
ko‘ra, rasmiy qabul marosimlarida naqibning oliy hukmdordan chap tomonda
birinchi bo‘lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi.
Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham naqibning
nomi birinchi bo‘lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi siyosati
hamda harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida
qaralgan Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o‘z
naqibini jo‘natgan 21
.
Harbiy yurishlarni uyushtirish, urushlarni davom ettirish yoki to‘xtatish,
raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o‘rganish kabi vazifalar ham
naqibga yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul qilgan.
Manbalarga ko‘ra, naqiblarga o‘ta ma’suliyatli bo‘lgan elchilik vazifalari ham
yuklatilgan. Shayboniy hukmdorlari naqiblik lavozimiga asosan payg‘ambar
avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar.
Shayboniylar davlatidagi muhim mansablardan yana biri otaliqdir. Bu mansabga
tayinlangan shaxs, avvalo, voyaga yetmagan shahzodaning tarbiyasi uchun mas’ul
bo‘lgan. Mazkur lavozim egasi shahzodaga otaliq qilib, otasining o‘rnini
bosadigan darajada tarbiya bergan. Otaliqlar shahzodalarga mulk qilib berilgan
viloyatlardagi xon hokimiyati siyosatini belgilash va amalga oshirishda katta
ahamiyatga ega bo‘lganlar. Xonlar voyaga yetmagan shahzodalarga viloyatlarni
mulk sifati taqsimlab berganda ularni doimiy nazorat qilish uchun o‘zining
21
Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti, 2015.
156 b
23

ishonchli kishilarini otaliq qilib tayinlagan. Bunday hollarda shahzodalar voyaga
yetguniga qadar ma’lum viloyatlardagi boshqaruv ishlari otaliqlar qo‘lida bo‘lgan.
Otaliqlar amalda butun bir viloyat taqdirini, uning markaziy hokimiyat bilan
munosabatlarini hal qilganlar. Davlat ishlarida ko‘kaldosh (aynan ma’nosi-bir
onadan sut emgan) mansabi ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ko‘kaldoshlar
davlat bilan do‘stona va dushmanlik munosabatida bo‘lganlar haqida ma’lumotlar
to‘plagan. Shuning uchun ham ko‘kaldosh dargohning eng ishonchli kishilaridan
hisoblanib, bu amaldagi kishilarning vazifasi mamlakatda oliy hukmdor olib
borayotgan siyosat daxlsizligi, unga fuqaroning munosabatlarini o‘rganishdan
iborat bo‘lgan. Ko‘kaldoshlar yuqori mavqega ega bo‘lib, badavlat kishilar
bo‘lgan. Toshkent va Buxoroda ko‘kaldoshlar o‘z mablag‘lari hisobidan madrasa
qurdirgani ma’lum. Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki
munosabatlariga oid bo‘ladigan tadbirlarni boshqarib turgan. Chunonchi, oliy
hukmdor bilan shahzodalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatilgan tartib asosida
yo‘lga qo‘yish, xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini
xonga yetkazish kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
Shuning uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri shikor lavozimi
ma’suliyatli hisoblangan. Amiri shikorning vazifasi xon va sultonlarning ovlarini
uyushtirib turish bo‘lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi qishloqlar aholisi o‘z ot-
ulovi, qurol-aslahasi bilan kelib xon va sultonlarning ov o‘tkazishlarida ularga
yordam berish, ular qo‘nib qolganlarida qo‘noq hamda oziq-ovqat bilan ta’minlash
ishlari ham qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli
ovchi qushlar (lochin, burgut-E.B.), tozi itlar va boshqalar” ni tayyorlash ham
amiri shikorning zimmasida bo‘lgan. Davlat dargohidagi xavfsilikni ta’minlash,
ichki tartib qoidalar, keldi-ketdidan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shahs
zimmasida bo‘lgan. Ushbu mansab chap eshikog‘aboshi, o‘ng eshikog‘aboshi,
eshikog‘aboshi kabi lavozimlarga taqsilanib, bu xizmat vakillari urush paytlarida
oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar.
Umuman olganda, A.Ziyo tadqiqotlariga ko‘ra, o‘sha zamonlarga xos ravishda
24

davlatning biror-bir xizmat idorasi, xizmat turi namoyondalari urush paytlarida
o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifalariga qo‘shimcha ravishda harbiy faoliyat bilan
ham shug‘ullanib kelganlar. Bu holatni miroxo‘r (oliy hukmdorga tegishli yilqi,
ot-ulov, ularning ta’minoti kabilarga mas’ul), shig‘ovul ( chet el elchilarini qabul
qilish bo‘yicha maxsus xizmat boshlig‘i), qushbegi, chuhraboshi (maxsus harbiy
qism boshlig‘i), bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati orqali ham
ko‘rishimiz mumkin. YA’ni, ular o‘z idoraviy vazifalaridan tashqari harbiy
yumushlarni ham bajarib kelganlar. Mamlakatning siyosiy hayotida, davlat
boshqaruvida harbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, qo‘shin
boshliqlarining (umaro) ham o‘rni katta edi. Dargohdagi harbiy ishlar bilaan
bog‘liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-aslaha xizmati boshlig‘i) vazifalaridan
tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug‘begi kabi xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki
va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan
istilochilik yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin
boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati kabilar katta ahamiyat kasb etgan 22
.
Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari,
ulamolar, shayxlar va xojalarning ham mavqei katta bo‘lgan. Eng kuchli
hukmdorlar ham ulamolar bilan hisoblashishga majbur bo‘lganlar. XVI asrning
boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning davlat ishlariga siyosiy ta’sirini
anchagina pasaytirishga muvaffaq bo‘lgan va diniy hamda dunyoviy hokimiyatni
o‘z qo‘l ostida birlashtirgan edi. Oradan ko‘p o‘tmasdan Buxoro xonliligining
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida, ayniqsa Buxoro shahrida yirik din
peshvolarining ta’siri yana kuchayadi. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi
Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketadi. XVI asrning
o‘rtalaridan boshlab Jo‘ybor shayxlari oliy hukmdor taqdirini hal qilish
darajasidagi mavqega ko‘tariladilar. Qishloqlarda katta-katta yerlarga, shaharlarda
esa yirik ko‘chmas mulklarga ega bo‘lgan shayxlar yirik zodagonlar va
amaldorlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazganlar. Manbalarga ko‘ra, zabardast
22
Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti, 2015.
226 b
25

shayboniylar hukmdorlaridan biri bo‘lgan Abdullaxon II ham avval Xoja Islom,
keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo‘jalik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga
majbur bo‘lgan. Shayx-ul-islom ham jo‘ybor shayxlari xonadonidan saylangan.
Din peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi diniy
mansablarning mavqei ancha yuqori bo‘lgan.
Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida, boshqaruv
ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va amirlarning harbiy
mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy hukmdorlari harbiy siyosatni
Dashti Qipchoq o‘zbeklarining an’analariga asoslanib olib borganlar hamda bu
jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to‘planadigan ko‘p sonli qo‘shinlarga
tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda,
davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda qo‘shinlarning soni,
harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog‘lar, qo‘shin boshliqlarining harbiy
mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar. Shayboniylar davlatida qo‘shni
to‘plash, qo‘shinning ta’minoti, uning tarkibi, qo‘shinni jangga tayyorlash, qurol-
aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o‘tash, harbiy harakatlarni olib borish
asosan Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlarining harbiy tuzilishiga asoslangan
bo‘lib, unga Shayboniyxon tomonidan dasht o‘zbeklariga xos bo‘lgan ayrim
o‘zgarishlar kiritilgan. Qurol-aslahalarning o‘zgarishi esa Abdullaxon II davriga
to‘g‘ri keladi. Harbiy qo‘shin asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan.
Harbiy harakatlar davrida qo‘shin o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali
jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollaridan foydalangan.
Abdullaxon II davrida pilta miltiqlar paydo bo‘lgan. Qo‘shinda himoya vositasi
sifatida qalqon (sipar), hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va
baxmal mato bilan yopilgan sovut (jovshan) yoki jiba (jeva)-temir yoki po‘latdan
ishlangan maxsus kiyim kabilardan foydalanilgan. Shayboniylar qo‘shinining oliy
bosh qo‘mondoni xonning o‘zi hisoblangan. Alohida bo‘linmalar-o‘ng qanot, so‘l
qanot, qalb, qorovul va hirovullarga xonning o‘g‘illari, qarindoshlari yoki jangda
sinalgan, tajribali va dovyurak nuyonlar (yoki sultonlar) boshliq qilib tayinlangan.
Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi Shayboniylar qo‘shini ham o‘n minglik (tuman),
26

minglik, yuzlik, o‘nlik bo‘linmalarga bo‘lingan. Shayboniylar qo‘shini asosan qalb
deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or(so‘l qanot)
qismlaridan va hirovul (qo‘shinning orqa qismi) dan tashkil topgan. Manbalarda
qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb ham eslatiladi.
Qo‘shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib
borgan. Uning olidida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism ilg‘or
bo‘lgan. Shuningdek, umumiy qo‘shin oldida qorovul deb ataluvchi maxsus qism,
qo‘shinning o‘ng va so‘l qanotlari oldida boruvchi kichik g‘o‘l deb nomlanuvchi
bo‘linmalar hamda qo‘shin ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanox
harakat qilgan 23
. Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada
turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo‘linma hamda
zabongiri, ya’ni, dushman tomonidan “til” to‘tib keluvchi maxsus bo‘linma va
xabargiri-dushman to‘g‘risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus bo‘linmalar
ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari
o‘tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek
navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Qo‘shinni yig‘ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to‘lash hamda boshqa
tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor-tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni qurol-
yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldor jevachi bo‘lib, u xonning qurol-
aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. Xon va qo‘shin boshliqlarining alohida
topshiriqlarini bajaruvchi shahslar yasovul (Abdullaxon II davrida-muboshir) deb
atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo‘riqlovchilar qurchi, xon bayrog‘ini ko‘tarib
yuruvchilar yalov bardor deb nomlangan. Abdullaxon II davrida qo‘shinga
zambaraklar joriy etilgan bo‘lib, qo‘shinda to‘pchiboshi mansabi paydo bo‘ladi.
Harbiylar ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo
turlari maxsus harbiy sudyalar-qozi askar hamda mufti askar tomonidan ko‘rib
chiqilgan.
23
G‘aniyev U. Shaybonilar xonligi davridagi diplomatik munosabatlar. - Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2013. 56 b
27

II BOB. SHAYBONILAR XONLIGINING IQTISODIY, MADANIY
VA TASHQI SIYOSATI
2.1. Iqtisodiy hayot va dehqonchilik rivoji
XVI asrda Buxoro xonligi Markaziy Osiyoda muhim siyosiy va iqtisodiy
markazlardan biri sifatida shakllangan. Bu davrda xonlikda siyosiy hayot dinamik
va murakkab edi, chunki turli sulolalar hokimiyat uchun kurash olib borgan.
Quyida XVI asrda Buxoro xonligidagi siyosiy hayotning asosiy jihatlari haqida
to‘xtalib o‘tamiz XVI asr boshida Buxoro xonligi Shayboniylar sulolasi tomonidan
asos solingan. Sulola Movarounnahrni Temuriylar hukmronligidan so‘ng
egalladi.Muhammad Shayboniyxon (1500– 1510) xonlikning birinchi hukmdori
bo‘lib, u Movarounnahrda markazlashgan davlatni tashkil qilishga harakat qildi.
Biroq Shayboniylar sulolasining hokimiyati barqaror emas edi, chunki sulola
ichida hokimiyat uchun kurash va ziddiyatlar kuzatilgan. Ichki kurashlar va
hokimiyatning zaiflashishi,sulola ichidagi nizolar va amaldorlar o‘rtasidagi
kelishmovchiliklar davlatni zaiflashtirdi. Shayboniylarning ba'zi hukmdorlari
kuchli markazlashuvga intilgan bo‘lsa, boshqalar mahalliy hokimlarni qo‘llab-
quvvatlagan. Bu esa davlatning siyosiy barqarorligini buzdi Din davlat
boshqaruvida qozikalon va ulamolar muhim o‘rin egallagan. Qozikalon lavozimi
(bosh qozilik) faqat diniy masalalarda emas, balki siyosiy hayotda ham katta
ta'sirga ega edi.Ulamolar va diniy rahnamolar ko‘pincha siyosiy qarorlarni
shakllantirishda muhim o‘rin tutgan. Xonlik qozoq xonliklari, ayniqsa, Qosimxon
davridagi kuchaygan qozoq qo‘shinlari bilan to‘qnash kelgan. Bu tashqi tahdidlar
xonlik hududlarini himoya qilishni talab qildi. Shuningdek, Safaviylar davlatining
Movarounnahrga ta’siri kuchli bo‘lib, ular bilan chegara hududlari uchun doimiy
kurash olib borilgan. XVI asr oxirida Shayboniylar sulolasi ichki ziddiyatlar tufayli
zaiflashganidan keyin Buxoro xonligi hukmronligi Ashtarxoniylar sulolasiga
(Joniylar) o‘tdi. Bu o‘zgarish xonlik siyosiy hayotida yangi davrni boshlab berdi.
Buxoro shahri nafaqat siyosiy, balki madaniy va diniy markaz bo‘lgan. Bu shahar
xalqaro savdo yo‘llarida joylashgani sababli xonlikning iqtisodiy ahamiyati ham
28

katta edi. Umuman, XVI asrda Buxoro xonligida siyosiy hayot ichki kurashlar,
tashqi tahdidlar va diniy-siyosiy rahbarlarning o‘zaro ta’siri bilan belgilangan. Bu
davr xonlikning keyingi asrlardagi rivojlanishiga asos bo‘lgan. XVI asrda Buxoro
xonligida iqtisodiy hayot qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo va bojxona
faoliyatlariga asoslangan bo‘lib, Markaziy Osiyodagi iqtisodiy markazlardan biri
sifatida rivojlangan. Quyida xonlikdagi iqtisodiy hayotning asosiy jihatlari haqida
ma'lumot beraman: Qishloq xo‘jaligida sug‘orish tizimlari: Sug‘orma dehqonchilik
asosiy o‘rinda edi. Zarafshon daryosi vodiysi va boshqa sug‘orish tizimlari tufayli
qishloq xo‘jaligi yaxshi rivojlangan. Ariq va kanallar orqali dalalar sug‘orilgan.
Asosiy ekinlardan bug‘doy, arpa, sholi, paxta, meva va sabzavot yetishtirilgan.
Paxta xom ashyosi ichki va tashqi bozorlarda savdo qilish uchun muhim mahsulot
edi. Cho‘l va tog‘li hududlarda chorvachilik rivojlangan bo‘lib, qo‘y, tuya, ot va
qoramol boqilgan. Chorvachilik mahsulotlari savdoda ham ahamiyatga ega
bo‘lgan 24
.
Hunarmandchilikning quyidagi sohalari rivojlangan. Buxoroda kulolchilik,
zardo‘zlik, temirchilik, gilamdo‘zlik, teri mahsulotlari tayyorlash va yog‘och
o‘ymakorligi rivojlangan edi.Hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan kiyim-
kechak, idish-tovoq va boshqa mahsulotlar ichki bozorda keng tarqalgan va
eksport qilinardi. Hunarmandchilik ustaxonalari: Shaharlar, ayniqsa Buxoro va
Samarqand, hunarmandchilik ustaxonalari va bozorlari bilan mashhur edi.
Hunarmandlar mahalliy bozorlarga mahsulot etkazib berishdan tashqari, karvonlar
orqali tashqi savdoga ham jalb qilingan. Buxoro xonligi xalqaro savdo yo‘llarida
joylashgan bo‘lib, Ipak yo‘lining muhim bekatlaridan biri edi. Xitoy, Hindiston,
Eronga boruvchi savdo karvonlari Buxorodan o‘tgan. Shaharlar ichida faol
bozorlar tashkil qilingan, tashqi savdo esa ipak, paxta, zargarlik buyumlari, tuz,
ziravorlar va boshqa tovarlar bilan amalga oshirilgan. Xonlik qo‘shni davlatlar
bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatgan. Savdo-sotiqni qo‘llabquvvatlash maqsadida
bojxona tizimi yo‘lga qo‘yilgan. Soliq turlari: Dehqonlardan va savdogarlardan
hosil solig‘i (zakat) va boshqa soliqlar yig‘ilgan. Soliq siyosati iqtisodiy
24
Akramov X. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy tuzilmalari. Toshkent: Sharq. 1997. 145 b.
29

barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etgan. Savdo bojxonalari:
Xonlikning savdo yo‘llarida bojxona punktlari bo‘lib, bu yerda savdogarlardan boj
to‘plangan. Bu daromadlar davlat byudjetining muhim qismini tashkil qilgan. XVI
asrda Buxoro xonligida tashqi savdo Ipak yo‘li orqali xalqaro savdo tizimiga
qo‘shilgan bo‘lib, bu xonlikning iqtisodiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega edi.
Tashqi savdoda quyidagi mahsulotlar asosiy o‘rin tutgan: 1. Ipak Buxoro xonligi
ipak ishlab chiqarish va eksport qilishda muhim o‘rin egallagan. Ipak matolari
Markaziy Osiyo, Hindiston, Eronga va Yaqin Sharq mamlakatlariga jo‘natilgan.
Xitoydan olib kelingan xom ipakni qayta ishlash va uni sifatli mato shaklida
eksport qilish rivojlangan edi. Paxta va paxta mahsulotlari Paxta xomashyosi va
undan tayyorlangan matolar savdoda muhim ahamiyatga ega edi. Paxta
mahsulotlari Yevropa va Hindistonga eksport qilingan. Chorvachilik
mahsulotlari :Qo‘y terisi, jun, charmdan tayyorlangan buyumlar va otlar
xonlikning asosiy eksport mahsulotlaridan biri edi. Dehqonchilik mahsulotlari:
Bug‘doy, arpa va sholi kabi don mahsulotlari mahalliy ehtiyojlarni qondirish bilan
birga, ba’zi hududlarga eksport qilingan. Zargarlik buyumlari va qimmatbaho
metallar:Buxoro hunarmandlari tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari
(oltin, kumush taqinchoqlar) va qimmatbaho toshlar eksport qilingan. Bu
mahsulotlar Sharq mamlakatlari va Hindiston bozorlarida talabgir bo‘lgan. XVI
asrda Buxoro xonligi Ipak yo‘li tizimi orqali xalqaro savdo markazlaridan biri
bo‘lib, ko‘plab qo‘shni va uzoq davlatlar bilan savdo aloqalarini rivojlantirdi.
Quyida xonlikning asosiy savdo hamkorlari va yo‘nalishlari haqida batafsil
ma’lumot keltiriladi:Hindiston Buxoro xonligining eng muhim savdo
hamkorlaridan biri edi. Buxoro savdogarlari bu mamlakatga paxta, jun, charmdan
tayyorlangan mahsulotlar va ziravorlar eksport qilgan 25
. Hindistondan Buxoroga
ipak, shakar, ziravorlar, qimmatbaho toshlar va Hindiston mahsulotlari
keltirilgan.Buxoro xonligi Xitoy bilan savdo aloqalarini Ipak yo‘li orqali amalga
oshirgan. Xitoydan ipak, chinni idishlar, qimmatbaho buyumlar va choy import
25
Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti, 2015.
1 56 b
30

qilingan.Xitoyga Buxoro orqali paxta, qorako‘l terisi va zargarlik buyumlari
yetkazib berilgan. Eron bilan savdo aloqalari ikki davlat o‘rtasidagi siyosiy
ziddiyatlarga qaramay davom etgan. Buxorodan Eronga qorako‘l terisi, paxta
matolari va zargarlik buyumlari eksport qilinib, Erondan ipak va ipak mahsulotlari,
ziravorlar va qimmatbaho buyumlar import qilingan. XVI asr oxiriga kelib Buxoro
xonligi va Rossiya o‘rtasidagi savdo aloqalari faollashdi. Rossiyaga jun, qorako‘l
terisi, paxta mahsulotlari va ziravorlar eksport qilinib, Rossiyadan temir, asbob-
uskunalar, qurol-yarog‘ va sanoat mahsulotlari keltirilgan.Qozoq xonliklari bilan
savdo aloqalari ko‘proq chorvachilik mahsulotlariga asoslangan. Qozoqlardan
otlar, teri va jun sotib olingan. Buxoro ularga don mahsulotlari va boshqa
tovarlarni eksport qilgan.
Movarounnahrdagi qo‘shni xonliklar: Samarqand, Toshkent, va boshqa
mahalliy hududlar bilan faol ichki savdo olib borilgan. Arab mamlakatlari,
xususan, Arabiston yarimoroli va O‘rta Sharq davlatlari bilan savdo qilinib, bu
hududlarga ipak, paxta mahsulotlari va qorako‘l terisi eksport qilingan. Sharqiy
Turkiston hududlari bilan faol savdo aloqalari amalga oshirilgan. Bu yerda asosan
chorvachilik mahsulotlari va ipak mahsulotlari muhim rol o‘ynagan. Xulosa qilib
aytganda, Buxoro xonligi Ipak yo‘lining strategik markazida joylashgan bo‘lib,
Hindiston, Xitoy, Eron, Rossiya va qo‘shni hududlar bilan faol savdo aloqalarini
olib borgan. Bu savdo xonlikning iqtisodiy rivojlanishi va xalqaro savdo tizimidagi
o‘rnini mustahkamladi. XVI asrda Buxoro xonligiga xalqaro savdo yo‘llari orqali
turli davlatlardan mahsulotlar olib kelingan. Buxoro xonligi o‘zining strategik
geografik joylashuvi tufayli Ipak yo‘lining muhim markazlaridan biri bo‘lib, bu
unga dunyoning turli mintaqalaridan mahsulotlarni import qilish imkonini bergan.
Quyida asosiy manbalar va import mahsulotlari keltiriladi: Ziravorlar (masalan,
qalampir, dolchin, chinnigullar) Qimmatbaho toshlar va metall buyumlar Ipak va
ipak matolar Shakar va shirinliklar Hindiston savdogarlari karvonlar orqali
Buxoroga mahsulot olib kelishgan, ayniqsa ziravorlar va qimmatbaho toshlar
mashhur bo‘lgan. Xulosa qilib aytganda, Buxoro xonligi Hindiston, Xitoy, Eron,
Rossiya, Arab davlatlari va qo‘shni mintaqalardan keng turdagi mahsulotlarni olib
31

kelgan. Bu import tovarlari xonlikning ichki bozorini boyitgan va iqtisodiy
hayotga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. XVI asrda Buxoro xonligida savdo-sotiq
Shayboniylar sulolasining hukmronligi davrida, xususan, Ubaydullaxon (1533–
1540) boshqaruvi vaqtida ayniqsa rivojlangan. Bu davrda xonlikning savdo-sotiq
faoliyatida quyidagi yutuqlar kuzatilgan: Ubaydullaxon davrida iqtisodiy
barqarorlik.Ubaydullaxon hokimiyati markazlashgan boshqaruvni kuchaytirib,
mamlakat ichida siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlagan. Bu savdo
aloqalarining rivojlanishi uchun qulay muhit yaratgan. Xonlikning asosiy
shaharlari, xususan, Buxoro, Samarqand, va Karmana xalqaro savdo markazlari
sifatida faoliyat ko‘rsatgan.Ubaydullaxon tashabbusi bilan Ipak yo‘li savdo yo‘llari
faol qo‘llab-quvvatlangan va karvon yo‘llarining xavfsizligi ta’minlangan. Xalqaro
savdo orqali Buxoro xonligi Hindiston, Xitoy, Eron va Rossiya bilan iqtisodiy
aloqalarni mustahkamladi.Ubaydullaxon davrida ichki bozorlarda mahsulot ishlab
chiqarish hajmi oshgan, bu esa tashqi savdoga salmoqli hissa qo‘shgan.
Hindistondan olib kelingan qimmatbaho toshlar, chinni va ziravorlar hamda
Buxorodan Hindistonga eksport qilingan jun, paxta va qorako‘l mahsulotlari bu
savdoning muvaffaqiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi. Xulosa:Ubaydullaxon davrida
siyosiy barqarorlik, savdo yo‘llarining xavfsizligi va infratuzilmaning rivoji tufayli
Buxoro xonligida savdo-sotiq alohida yuksalishga erishgan. Bu davr savdo
aloqalari, ayniqsa, xalqaro savdoda Buxoro xonligining mavqeini
mustahkamlashga yordam bergan.
32

2.2. Madaniyat va ilm-fan rivoji
Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig‘ilardi,
qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog‘lar va
tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik,
kulolchilik, temirchilik , qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish
ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda
sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip
gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako‘l va boshqalar) Xindiston, Arab
o‘lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o‘lkalarga qatnagan.
Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar.
Turli maqsadga mo‘ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada
nafaqat sulola namoyandalari, balki o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan katta moddiy
imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi
Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko‘kaldosh nomi
bilan bog‘liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab.
Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon,
Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko‘kaldosh madrasasi, Baroqxon
madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko‘plab mana
shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar
va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar. Manbalarda, birgina Abulloxon II davrida
mintaqada bir ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan
va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o‘rni
katta bo‘lgan. Avvalo, ularning o‘zlari nihoyatda o‘qimishli shaxslar edilar.
Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko‘chkinchixon, Ubaydulloxon,
33

Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va
dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega bo‘lganlar. Muhammad Shayboniyxon
yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga
katta rag‘bati bo‘lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo‘lgani
ma’lum.
Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini
yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”,
Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”,
Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro‘zbekxonning
“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir.
Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul
Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o‘tilgan mavzuga xulosa
yasaladi.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo‘lgan Hirot, XVI
asrga kelib o‘z mavqieni yo‘qotdi, avval shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi
Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga
ko‘chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O‘rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki
Eron, Afg‘oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning
ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o‘lkada o‘sha zamon madaniyati va
adabiyotining turli sohalarida ancha – ko‘zga ko‘ringan vakillar yashab ijod
etishgan 26
.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy
san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566
yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti
Shuaro” nomli O‘rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir.
Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O‘rta Osiyoning boshqa shaharlarida
26
Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro davlat universiteti nashriyoti, 2015. 56
b
34

yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan.
Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini
ko‘rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O‘zbek tilida adabiy va
tarixiy asarlarning paydo bo‘lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma”
shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni
ham o‘zbek tilida yozilgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan
muvaffaqiyatli shug‘ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va
yurishlar bilan band bo‘ldi. Lekin, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib
iste’dodi bilan o‘z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo‘lib yashagn edi.
U qaerda bo‘lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan
aloqa bog‘lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda
munozaralar uyushtirar edi. Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot
bilan shug‘ulanadi. U “Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar)
voqeasi haqida so‘zlar ekan, “ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim,
vam g‘azal tugamaydir erdim” deydi. Bobur o‘zbek klassik adabiyotining, ayniqsa,
Alisher Navoiyning boy adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz
san’atkorlarining adabiy tajribalarini o‘rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib
asari uni butun dunyoga tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi
tomonidan Yuliy Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi
“Boburnoma”dir. Bu
asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga o‘zbek prozasining yodgorlikdir.
Shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va
boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi 27
.
27
Juraev E. Buxoro xonligining siyosiy tuzilmasi. - Toshkent: Markaziy Osiyo tarixi, 2010. 2 26 b.
35

Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular
islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn”
nomli she’riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti
Boburiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular
jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari
XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok
bo‘lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib
ko‘rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o‘zbek tiliga tarjima
qilinadi. Ulug‘bekka bag‘ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy”
degan asarning o‘zbek tiliga tarjima qilinganligi o‘zbek tilining ta’sir doirasi
kengayib borganidan dalolat beradi.
O‘z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini
Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo‘lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O‘rta
Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor.
Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o‘zi ham o‘z zamonasining o‘qimishli odami
edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o‘zining Eroniy
dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi
vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ullomalarga hurmat
katta, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o‘zi bilan barobar
kichkina go‘zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur’onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning
nimqadam tafsifchilari bo‘lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e’tiroz ham
bildirgan edi.
36

XULOSA
Shaybonilar xonligining siyosiy tizimi murakkab va dinamik tuzilishga ega
bo‘lgan. Bu davrda xonlarning hokimiyati, siyosiy tuzilma, harbiy tizim, va tashqi
siyosat o‘rtasida o‘zaro ta’sirlar va qarama-qarshiliklar yuzaga kelgan. Xonning
mutlaq hokimiyati, shuningdek, amaldorlar va harbiy rahbarlar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar, davlatning ichki siyosatini shakllantirgan. Xonlikda siyosiy kuchlar
doimiy ravishda o‘zaro murosa va kurashlar bilan o‘zgarib turardi. Shaybonilar
xonligining siyosiy tizimi asosan monarxik tuzilishga asoslangan bo‘lib, xonning
hokimiyatini mustahkamlash uchun yuqori darajadagi amaldorlar, harbiy rahbarlar
va diniy rahbarlar o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Xonning qarindoshlari va ishonchli
amaldorlar siyosiy tizimni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynagan. Bu tizim
ichki nizolarni va tashqi tahdidlarni yengish uchun kuchli harbiy va diplomatik
yo‘llarni ishlab chiqqan.
Shaybonilar xonligi davrining o‘rganilishi nafaqat tarixiy ma’lumotlarni
to‘plash uchun, balki o‘sha davrning siyosiy va ijtimoiy tizimlarini tahlil qilish
orqali, zamonaviy O‘zbekiston tarixiga bo‘lgan o‘zgacha qarashlarni shakllantirish
uchun ham muhimdir. Ushbu bobda Shaybonilar xonligining tashkil topishi,
xonlikning siyosiy tuzilmasi, hokimiyatning shakllanishi va xonning mutlaq
hokimiyati tahlil qilindi. Xonlarning o‘zaro qarama-qarshiliklari va siyosiy
tizimdagi o‘zgarishlar haqida keng ma’lumot berildi. Xonning qarindoshlari va
harbiy rahbarlarning siyosiy tizimdagi o‘rni va ularning davlatni boshqarishdagi
37

roli tahlil etildi. Ikkinchi bobda Shaybonilar xonligining tashqi siyosati, qo‘shni
davlatlar bilan aloqalari va diplomatik strategiyalari haqida gapirildi. Xonlikning
Xiva, Farg‘ona, Samarqand va Rossiya bilan olib borgan diplomatik aloqalari,
shuningdek, harbiy va diplomatik faoliyatining o‘rni haqida batafsil tahlil berildi.
Shu bilan birga, har bir bobda Shaybonilar xonligining siyosiy tizimiga bo‘lgan
o‘zgarishlar va rivojlanishlar haqida asosiy xulosalar chiqarildi. Bu xulosalar, o‘z
navbatida, o‘sha davr siyosatining bugungi zamonimizga bo‘lgan ta’sirini
tushunishga yordam beradi.
Shayboniylar davlati tarixida Buxoro xonligining tutgan o‘rni beqiyosdir.
Ushbu ishda xonlikning tashkil topishi, siyosiy tuzilishi, iqtisodiy hayoti, tashqi
siyosati hamda madaniy-ma’naviy yutuqlari tahlil qilindi. Shayboniylar
sulolasining siyosiy faoliyati, ayniqsa davlat boshqaruvi va markazlashgan
hukumat tizimi barpo etilishi, ularning yurt ravnaqi yo‘lida olib borgan islohotlari
muhim ahamiyat kasb etgani ta’kidlandi. Xususan, xonlikda iqtisodiy hayotning
rivojlanishi, dehqonchilik va hunarmandchilikning yuksalishi, savdo-sotiq
aloqalarining kengayishi tufayli mamlakatda barqarorlik ta’minlandi. Madaniyat va
ilm-fan sohalaridagi yutuqlar, xususan, madrasa va kutubxonalar faoliyatining
kuchayishi, mashhur olim va shoirlarning yetishib chiqishi Buxoro xonligini islom
olamidagi muhim ilmiy-ma’rifiy markazlardan biriga aylantirdi. Shuningdek,
tashqi siyosatda olib borilgan oqilona siyosat tufayli Buxoro xonligi o‘z mavqeini
saqlab qolishga va qo‘shni davlatlar bilan do‘stona munosabatlarni rivojlantirishga
erishdi. Bu esa xonlikning uzoq muddat barqaror yashab qolishiga zamin yaratdi.
Umuman olganda, Shayboniylar davri va Buxoro xonligi tarixi o‘zbek
davlatchiligi taraqqiyotida muhim bosqich bo‘lib, u zamonaviy tarixiy va madaniy
o‘zlikni anglashda muhim manba hisoblanadi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.: O‘zbekiston, 2017. 56 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat‘iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. –T.: O‘zbekiston, 2017. 77 b
II. Ilmiy adabiyotlar:
3. Jalolov T. Buxoro xonligi tarixidan. - Toshkent: Fan, 2002. 235 b.
4. Akramov X. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy tuzilmalari. Toshkent: Sharq.
1997. 345 b.
5. Qodirov M. Shaybonilar xonligi va uning siyosiy tizimi. - Buxoro: Buxoro
davlat universiteti nashriyoti, 2015. 356 b.
6. Shayxov A. O‘rta Osiyo va Buxoro xonligining tarixiy rivojlanishi. -
Toshkent: O‘qituvchi, 2010. 410 b.
7. G‘aniyev U. Shaybonilar xonligi davridagi diplomatik munosabatlar. -
Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2013. 256 b.
8. Sultonov O. O‘rta Osiyo tarixi: Shaybonilar davri. Toshkent: Nauka, 2008.
410 b.
9. Ismoilov F. Shaybonilar xonligining ijtimoiy tuzilmasi. - Samarqand:
Samarqand davlat universiteti nashriyoti, 2017. 356 b.
39

10. Juraev E. Buxoro xonligining siyosiy tuzilmasi. - Toshkent: Markaziy Osiyo
tarixi, 2010. 326 b.
11. Tursunov B. Buxoro va Samarqand: Shaybonilar xonligi davridagi shaharlar.
- Toshkent: O‘zbekiston, 2005. 430 b.
12. Aliyev K. Shaybonilar xonligining tarixiy ahamiyati. - Buxoro: Buxoro
davlat nashriyoti, 2010. 256 b.
13. Fayzullayev A. Shaybonilar xonligi davrida siyosiy tizimlar. - Toshkent:
Xalq nashriyoti, 2009. 345 b.
14. Tursunov N. O‘rta Osiyo tarixidagi Shaybonilar xonligining o‘rni. -
Toshkent: Iqtisod-Moliya nashriyoti. 2010. 278 b.
15. Bekmurodov M. Shaybonilar xonligi davridagi ijtimoiy va iqtisodiy tuzum. -
Toshkent: O‘zbek universiteti nashriyoti, 2016. 345 b.
16. Mirzaev S. Shaybonilar xonligi va uning qo‘shni davlatlar bilan
munosabatlari. - Toshkent: Akademiya., 2015. 355 b.
17. Xudoyberganov S . Buxoro xonligining mustahkamlanishi va siyosiy
tuzilmasi . - Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2018. 355 b.
Internet resurslari:
18. Muhammad Shayboniyxon va Shayboniylar davlati. Bu haqda bizga nimalar
ma’lum // https://zarnews.uz/uz/post/muhammad-shayboniyxon-va-
shayboniylar-davlati-bu-haqda-bizga-nimalar-malum . 29.04.2025-y.
19. Muhammad Shayboniyxon – Tarix • Sinaps //
https://tarix.sinaps.uz/hodisa/muhammad-shayboniyxon/ .30.04.2025-y.
40

2 bob. 4 paragrif

Sotib olish