Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 129.9KB
Покупки 5
Дата загрузки 23 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va harbiy ish

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETI
Tarix fakulteti 
O’zbekiston tarixi kafedrasi
Kurs ishi
Mavzu.  Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va
harbiy ish
Bajardi:  
Tekshirdi:
Toshkent 2Mundarija:
Kirish
I-BOB. Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi
1.1. Shayboniylar davlatida qo’shin tarkibi
1.2. Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar
II-BOB. Shayboniylar davlatida harbiy ish 
2.1. Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi
2.2. Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar
Xulosa
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 3Kirish
  Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.  Jаmiyatimiz mа’nаviyatini yuksаltirishgа
ustuvor   yo’nаlish   berilayotganligining   аsl   boisi   ham   shundаki,   har   tomonlаmа
tаrbiya   ko’rgаn,   mа’rifаtli,   mа’nаviyati   yuksаk   milliy   g’oya   vа   milliy   istiqlol
mаfkurаsi g’oyalаrini o’z ongidа qаror toptirgаn komil insonlаrni voyagа yetkаzib
borish   ko’p   jihatdаn   mа’nаviyat   sohasidagi   sаy-harаkаtlаr   tizimidа   yoshlаrgа,
tаlаbаlаrgа   tаriх   tа’limini   berish,   O’zbekiston   tаriхi   fаnini   o’qitish,   bu   fаndаn
tа’lim berish sifаtini dаvr tаlаblаri dаrаjаsigа ko’tаrish alohida o’rin tutаdi.
Shu   munosаbаt   bilаn   mustаqillik   yillаridа   bu   borаdа   qаtor   muhim   tаdbirlаr
аmаlgа oshirildiki, ulаr o’zining ijobiy sаmаrаsini berа boshlаdi. XV asr oxirlariga
keiib   temuriyzodalaning   o’zaro   taxt   taiashishlari   Xuroson   va   Movarounnahr
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Siyosiy tanglik avj olib, madaniy
hayotizdan chiqdi. Dehqonchilik, savdo-sotiq va boshqa hududlar bilan bo’ladigan
madaniy   aloqalarga   putur   yetdi.   Movarounnahr   mayda   hokimliklarga   bo’linib
ketdi. 
            Kurs ishi mavzusining o’rganilishi darajasi.   Muhammad Shayboniyxon va
uning   O’zbek   davlatchiligi   tarixida   tutgan   o’rni   bugungi   kunga   qadar   alohida
tadqiqot ob’yekti sifatida o’rganilamagan bo’lasada bir guruh mahalliy va xorijlik
tadqiqotchilarning asarlarida mavzuga oid qimmatli ma’lumotlar uchraydi. 
Xususan,   Ahmad   Zaki   Validiy   To’g’on,   Muhammad   Fuod   Ko’prulu,   K.
Eraslon,   M.   Kafali,   N.N.   Tumanovich,   Tanju   O’ral   Seyhan,   Charlz   R’yo,
amerikalik   olim   A.   Bodrogligeti,   amerikalik   taniqli   turkiyshunos   olim   E.   Olvort,
R.Grosset,   major   olimlaridan   H.Vamberi,   Ya.Ekmann,   rus   sharqshunoslaridan
V.V.Bartold,   A.A.Semenov,   B.   D.Grekov,   A.   Yu.Yakubovskiy   va   boshqalarning
tarixiy asarlari kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari shu davrgacha Shayboniyxon
ijodini   tadqiq   qilingan   Akbiyik   O’zay,   Temur   Xo’ja   o’g’li   dissertatsiya   ishlarini
kiritishimiz mumkin. 
Kurs   ishining   davriy   chegarasi   sifatida .   Muhammad   Shayboniyxon
yashagan   va   hukmronlik   qilgan   davr   oralig’idagi   1451   –   1510-yillar   belgilangan. 4Bu   davrda   ro’y   bergan   voqea-hodisalar,   siyosiy   jarayonlar,   murakkab   tarixiy
jarayonlar tarixi yoritib berilgan. 
Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari.   Muhammad   Shayboniyxon   shaxsi,
uning   hukmronlik   davri   tarixi,   davlat   boshqaruvi   va   siyosiy   jarayonlar,   bu
masalaning   davlatchilik,   madaniy   hayot   rivojida   tutgan   o’rnini   ilmiy   tadqiq   etish
va umumlashtirish bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi hisoblanadi. 
Kurs ish doirasida quyidagi ilmiy vazifalarni hal etish rejalashtirilgan: 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   hayot   yo’li   yoritilgan   manbalarni   tahlil
qilish; 
– XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi
siyosiy ahvolni o’ranish; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   markazlashgan   davlatga   asos   solishi   va
uning ahamiyatini ko’rsatib berish; 
– Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari va sarkardalik faoliyatini
yoritish; 
–   Muhammad   Shayboniyxon   hukmronligi   davrida   davlat   boshqaruvi
soxasidagi o’zgarishlarni tahlil qilish;
–   Muhammad   Shayboniyxon   hukmronligi   davrida   Movarounnahr   va
Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni ko’rsatib bersih; 
–   Muhammad   Shayboniyxon   hukmronligi   davrida   madaniy   hayot   va
me’morchilikka berilgan etiborni aniqlash; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   ilm-fan   sohasiga   qo’shgan   hissasini
ko’rsatib berish; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   hayot   yo’lini   ilmiy   adabiyotlar   va
manbalar orqali yoritish. 
Kurs   ishining   ob’yekti   va   predmeti .   Muhammad   Shayboniyxon   faoliyati
tadqiqotning   ob’yekti   sifatida   belgilandi.   Muhammad   Shayboniyxon   davrida   yuz
bergan   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlardagi   o’zgarishlarni
ko’rsatib berish ilmiy tadqiqot ishining predmeti qilib tanlab olindi. 
Kurs ishining manbaviy asoslari.  5Kurs   ishinig   manbaviy   asoslarini   XV   –   XVI   asrlarda   mahalliy   mualliflar
tomonidan   yozilgan   asarlar   tashkil   qildi.   Xususan,   turkiy   tilida   yozilgan
Muhammad   Solihning   “Shayboniynoma   Zaxiriddin   Muhammad   Boburning
“Boburnom”, Xondamirning “Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar, Hofiz Tanish
Buxoriyning   “Abdullanoma”   asarlari   bitiruv   malakaviy   ishining   asosiy   manbasi
bo’lib xizmat qildi. 
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari.   Kurs  ishini  o’rganish  va tahlil
qilishda   dialektikaning   umumfan   –   mantiqiy,   tizimli   yondashuv   va   analiz-sintez
uslublari   hamda   maxsus   tarixiy   –   tarixiy-genetik,   xronologik   va   tarixiy   qiyoslash
uslublaridan   foydalanildi.   Shuningdek,   tarixiy   bilmoqning   xolislik,   sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi.
Turli   manba   va   ma’lumotlarni   tahlil   qilishda   ularga   qiyosiy   va   tanqidiy   nuqtayi
nazardan   yondashildi.   Davr   xususiyatlarini   nazarda   tutgan   holda   voqealar
tarixiylik,   tadrijiylik,   sivilizatsion   yondashuv   usullari   asosida   umumlashtirildi   va
tahlil   etildi.   O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi   Prezidenti   I.A.   Karimov   va
O’zbekiston Respublikasi  Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan
ilmiy-nazariy   ko’rsatmalar,   turli   tadbir,   marosim   va   tantanalarida   so’zlagan
nutqlari,   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   Qarorlarida
belgilangan muhim vazifalar haqidagi ko’rsatmalardan foydalanildi. 
Kurs ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
–   Muhammad   Shayboniyxonning   hayot   yo’li   yoritilgan   manbalarni   tahlil
qilish;
 – XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi
siyosiy ahvol ko’rsatib berildi; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   markazlashgan   davlatga   asos   solish
jarayoni yoritildi; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   harbiy   yurishlari,   sarkardalik   mahoratlari
yoritib berildi; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   davlat   boshqaruvi   soxasidagi   isloxotlari
aniqlandi; 6  –   Muhammad   Shayboniyxon   hukmronligi   davrida   Movarounnahr   va
Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ko’rsatib berildi;
  –   Muhammad   Shayboniyxon   hukmronligi   davrida   madaniy   hayotning
ahvoli aniqlandi; 
–   Muhammad   Shayboniyxonning   ilm-fan   sohasiga   qo’shgan   hissasini
ko’rsatib berildi. 
Kurs   ishi   natijalarining   ilmiy-amaliy   ahamiyati.   Ushbu   Kurs   ishda   turli
ilmiy   ma’lumotlarni   hisobga   olgan   holda,   yangi   uslubiy   va   nazariy   yondashuvlar
asosida   Muhammad   Shayboniyxon   davrining   o’ziga   xos   xususiyatlari   o’rganilib
umumlashtirildi. Bu ishning ilmiy ahamiyatini belgilab beradi. Shuningdek, ushbu
tadqiqot   natijalaridan,   oliy   o’quv   yurtlarida   talabalarga   ma’ruzalar   o’qish
jarayonida,   O’zbekiston   tarixining   tegishli   bo’limlari,   darsliklar   va   o’quv
qo’llanmalari   yozishda,   maxsus   kurslarda   qo’llanma,   monografiya   va   risolalar
tayyorlashda, O’zbekistonda tarixiy-madaniy merosni o’rganish va targ’ib qilishda
foydalanish mumkin.
Ishning   hajmi:   Ushbu   kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxat idan tashqari  32  betdan  iborat.
I.BOB.Shayboniylar davlarida qo’shin tuzilishi.
1.1 Shayboniylar davlatida qo’shin tarkibi.
Tarixdan ma’lumki, XI-XVI asrlarda g’arbda Dnepr daryosi va Qora dengiz,
shimoli-sharqda   Irtish   daryosi   va   Balxash   ko’ligacha,   janubda   esa   Xorazm   va
Sirdaryoning  quyi   oqimlari  oralig’idagi  yerlar   Dashti  Qipchoq  deb   yuritilgan.  Bu
hududda dastlab Jo’ji ulusi norai bilan Oltin O’rda xonligi tashkil etilgan. 1
XIV asr
oxirlarida   Oltin   O’rda   xonligi   Amir   Temur   tomonidan   tor-mor   etilganidan   so’ng
parchalanib, bir necha xonliklarga bo’linib ketdi. Volga daryosining o’rta va quyi
oqimlarida   Qozon   va   Ashtarxon   (Hojitarxon)   xonliklari,   Qrim   yarim   orolida
Turkiya ta’sirida bo’lgan Qrim xonligi vujudga keldi. Dashti Qipchoqning sharqiy
qismida   esa   Oq   O’rda   tashkil   topdi.   Bu   katta   hududda   qiyot,   mang’it,   do’rmon,
qushchi,  o’rtachi,   nayman,  tuba,  toyraas,  jot,  xitoy,  uyg’ur,  qorluq,  ushun  (usun),
1
 Abdullanoma 2 kitob T-2000 7karlavut,   ichki,   ming,   tan   gut,   qo’ng’irot   va   boshqa   qabilalar   yashagan.   Bu   ulus
O’zbeklar davlati, uning aholisi «o’zbeklar» deb atalgan.
Dashti   Qipchoqning   sharqiy   qismi,   ya’ni   Oq   O’rdada 2
  shayboniylardan   bo’lgan
Abulxayrxon   (1428-1468)   tarqoq   bo’lgan   mayda   xonliklarni   birlashtirib,   katta
davlatga   asos   soldi.   Keyinchalik   mang’it   urug’lari   ham   Abulxayrxon   qo’l   ostiga
birlashtirildi.   Qozoq   urug’lari   XV   asrning   40-yillarida   Abulxayrxonga
bo’ysunishdan   bosh   tortib   Chu   va   Yettisuv   vohasiga   ko’chib   ketdilar   va
keyinchalik   Qozoq   xonligiga   asos   soldilar   (1465).   Dashti   Qipchoqda   siyosiy
tartibsizliklar,   katta   yer   egalari   bilan   dehqonlar   va   chorvadorlar   o’rtasida   ichki
ziddiyatlar   kuchayishi   natijasida   davlat   zaiflashib   bordi.   Ana   shunday   sharoitda
hokimiyatni   qo’lga   olgan   Abulxayrxonning   nabirasi   Muhammad   Shayboniyxon
(1451-yilda   tug’ilgan,   yoshlik   yillarida   Samarqand   va   Buxoro   madrasalarida
o’qigan)   Dashti   Qipchoqdagi 3
  qabilalarni   birlashtirib,   davlat   hokimiyatini   yanada
mustahkamlaydi.
Amir   Temur   vorislari   o’rtasida   olib   borilgan   to’xtovsiz   feodal   urushlar
temuriylar   davlatining   kuchsizlanishiga   olib   keldi   va   birin-ketin   ular   qaramidagi
davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha bo’lgan keng
raasofada   joylashgan   turkmanlar   bir   necha   qabilalardan   tashkil   topgan   bo’lib,
ko’pincha   o’zaro   kelisha   olmas   edilar.   Lekin   ular   qulay   vaziyatdan   foydalanib
Temuriylar   davlatidan   ajralib   chiqdilar.   Farg’ona   vodiysi   ham   ajralib   mustaqil
davlat   tashkil   etdi.   Bundan   tashqari   forsiy   dehqon   aholi   joylashgan   Hisor   va
Badaxshon   ham   mustaqil   davlatga   aylandi.   Movarounnahrda   temuriy
hukmdorlarning   o’rnini   Abulxayrxonning   nevarasi   Shayboniy   asos   solgan
o’zbeklar   davlati   egalladi.   Temuriylar   davlatining   zaiflashganligi,   tarqoqlikning
kuchayishi   va   hokimlikka   da’vogarlarning   o’zaro   to’xtovsiz   urushlari
shayboniylarning   Turkistonga   hujumi   uchun   zarur   shart-sharoitlar   yaratdi.
Shayboniyxon XV asr oxirlarida Turkistonga bir necha bor yurishlar qilib O’tror,
2
 Buxoro yoxud MOvarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990
3
 Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy 8Sabron,   Yassi   (Turkiston)   shaharlarini   bosib   oldi.U   1499-1507-yillarda   Buxoro,
Samarqand,   Toshkent,   Shohruhiya,   Farg’ona,   Qunduz,   Xorazm,   Balx   va   Hirotni
ishg’ol   qilib,   Movarounnahr   va   Xurosonda   o’z   hokimiyatini   o’rnatdi.Muhammad
Shayboniyxon 4
  boshchiligidagi   ko’chmanchi   o’zbeklar   XVI   asr   boshlarida
Movarounnahr   va   Xurosonni   egallab,   temuriy   shahzodalar   hukmronligiga   chek
qo’ydilar va bu ulkan hududda o’zlarining markazlashgan  davlatiga asos soldilar.
Bu   davlat   poytaxti   avval   Samarqandda   bo’lgan   bo’lsa,   XVI   asr   o’rtalaridan
boshlab Buxoroga ko’chiriladi. Shundan keyin bu davlat Buxoro xonligi deb ham
atala boshladi. Butun XVI asr mobaynida hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab kelgan
shayboniylar   sulolasi   hukmronligi   o’zbek   davlatchiligi   tarixida   katta   ahamiyatga
ega bo’lib, xuddi shu davrda o’zbek xalqining etnik Shakllanishidagi uchinchi davr
boshlandi.   Dashti   qipchoqlik   o’zbeklar   Movarounnahr   va   Xurosondagi   mahalliy
turkiy   xalq   o’zining   azaliy   qon-qarindoshlari   bilan   qo’shilib   ketdi   va   ularga   ham
o’zining nomini berdi. Tarixiy manbalar va tadqiqotlarda XV asrning 20-yillarida
Qipchoq   dashtining   Sharqiy   yerlarida   tashkil   topgan,   qirq   yildart   ziyodroq   hukm
surgan   Abulxayrxon   (1428-1468)   hamda   Movarounnahrda   tashkil   topgan
Muhammad   Shayboniyxon   (1450-151.0)   davlatlarini   ko’chmanchi   o’zbeklar
davlati deb atashgan. Ammo bu unchalik to’g’ri emas, chunki ushbu davlatlarning
asosiy   aholisi   mol   chorvachiligi   bilan   shug’ullangani   holda,   ular   tarkibiga,
shuningdek,   Sirdaryoning  quyi   qismida,   qisman   Xorazm   vohasining   chekkalarida
hunarmandchilik,   dehqonchilik   bilan   shug’ul-lanuvchi   urug’   va   qabilalar   ham
kirgan.   Qipchoq Dashtida o’z ta sirini kuchaytirib Sirdaryo bo’ylaridagi shahar vaʻ
qal alar-ni   qayta   qo’lga   kiritib   mustahkam   o’rnashib   olgach,   qulay   fursat   kutib	
ʻ
turgan   Muhammad   Shayboniyni   1499-1507   yillarda   Buxoro,   Samarqand,
Toshkent, Shohruxiya, Farg’ona, Xoraemni ishg’ol qilib, Movarounnahrni to’la o’z
qo’liga   kiri   tishga   imkon   berdi.1505   yilning   kuzida   Shayboniyxon   qo’shinlari
Xurosonni   zabt   etib   qo’lga   kiritish   harakatlarini   boshlab   Maymana   va   Foryob
gacha bordi. 1506 yil 5 mayda Sulton Husayin Boyqaro vafot etdi. Shundan keyin
barcha  temuriylar   o’e  kuchlarini   birlashti   rib   shayboniylarga   zarba  berish   o’rniga
4
  Shayboniylar davlati va huquqi Toshkent “Adolat” 2007 9hokimiyatni  Badiuzza  mon Mirzo  va Husayin Muzaffar  Mirzo bo’lishib olib ikki
hokimiyatchilik   vujudga   keldi   1506   yilda   Balx   shahri   temuriy   larning   birlashgan
kuchlari   etib   kelmasdanoq   shayboniylarga   taslim   buldi.Shuni   ta kidlash   lozimki,ʻ
M.Shayboniyxon Xurosonga 5
  qarshi  keskin harbiy harakatlarni boshlashdan  oldin
dastlab   o’zining   piri   Mavlono   Muhammad   Xitoyini   elchi   qilib   yuborib,   temu   riy
mirzolarning   jang   qilmasdan   bo’ysunishlarini   taklif   qiladi   Elchi   har   ikkala
Mirzolartomonidan   Bog’i   Jahonro   ulangi   da   qabul   qilinadi.   «Shayboniyxon
aytadiki,   —   deydi   elchi,   —   sizning   ota-bobolaringiz   boshiga   og’ir   kunlar
tushganda,   qiyin   voqealar   yuz   berganda   (Sulton   Abusaid   Mirzo,   Sulton   Husayin
Boyqaro   nazarda   tugilmoqda   —   Z.M.)   bizning   ulug’   darajali   xo   nadonimiz
hoqonlari (Ulug’xon Abulxayrxon) ga borib, itoat shartlarini bajardilar. 
5
 Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018 101.2Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar
          Ma’lumki,   XIV   asr   boshlariga   kelib,   1236   yilda   Botuxon   tomonidan   asos
solingan  Oltin O’rda  davlati   ikki   qismga  bo’linib  ketadi  va  uning  sharqiy qimida
Oq O’rda davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O’zbeklar
mamlakati”   deb   ham   eslatiladi.   XV   asrning   o’rtalariga   kelib   Sharqiy   Dashti
Qipchoq   hududlarida   Jo’jixonning   beshinchi   o’g’li   Shaybon   urug’idan   bo’lgan
Abulxayrxon   ko’chmanchi   o’zbeklar   davlatiga   asos   soldi.   Movarounnahrdagi
o’zaro   kurashlardan   foydalangan   Abulxayrxon   Sirdaryoning   o’rta   oqimidagi   bir
qancha   shaharlarni,   Xorazmning   bir   qismini   bosib   olishga   erishdi.Manbalarning
(Mulla Shodi, “Fathnoma”) 6
 ma’lumot berishicha 864 hijriy (1459-1460 yy.) yilda
Abulxayrxonning katta o’g’li Shohbudog’ vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli
Muhammad   va   besh   yoshli   Mahmud   uyg’ur   Boyshayx   ko’kaldosh   tarbiyasiga
beriladi.   Shohbudog’ning   katta   o’g’li   Muhammad   Shohbaxt   keyinchalik
Shayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning ma’lumot berishicha, Muhammad
Shohbaxt   Shayboniyxon   iste’dodli   shoir   va  sarkarda,   zamonasining   o’qimishli   va
bilimdon   kishilaridan   bo’lgan.   XV   asrning   so’nggi   choragiga   kelib   temuriy
shahzodalar   o’rtasidagi   toj-taxt   uchun   o’zaro   kurashlar   avj   olgan   edi.   Ko’pgina
mulklar   va   viloyatlar,   xususan,   Farg’ona,   Hisor,   Samarqand   bilan   Buxoro,
Toshkent,   Xorazm   o’zlarini   mustaqil   hisoblab,ko’p   hollarda     bir-birlari   bilan
kurash   olib   borar   edilar.   Shuning   uchun   ham   Movarounnahrdagi   temuriylar
saltanati   amalda   mustaqil   boshqariladigan   kichik-kichik   viloyatlarga   bo’linib
ketgan   edi.   Shayboniyxon   esa   temuriylar   hukmronligiga   barham   berish   uchun
bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi.
Temuriylar o’rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa Shayboniyxon qo’shinlarini
qo’llab-quvvatlashda Toshkent  mulki zodagonlari  katta rol o’ynadilar. 1485 yilda
Toshkent   hokimiyatini   mashhur   diniy   arbob   Xo’ja   Ahror   yordamida   Yunusxon
egallagan   bo’lsa,   uning   vafotidan   so’ng   o’g’li   Mahmudxon(1487-1503yy)
Toshkent   taxtini   egallaydi.   Mahmudxon   temuriylarga   qarshi   kurashda
Shayboniyxon   ittifoqini   umid   qilgan   bo’lsa-da,   niyatiga   yeta   olmadi.   1494   yilda
6
 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil  11Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o’rtasidagi nizolar
yanada kuchayib ketdi. Bundan foydalangan Shayboniyxon 1497 va 1499 yillarda
Samarqandga   hujum   uyushtirib,   uni   ikki   marta   qamal   qildi.1500   yilda   Andijon
hokimi   Bobur   Mirzo 7
  Samarqandga   yurish   qildi.   Ammo,   Shayboniyxon   undan
oldinroq   harakat   qilib   Samarqandni   qamal   qildi   hamda   shahar   hokimi   Sulton   Ali
bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni egallash borasidagi
harakatlari  zoye   ketdi.  Bunga  qadar  Shayboniyxon  Buxoroni  ham  qo’lga  kiritgan
edi.   Shundan   so’ng   Shayboniyxon   1503   yil   bahorida   asosiy   qo’shinlari   bilan
Toshkent   hokimi   Mahmudxon   va   Farg’ona   hokimi   Ahmadxonlarga   qarshi   yurish
qilib   Toshkent   viloyatidagi   Shohruhiya   va   boshqa   ko’pgina   qal’alarni   bosib
olishga   erishadi.   Farg’onadagi   Arxian   qal’asi   yonida   bo’lgan   shafqatsiz   jangda
Maxmudxon   halok   bo’ladi   va   Toshkentda   qoldirilgan   uning   o’g’li   Muhammad
Sulton   Shayboniyxon   qo’shinlari   yaqinlashishi   bilan   Toshkentdan   qochib
ketadi.Toshkentga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon qo’shinlarining katta
qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat
va   Buldumsoz   qal’alarini   egallagan   Mahmud   Sulton   bu   hududlardagi   bir   qism
aholini   majburan   Buxoroga   ko’chirishga   buyruq   beradi.   1505   yilda   o’n   oylik
qamaldan   so’ng   ko’chmanchi   o’zbeklar   Urganch   shahrini
egallaydilar.Shayboniyxonning o’zi katta qo’shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga
yurish qildi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy
kuchga   ega   bo’lsa-da,   Shayboniyxonga   jiddiy   qarshilik   ko’rsata   olmadi.   Buning
natijasida   Hisor   viloyati   barcha   tog’li   tumanlari   bilan   birga   Shayboniyxon
ixtiyoriga   o’tdi   va   Qunduz,   Tolqon,   Badahshon   hamda   Balx   ishg’ol
etildi.Shaybonixonning   markazlashgan   davlat   tuzish   yo’lidagi   raqiblaridan   biri
Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari
Shayboniyxonning   janubga   qilgan   harbiy   yurishlaridan   foydalanib
Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlari uyushtiradilar, Buxoro va
Samarqandni   talon-taroj   qilib,   aholini   asir   qilib   olib   ketadilar.   1509   yilda
Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga
7
 Z.M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989 12qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig’noq, Yassi, Savron shaharlarini qo’lga
kiritadi   hamda   Turkistondagi   Xo’ja   Ahmad   Yassaviy   maqbarasini   ta’mirlashga
buyruq   beradi.   Shayboniyxon   1509   yilning   yozida   Marvni   egallashga   muvaffaq
bo’ldi.   Uning   bu   davrga   qadar   bo’lgan   yurishlari   natijasida   Dashti   Qipchoq,
Xorazm,   Movarounnahr   va   Xurosonning   katta   qismi   Shayboniylar   qo’l   ostida
birlashtirildi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning kichik viloyatlariga
yurish   qiladi   hamda   Mashhad   va   Tus   shaharlarini   egallab,   ulardagi   muqaddas
joylarni   ziyorat   qilib,   ba’zi   me’moriy   inshootlarni   ta’mirlashga   buyruq   beradi.
Mashhad va Tus shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondogi Shoh Ismoil asos
solgan   Safaviylar   davlatiga   xavf   soladi.   1510   yilda   Erondan   orqaga   qaygan
Shayboniyxon   uning   izidan   katta   kuch   bilan   yetib   kelgan   Eron   shohi   Ismoil
Safaviy   qo’shinlari   bilan   jangga   kirishdi.   Marv   yaqinida   bo’lib   o’tgan   bu   jangda
Shayboniyxonning   kam   sonli   qo’shinlarimag’lubiyatga   uchradi   hamda
zamondoshlari   tomonidan   “Xalifa   ur-Rahmon   va   Imom   az-Zamon” 8
  deb
ulug’langan   Muhammad   Shohbaxt   Shayboniyxon   bu   jangda   halok   bo’ldi.Marv
yaqinidagi g’alabadan so’ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi kurashda temuriy
shahzoda   Zahiriddin   Bobur   bilan   ittifoqchilikni   taklif   etdi.   Undan   tashqari,
Shayboniyxon   o’limidan   keyinoq   o’zbek   sultonlari   orasida   boshlangan
kelishmovchiliklar   davlatni   zaiflashuviga   olib   keldi   hamda   shayboniylar   keyingi
janglarda mag’lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Huroson va Xorazm qo’ldan
boy berildi. Bobur 1511 yilda Shoh Ismoil qo’shinlari yordamida shayboniylar qo’l
ostidagi   Hisor,   Ko’lob,   Qunduz,   Badaxshon   va   Qarshi   yerlarini   egallab,
Samarqandni ham uchinchi marta qo’lga kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo’lga
kiritish   niyatida   bo’lgan   Boburga   Safaviylarning   tajribali   sarkardasi   Najmiddan
Soniy   boshchiligidagi   12   ming   qo’shini   kelib   qo’shildi.Boburning   ittifoqchilari,
shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning 9
  talon-tarojlari (ayniqsa, Samarqand va
Qarshi   shaharlarida)   tufayli   mahalliy   aholi   Boburni   qo’llab-quvvatlamadi.   Bobur
8
 Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990
9 13va eroniylarning birlashgan qo’shinlari bilan Shayboniylar o’rtasidagi hal qiluvchi
jang   1512   yilning   noyabrida   G’ijduvon   yaqinida   bo’lib   o’tadi.   Mazkur   jangda
Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o’g’li Ubaydulla Sulton tomonidan
ittifoqchilar   qo’shnini   tor-mor   etildi.   Bu   mag’lubiyatdan   so’ng   Bobur
Movarounnahrdan   butunlay   chiqib   ketdi   va   Qobul   hamda   uning   atroflarida   o’z
hukmronligini   to’la   mustahkamladi.   1526   yilning   boshida   Bobur   Hindistonga
yurish   boshladi   va   u   yerdagi   Ibrohim   Lo’diyning   qo’shinlarini   to’la   tor-mor
keltirib,   yangi   saltanat-Boburiylar   saltanatiga   asos   soldi.   Bu   saltanat   Hindistonda
332 yil (1526-1858 yy) hukmronlik qildi.Muhammad Shayboniyxonning vafotidan
so’ng   davlatdagi   markaziy   hokimiyat   anchagina   zaiflashdi.   Beklar   (amirlar)   va
sultonlarning   ko’pchiligi   Shayboniyxondan   keyingi   bir   nechta   xonlarga
nomigagina   bo’ysundilar.   Shayboniyxon   vafotidan   so’ng   uning   jiyani   Sulton
Mahmudning   o’g’li   Kuchkunchixon   (1510-1530   yy.)   taxtga   o’tirdi.   Aynan
Kuchkunchixon   davrida   sultonlarning   mustaqilligi   kuchaya   borib,   ular   orasida
Buxoro   mulki   hukmdori   Ubaydulla   Sultonning   obruyi   ancha   baland   edi.
Kuchkunchixondan   keyingi   hukmdor   Abu   Sa’id   (1530-1533   yy.)   ning   qiska
hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib,
amirlar   va   sultonlar   o’rtasidagi   nizolar   yanada   kuchaydi.   Bu   paytda   Xorazm
mustaqil   davlat   bo’lib   ajralib   chiqdi   va   Turkiston   yerlari   parchalana
boshladi.O’zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton
1512   yilda   Buxoro   hukmdori   bo’lgan   bo’lsa,   1533   yildan   butun   markazlashgan
o’zbek   davlatining   oliy   hukmdori   etib   saylanadi.   Ubaydullaxon   paytaxtni
Samarqanddan   Buxoroga   ko’chiradi.   O’sha   paytda   Samarqand   hukmdori   bo’lgan
Kuchkunchixonning   o’g’li   Abdulla   Sulton   ham   Ubaydullaxon   hokimiyatini   tan
olishga   majbur   bo’ldi.XVI   asrning   40-yilariga   kelib   yirik   zadagonlar   va   sulolalar
o’rtasida Movarounnahrning poytaxt shaharlari va mulklari uchun o’zaro kurashlar
yana avj oldi. Hukmdor xonadoni vakillari o’rtasida ayniqsa Buxoro va Samarqand
uchun   kurash   kuchaydi.   Bu   davrda   Samarqandda   Kuchkunchixonning   uchinchi
o’g’li   Abdullatifxon   (1541-1552   yy.)   Buxoroda   esa   Ubaydullaxonning   o’g’li
Abdulazizxon   (1540-1550   yy.)   hukmronlik   qilib   har   ikkalasi   ham   o’zini   rasmiy 14xon   deb   hisoblar   edi.   O’zaro   hamda   sulolaviy   kurashlar   davom   etayotgan   bir
sharoitda   Shayboniyxonning   nabirasi   Muhammad   Yorsulton   bir   necha   oy   taxtni
boshqarganidan   so’ng   amaldagi   hokimiyat   Baroqxon   (Navro’z   Ahmadxon,   1551-
1556   yy.)   qo’liga   o’tdi.   Toshkent   va   Sirdaryo   bo’yidagi   shaharlar   hukmdori
bo’lgan   Navro’z   Ahmadxon   Buxoroda   o’z   hokimiyatini   tan   oldirish   uchun
Samarqand   va   Movarounnahrning   boshqa   shaharlariga   bir   necha   marta   yurishlar
qilib   turdi.1556   yilda   Navro’z   Ahmadxon   vafot   etgach   Balx   hukmdori
Pirmuhammadxon   (1556-1561   yy.)   Buxoro   taxtiga   o’tiradi.   Shunga   qaramasdan
1556 yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib
ko’rdilar.   Ammo,   o’sha   paytda   juda   katta   nufuzga   ega   bo’lgan   jo’ybor   shayxi
Xo’ja Islom tomonidan qo’llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning o’g’li
Abdulla   Sulton   bunga   yo’l   qo’ymadi.   Pirmuxammadxon   Balxda   qolib   taxtni
boshqarayotgan,  uning nomiga  xutba o’qitilib,  tangalar  zarb  etilayotgan bo’lsada,
1557 yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi.Mustaqil mulklar
va yirik zadagonlarning o’zaro urushlaridan ularning o’zlariga qarshi foydalangan
Abdullaxon   II 10
  asta-sekinlik   balan   Movarounnahr   va   Xuroson   yerlarini   o’z
hokimiyati   ostiga   birlashtira   boshladi.   Uning   bu   harakatlarini   jo’ybor   shayxlari
Xo’ja Islom hamda uning o’g’li Xo’ja Sa’dlar faol qo’llab-quvvatlab turdilar. 1561
yilda Abdullaxon II Pirmuxammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni
(1561-1583   yy.)   xon   deb   e’lon   qildi.   Iskandar   Sulton   nomigagina   xon   bo’lib,
mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, hokimiyat amalda Abdullaxon
II qo’lida edi. 1583 yilda Iskandar Sulton vafot etgach Abdullaxon II rasmiy xon
deb   e’lon   etildi.Shayboniy   hukimdorlari   orasida   Abdullaxon   II   o’zining
qat’iyatliligi,   yaxshi   siyosatchi   va   sarkardalik   qobiliyati   bilan   ajralib   turadi.   U
markazlashgan   shayboniylar   davlatini   tiklash   maqsadida   bebosh   va   o’zlarini
mustaqil   hisoblaydigan   amirlar,   sultonlar,   mulklar   hukmdorlari   bilan   tinimsiz
kurash   olib   borishga   majbur   bo’ldi.   Tinimsiz   urushlar   natijasida   1573   yilda
Farg’ona, 1574 yilda Shahrisabz Qarshi, Hisor viloyatlari, 1578 yilda Samarqand,
10
 Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990 151582   yilda   Toshkent,   Shohruhiya,   Sayram,   Ohangaron,   1583   yilda   Balx,   1584
yilda   Badaxshon,   1588   yilda   Hirot   va   uning   atroflari,1595   yilda   Xorazm
Abdullaxon   II   hokimiyati   ostiga   birlashtirildi.   Tinimsiz   urushlardan   charchagan
joylardagi   mahalliy   aholi   ko’p   hollarda   Abdullaxon   II   ning   markazlashtirish
siyosatini   qo’llab-quvvatlar   edi.   Abdullaxon   II   uzoq   yillik   olib   borilgan
urushlardan so’ng butun Movarounnahr, Hisor, Xurosonning katta qismi, Xorazm
va Turkistonni qo’lga kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga erishdi.
Ammo,   hududiy   jihatdan   juda   katta   bo’lgan   bu   davlat   siyosiy   jihatdan   o’ta
mustahkam   emas   edi.   Bu   davlatning   kuch-qudrati   hokimiyat   tepasida   turgan
hukmdorning   shahsiy   fazilatlariga 11
  suyanar   hamda   unda   mustahkam   davlatchilik
tizimi yaratilmagan edi. Aynan shuning uchun ham 1598 yilda Abdullaxon II vafot
etgach,   oradan   qisqa   muddat   o’tib   qiyinchiliklar   va   jangu-jadallar   natijasida
tiklangan bu  davlat   inqirozga  yuz tutda,  hamda  hokimiyat  tepasiga  boshqa   sulola
vakillari keldilar.Ularning ko’plari Shayboniyxon Buxoro va Samarqandda bo’lgan
paytda   u   bilan   tanishgan   edilar.   Ayrim   Temuriylar   ham   bosqinchilarning
qo’shinlariga qat’iy qarshilik ko’rsatdilar. Vujudga kelgan tahlikali holatlarda shu
paytgacha bir biriga dushman bo’lgan feodallarni vaqtinchalik bo’lsada Temuriylar
tevaragida   birlashishiga   olib   keldi.   12
XVI   asr   boshlarida   zaiflashib   borayotgan
Temuriylar saltanatiga Dashti qipchoq tomondagi o’zbeklar hukmdori Muhammad
Shohbaxt   Shayboniy   hujumi   boshlandi.   Shayboniyxon   1500   –   1501   yillarda
Samarqand   va   Buxoroni,   1504-yilda   Hisor   viloyatini,   1504   –   1505-yillarda
Urganchni,   1506   –   1507-yillarda   Xuroson   poytaxti   Hirot   hamda   Balxni,
shuningdek,   Marv,   Mashhad   va   Nishopur   shaharlarini   zabt   etdi.   Toshkent,
Farg’ona va Sirdaryo yerlari ham Muhammad Shayboniyxonga qaram bo’lib qoldi.
Shunday   qilib,   Movarounnahr   va   Xuroson   birlashtirildi   va   Shayboniylar   sulolasi
hukmronligi   qaror   topdi.   1469-yild а   Sulton   А bus а yid   vafotidan   so’ng   temuriyl а r
s а lt а n а ti   yan а   ikki   qismg а   bo’linib   ketganligi   tarixd а n   m а ’lum.   Movarounnahrd а
Sulton  А bus а yid  а vlodl а ri n а vb а t bil а n hukm surdil а r. D а stl а b uning o’g’li Sulton
Ahmad   Mirzo   (1469   –   1494),   so’ngr а   Sulton   M а hmud   Mirzo   (1494   –   1498)   v а
11
 Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy
12
 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil 16nihoyat Mahmudning o’g’li Sulton   А li Mirzo (1498 – 1500) must а qil hukmronlik
qil а dil а r.   F а rg’on а d а   Umarshayx   hokimlik   qil а r   edi.   Bu   hukmdorl а r   or а sid а
а yniqs а  Sulton Ahmad uquvsiz, sustk а sh v а  buning ustig а  s а vodsiz bo’lg а n. Uning
d а vrid а   siyosiy   t а rqoqlik   v а   toj-u   taxt   uchun   kurash   а vjig а   ming а n.   1494-yild а
Sulton   Ahmad   Mirzo   Mo’g’iliston   xoni   Sulton   Mahmud   o’z а ro   ittifoq   bo’lib,
lashkarl а rini F а rg’on а g а   yuborg а n bir p а ytd а   Umarshayx foji а li halok bo’l а di. Bu
haqida Bobur quyidagicha yozadi “ ... bu asnoda g’arib voqea dast berdi, ma’lum
bo’ldiki Axsi qo’rg’oni baland jar ustida bino bo’libdir, imoratlar jar yoqasida erdi.
Ushbu   tarixda   dushanba   kuni   ramazon   oyining   to’rtida   Umarshayx   Mirzo   jardin
kabutar   va   kabutarxona   birla   uchib   shunqor   bo’ldi.   Unda   o’ttiz   to’qquz   yashar
erdi” 13
. Bu d а vrd а  Bobur Mirzo endigin а  12 yoshg а  to’lg а n edi. U ulug’ sohibqiron
bobosi   d а vl а tini   birlashtirishni   o’zining   ezgu   niyati   deb   bil а r   edi.   А n а   shu   ezgu
m а qs а d   bil а n   har а k а t   qilg а n   Bobur   Mirzo   boshchiligid а gi   А ndijon   qo’shinl а ri
1495–1496-yillarda Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. 1497-
yil   kuzida   u   S а m а rq а nd   atrofidagi   bir   qancha   joylarni   va   yetti   oylik   qamaldan
so’ng   Samarqandni   eg а ll а ydi,   Boysung’ur   Qunduzga   qochadi.   Zahiriddin   Bobur
bobosi   А mir   Temurning   r а smiy   poytaxti   S а m а rq а ndd а   bor   yo’g’i   yuz   kungin а
hukmronlik   qiladi,   xolos.   U   tez   or а d а   А ndijong а   q а ytishg а   m а jbur   bo’l а di.   Buni
mu а rrihl а r   har   xil   s а b а bl а r   bil а n   sh а rhl а ydil а r.   Birinchi   s а b а bi,   S а m а rq а nd   uzoq
v а qt   q а m а l   qiling а nligi   oqib а tid а   sh а hard а   oziq-ovq а t   t а nqisligi   kuchaygan.
Ikkinchi   s а b а bi   es а ,   Bobur   Mirzoning   yo’qligid а n   foyd а l а ng а n   m а halliy
hukmdorl а r   А ndijond а   qo’zg’olon ko’t а r а dil а r v а   sh а harni  qo’lg а   ol а dil а r. Bobur
Mirzo   А ndijond а gi   o’zboshimch а   beklarni   t а nobini   tortib   qo’yish   m а qs а did а
S а m а rq а ndd а n chiqib   А ndijon s а ri otl а n а di. S а m а rq а nd yosh sh а hzod а   xotir а sid а
jud а   chuqur  iz qoldiradi. Bu  Bobur  Mirzoning Movarounnahr  poytaxtig а   birinchi
bor   q а d а m   qo’yishi   edi.   1498-yild а   Buxorod а   turg а n   temuriyl а rd а n   bo’lmish
Sulton   А li S а m а rq а ndg а   kirib kel а di. Uning ixtiyorida qurolli  kuch yo’q bo’lib u
а mirl а r   qo’lid а   shunchaki   bir   qo’g’irchoq   edi,   xolos.   M а ml а k а td а gi   bund а y
boshboshdoqlik,   boshqaruv   tizimining   tez-tez   bir   qo’ld а n   ikkinchi   qo’lg а   o’tib
13
 Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006 yillar.  17turishi,   xalqning   og’ir   iqtisodiy   ahvoli   Movarounnahr   tuprog’id а n   temuriyl а rni
surib chiq а rishni o’z oldig а   v а zif а   qilib qo’yg а n boshqa bir turkiy qabila – Dashti
Qipchoqdagi   chorvador   o’zbek   nomi   bilan   ataluvchi   qavm   va   qabilalarning
Muhamm а d Shayboniyxon boshchiligida bu hududl а rni eg а ll а b olishl а rig а  yord а m
berdi.   Muhamm а d   Shayboniyxon   1500-yild а   j а ngsiz   S а m а rq а ndni   eg а ll а di.   U
shaharni t а l а ydi, temuriy shahzod а l а rni qilichd а n o’tk а zadi.  А holig а  k а tt а  v а  og’ir
soliql а r   solinadi.   Bu   hol   S а m а rq а nd   sh а hri   а holisining   norozilik   qo’zg’olonig а
s а b а b   bo’ldi.   Qo’zg’olong а   А bulm а k а rim   boshchilik   qiladi.   Shayboniyxon   bu
davrda   Samarqandda   600   kishini   qoldirib   o’zi   Ko’limalikda   dam   olayotgan   edi.
Shunda   Samarqand   sh а hri   а hli   19   yoshli   Bobur   Mirzoni   S а m а rq а ndg а   chorlab,
sh а har   d а rvoz а l а rini   ung а   ochib   berdil а r.   Shayboniyning   S а m а rq а nd   sh а hrid а
qoldirib ketgan 600 kishidan ibor а t  а sk а rl а ri qirib t а shl а ndi. Bobur Mirzo shoh etib
ko’t а riladi.   S а m а rq а nd   tum а nl а ri,   Qarshi,   G’uzor   hududl а ri   ham   Bobur   Mirzo
hukmronligini   t а n   oldi.   S а m а rq а ndd а   sodir   bo’lg а n   voqeal а rd а n   xabar   topg а n
Muhamm а d   Shayboniyxon   Turkiston   а trofl а rid а n   k а tt а   qo’shin   to’pl а b   yana
S а m а rq а nd  s а ri  yurdi.  Bu  d а vrd а   S а m а rq а ndd а   og’ir   v а ziyat   vujudg а   kelgan  edi.
Qurg’oqchilik   tuf а yli   sh а har   oziq-ovq а t   v а   yem-x а sh а k   t а nqisligig а   uchr а di.
N а tij а d а   Bobur   Mirzo   lashkarl а rining   bir   qismini   t а rq а tib   yuborishga   majbur
bo’ladi.   U   oz   sonli   qo’shin   bil а n   qolg а n   edi.   Bund а n   foyd а l а ng а n   Shayboniyxon
hujum   boshl а ydi.   Bobur   Mirzo   Kesh,   Toshkentd а n   kelayotgan   yordamchi
kuchl а rni   kutm а sd а n   j а ngg а   kir а di.   Zarafshon   qirg’og’id а   bo’lg а n   j а ngd а   Bobur
Mirzo   yengil а di   v а   S а m а rq а ndd а   yashirin а di.   Shayboniyxon   S а m а rq а ndni   uzoq
v а qt   q а m а l   qil а di.   Sh а hard а   misli   ko’rilm а g а n   og’ir   ahvol   yuz а g а   keldi.   Bobur
Mirzo   och-yal а ng’och   qolg а n   S а m а rq а ndni   yarim   tund а   tashlab   Toshkent   tomon
otl а ndi.   U   tog’ а si   Toshkent   hokimi   Sulton   Mahmudxon   huzurig а   S а m а rq а ndni
q а yt а rib   olishd а   yord а m   so’r а b   bor а di.   Biroq   Muhamm а d   Shayboniyxon   Bobur
Mirzo,   Sulton   Mahmudxonning   birlashgan   qo’shinl а rini   yengadi.   Bobur   Mirzo
Mo’g’ilistong а   qochishd а n   boshqa   chora   top а   olm а di.   Bu   d а vrd а   А ndijon   ham
Shayboniyl а r   tomonid а n   eg а ll а ng а n   edi.   Muhamm а d   Shayboniyxon   1505-yilg а
kelib   butun   Movarounnahrni   eg а ll а b   bo’lib,   Xurosonni   qo’lg а   kiritish   m а qs а did а 18t а yyorg а rlik   ko’r а yotg а n   edi.   Bobur   Mirzo   1504–1507-   yillar   oralig’ida
Mo’g’iliston   v а   Movarounnahr   yerl а rid а   quvg’inda   yuradi   v а   nihoyat   oz   sonli
lashkar   bil а n   Hisor   tog’l а rid а n   oshib,   Qobul   sh а hrini   eg а ll а ydi.   U   boshid а n   jud а
og’ir   kunl а rni   o’tk а zdi.   Bobur   Mirzo   А fg’onistond а gi   t а rqoq   q а bil а l а rni
birlashtirdi.   Qobuld а n   so’ng   G’ а zn а   eg а ll а ndi.   Qobul   Bobur   Mirzo   d а vl а tining
poytaxti edi. U 1508-yild а   r а smiy sur а td а   o’zini   А fg’oniston d а vl а tining podshosi
deb   e’lon   qiladi.   Hatto   Xuroson   hukmdori   Hus а yn   Boyq а ro   Bobur   Mirzo   bil а n
birg а likd а   Muhamm а d   Shayboniyxong а   qarshi   j а ngg а   otl а nishg а   o’z а ro   kelishib
olg а n edi. F а q а t Hus а y Boyq а ro Mirzoning 1506-yildagi kutilm а g а n bev а qt o’limi
bu   rej а ning   а m а lg а   oshuvig а   imkon   berm а di.   Muhamm а d   Shayboniyxon
Movarounnahr   so’ng   Xurosonni   eg а ll а b,   bu   hududl а rni   temuriyl а rd а n   tortib   oldi.
Xurosonning ham bo’ysundirilishi  bilan amalda Muhammad Shayboniyxon butun
mintqani   yagona   bir   markaz   Samarqand   qo’l   ostida   birlashtira   oldi.   Binobarin   u
temuriyzodalar amalga oshiraolmagan ishni bajara oldi. Bu uning davlatchiligimiz
oldidagi   hizmatidir.   Shu   tariqa   Movarounnahr,   Xorazm   va   Xurosonni   o’z   ichiga
olgan   hududda   Muhammad   Shayboniyxon   hukumronligi   o’rnatildi   va
davlatchiligimiz   tarixida   Shayboniylar   sulolasi   hukumronligi   davri   boshlandi.
Shayboniyxon tobora davlati   sarxadlarini  kengaytirishga  urindi. Bu  orada Eronda
Safaviylar sulolasiga asos solgan Eron shohi Ismoil ziyr а klik bil а n Shayboniyxon
harakatlarini   kuz а tib   tur а r   v а   u   Shayboniyxonning   bu   har а k а tini   to’xtatishni   o’z
oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Shoh Ismoil bil а n Shayboniyxonning to’qn а shuvi
а niq   bo’lib   qoldi.   Eron   hukmdori   Ismoil   (Xatoiy   taxallusi   bilan   she’r   yozgan)
А rd а bel   shahridagi   safaviyl а r   xonadonid а n  edi.   U  Ozarboyjond а gi   turk  q а bil а l а ri
ko’m а gid а n   foyd а l а nib   uncha   k а tt а   bo’lm а g а n,   biroq   kuchli   v а   t а rtib-intizomli
qo’shin   tuz а   oldi.   1510-yild а   Sird а ryo   bo’yl а rid а   mo’g’ull а r   bil а n   qozoql а rning
birlashgan   kuchl а rid а n   t а lof а t   ko’rg а n   Shayboniyxonning   17   ming   kishilik
qo’shini   M а rvg а   kirib   Movarounnahrd а n   keladig а n   yord а mni   kut а di.   Bund а n
x а b а r   topg а n   shoh   Ismoilning   70   ming   kishilik   qo’shini   M а rv   qo’rg’onini
qurshovga oldi. Biroq Shayboniyxon tomonid а n q а ttiq mudof аа   qiling а n sh а harni
qo’lg а   ol а   olm а g а n   Ismoil   hiyl а   ishl а tdi   v а   qal’ada   himoyalanayotgan 19Shayboniyg а :   “ А g а r   m а rd   bo’ls а ng   tashqarig а   chiqib,   men   bil а n   m а ydond а
olish а s а n”, deydi.  20  II-bob Shayboniylar davlatida harbiy ish.
2.1 Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi.
Ma’muriy   boshqaruv.   Mansab   va   unvonlar .   XIV   asrning   boshlarida
Movarounnahrning   Muhammad   Shayboniyxon   tomonidan   bosib   olinishi   bu
hududlarning   xon   urug’i   vakillari   bo’lgan   o’zbek   sultonlari   tomonidan   bo’lib
olinishiga   sabab   bo’ldi.   Ayrim   hollarda   Shayboniyxon   ba’zi   qabila   boshliqlariga
ma’lum   mulklarni   ham   bergan.   XVI   asrning   60-yilllaridan   boshlab   Buxoro
shayboniylar   davlatining   ma’muriy-siyosiy   markazi   sifatida   e’tirof   etilgannidan
so’ng   qonun   kuchiga   ega   bo’lgan   barcha   hujjatlar   Buxorodan   chiqarilgan.
Davlatdagi   murakkab   boshqaruv   apparatini   tashkil   etgan   ko’p   sonli   amaldorlar
guruhi   ham   aynan   Buxoroda   markazlashgan.Ma’muriy   jihatdan   Buxoro   xonligi
viloyatlar   va   tumanlarga   bo’lingan.   Mirza   Devonning   ma’lumot   berishicha,
Buxoro   xonligi   boshqaruvida   o’ziga   xos   an’ana   va   qonunlar   o’rnatilgan   bo’lib,
joylardagi   yuqori   mansabga   ega   bo’lgan   zodagonlar   davlat   boshlig’i   tomonidan
hokimlikka ko’tarilgan. Yirik   hududlarda   tashkil   topgan   shayboniylar   davlati
xon 14
  tomonidan   boshqarilgan.   Xonlikning   siyosiy   tizimida   o’zbek
davlatchiligining   somoniylardan   temuriylargacha   bo’lgan   davrida   qaror   topgan
davlat   boshqaruvi   qonun-qoidalari   hamda   xususiyatlari   bilan   birgalikda
ko’chmanchilarga   xos   an’analar   ham   mavjud   bo’lgan.   Xon-cheklanmagan
hokimiyatga   ega   bo’lib,   u   o’z   atrofida   viloyat,   tuman   hokikimlari   hamda   nufuzli
qabila   boshliqlarini   birlashtirganidan   so’ng   mustaqil   siyosat   olib   borgan.   Ammo,
ayrim   viloyat   hokimlari   mavqei   kuchayib   markaziy   hokimiyatga   bo’ysunmay
qo’ygan   holatlar   ham   bo’lib   turgan.   Bunday   holat   ayniqsa   Abdullaxon  II   davrida
kuchayib bo’lib, u buysunmas hokimlarning barchasini zo’rlik bilan bo’ysundirgan
edi.
Shayboniylar davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun-qoidalariga
qattiq   rioya   qilingan.   Davlatdagi   oliy   hukmdorlik   otadan   bolaga   emas,   balki
suloladan   eng   ulug’   yoshli   shaxsga   o’tish   tartibi   dastlabki   shayboniylar   davrida
14
 Ibrohimov. A. Bizkim o‟zbeklar. Toshkent, 1999 yil  21saqlanib qolgan bo’lsada, XVI asrning 40-yillaridan 15
  boshlab vorisiylikda otadan
bolaga   o’tish   an’anasi   kuchayadi   hamda   Abdullaxon   II   davrida   aniq   bir   shaklga
tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi.Davlat boshqaruvida xon saroyidagi
oliy darajali amaldorlardan tashkil topgan   markaziy boshqaruv   hamda viloyatlar
va   tumanlar   qo’lida   mahalliy   boshqaruv   asosiy   o’rinda   turar   edi.   Tabiiyki,   xon
ular   yordamida   hamda   bevosita   ishtirokida   davlatdagi   ma’muriy   boshqaruvni
amalga oshirgan.Ilgarigi sulolalar davrida bo’lgani kabi shayboniylar davrida ham
eng oliy davlat idorasi- dargoh  hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo’lib, bu
idora   saroy   devonida   jamlangan   hamda   davlatning   ichki   va   tashqi   hayotiga   oid
barcha masalalarni hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo
hamda   odatda   bosh   vazir   tomonidan   boshqariladigan   bu   mahkama   davlatning
siyosiy,  moliyaviy, harbiy, tashkiliy va  boshqa masalalarini  ko’rib chiqar  edi. Bu
yerda qabul   qilingan qarorlar   xonning tasdig’i   bilan  kuchga  kirib,  hayotga  tadbiq
etilgan.   Ta’kidlash   joizki,   ko’plab   ko’kaldosh,   otaliq,   naqib,   vaziri   a’zam,   vazir,
devonbegi   kabi   oliy   darajali   saroy   amaldorlari,   nuyon,   tug’begi,   kutvol,   dorug’a,
qurchiboshi   kabi   harbiy   amaldorlar,   jo’ybor   shayxlari,   sadrlar,   shayxulislom   kabi
diniy   ulomolarning   fikrlari   va   manfaatlari   ham   qarorlar   qabul   qilinishida   muhim
ahamiyatga   ega   bo’lgan.Shayboniylar   davlat   boshqaruvidagi   muhim   vazifalardan
biri  naqib  hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega
bo’lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga
ko’ra,   rasmiy   qabul   marosimlarida   naqibning   oliy   hukmdordan   chap   tomonda
birinchi bo’lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi.
Shuningdek,   xon   tomonidan   chiqarilgan   farmon   va   yorliqlarda   ham   naqibning
nomi   birinchi   bo’lib   zikr   etilgan.   Naqibga   davlatning   ichki   va   tashqi   siyosati
hamda   harbiy   masalalarda   oliy   hukmdorning   birinchi   maslahatchisi   sifatida
qaralgan. Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o’z
naqibini   jo’natgan.Harbiy   yurishlarni   uyushtirish,   urushlarni   davom   ettirish   yoki
to’xtatish,   raqib   tomonning   harbiy-strategik   tomonlarini   o’rganish   kabi   vazifalar
ham   naqibga   yuklatilgan   hamda  xon   uning  maslahatlari   bilan   qaror   qabul   qilgan.
15
 M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989 22Manbalarga   ko’ra,   naqiblarga   o’ta   ma’suliyatli   bo’lgan   elchilik   vazifalari   ham
yuklatilgan.   Shayboniy   hukmdorlari   naqiblik   lavozimiga   asosan   payg’ambar
avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar.
            Xon   yasovuli   lavozimidagi   shaxslar   sulola   ichki   munosabatlariga   oid
bo’ladigan   tadbirlarni   boshqarib   turgan.   Chunonchi,   oliy   hukmdor   bilan
shahzodalar   o’rtasidagi   munosabatlarni   o’rnatilgan   tartib   asosida   yo’lga   qo’yish,
xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish
kabi tadbirlar shular jumlasidandir.Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim
ahamiyatga ega bo’lgan. Shuning uchun ham xon huzuridagi  qushbegi yoki amiri
shikor   lavozimi   ma’suliyatli   hisoblangan.   Amiri   shikorning   vazifasi   xon   va
sultonlarning   ovlarini   uyushtirib   turish   bo’lgan.   Ov   qilinadigan   joy   atrofidagi
qishloqlar   aholisi   o’z   ot-ulovi,   qurol-aslahasi   bilan   kelib   xon   va   sultonlarning   ov
o’tkazishlarida ularga yordam berish, ular qo’nib qolganlarida qo’noq hamda oziq-
ovqat   bilan   ta’minlash   ishlari   ham   qushbegining   vazifasi   hisoblangan.   Manba   tili
bilan aytganda, “turli  ovchi  qushlar  (lochin,  burgut-E.B.), tozi  itlar  va boshqalar”
ni   tayyorlash   ham   amiri   shikorning   zimmasida   bo’lgan.   Davlat   dargohidagi
xavfsilikni   ta’minlash,   ichki   tartib   qoidalar,   keldi-ketdidan   xabardorlik
eshikog’aboshi   lavozimidagi   shahs   zimmasida   bo’lgan.   Ushbu   mansab   chap
eshikog’aboshi, o’ng eshikog’aboshi, eshikog’aboshi kabi lavozimlarga taqsilanib,
bu   xizmat   vakillari   urush   paytlarida   oliy   hukmdorning   eng   muhim   harbiy
topshiriqlarini   ham   bajarib   borganlar.Umuman   olganda,   A.Ziyo   tadqiqotlariga
ko’ra,   o’sha   zamonlarga   xos   ravishda   davlatning   biror-bir   xizmat   idorasi,   xizmat
turi   namoyondalari   urush   paytlarida   o’zlarining   to’g’ridan-to’g’ri   vazifalariga
qo’shimcha ravishda harbiy faoliyat bilan ham shug’ullanib kelganlar. 
Bu   holatni   miroxo’r   (oliy   hukmdorga   tegishli   yilqi,   ot-ulov,   ularning
ta’minoti   kabilarga   mas’ul),   shig’ovul   (   chet   el   elchilarini   qabul   qilish   bo’yicha
maxsus xizmat boshlig’i), qushbegi,  chuhraboshi   (maxsus harbiy qism boshlig’i),
bakovul,   dasturxonchi   kabi   xizmatlar   faoliyati   orqali   ham   ko’rishimiz   mumkin.
YA’ni,   ular   o’z   idoraviy   vazifalaridan   tashqari   harbiy   yumushlarni   ham   bajarib
kelganlar.   Mamlakatning   siyosiy   hayotida,   davlat   boshqaruvida   harbiy   ma’muriy 23amaldorlar, yirik sarkardalar, qo’shin boshliqlarining (umaro) ham o’rni katta edi.
Dargohdagi   harbiy   ishlar   bilaan   bog’liq   chuhraboshi   va   qurchiboshi   (qurol-
aslaha   xizmati   boshlig’i)   vazifalaridan   tashqari   jibachi,   jarchi,   qorovulbegi,
tug’begi kabi xizmatlar ham bo’lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi
yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo’shinlarning soni,
harbiy tayyorgarligi, qo’shin boshliqlarining qo’mondonlik mahorati kabilar  katta
ahamiyat   kasb   etgan.Shayboniylar   davlati   boshqaruvida   harbiy-ma’muriy
amaldorlardan   tashqari,   ulamolar,   shayxlar   va   xojalarning   ham   mavqei   katta
bo’lgan.   Eng   kuchli   hukmdorlar   ham   ulamolar   bilan   hisoblashishga   majbur
bo’lganlar.   XVI   asrning   boshlarida   Shayboniyxon   yirik   din   peshvolarning   davlat
ishlariga   siyosiy   ta’sirini   anchagina   pasaytirishga   muvaffaq   bo’lgan   va   diniy
hamda   dunyoviy   hokimiyatni   o’z   qo’l   ostida   birlashtirgan   edi.   Oradan   ko’p
o’tmasdan   Buxoro   xonliligining   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayotida,
ayniqsa   Buxoro   shahrida   yirik   din   peshvolarining   ta’siri   yana   kuchayadi.   Bu
davrda   ayniqsa,   Buxoro   yaqinidagi   Jo’ybor   qishlog’idan   chiqqan   xojalarning
mavqei juda oshib ketadi.XVI  asrning o’rtalaridan boshlab Jo’ybor shayxlari  oliy
hukmdor   taqdirini   hal   qilish   darajasidagi   mavqega   ko’tariladilar.   Qishloqlarda
katta-katta   yerlarga,   shaharlarda   esa   yirik   ko’chmas   mulklarga   ega   bo’lgan
shayxlar   yirik   zodagonlar   va   amaldorlarga   ham   o’z   ta’sirini   o’tkazganlar.
Manbalarga ko’ra, zabardast shayboniylar hukmdorlaridan biri bo’lgan Abdullaxon
II ham avval Xoja Islom, keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo’jalik faoliyatini
qo’llab-quvvatlashga majbur bo’lgan. 
Shayx-ul-islom 16
  ham   jo’ybor   shayxlari   xonadonidan     saylangan.   Din
peshvolari   orasida   shayx   ul-islom,   sadr,   qozi   kalon,   mufti   kabi   diniy
mansablarning mavqei ancha yuqori bo’lgan.
Harbiy   qurilish   va   boshqaruv.   Shayboniylar   davlatida,   siyosatida,
boshqaruv   ishlarida   yirik   sarkardalar,   qo’shin   boshliqlari,   qo’mondonlar   va
amirlarning   harbiy   mahorati   katta   ahamiyatga   ega   edi.   Barcha   shayboniy
hukmdorlari harbiy siyosatni Dashti Qipchoq o’zbeklarining an’analariga asoslanib
16
 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil  24olib borganlar hamda bu jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to’planadigan ko’p
sonli qo’shinlarga tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni
bartaraf   etishda,   davlat   sarhadlarini   kengaytirish   uchun   qilinadigan   yurishlarda
qo’shinlarning   soni,   harbiy   tayyorgarligi,   jang   usullari,   qurol-yarog’lar,   qo’shin
boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar.
              Shayboniylar qo’shini asosan   qalb   deb ataluvchi markaziy qism,   barong’or
(o’ng   qanot)   va   javong’or (so’l   qanot)   qismlaridan   va   hirovul   (qo’shinning   orqa
qismi)   dan   tashkil   topgan.   Qo’shin   oldida   manglay   deb   ataluvchi   harbiy   qism
yarim   doira   shaklida   saf   tortib   borgan.   Uning   olidida   esa   tez   harakatlanuvchi
kichik jangovor qism  ilg’or  bo’lgan. 
Shuningdek,   umumiy   qo’shin   oldida   qorovul   deb   ataluvchi   maxsus   qism,
qo’shinning o’ng va so’l qanotlari  oldida boruvchi   kichik g’o’l   deb nomlanuvchi
bo’linmalar hamda qo’shin ortidan boruvchi  maxsus  yordamchi  bo’linma- chanox
harakat   qilgan.Qo’shin   tarkibida   tug’chi   qism,   ya’ni,   bayroq   ostida   zahirada
turuvchi (tug’ni qo’riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda
zabongiri,   ya’ni,   dushman   tomonidan   “til”   to’tib   keluvchi   maxsus   bo’linma   va
xabargiri -dushman   to’g’risida   ma’lumot   keltiruvchi   (razvedka)   maxsus
bo’linmalar   ham   bo’lgan.   Harbiy   yurishlar   paytida   xon   uchun   rasmiy   qabul
marosimlari   o’tkaziladigan   joy-bargoh   deb   atalgan.   Qo’shinda   saralangan   o’zbek
navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari  ham  katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Qo’shinni yig’ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to’lash hamda boshqa
tashkiliy   ishlar   bilan   maxsus   amaldor- tavochi   shug’ullangan.   Qo’shinni   qurol-
yarog’ bilan ta’minlashga ma’sul bo’lgan amaldor  jevachi  bo’lib, u xonning qurol-
aslahalariga   ham   javobgar   bo’lgan.   Xon   va   qo’shin   boshliqlarining   alohida
topshiriqlarini bajaruvchi shahslar   yasovul  (Abdullaxon II davrida- muboshir ) deb
atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo’riqlovchilar  qurchi,  xon bayrog’ini ko’tarib
yuruvchilar  yalov bardor  deb nomlangan. 
Abdullaxon II davrida qo’shinga zambaraklar joriy etilgan bo’lib, qo’shinda
to’pchiboshi   mansabi   paydo   bo’ladi.   Harbiylar   ustidan   qattiq   nazorat   o’rnatilgan 25bo’lib, ular sodir etgan jinoyat  va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar- qozi askar
hamda mufti askar  tomonidan ko’rib chiqilgan.
  
Qo’shin tarkibiga ko’ra, asosan, otliq va piyoda askarlardan iborat edi. Katta
va   kichik   g’ullar   esa   maxsus   qism   bo’lib,   Oliy   bosh   qo’mondon   (xon)   va
sarkardalarni himoya qilgan. 
Chanoh esa qo’shinning o’ng va chap qanotlarini qo’riqlovchi maxsus qism edi. 
Barcha qismlar o’rtasida maxsus choparlik xizmati tashkil etilgan.Bu xizmat
Oliy   bosh   qo’mondonning   buyruq   va   ko’rsatmalarini   sarkardalarga   yetkazib
turardi. 
Qo’shin tarkibida tug’chi qism ham bo’lib, u davlat bayrog’ini qo’riqlagan. 
Bundan   tashqari,   zabongiri   (dushman   tomonidan   asir   olib   keluvchi)   hamda
xabargiri (razvedka) deb ataluvchi maxsus bo’linmalar ham bo’lgan. 
Ba’zan vaziyat taqozo etganida bu maxsus xizmatlar qo’shinning ilg’or yoki
qorovul qismi tomonidan ham amalga oshirilgan.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Manglay   
avangard( )  
QALB  
Markaziy qism   Barong ’ or  
O ’ ng qanot  Javong ’ or  
Chap qanot  
Hirovul   
Orqa qism  Ch
A  
N  
O  
H   Ilg ’ or  
 
  262.2. Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar.
Shayboniylar davlati huquqining asosiy belgilari
        Shayboniylar davlati islom davlati edi. Shu sababli unda islom huquqi asosiy
huquq   manbayi   hisoblangan.   Shuningdek,   odat   huquqi   va   xonlarning   turli
farmonlari   ham   huquq   manbalarini   tashkil   qilgan.   Huquq   manbalari   orasida   odat
huquqining ahamiyati ancha katta bo’lgan.
Muhammad   Shayboniyxon   markazlashgan   davlatni   tuzish   bilan   birga   unda
huquq-tartibotning   mustahkamlanishiga   ham   e’tibor   beradi.   Tarixchi   Ro’zbexon
Isfaxoniy   «Mehmonnomayi   Buxoro» 17
  asarida   yozishicha,   Ungacha   Samarqand
atrofidagi katta yo’llarda talonchilar va zo’ravonlar j^o’payib, hatto Samarqanddan
Turkiston   yo’li   bo’ylab   «xon   hazratlarining   a’srga   tatigulik   davlati   paydo
bo’lgunga   qadar   to’rt   farsax   uzoqlikda   joylashgan   Aliobodga   biror   kishi   bora
olmay   qolgan.»‘   U   davlat   yo’llarini  
a na   shu   talonchi   va   bosqinchilardan   tozalab,
yo’llarning   xavfsizligini   ta’minlaydi.   Muhammad   (Shohbaxt)   Shayboniyxon
o’qimishli,   shariat   huquqi   bobida   o’z   zamonasining   bilimdon   kishilaridan
bo’lganligi   uchun   qonunchilik   va   yuridik   masalalarni   ulamolar   bilan
maslahatlashib   hal   etishga   e’tiborli   bo’lgan.   Uning   huzurida   hech   qachon   shariat
huquqi   va   qonunlariga   zid   majlis   bo’lmagan.   Isfaxoniy   xonning   topshirig’iga
binoan 1513-1515-yillarda unga bag’ishlab davlatni boshqarishga oid qisqa hajmli
axloqiy-yuridik   «Suluk   al-muluk»   -   «Podsholarning   xulq-atvorlari»   nomli
qo’llanma yozadi.
Unda   davlat   ishlari,   musulmonlar   bilan   o’zaro   munosabatlarda,   dorug’alar
tayinlashda,   xiroj,   ushr,   juz’ya   kabi   soliqlar   yig’ib   olishda   nimalarga   asoslanish
lozimligi   yoritib   berilgan.   15   bobdan   iborat   mazkur   asarda   mansabdorlarni
tayinlash,   ularning   huquq   va   majburiyatlari,   soliqlarni   yig’ish   tartibi,
qo’zg’olonlarni bostirish haqidagi qoidalar keltirilgan.
Ashtarxoniylardan   Subxonqulixon   davrida   (1680-1702)   ham   uning
farmoniga   ko’ra   turli   yuridik   masalalarni   hal   etish   uchun   qabodiyonlik   muftiy
tomonidan   musulmon   huquqining   asosiy   qoidalaridan   iborat   to’plam   tuzilgan.
17
 Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018 27Garchi   Markaziy   Osiyoda   huquqning   asosiy   manbayi   shariat   bo’lsa-da,   u   odat
huquqining   yashashiga   chek   qo’ya   olmagan   edi.   Ilmiy   adabiyotlarda   huquqiy
odatlar va huquqiy bo’lmagan odatlar  bir-birlaridan farqlanadi. Davlat  tomonidan
tan olinib, mustahkamlangan va o’z sanksiyasiga 18
 ega bo’lgan odatlargina yuridik
odatlar   hisoblanadi.Akademik   V.V.Bartoldning   ko’rsatishicha,   turkiy   tilda   xalq
ma’nosini «budun» degan so’z anglatib, «to’ra» davlat ma’nosida ham ishlatilgan.
«To’ra»   -   qonun   bilan   birlashgan   xalq   ommasi,   qonun   degan   ma’nolarni
anglatgan.Markaziy   Osiyoda   hukmron   sulola   bo’lgan   turk-o’zbek   o’troq   va
chorvador xalqlari orasida juda ko’p turli odatlar, ayniqsa, davlat huquqiy odatlari
mavjud   bo’lib   kelgan.Turkiy   xalqlarning   davlat   huquqiy   odatlari   xon   ko’tarish,
voris   tanlash,   vassallikni   rasmiylashtirish   kabilarni   tashkil   qilib,   ularning   paydo
bo’lishi   e
ng   qadimgi   davrlarga   borib   taqaladi.Turkiylar   xonni   taxtga   o’tkazishda
maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tkazib, quyosh
yurishi bo’ylab to’qqiz marta aylantirishgan.Temur davrida ham davlat boshlig’ini
saylashda   shunday   odat   bo’lgan.Oq   kigizga   o’tqazib   xon   ko’tarishdek   turk   odati
o’zbeklarda   XIX   -XX   asrlarda   ham   mavjud   bo’lgan.Ko’rinib   turibdiki,   xonlik   -
davlat boshlig’i mutlaq vorislik bilan emas, ma’lum ma’noda nasabli va mansabli
kishilar   kengashida   tanlanib,   saylanib,   keyinchalik   huquqiy   odat   bilan
rasmiylashtiriladigan   lavozim   bo’lgan.Turk   xalqlarida   taxtga   vorislik   masalasida
uni egallash tartibi bo’yicha ham o’ziga xos odat bo’lgan.Bu odat «zinapoya usuli»
deb   atalib,   mohiyati   shundan   iborat   bo’lganki,   ota   vafot   qilganidan   keyin   o’g’il
taxtga   vorislik   qila   olmaydi,   balki   vafot   qilgan   xonning   ukasi   bo’lmagan
taqdirdagina   o’g’li   da’vogar   bo’lishi   mumkin.   Shu   odat   Shayboniy   o’zbeklarida
ham   saqlanib   qolgan.   Tarxonlik   instituti   yirik   askarboshi,   mansabdor   shaxslar,
ba’zan fuqarolarning bir guruhiga beriladigan odat huquqidan kelib chiqqan institut
bo’lib,   keyinchalik   ulardan   maxsus   imtiyozli   tabaqa   -   tarxonlar   vujudga
kelgan.O’tmishda   jangovor,   harbiy   harakatlarda   mohir   bo’lgan   turkiy
xalqlarda   harbiy   odatlarning   ustuvor   mavqeyi   bois   harbiylar   hayotiga   oid   ayrim
masalalar   odat   huquqlari   bilan   tartibga   solingan.   Jumladan,   dasht   o’zbeklarida
18
 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil  28biron-bir xursandchilik munosabati bilan katta bayramlar uyushtirish, undan keyin
janqi   (yoki   chang’i)   qurish   va   unda   yaqin   orada   bo’ladigan   muhim   rejalarni,
masalan,   biror   davlatga   qarshi   urush   harakatlarini   olib   borishni   muhokama   qilish
odati bo’lgan. O’zbek qo’shinlarida garovga olib turish ham juda keng qo’llanilib,
garovga   olingan   shaxslarni   o’ldirish,   qul   qilish,   sotib   yuborish   yoki   boshqa
shaxslar   bilan   kelishib,   qo’yib   yuborish   mumkin   bo’lmagan.   Garovga   olish   ba’zi
hollarda   «oq   uylik   qilib   olib   ketish» 19
  deb   atalib,   uzoq   muddatlarga   -   oylar   va
yillarga   cho’zilgan.Markaziy   Osiyo   musulmon   aholisi   orasida   islomga   umuman
aloqasi bo’lmagan odatlarning ham mavjudligi ko’zga tashlanadi. Masalan, dehqon
don   ekinlarini   o’rib,   yanchib   bir   uyum   xirmon   qilgach,   bu   uyum   sarkorning
kelishiga   qadar   daxlsiz   hisoblangan.   Uning   vazifalaridan   biri   g’allaning   soliq
sifatida olinadigan qismini o’lchashdan iborat edi. Ammo, odatga ko’ra, sarkor o’z
vazifasiga   kirishmasidanoq   don   yetishtirgan   dehqon   uning   bir   qismini   o’z
qishlog’iga   yoki   mahalla   masjidiga   yoxud   o’zi   e’tiqod   qiladigan   biror   mozor
shayxi hissasi (haqqi-ulli) ga ajratgan. Qur’onda bu haqda hech narsa deyilmagan
bo’lsa-da, yangi yetishtirilgan shu yo’l bilan poklab olinadi, deb hisoblangan. Vaqt
o’tishi  bilan Osiyoda Xudo yo’liga olinadigan bu ushr solig’i xiroj va tanob kabi
oddiy   davlat   soliqlariga   aylandi,   birinchisi   ekin   maydonlaridan,   ikkinchisi
bog’lardan, uzumzorlardan, poliz va bedazorlardan olingan hosilning beshdan bir,
hatto   uchdan   bir   qismigacha   to’g’ri   kelgan.   Har   bir   madrasa   (oliy   diniy   o’quv
yurti) unga asos solgan kishi tomonidan berilgan yoki aholi o’z xohishi bilan in’om
etgan   va   ko’p   hollarda   qo’zg’almas   mulk   tarzida   bo’lgan   vaqfga   ega   bo’lgan.
Vaqfni boshqarish mutavallilarga topshirilgan bo’lib, ular mulkning foydalanilishi,
qo’riqlanishi,   ijaraga   berilishi,   vaqf   daromadlarining   bo’linishi   ustidan   nazoratni
amalga   oshirganlar.   Ko’pincha,   daromadning   taqsimlanishi   vaqfni   vasiyat   qilgan
shaxs   tomonidan   tuzilgan   vaqfnomada   ko’rsatilgan.   Ana   shu   yorliqqa   asosan,
mutavalli vaqf mulkining bir yillik yangi daromadidan undan bir hissasini  xizmat
haqiga olgan. Shu bilan birga, madrasa mutavallilarining ishini asta-sekinlik bilan
nazorat   qilish   maqsadida   bosh   mutavalli   mansabi   joriy   qilindi,   ammo   ularning
19
 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil  29maoshi   to’g’risida   gapirilmaydi.   Hukumat   unga   maosh   to’lamagan,   odatga   ko’ra,
mutavalliboshi o’ziga bo’ysungan har bir mutavalli yillik daromadining o’ndan bir
qismini   olgan.   Turk   xalqlarida   oila-nikoh   munosabatlari   shariat   huquqi   bilan
tartibga   solingan,   ammo   shunga   qaramasdan,   bu   borada   ham   ko’pgina   odatlar
mavjud   edi.   Jumladan,   oilaga,   xotinlarga   til   tekkizish   katta   gunoh   hisoblangan.
Hatto   xotin-qizlarning   ismlari   talaffuz   qilinmay,   har   birini   boshqa   bir   ibora   bilan
atashgan.   Masalan,   xotinlarni   bosh   farzandining   ismi   bilan   chaqirish   odati
bizgacha   saqlanib   qolgan.   «Xotinlarga   til   tekkizish   chig’atoylarda   va   turk
qabilalarida eng katta gunoh bo’lib, oila haqiga  qilingan  xiyonatdan ham  azimdir
Bu   qadimiy   odat   barcha   turkiy   xalqlar,   jumladan,   o’zbeklar   ongidan   hozirgacha
chuqur   joy   olib   kelmoqda.   Turkiy   oilalarda   vafot   etgan   akaning   oilasini   saqlab
qolish, bolalarini boqib, katta qilish uchun uning beva qolgan xotiniga ukalaridan
bin  uylangan.   Bu   eski   odat   hatto  turkiy   xalqlarning  qadimgi   avlodlari   -xunnlarga
borib   taqaladi.   Qishloq   xo’jaligiga   oid   odatlar   suv,   yer   o’lchamlari,   ularni
yuritishda odat huquqiga rioya qilish, hamma joyda yagona, hatto bir odatga emas,
qaysi   jug’rofiy   hududda   qanday   odat   bo’lsa,   o’shanga   rioya   qilish   haqidagi
ko’rsatmalarni   o’z   ichiga   olgan.   Qovun   sotish.   Poliz   boshida   qovun   sotish   odat
bo’lmay,   u   yerga   kelgan   kishi   to’ygunicha   yeb   ketishi   rasm   bo’lgan,   olib   ketishi
mumkin emas edi. Bu haqda «Boburnoma»da ham ma’lumot bor. Jumladan, Bobur
Andijon qovunlarini maqtab: «Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm
emas», - deb yozadi. 1
Yurtchilik odati.   Bu odat qarzini to’lay olmagan qarzdorning
qarzlarini   uning   qarindoshlari   o’zaro   bo’lib   olib,   to’lashlari   bilan   belgilanadi.
Bundan bosh tortgan qarindosh lozim hollarda o’zi ham ana shunday yordam olish
huquqidan   mahrum   bo’lgan.   O’zaro   yordam.   O’zbek-qozoqlarda   amalda
bo’lib,   jilu odati   deb   yuritilgan. Bu qahatchilik yoki tabiiy ofat oqibatida o’z mol-
holini   yo’qotgan,   qiynalib   qolgan   qarindoshlarga   qoramollar   berib   yordam
ko’rsatish   odatini   bajarishdan   bosh   tortgan   qarindosh   zarur   bo’lganda   o’zi   ham
shunday   yordamdan   mahrum   etilgan.   Hamkorlik   (o’rtoqlik)   odati   -   jamoa   yoki
qarindoshlar   o’rtasida   ko’proq   qo’l   mehnati   talab   qiladigan   ishlarni   bajarishda,
masalan, beda o’rish, quduq yoki hovuz qazish, uy-joy qurishda (hashar deyiladi) 30yordam  ko’rsatishdan   iborat.  Undan   bosh  tortish,   o’z  navbatida,  shunday   yordam
olish   huquqidan   mahrum   qilgan.   Davlat   va   jamiyat   hayotini   tartibga   soluvchi
muhim manbalardan bo’lib xizmat qilib kelgan o’zbek odat huquqi normalari vaqt
o’tishi bilan o’z o’rnini zamonaviy huquq qoidalariga bo’shatib berdi. Ular o’rnini
turli   qonunlar   egalladi.Turkistonning   o’rta   asrlardagi   ijtimoiy-siyosiy   va   huquqiy
tarixini   o’rganishda   XV-XVI   asrlardagi   Samarqand   (vaqf)   hujjatlari   to’plami
diqqatga   sazovor   manbalardandir.Hujjatlar   to’plami   mazmuniga   ko’ra,   o’sha
davrdagi fuqarolik huquqiy munosabatlari, xususan, vaqf mulkining huquqiy holati
hamda   uning   sud   va   davlat   puli   bilan   himoya   qilinishi   masalalari,   ish   yuritish
hamda   hujjatlarning   shakllarini   o’rganishda   muhim   manba   sifatida   ishonchli
ma’lumotlar   beradi.O’zbekiston   davlati   va   huquqi   tarixiga   oid   yuridik   hujjatlar
orasida   eng   ko’p   tarqalganlari   vaqfnomalar   bo’lib,   yuzlab   yillar   o’tganligiga
qaramay,   bizgacha   hatto   ularning   asl   nusxalari   yetib   kelgan.   Ular   orasida
«Vaqfnoma»   yoki   «Hazrat   Shayboniyxon   vaqfnomasi»   deb   ataluvchi   hujjat
o’zining davri, ta’sis etilishi, shartlari va tuzilishi jihatidan alohida ajralib turadi, u
bizgacha yuz sahifadan ortiq kitobcha shaklida muqovalangan holda yetib kelgan
murakkab   tuzilishdagi   hujjatdir.   Vaqf   mulklarini   boshqarish   jarayonida   ularni
hissador  foydalanishi  uchun ijaraga berish orqali  daromad olish mumkin bo’lgan.
Bunda   vaqf   mulkining   ijarasi   uch   yildan   oshmasligi,   shuningdek,   ijara   haqi
belgilanganidan   oshiq   yoki   kam   bo’lmasligi   lozim   edi.   Mazkur   hujjatning   o’ziga
xos shartlari ham bor. Masalan, ishlanadigan yerlar har qanday davr va vaqtda ham
xonlar,   sultonlar,   amirlar   xizmatida   bo’lgan   kishilar,   suyurg’oldan   foydalanuvchi
amaldorlar   tomonidan   ishlanishi   mumkim   bo’lmagan.Vaqf   mulkidan 20
  keladigan
daromadlar   shu   mulkni   rivojlantirish,   kengaytirishga,   madrasalarni   ta’mirlash,
ashyolar   bilan   ta’minlashga,   mudarrislar,   talabalar,   hofizlarga   maosh   tayinlashga
sarflangan. Hujjatning so’nggi, tasdiqlovchi  qismida har o’n yilda xon huzurida -
bosh   qozi,   shayxulislom   hamda   o’sha   davrning   taniqli   kishilari   oldida   uning
aslidan nusxalar  ko’chirilib, yangitdan tasdiqlanishi  lozimligi  ko’rsatilgan. Bunda
vaqf   ta’sis   qilish   vaqtida   qo’yilgan   shartlar   o’zgarmasligi   mustahkamlangan. bois
20
 Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil  31O’tror,   Sovron,   Sig’noq 21
  shaharlarini   ularga   berib,   rozi   qilish   lozim   ko’rildi.
Keyinchalik g’oyatda kengayib ketgan Shayboniy davlati shu tarzda ta’sis etildi”;
–   ba’zi   asarlarda   Shayboniyxonga   nisbatan   “yarim   sahroyi”   iborasi   ishlatildi.
Muhammad   Shayboniyxon   yarim   sahroyi   emas.   U   Buxoroda   ilm   o’rgangan,
ko’ngli  she’riyat  va ilm-fanga payvand inson edi. Muhammad Shayboniy nafaqat
kuch-qudratli   sarkarda,   shuning   barobarida   sahovatkor   ilm-u   ma’rifat   homiysi   va
benazir   ijodkor   sifatida   ham   kuch-qudratli   shaxs   edi.   U   shoir   sifatida
Shayboniyxon,   Shohbaxt,   Shoyboq,   Shoybek,   Sheboni,   Shohibek,   Shayboniy
taxalluslari   bilan   she’rlar   yozgan,   kamdan-kam   ijodkorga   nasib   etadigan   rutba   –
“Devon”   egasi   bo’lgan.   Bu   devon   300   dan   ortiq   g’azal,   ruboiy,   tuyuq,   chiston,
ta’rix   va   boshqa   janrdagi   asarlarni   o’z   ichiga   olgan   ma’lumotlarga   ko’ra,
Muhammad   Shayboniyxon   islom   ulamolariga   behad   katta   hurmat   ko’rsatgan.   U
barcha   harbiy   safarlarida   o’zi   bilan   kichkina   go’zal   kutubxonasini   olib   yurar   va
Amir   Temur   kabi   Damashqu   Halab   ulamolari   bilan   diniy   munozaralarga
qatnashgan. Hirotning peshqadam tafsirchilari bo’lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad
Yusuf   bilan   Qur’onning   ba’zi   bir   oyatlari   borasida   bahsu   muloqotda   bo’lgan.
Shuning   uchun   Shayboniyni   “Xalifa   ur-Rahmon”   va   “Imom   az-Zamon”   ya’ni
“Davr   imomi”»   va   “Tangrining   yerdagi   xalifasi”   deb   ulug’laganlar;Mirzo   Bobur
bilan Shayboniyxon ziddiyatida ikki muhim omil mavjud: bu Mirzo Bobur uchun
salbiy, Muhammad Shayboniy uchun ijobiy nuqta bor. Hokimiyati uchun kechgan
kurash davomida Mirzo Bobur yoshligi va tajribasizligi, eng avvalo, harbiy kuch-
qudratining   zaifligi   tufayli   xatoga   yo’l   qo’yadi:   u   shia   mazhabli   safaviylar
hukmdori   Shoh   Ismoil   bilan   ittifoq   tuzib,   Samarqand   taxtini   begona   kuchlar
yordamida qo’l olishga urinadi, hatto Samarqandni so’nggi marta qo’lga kiritgach,
shoh Ismoil nomiga xutba o’qitib,shia imomlari nomi bitilgan tanga zarb etdiradi. 
21
 Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari.  Toshkent, 2001 yil  32Xulosa
Buxoro   amirligining   Shayboniylar   davri   (16-18   asrlar)   qóshin   tuzilishi   va
harbiy   boshqaruvi   Buxoro   xonligining   qanday   rivojlanishi   va   qudratining
mustahkamligi   bilan   bog’liq   bo’lgan   asosiy   jarayonlardan   biri   edi.   Shayboniylar
davrida Buxoro amirligi kuchli voqeaning kelishiga qarshi o’zlarini himoya qilish
uchun   bir   nechta   qóshinlar   va   harbiy   tuzilmalar   yaratdi.   Bu   qóshinlar   amirlar   va
urushchi   haydovchilar   tomonidan  boshqarilgan.   Ularga  amirlik  nomi   bilan  "ulus"
deb   atalgan   bo’lib,   ularga   jizzaxir,   mirlan,   bendir,   qoshna,   bog’bon,   yatagan   va
boshqa   zamonaviy   silahlarni   ta’minlaydilar.   Harbiy   boshqaruvning   asosiy   qismi
esa   amirlarning   kelishuvlari   va   topshirishlariga   asoslangan   edi.   Buxoro   amirligi
uchun   harbiy   qo’shimchalarni   tayyorlash,   harbiy   strategiyalarni   rivojlantirish   va
muhim   harbiy   qarorlarni   qabul   qilish   masalalari   bo’yicha   boshqaruvchi   organlar
tashkil   etilgan.   Buxoro   amirligining   Shayboniylar   davrida   qóshin   tuzilishi   va
harbiy   boshqaruvi   amirlar   uchun   katta   ahamiyatga   ega   edi.   Bu   tuzilmalar   va
boshqaruv   usullari   Buxoro   amirlikning   qudrat   va   mustahkamligini   ta’minlash,
urush   va   qo’shimchalarning   jangda   samaradorlikni   oshirish   va   Buxoro   hududida
xalqaro   xayoti   saqlashga   imkoniyat   yaratishga   xizmat   qilgan.   Muhammad
Shayboniy o’zini Amir Temur davlatining vorisi hisoblagan. Ayni shu sababdan u
mamlakat   boshqarishda   Sohibqirondan   ibrat   oladi.   Shayboniyxon   va   sulolasi
hukmronligi   davrida   Samarqand   va   Buxoroda   obodonchilik   ishlari,   hoziri
kunimizgacha   yuksak   milliy   me’morchiligimiz   namunalari   hisoblangan   ko’plab
binolar tiklanadi. Xususan, shayboniylarning so’nggi vakili Abdullaxon II davrida
Mavorannahr tarixida e’tiborga loyiq yuksalishlar yuz beradi. 
Ayni   shu   ishlari   va   yuqorida   aytib   o’tgan   fazilatlari,   qoldirgan   boy   merosi
sababidan   Muhammad   Shayboniyni   “yarim   sahroyi”   deb   atash   behad   katta   xato
bo’ladi   deyish  mumkin. Muhammad  Shayboniyxon  1510-yil   Marv yaqinida  Eron
shohi Ismoil Safaviy bilan bo’lgan jangda halok bo’ldi. Jangdan so’ng uning jasadi
askarlar jasadlari orasidan topilgan va dushmanlari tomonidan boshi kesib olingan. 33Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1kitob T., ―Universitet  1999.‖
2. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1I kitob T., ―Universitet  1999.
‖
3.B. Muhammadiyev. Shayboniylar davlati va huquqi T. “Adolat” 2007 
4.I.   Yo’lsoshev.   Buxoro   yoxud   Movaraunnahr   tarixi   Toshkent   G’.   Gulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti-1990.
5.M.M. Haydar” Tarixiy Rashidiy”. ―Universitet  2007.	
‖
6. Z.M. Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989.
7.A. Zamonov. Muhammad  SHayboniyxon va uning o’zbek davlatchiligi tarixida
tutgan o’rni-T. Sharq.2018
8. Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, O’qituvchi.2001. 	
‟
9. Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. T, Sharq.1994. 
10. Axmedov.B. O zbek ulusi. T, Universitet.1992. 
‟
11. Bobur.Z.M. Boburnoma. T, Sharq.1989. 
12. Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006. 
13. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg usi. T, O’zbekiston.1996. 	
‟
14. Ibrohimov. A. Bizkim o zbeklar. T, O’zbekiston.1999. 	
‟
15. Ma rifat gazetasi. 2000 – 2006. 	
‟
16.Muhammad Solih. Shayboniynoma. T. G’ofur G’ulom. 1988. 
17.  www.ziyonet.uz  
18.www.ziyouz.com

Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va harbiy ish

Купить
  • Похожие документы

  • Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati
  • Yuechi-Kushon va Kushon davlati
  • Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari
  • Xorazmshohlar davlati
  • XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha