Shayboniylar davlatida sud-huquq tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	97.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Shayboniylar davlatida sud-huquq tizimi

Sotib olish

Shayboniylar davlatida sud-huquq tizimi
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………2
I. BOB. Buxoro xonligining tashkil topishi va shayboniylar sulolasi davrida
yerga egalik shakllarining rivojlanishi.
1.1 Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasi hukmronligining o’rnatilishi…….4
1.2 Shayboniylar sulolasi davrida yer egaligi shakllari ………………..…….10
1.3 Shayboniylar davlati huquqining asosiy belgilari…………………………13
II. BOB. Shayboniylar davlatida yer mulk huquqi va soliq tizimi
2.1 Shayboniylar davlatida yer – mulk huquqidan foydalanish tartibi……..…24
2.2 Soliq tizimi ………………………………………………………………..35
III. Xulosa …………………………………………………………………….40
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………43
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. О‘zbekiston о‘z mustaqilligiga erishganidan sо‘ng
tariximizni о‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Bu esa milliy mustaqilligimizni
mustahkamlashda, о‘zligimizni anglashimiz va milliy g‘ururni yuksaltirishimizda
muhim omil bо‘lib xizmat qilmoqda. Milliy mafkurani shakllantirishda va u
yordamida xalqning milliy g‘ururini oshirishda, uni vatan mustaqilligi g‘oyasi
atrofida birlashtirishda tarix fanining ahamiyati kattadir. Birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov bu haqida: “О‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan
millatning kelajagi yо‘q” 1
, - deb ta’kidlagan edi.
Yurtimizda tarixda mavjud bo’lgan davlatlardan Buxoro xonligida
Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolalari hukumronlik qilgan davrlarda ular
о‘ziga xos siyosiy institutlar va huquq tizimlariga ega bо‘lganlar. Bu sulolalarning
ham ilm, fan, adolat tarafdori bо‘lgan boshliqlari: Muhammad (Shohbaxt)
Shayboniyxon (1451-1510), Ubaydullaxon I, Abdullaxon II kabi vakillari bilan,
ularning siyosat, davlatni tutish, uni boshqarish va ilm-fan borasidagi yutuqlari,
shuningdek, bu davrda qurilgan inshootlar bilan xalqimiz haqli ravishda faxrlanishi
mumkin. Movarounnahrda Buxoro xonligining o’rnatilishi XVI asrdan
boshlangan bo’lsa, bunda Shayboniylarni taxtga chiqishidan to Ashtarxoniylar
sulolasining tugatilishiga qadar bо‘lgan davr olingan bо‘lsada, mavzuni chuqurroq
о‘rganish maqsadida Shayboniylar davrida yer egaligi va soliq tizimini ko’rib
chiqishni ma’qul topdik.
Mavzuning о‘rganilish darajasi. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu
tarixshunosligimizda kam о‘rganilgan mavzulardan biridir. Tarixshunosligimizda
Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida sud – huquq tizimi
haqida bir qancha ilmiy izlanishlar olib borilgan. Uning tarixi kо‘proq О‘zbekiston
tarixiga oid darsliklarda bayon etilgan. V.V. Bartold 2
, A. A. Semyonov 3
, Z.
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч – Т.: Маънавият , 2008. Б. 4.
2
Бартольа В.В. Исторня иэучения Востока п Еиропе и в России Иэд. В горое. Л. 1925. – C . 258.
3
Семёнои А.А. Шейбанихан н эаооенание им империи Темуридов; его же: Первие Шсйбаниди и борьба эа
Мавсреннахр //Материали по исгории узбеков и галжикон , нипуск 1., Сталинзбод - 1954. -3-Я5, 85-111- сгр.
2

Muqimov 1
, A. Ziyo 2
, B. Ahmedov 3
, R. Muqminova 4
, A. Zamonovlar 5
muallifliklaridagi qator kitoblarda bu davlatlar va sulolalar vakillari haqida bir
qator ma’lumotlar keltirilgan. Yuqoridagilardan kо‘rinib turibdiki, Buxoro xonligi
tarixi va davlatchilik faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar juda kо‘p emas. Buxoro
xonligida hukmronlik qilgan sulolalar, shuningdek, shayboniylar sulolasi davrida
yer egaligi va soliq tizimi mavzusi biz tanlagan shaklda kam о‘rganilgan. Shuning
uchun ham mavzuni yana bir bor xolisona, tadqiq etishni lozim deb topdik.
Mavzuning obyekti va predmeti Kurs ishining obyekti etib Buxoro
xonligida Shayboniylar sulolasi hukumronlik qilgan davrda yer egaligi va soliq
tizimi, predmeti sulola hukumronligi davridagi huquqiy organ sohasini
o’rganilishi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi milliy
mafkura va milliy g‘oya asosida tariximizning kam о‘rganilgan sahifalaridan biri
bо‘lmish Shayboniylar tarixini, yer egaligi shakllari, soliq tizimi va О‘rta
Osiyoning shu davrdagi siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotini tarixiy
manbalar asosida chuqur ilmiy tahlil etishdir. Mavzuning maqsadidan kelib
chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi:
- Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasining vujudga kelish tarixini
o’rganish;
- Shayboniylar sulolasi davrida yerga egaligi shakllarini tahlil qilish;
-Shayboniylar davlatida yer – mulk huquqidan foydalanish tartibini yoritib
berish;
- Shayboniylar davlatida yer – mulk huquqidan foydalanishni o’rganish;
- Soliq tizimi tartiblaridan foydalanishni tahlil qilishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
1
Муқимов З. Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи (Тарихмй-ҳуқуқий тадқиқот). – T .: Adolat , 2007. – Б . 33.
2
Азамат З иё. У збек давлатчилиги тарихи . – Т .: Ш арк , 2001. – Б .235.
3
Аҳмедои Б.А. Кўчманчи ўзбеклар да в лати. / / Тарихдан сабоқлар. – Т.: Уқитупчи. 194. – Б . 149.
4
Мукминова Р.Г. К Истории аграрних отношений п Уэбекистане в ХУ1 п. по материалам Вакфнаме. – Т.:
Фан , 196. – C . 353.
5
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B.124.
3

I. BOB. Buxoro xonligining tashkil topishi va shayboniylar sulolasi
davrida yer egaligi shakllarining rivojlanishi.
1.1 Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasi hukmronligining o’rnatilishi
Ma’lumki, Sirdaryoning yuqori oqimi va Tyanshan tog‘ tizmalarining
Shimoliy yon bag‘irlaridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar yoyilgan
dashtlar Dashti Qipchoq nomi bilan atalgan. Bu Dashti Qipchoq atamasini XI asrda
Nosir Xisrav qo’llagan. Dashti Qipchoq XI-XV asrlarga oid arab va fors
manbalarida tilga olinadi. Dashti Qipchoq aholisi sharq manbalarida - qipchoqlar,
rus solnomalarida polovetslar, Vizantiya xronikalarida kumanlar, venger
manbalarida kunlar deb atalgan. Dashti Qipchoq XIII asr boshlarida Chingizxon
qo’shinlari tomonidan bosib olingach, tarixda Jo’ji ulusi nomi bilan atalgan Oltin
O’rda davlati barpo etiladi 1
. XIV asr boshlarida Jo’ji ulusi, ya’ni Oltin O’rda ikkiga
bo’linib ketadi. XIV asrning 60-yillaridan Dashti Qipchoqning sharqiy qismi
“O’zbeklar mamlakati”, aholisi esa “o’zbeklar” deb atala boshlangan. XV asrning
20-yillarida Dashti Qipchoqda ko’chmanchi qabilalar o’rtasida olib borilgan o’zaro
janglarda Abulxayrxon (1412-1468) boshchiligidagi Shayboniylar nomi ostida
urug‘ tarix maydoniga chiqadi. Abulxayrxon 1428-yilda xon etib saylanadi va qirq
yil (1428-1468) hukmronlik qildi. U Sirdaryoning quyi oqimida Sig‘noq,
Oqqo’rgon, Arko’k, O’zgan kabi shaharlarni egallab oldi va bu hududlardan doimo
Movarounnahrga tahdid solib turdi. Abulxayrxon vafot etgach, l468-yil o’rniga
taxtga o’tirgan o’g‘li Haydarxon davrida Iboqxon, Jonibek, Gerayxon, mang‘it
amirlaridan Yomqurchi va Muso Mirzolar Oltin O’rda xoni Ahmadxon bilan
ittifoq tuzib, Haydarxonga qarshi kurash olib borib, g‘alabaga erishganlar,
Haydarxon esa qatl etilgan. Shunda shoh Budoqning o’g‘illari Shayboniyxon va
Mahmud Sultonni yaqin kishilari Ashtarxon xoni Qosimning saroyiga olib borib
yashirganlar 2
. Bundan xabar topgan sultonlar o’z qurollarini Qosimga qarshi
qaratganlar. Ammo shahzoda Muhammad Shayboniy o’z ukasi bilan qamal
qilingan Ashtarxondan omon eson chiqib Dashti Qipchoqqa yetib kelgan.
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T.: Sharq,
2010. – B. 12.
2
Аҳмедов Б . Ўзбек улуси . – Т .: 192. – B. 67.
4

U XV asrning 80-
yillarida bobosi Abulxayrxon birlashtirgan Dashti Qipchoq yerIarini birlashtirish
va hokimiyatni qaytadan tiklash uchun kurash olib boradi. Bu kurashning dastlabki
bosqichida temuriyIar Shayboniyxonga katta yordam va madad berganlar. Tarixiy
manbalarda Shayboniyxon o’z ukasi bilan bir necha marta Movarounnahr
hukmdorlari va noiblari - Turkiston va O’trorni idora qilgan noib Muhammad
Mazid Tarxon, Samarqand hokimi Ahmad Mirzolar huzurlariga keganda yaxshi
kutib oIganlikIari va homiyIik qiIganlikIari ko’rsatiladi. Shayboniyxon bir necha
vaqt Buxoroda ham yashagan va Dashti Qipchoqqa borib kelib turgan. Buxoroda
bo’lganida Shayboniyxon ma’rifatdan saboq olgan, ilm va she’riyatni sevib
o’rgangan.
Sig‘noq shahri (Qizil O’rdaga boradigan yo’ldagi Tuman Ariq degan sobiq
pochta bekatiga 10 km yetmasdan, Sig‘noq shahrining xarobalari hozir ham
mavjud) Shayboniyxonga jangsiz taslim bo’lgan. Mang‘it hokimi Muso-Mirzoning
yordami evaziga Shayboniy qozoqlar xoni Burunduqxonni (1481-1511) tor-mor
qiladi. Ammo keyin o’zi qattiq zarbaga uchrab, Mang‘ishloq yarim oroliga
qochadi. Samarqand hokimi Ahmad Mirzo mo’g‘ullarning tinimsiz qilib turgan
hujumidan tinkasi qurib, Shayboniyxonga yordam so’rab murojaat qiladi. Shu
bahona bilan Shayboniyxon Movarounnahrga ikki bosqichda ya’ni 1488-149-
yillarda birinchi marta, 149-1507-yillarda ikkinchi marta yurishlar qiladi va birin-
ketin O’tror, Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarqand hamda Farg‘ona hududlarini
egallab oladi 1
. Shayboniyxon vafotidan so’ng, uning avlod-ajdodlari o’rtasida
toj-u taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o’zaro qonli urushlar avj oldi.
1510-1530-yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko’chkinchixon hokimlik qiladi.
Unga o’g‘li Abusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo’r
bo’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so’ng
Movarounnahrda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxonning o’g‘li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Ko’chkinchixonning o’g‘li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar.
1
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. – B. 109.
5

Hokimyat talashib kurash misIi ko’rilmagan cho’qqiga ko’tarildi. Shayboniyxon
avlodlarining har birida 10--12 tadan o’g‘il farzand bo’lib, ularning har biri taxt
uchun vorislik qilishga da’vogar edi. Shu bois Movarounnahr hududi bir necha
bo’laklarga bo’linib ketdi. Karmana va Miyonqal’ada Iskandar Bahodir, Balxda
Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi
sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-yilda Abdullatifxon vafot etgach, Samarqand
taxtini Baroqxon qo’lga kiritib, Navro’z Ahmadxon nomi bilan besh yil
hukmronlik qiladi.
1550-yilda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, o’nlab sultonlar, beklar va
amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil
o’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va
Abdullatifxonga Sulton Said, Sulton Muhammadyor va Burhon sulton qo’shiladi.
Ular birgalikda Miyonqal’a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga
tushgan bu shaharlarning hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqal’a hokimi
Iskandaming 18 yoshli o’g‘li AbdulIagina qal’ada mustahkamlanib, sultonlarning
birlashgan kuchlariga qarshi yolg‘iz o’zi kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan
jangdan so’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga ko’ra Abdulla Balxga jo’nab
ketishga majbur bo’ladi.
1556-yilda Baroqxon vafot etgach, uning farzandlari o’rtasida boshlangan
taxt vorisligi uchun kurashga aralashib, undan ustalik bilan foydalangan Abdulla
navbatdagi g‘alabaga erishadi. U quvg‘inlik yillarini bekorga o’tkazmadi. Eng
obro’-e’tiborli o’nta o’zbek qabilasi - qushchi, o’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir,
major, qipchoq, ming, bahrin qabilalari, shuningdek jo’ybor shayxlari hamda
musulmon ruhoniylarining boshqa e’tiborli va qudratli vakillarining himoyasi va
qo’llab-quvvatlashiga sazovor bo’ladi. Abdullaxon I Ilono’tdi yaqinidagi jangda
Baroqxonning o’g‘li Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi
Darveshxonning birlashgan kuchlarini tormor keltiradi.
Abdulla uchun Buxoroga yo’l ochiq edi. U Qarshi, Chorjo’yni egallab,
sulton Burhonni mag‘lubiyatga uchratib, Buxoroga tantanavor kirib boradi.
6

Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga
aylanadi. Markazi Buxoro bo’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug‘
bo’lgan o’z amakisini, so’ng otasini xon deb e’lon qiladi. Amalda Abdullaning o’zi
ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb
e’lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o’tiradi. Otasi vafotidan
so’ng 1583-yil Abdullaxon II o’zini rasman xon deb e’lon qiladi.
Abdullaxon (1557-1598) hukmron bo’lgan davrda Movarounnahrda kuchli
markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u
jadallar bilan o’tdi. 1557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi.
1558-1572-yillarda o’rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va
Hisorni qo’lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg‘ona, 1583-
yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir
Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va
so’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida
Qozog‘istonning hozirgi Qarag‘anda viloyati g‘arbidagi, Sariqsuv daryosining
Shimolida joylashgan Ulug‘toqqa yetib borgach, tog‘ tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi: “Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y
yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg‘ay. Bizni duo bilan yod qilg‘ay”. Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur
To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog‘ ustiga chiqib, so’ng bu yerda
bir minora qurdirib, xarsang toshga o’ydirib, yozdirgan xotira so’zlari edi.
Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda
bir minora qurishga buyruq berdi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo’ysa,
xayrli duo ila bizni yod aylasin” so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston
shahrida Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum.
Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi.
Abdullaxon II XVI asming 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
7

Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo’lgan
hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida
hozirgi Qarag‘andadan (Ulug‘tog‘dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Mashadgacha bo’lgan hududlar yana bir bor Buxoro oliy hokimiyati qo’l ostida
birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so’ng Abdullaxon II asos
soladi 1
. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan “Buyuk Buxoriya” degan iborani
qo’llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat
tuzish borasidagi faoliyati Hoflz Tanish Buxoriyning suli, qo’noq, jo’xori, mosh,
no’xat, makkajo’xori, loviya, sholi, paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz
ekinlari ekilgan, bog‘dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samarqand,
Buxoro, Marg‘ilon, Xo’jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, O’ratepa, Shahrisabz va
boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi
kalonining hujjatlaridan ma’lum bo’lishicha, XVI asrda Sarnarqandda hunarning
61 turi rnavjud bo’lgan. Movarounnahrlik huna rm andlar zo’r san ’ at bilan turli-
tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a ’ lo navli qog‘ozlar ishlab
chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan, devor va harbiy
istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar,
yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o’rtasidagi tim, ko’chalar chorrahasi ustiga
gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo’llarida sardobalar, karvonsaroylar,
ko’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy,
Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-
yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi
Akbarning elchilari bo’lgan 2
. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o’q-
dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham
takrorlangan. Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv
tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari
keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Jo’ybor) mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga madrasa,
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T.: Sharq,
2010. – B. 15.
2
Ахмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари . – Т .: Ўқитувчи , 2001. – B.198.
8

masjid, xonaqoh va chorbog‘, Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla
qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569- 1570), tim
(Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga ko’prik (1582)
qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balx va boshqa shaharlarda
ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi
ta’mirlangan Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko’kaldosh sharafiga
Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo’ladi. Unda mashhur hattotlar Mir Ali Hiraviy,
Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob ko’chirish bilan mashg‘ul bo’lishgan.
Sayid Hasanxo’ja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” asari Abdullaxon II ga
bag‘ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir,
Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab
ijod etgan. Abdullaxon II ning o’zi ham iste’dodli shoir bo’lib “Xon” taxallusi
bilan o’zbek va fors tillarida she’r yozgan. Harbiy san’at taraqqiy etgan. Qo’shin
tarkibini nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda
qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan
keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar bilan qurollana boshlagan. Abdullaxon II
markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni qattiqqo’llik va
shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va o’zining bir qator
qarindosh-urug‘larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha
qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi
va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda,
Abdullaxon II o’g‘li Abdulmo’min tomonidan 1598-yili zaharlab o’ldirilgan. Bu
ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan biri Muhammad Boqibiy tashkilotchilik
qilgan 1
. Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar Abdulmo’min
yarim yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo’lida
(159) halok bo’ldi.
1
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B. 8.
9

1.2 Shayboniylar sulolasi davrida yer egaligi shakllari
Barcha turkiy xalqlarda bo’lgani kabi shayboniylar sulolasi hukmron bo’lgan
Buxoro xonligida ham hokimiyat masalasi, qo’shinlarning tuzilishi masalalarida
odat huquqlari nisbatan ustunroq bo’lgan. Ushbu davlat tashkil topgan dastlabki
davrda unda, asosan, Abulxayrxon davlatining tuzilishi hamda an’analari saqlanib
qolindi. Undan tashqari, yer-mulk masalasida Temuriylar davlatida vujudga kelgan
xizmat evaziga yer-mulk in’om qilish shakllari Shayboniylar davlatida ham
qo’llanilgan. Tadqiqotchilarning xulosalariga ko’ra, bu davrda Buxoro xonligida
yer huquqi masalalarida: davlatga qarashli yerlar, ushr yerlari, xurri xoris yerlar,
vaqf yerlari, xon va amaldorlarga tegishli yerlar, ko’chmanchi qabila va urug‘larga
tegishli yerlar, suyurg‘ol yerlari, tanho hamda tarxonlik yerlari mavjud bo’lgan.
Iqto atamasi XIV asming ikkinchi yarmidan boshlab garchi muomaladan
chiqib, o’z o’mini turkiycha “suyurg‘ol” atamasiga bo’shatib bergan bo’lsa-da,
shayboniylar davri ayrim manbalari va hujjatlarida “iqto” atamasini uchratish
mumkin. Chunki, iqto, suyurg‘ol, tanho atamalari va shu shakldagi yer mulki
huquqining mazmuni bir-biriga deyarli yaqin bo’lgan. Ya’ni, bunday yer mulklari
davlat oldidagi ma’lum bir xizmatlari uchun ma’lum hadya yoki in’om ma’nosini
anglatgan 1
.
Suyurg‘ol shahzodalar, yirik zodagonlar va nufuzli din peshvolariga ma’lum
shart va imtiyozlar asosida berilgan yer mulki bo’lib, u nasldan naslga o’tgan.
Suyurg‘ol egasi davlatga to’lanadigan soliqlardan ozod qilingan bo’lib, o’z
suyurg‘olidan oladigan daromaddan o’z ixtiyoricha foydalangan. Bunday imtiyozli
suyurg‘ol “darubast suyurg‘ol” deb atalgan 2
.
Shaharlar, tumanlar va, hatto, viloyatlar ham alohida xizmat ko’rsatgan
shaxslarga suyurg‘ol qilib berilgan. Misol uchun, XVI asming boshlarida Qarshi
Xudoyberdi sultonning suyurg‘ol mulki bo’lgan. Davlat yerlari dehqonlarga
muddatsiz merosiy foydalanishga ijara sifatida berilgan. Dambast sifatida mulk va
yer berish, Abdullaxon II davrida, ayniqsa, rivojlanib, u o’zining pirlari Xoja Islom
1
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B. 128.
2
Razzoqov A. O‘zbekistonda qo‘riq yerlarni sug‘orish, o‘zlashtirish va melioratsiyalash tarixi. – T.: Fan, 1984. – B.
59.
10

va uning avlodlaridan Xoja Sa’dga hamda boshqa Jo’ybor xojalariga butun-butun
bosib olingan viloyatlarni dambast sifatida hadya qilgan. Tadqiqotchilarning
fikricha, ushbu mulk merosiy suyurg‘ol (hadya) bo’lib, u barcha soliqlardan ozod
qilish haqidagi imtiyozlar bilan birga, vorislikka qoldirish huquqi bilan berilgan
yer va boshqa mulklardan iborat bo’lgan.
Jo’ybor xojalarining Buxoro, Samarqand, Nasaf (Qarshi), Marv va boshqa
viloyatlarda katta yer maydonlari bo’lib, bu mulklar meros tariqasida avloddan
avlodga o’tgan va barcha soliqlardan ozod etilgan. Xonlar va boshqa yirik
amaldorlar tomonidan ularga hadya etilgan yer mulklaridan tashqari, ular
Movarounnahr va Xurosonning serunum yaylovlariga, behisob podalarga, katta
shaharlarda joylashgan o’z hunarmandchilik do’konlariga, savdo rastalariga,
tegirmonlar, hammom va karvonsaroylardan keladigan daromadlarga ham ega
bo’lganlar.
Shayboniylar davrida yer egaligining quyidagi asosiy turlari mavjud edi:
- Mulki sultoniy yoki mulki mamlaka. Manbalarda mamlakai devon,
mamlakai podshohiy, zamim mamlaka, mamlakati sultoniy, mamlaka atamalarida
ham uchraydi. Bu turdagi yerlar davlatga qarashli yerlar bo’lib, bu yerlarni sotish,
hadya etish, vaqfga berish faqat xonning ixtiyorida bo’lgan.
- Mulki xolis yoki mulki xurri xolis. Ma’lum shaxslarga tegishli bo’lib,
hukmdor tomonidan davlat oldidagi xizmatlari uchun berilgan shaxsiy yerlar
(suyurg‘ol, iqto, tarxon, tiyul va hokazo). Bunday yerlar va ulaming egalari
daftardor tomonidan maxsus daftarga qayd etib borilgan. Vaqf yerlari. Hukmdor
yoki boshqa shaxslar tomonidan diniy muassasalarga mulk qilib berilgan yerlar va
sug‘orish inshootlari. Bunday yerlardan kelgan daromadning asosiy qismi
mutavallilar, qozilar va musulmon dindorlarga tushgan. Shayboniylar sulolasi
davrida vaqf yerlari ham yirik mulklardan biri bo’lib: mamlakat umumiy unumdor
yerlarining 1/3 qismini tashkil qilgan. Shuni ham qayd etish lozimki,
madrasalarning moliyaviy harajati vaqf daromadi hamda davlat xazinasidan
ajratilgan qo’shimcha mablag‘ hisobiga qoplangan, har bir madrasaning o’z vaqf
mulki va vaqfnoma hujjati bo’lgan. Vaqfnomada madrasaning chiqimi, undagi
11

xizmatchilar: mutavalli, mudarris, hofiz, naqib, farrosh, oshpaz va boshqalar,
shuningdek, talabalar soni, ularga berilgan maosh va nafaqalar aniq ko’rsatilgan.
Har bir madrasaning xon tomonidan tayinlangan o’z mutavallisi bo’lgan. Mutavalli
xodim va talabalarga to’lanadigan haq, vaqf yerlarida ishni tashkil etish,
mardikorlar yollash, ijarachilar va hissadorlar bilan shartnoma tuzish, do’konlar,
tegirmonlar va madrasaning vaqf mulkiga kiruvchi boshqa obyektlardan ijara
haqini undirish va undan boshqa ishlarga mas’ul bo’lgan. Shuningdek, madrasa
xizmatchilari, mudarrislari va talabalarga beriladigan yillik maosh miqdori naqd
pul va ozuqalik don hisobidan ajratilgan.
Demak, vaqf alohida mulk shaklidir. Kimdir o’z xususiy mulkini vaqfga
aylantirguncha u o’sha odamga tegishli edi. Vaqfga aylangach, u vaqf qiluvchining
ixtiyoridan chiqqan. Shunday bo’lsa-da, u jamiyatdagi mulklik maqomini saqlab
qolgan va undan sobiq egasi emas, madrasa - davlat, jamiyat, mamlakatga xizmat
qiluvchi muassasa foydalana boshlagan. Vaqf - muassasa mulki, u davlat
boshqaruvi tasarrufi doirasida bo’lib, uning iqtisodiy qonunlariga bo’ysungan.
Davlatning unga mulk sifatida munosabati deyarli o’zgarishsiz qolavergan.
Xususiy mulk egasi jamiyatning huquqiy qonun-qoidalari bo’yicha qanday soliqlar
to’lab kelgan bo’Isa, u vaqf mulkiga aylangandan keyin ham undan shariatda
belgilangan tartibda soliq undirilgan. Bunday hodisa Buxoro va Qarshi
madrasalarida yaqqol ko’zga tashlanadi.Ya’ni, manbalarda masjid, madrasalar vaqf
mulklaridan ushr va nim ushr (ushr - 1/10, nim ushr shuning yarmi) solig‘i olingani
to’g‘risida ma’lumotlar mavjud. Agar vaqf mulki kichik bo’lib, soliqqa tortish
darajasida uning foyda imkoni kam bo’ lsa, undan soliq undirilmagan 1
.
Shayboniylar davrida dehqonchilikka alohida e’tibor qaratilgan
bo’lib, avvalo, sug‘orish tizimini tartibga keltirish uchun qator tadbirlar amalga
oshirilgan. Bu jarayonda mintaqadagi yirik suv manbalari - Zarafshon, Chirchiq,
Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh, Murg‘ob kabi yirik daryolar va ko’plab kichik
daryolar hamda ko’llar, tog‘ suvlarining imkoniyatlaridan keng foydalanilgan.
1.3 Shayboniylar davlati huquqining asosiy belgilari
1
Bo‘riev S.D. Hayot inshootlari tarixi. Jamiyat va boshqaruv jurnali, – T.: 2007. – B. 74.
12

Shayboniyxon davrida, siyosiy beqarorlik yillarida, Abdullaxon ibn
Iskandarxon davrida sun’iy sug‘orish ishlarining ahamiyati yo’qolmagan. Undan
tashqari, shayboniylar davrida dehqonchilikning taraqqiyotini ta’minlovchi
islohotlar o’tkazilgan. Xususan, qarovsiz va lalmi yerlarni davlat mulkiga kiritib,
bunday yerlarda dehqonchilikni rivojlantirish, dehqonchilik qilishni xohlaganlarga
har tomonlama yordam berish, ma’lum muddat soliqlardan ozod etish, yerdan
olinadigan soliqlami yig‘ishdan mahalliy amaldorlaming o’z mansablarini
suiste’mol qilishlariga yo’l qo’ymaslik uchun ham tegishli tadbirlar amalga
oshirilgan.
Mamlakatda diniy ulamolaming nufuzi nihoyatda baland bo’lib, o’rta
asrlarga oid pandnoma ruhidagi asarlarning ko’pchiligida hukmdorlarning din
ulamolari oldiga ularni ziyorat qilish uchun borishi va o’z yurishlariga ulardan
ruxsat olishi haqida tavsiyalar beriladi. Buxoro xonlarining deyarli barcha
yurishlari mamlakat shayx ul- islomining fotihasi bilan amalga oshirilgan (Bunga
Abdullaxonning 1551- yil Xurosonga, 1553-yil Shahrisabzga, 1558-yil Qarshiga,
1559-yil Balxga va h.k. yurishlarini misol keltirish mumkin). Fazlulloh ibn
Ro’zbehxonning “Mehmonnomayi Buxoro” asarida Muhammad Shayboniyxon
Buxoroda qozoqlar ustiga muqaddas urush qilishga qaror qilgani, urush oldidan
Xoja Bahouddin Naqshband qabrini ziyorat qilgani va bu urushga Xoja Abu Nasr
Porso (vaf. 1537) va buxorolik ulamolaming fatvo bergani haqida ma’lumotlar
mavjud 1
.Ubaydullaxonning 1524- va 1529-yillarda Xurosonga yurishi bevosita din
peshvolari tashabbusi bilan tashkil etilgan.
Chunki, bu davrda Xuroson Eron safaviylari (shia mazhabidagilar) qo’l
ostida bo’lib, hirotlik ulamolar movarounnahrlik shayxlar va qozilarni o’z
hukmdorlarini Hirotga yurish qilib, shialar hukmronligiga chek qo’yish maqsadini
hosil qilishga ko’ndirishga undaganlar. Bundan ko’rinadiki, bu davrda nafaqat
Jo’ybor xojalari, balki boshqa diniy ulamolar ham xonlikdagi harbiy-siyosiy
jarayonlarda faol ishtirok etganlar. Diniy ulamolarning mamlakatda
yuqori mavqega ega bo’lib, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka erishish, xon
1
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B. 134.
13

hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qilishi, mablag‘larining ortib borishi sotib
olingan yoki xonlar va sultonlar tomonidan hadya etilgan yer-suvlarga ega
bo’lishiga olib keldi. Masalan, xonlikda mashhur bo’lgan karmanalik Qosim Shayx
(XVI asr boshi - 1578-yil) shunday yirik taqvodor mulk egalaridan biri edi. Uning
nomi Buxoroda ham mashhur bo’lib, keyingi asrlarda ham Buxoro shahrida uning
nomida guzar va masjid bo’lganligi ayrim arxiv hujjatlarida keltirilgan. Xususan,
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan XIX asrga
tegishli vaqf hujjatlarida Buxoroda Qosim Shayx masjidi va unga tegishli bo’lgan
bir qancha yer-mulklarni Hazratning Buxoroda istiqomat qilayotgan avlodlariga
merosiy vaqf qilib berilishi hamda ulardan keladigan daromadlarni Buxoro
podshosi amir Muzaffar buyrug‘i bilan berilgan vaqf hujjatlari ham tasdiqlaydi.
Mazkur hujjatda Qosim Shayxning shu davrlarda Buxorodagi avlodlari sanalgan
Mir Solih valad Mir Mo’min, Abdulg‘afur valad Abdurahmon Xo’ja, mullo Xo’ja
Nazar valad Abdullolarga tegishli Shirbudun mavzesidagi vaqfi avlodiy (tanob)
yerlarining chegaralari ko’rsatilgan. Ayrim tadqiqotlarda Marjonxotin qishlog‘ida
hazrat Qosim Shayxning 20 tanobdan ortiq ekin ekiladigan yerlari bo’lganligi
haqida ma’lumotlar berilgan.Buxoro xonligida, ayniqsa, Jo’ybor xojalarining yer-
mulkining miqdori hamma vaqt ham manbalarda ko’rsatilavermaydi. Xoja
Muhammad Islomning ombor va sandiqlarida saqlanayotgan naqd sarmoya va
turli-tuman qimmatbaho matolardan tashqari, Buxoro, Miyonqol, Nasaf, Qorako’l,
Marv va boshqa viloyatlarda 300 jufti gov (2500 gektar) ekin yerga ega bo’lganligi
ma’lum. Bundan tashqari, 10 ming qo’y, 700 ot va 500 tuyasi, 300 xizmatkori,
lochin va shunqor kabi 100 ta ov qushi bor edi. Shuningdek, u Ма kk а va Madina
ziyorati uchun 7000 ashrafiy tanga ham jamg‘argan edi.Shayboniylar davrida
quyidagi oliy martabali davlat lavozimlari mavjud edi: Ko’kaldosh (bir onadan sut
emgan ma’nosida) muassasalarni boshqarar hamda butun mamlakatdagi xonning
do’stlari va dushmanlari haqida ma’lumotlar to’plovchi shaxs; mushrif - xon
ma’lum shaxslarga in’om etadigan ashyolarni ro’yxatga olib boruvchi hamda
soliqlar yig’ilishini boshqaruvchi shaxs; qushbegi - xonlar va sultonlar shikorga
chiqqan paytda ov anjomlarini nazorat qiluvchi shaxs; munshi (mirza) - xonning
14

farmonini yozuvchi shaxs. Bulardan tashqari Shayboniylar davlatida mirshab,
dodxoh (aholidan shikoyat tinglovchi shaxs), miroxo’r (otxona boshlig’i),
parvonachi (yorliq topshiruvchi shaxs) kabi lavozimlar ham muhim ahamiyatga
ega edi.Davlatda amaldorlardan tashqari ruhoniy zodagonlar ham hukmron
s inf
toifasiga kirardi. Ulamolarning bir qismi o’zlarini Muhammad payg’ambar
avlodlari - sayyidlar deb hisoblar edilar, bir qismi o’zlarini Muhammad
payg’ambarning choryor xalifalari - Abubakr, Umar, Usmon va Ali avlodlari deb
hisoblardilar va ular xo’jalar deb atalardi. XVI asrning o’rtalariga kelib
xo’jalarning obro’yi nihoyatda oshib ketdi, hatto kimning xon bo’lishi ham ularga
bog’liq edi. Xo’jalar orasida eng obro’lilari jo’ybori shayxlar edi.
Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, din
peshvolari, shayxlar va xo’jalarning, xususan, shayx-ul-islom, qozi kalon, mufti kabi
diniy mansab egalarining ham ta’siri katta bo’lgan. Bu davrda, ayniqsa, Buxoro
yaqinidagi Jo’ybor qishlog’idan chiqqan xo’jalarning mavqeyi juda oshib ketdi.
Mahalliy boshqaruv viloyat hokimlari qo’lida boiib, ular ham o’z boshqaruv
tizimiga ega bo’lgan. Unga qo’shinga boshchilik qiladigan, aholidan soliqlarni yig’ib
oladigan, shariat qonunlarining to’g’ri bajarilishini nazorat qiladigan amaldor
(rais)lar kirgan. Viloyatlar o’z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba va
mavzelarga bo’linib idora qilingan. Mahalliy boshqaruvning eng quyi bo’g’ini
oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi.
Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma’muriy birligi viloyat (ulus) bo’lib,
manbalarda Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Balx, Termiz, Karmana,
Qorako’l, Miyonko’l, Shosh (Toshkent), Turkiston, Farg’ona, O’ratepa, Marv kabi
viloyatlar tilga olinadi. Poytaxt shahar va unga tegishli tumanlar xonning o’zi
tomonidan boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Odatda
bunday yuksak mavqega xonning yaqin va ishonchli kishilari, qarindoshlari, yirik
qabila boshliqlari, harbiy yurishlarda o’zini ko’rsatgan o’zbek sultonlari muyassar
bo’lgan. Shuni alohida aytib o’tish kerakki, xonlikning davlat chegaralari doimiy
bo’lmay, tez-tez o’zgarib, kengayib yoki qisqarib turgan. Ba’zi viloyatlar tashqi va
15

ichki siyosiy vaziyatga qarab markaziy hokimiyatga bo’ysunmay qo’ygan va ularni
qayta bo’ysundirish uchun harbiy yurishlar olib borilgan.
Shayboniylar qo’shini asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan.
Qo’shin tarkibi, uning jangovar saflanishi, jang qilish tartibi Chingizxon va Amir
Temur qo’shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasiga asoslangan bo’lib, unga
Shayboniyxon davrida ko’chmanchi o’zbeklarga xos bo’lgan bir qancha yangi jang
usullari kiritildi. Xususan, Bobur Mirzo Shaybo niyxon qo’shini «Tulg’ama» jang
usulini mukammal o’zlashtirganliklari haqida ma’lumot beradi.
Shayboniylar qo’shini asosan qalb (qavl) deb ataluvchi markaziy qism, barong’or
(o’ng qanot) va javong’or (so’l qanot) qismlaridan hamda xirovul (qo’shinining orqa
qismi)dan tashkil topgan. Ularga xonning o’zi va tajribali o’zbek sarkardalari
boshchilik qilgan. Qo’shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o’g’lon deb
yuritilgan. Qo’shin oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy qism yarim
doyra shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi kichik
jangovar qism - ilg’or bo’lgan.
Shayboniylar qo’shinida umumiy qism oldida boruvchi «Qorovul» deb atalgan
maxsus qism, qo’shinning o’ng va so’l qismlari oldida boruvchi kichik g’o’l deb
yuritilgan bo’linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo’linma - chanoh
bo’lgan.
Qo’shin tarkibida tug’chi qism, ya’ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug’ni
qo’riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda zabongiri, ya’ni
dushman tomonidan yashirin ravishda «til» tutib keluvchi maxsus bo’linma va
xabargiri - dushman to’g’risida umumiy ma’lumot keltiruvchi bo’linmalar ham
bo’lgan.Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o’tkaziladigan
maxsus joy - bargoh hozirlangan. Qo’shinda saralangan o’zbek navkarlaridan
tuzilgan xonning qo’riqchilari ham katta rol o’ynagan.Shayboniylar qo’shini ham
Chingizxon va Amir Temur qo’shinlaridek, 10 minglik korpuslar - tumanlarga
bo’lingan. Unga no’yon deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar
o’z navbatida minglik, yuzlik, o’nliklarga bo’lingan.
16

Qo’shinni jangga hozirlash, ularning maoshini to’lash va boshqa tashkiliy ishlar
bilan maxsus amaldor - tavochi shug’ullangan. Qo’shinni qurol-yarog’ bilan
ta’minlashga mas’ul bo’lgan amaldor - jevachi bo’lib, u xonning qurol-aslahalariga
ham javobgar bo’lgan.
Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik maoshdan tashqari
harbiy yurishlar paytida qo’lga kiritiladigan o’ljadan ham berib turilgan.
Shayboniylar davlati islom davlati edi. Shu sababli unda islom huquqi asosiy
huquq manbayi hisoblangan. Shuningdek, odat huquqi va xonlarning turli farmonlari
ham huquq manbalarini tashkil qilgan. Huquq manbalari orasida odat huquqining
ahamiyati ancha katta bo’lgan.
Muhammad Shayboniyxon markazlashgan davlatni tuzish bilan birga unda huquq-
tartibotning mustahkamlanishiga ham e’tibor beradi. Tarixchi Ro’zbexon Isfaxoniy
«Mehmonnomayi Buxoro» asarida yozishicha, Ungacha Samarqand atrofidagi katta
yo’llarda talonchilar va zo’ravonlar j^o’payib, hatto Samarqanddan Turkiston yo’li
bo’ylab «xon hazratlarining a’srga tatigulik davlati paydo bo’lgunga qadar to’rt
farsax uzoqlikda joylashgan Aliobodga biror kishi bora olmay qolgan.»‘ U davlat
yo’llarini
a na shu talonchi va bosqinchilardan tozalab, yo’llarning xavfsizligini
ta’minlaydi. Muhammad (Shohbaxt) Shayboniyxon o’qimishli, shariat huquqi bobida
o’z zamonasining bilimdon kishilaridan bo’lganligi uchun qonunchilik va yuridik
masalalarni ulamolar bilan maslahatlashib hal etishga e’tiborli bo’lgan. Uning
huzurida hech qachon shariat huquqi va qonunlariga zid majlis bo’lmagan.
Isfaxoniy xonning topshirig’iga binoan 1513-1515-yillarda unga bag’ishlab
davlatni boshqarishga oid qisqa hajmli axloqiy-yuridik «Suluk al-muluk» -
«Podsholarning xulq-atvorlari» nomli qo’llanma yozadi.
Unda davlat ishlari, musulmonlar bilan o’zaro munosabatlarda, dorug’alar
tayinlashda, xiroj, ushr, juz’ya kabi soliqlar yig’ib olishda nimalarga asoslanish
lozimligi yoritib berilgan. 15 bobdan iborat mazkur asarda mansabdorlarni tayinlash,
ularning huquq va majburiyatlari, soliqlarni yig’ish tartibi, qo’zg’olonlarni bostirish
haqidagi qoidalar keltirilgan.Ashtarxoniylardan Subxonqulixon davrida (1680-1702)
17

ham uning farmoniga ko’ra turli yuridik masalalarni hal etish uchun qabodiyonlik
muftiy tomonidan musulmon huquqining asosiy qoidalaridan iborat to’plam tuzilgan.
Garchi Markaziy Osiyoda huquqning asosiy manbayi shariat bo’lsa-da, u odat
huquqining yashashiga chek qo’ya olmagan edi. Ilmiy adabiyotlarda huquqiy odatlar
va huquqiy bo’lmagan odatlar bir-birlaridan farqlanadi. Davlat tomonidan tan olinib,
mustahkamlangan va o’z sanksiyasiga ega bo’lgan odatlargina yuridik odatlar
hisoblanadi.Akademik V.V.Bartoldning ko’rsatishicha, turkiy tilda xalq ma’nosini
«budun» degan so’z anglatib, «to’ra» davlat ma’nosida ham ishlatilgan. «To’ra» -
qonun bilan birlashgan xalq ommasi, qonun degan ma’nolarni anglatgan. 2
Markaziy Osiyoda hukmron sulola bo’lgan turk-o’zbek o’troq va chorvador
xalqlari orasida juda ko’p turli odatlar, ayniqsa, davlat huquqiy odatlari mavjud
bo’lib kelgan.Turkiy xalqlarning davlat huquqiy odatlari xon ko’tarish, voris tanlash,
vassallikni rasmiylashtirish kabilarni tashkil qilib, ularning paydo bo’lishi e
ng
qadimgi davrlarga borib taqaladi.
Turkiylar xonni taxtga o’tkazishda maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar
bo’lajak xonni kigizga o’tkazib, quyosh yurishi bo’ylab to’qqiz marta aylantirishgan.
Temur davrida ham davlat boshlig’ini saylashda shunday odat bo’lgan.
Oq kigizga o’tqazib xon ko’tarishdek turk odati o’zbeklarda XIX -XX asrlarda
ham mavjud bo’lgan.Ko’rinib turibdiki, xonlik - davlat boshlig’i mutlaq vorislik
bilan emas, ma’lum ma’noda nasabli va mansabli kishilar kengashida tanlanib,
saylanib, keyinchalik huquqiy odat bilan rasmiylashtiriladigan lavozim bo’lgan.Turk
xalqlarida taxtga vorislik masalasida uni egallash tartibi bo’yicha ham o’ziga xos
odat bo’lgan.Bu odat «zinapoya usuli» deb atalib, mohiyati shundan iborat bo’lganki,
ota vafot qilganidan keyin o’g’il taxtga vorislik qila olmaydi, balki vafot qilgan
xonning ukasi bo’lmagan taqdirdagina o’g’li da’vogar bo’lishi mumkin. Shu odat
Shayboniy o’zbeklarida ham saqlanib qolgan.Tarxonlik instituti yirik askarboshi,
mansabdor shaxslar, ba’zan fuqarolarning bir guruhiga beriladigan odat huquqidan
kelib chiqqan institut bo’lib, keyinchalik ulardan maxsus imtiyozli tabaqa - tarxonlar
vujudga kelgan.O’tmishda jangovor, harbiy harakatlarda mohir bo’lgan turkiy
xalqlarda harbiy odatlarning ustuvor mavqeyi bois harbiylar hayotiga oid ayrim
18

masalalar odat huquqlari bilan tartibga solingan. Jumladan, dasht o’zbeklarida biron-
bir xursandchilik munosabati bilan katta bayramlar uyushtirish, undan keyin janqi
(yoki chang’i) qurish va unda yaqin orada bo’ladigan muhim rejalarni, masalan, biror
davlatga qarshi urush harakatlarini olib borishni muhokama qilish odati bo’lgan.
O’zbek qo’shinlarida garovga olib turish ham juda keng qo’llanilib, garovga
olingan shaxslarni o’ldirish, qul qilish, sotib yuborish yoki boshqa shaxslar bilan
kelishib, qo’yib yuborish mumkin bo’lmagan. Garovga olish ba’zi hollarda «oq uylik
qilib olib ketish» deb atalib, uzoq muddatlarga - oylar va yillarga cho’zilgan.
Markaziy Osiyo musulmon aholisi orasida islomga umuman aloqasi bo’lmagan
odatlarning ham mavjudligi ko’zga tashlanadi. Masalan, dehqon don ekinlarini o’rib,
yanchib bir uyum xirmon qilgach, bu uyum sarkorning kelishiga qadar daxlsiz
hisoblangan. Uning vazifalaridan biri g’allaning soliq sifatida olinadigan qismini
o’lchashdan iborat edi. Ammo, odatga ko’ra, sarkor o’z vazifasiga kirishmasidanoq
don yetishtirgan dehqon uning bir qismini o’z qishlog’iga yoki mahalla masjidiga
yoxud o’zi e’tiqod qiladigan biror mozor shayxi hissasi (haqqi-ulli)ga ajratgan.
Qur’onda bu haqda hech narsa deyilmagan bo’lsa-da, yangi yetishtirilgan shu yo’l
bilan poklab olinadi, deb hisoblangan. Vaqt o’tishi bilan Osiyoda Xudo yo’liga
olinadigan bu ushr solig’i xiroj va tanob kabi oddiy davlat soliqlariga aylandi,
birinchisi ekin maydonlaridan, ikkinchisi bog’lardan, uzumzorlardan, poliz va
bedazorlardan olingan hosilning beshdan bir, hatto uchdan bir qismigacha to’g’ri
kelgan.Har bir madrasa (oliy diniy o’quv yurti) unga asos solgan kishi tomonidan
berilgan yoki aholi o’z xohishi bilan in’om etgan va ko’p hollarda qo’zg’almas mulk
tarzida bo’lgan vaqfga ega bo’lgan. Vaqfni boshqarish mutavallilarga topshirilgan
bo’lib, ular mulkning foydalanilishi, qo’riqlanishi, ijaraga berilishi, vaqf
daromadlarining bo’linishi ustidan nazoratni amalga oshirganlar. Ko’pincha,
daromadning taqsimlanishi vaqfni vasiyat qilgan shaxs tomonidan tuzilgan
vaqfnomada ko’rsatilgan. Ana shu yorliqqa asosan, mutavalli vaqf mulkining bir
yillik yangi daromadidan undan bir hissasini xizmat haqiga olgan. Shu bilan birga,
madrasa mutavallilarining ishini asta-sekinlik bilan nazorat qilish maqsadida bosh
mutavalli mansabi joriy qilindi, ammo ularning maoshi to’g’risida gapirilmaydi.
19

Hukumat unga maosh to’lamagan, odatga ko’ra, mutavalliboshi o’ziga bo’ysungan
har bir mutavalli yillik daromadining o’ndan bir qismini olgan.Turk xalqlarida oila-
nikoh munosabatlari shariat huquqi bilan tartibga solingan, ammo shunga
qaramasdan, bu borada ham ko’pgina odatlar mavjud edi. Jumladan, oilaga,
xotinlarga til tekkizish katta gunoh hisoblangan. Hatto xotin-qizlarning ismlari
talaffuz qilinmay, har birini boshqa bir ibora bilan atashgan. Masalan, xotinlarni bosh
farzandining ismi bilan chaqirish odati bizgacha saqlanib qolgan. «Xotinlarga til
tekkizish chig’atoylarda va turk qabilalarida eng katta gunoh bo’lib, oila haqiga
qilingan xiyonatdan ham azimdir.»‘ Bu qadimiy odat barcha turkiy xalqlar, jumladan,
o’zbeklar ongidan hozirgacha chuqur joy olib kelmoqda.Turkiy oilalarda vafot etgan
akaning oilasini saqlab qolish, bolalarini boqib, katta qilish uchun uning beva qolgan
xotiniga ukalaridan bin uylangan. Bu eski odat hatto turkiy xalqlarning qadimgi
avlodlari -xunnlarga borib taqaladi.
Qishloq xo’jaligiga oid odatlar suv, yer o’lchamlari, ularni yuritishda odat
huquqiga rioya qilish, hamma joyda yagona, hatto bir odatga emas, qaysi jug’rofiy
hududda qanday odat bo’lsa, o’shanga rioya qilish haqidagi ko’rsatmalarni o’z ichiga
olgan.
Qovun sotish. Poliz boshida qovun sotish odat bo’lmay, u yerga kelgan kishi
to’ygunicha yeb ketishi rasm bo’lgan, olib ketishi mumkin emas edi. Bu haqda
«Boburnoma»da ham ma’lumot bor. Jumladan, Bobur Andijon qovunlarini maqtab:
«Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas», - deb yozadi. 1
Yurtchilik odati. Bu odat qarzini to’lay olmagan qarzdorning qarzlarini uning
qarindoshlari o’zaro bo’lib olib, to’lashlari bilan belgilanadi. Bundan bosh tortgan
qarindosh lozim hollarda o’zi ham ana shunday yordam olish huquqidan mahrum
bo’lgan.
O’zaro yordam. O’zbek-qozoqlarda amalda bo’lib, jilu odati deb yuritilgan. Bu
qahatchilik yoki tabiiy ofat oqibatida o’z mol-holini yo’qotgan, qiynalib qolgan
qarindoshlarga qoramollar berib yordam ko’rsatish odatini bajarishdan bosh tortgan
qarindosh zarur bo’lganda o’zi ham shunday yordamdan mahrum etilgan.
20

Hamkorlik (o’rtoqlik) odati - jamoa yoki qarindoshlar o’rtasida ko’proq qo’l
mehnati talab qiladigan ishlarni bajarishda, masalan, beda o’rish, quduq yoki hovuz
qazish, uy-joy qurishda (hashar deyiladi) yordam ko’rsatishdan iborat. Undan bosh
tortish, o’z navbatida, shunday yordam olish huquqidan mahrum qilgan.
Davlat va jamiyat hayotini tartibga soluvchi muhim manbalardan bo’lib xizmat
qilib kelgan o’zbek odat huquqi normalari vaqt o’tishi bilan o’z o’rnini zamonaviy
huquq qoidalariga bo’shatib berdi. Ular o’rnini turli qonunlar egalladi.
Turkistonning o’rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy tarixini o’rganishda
XV-XVI asrlardagi Samarqand (vaqf) hujjatlari to’plami diqqatga sazovor
manbalardandir.Hujjatlar to’plami mazmuniga ko’ra, o’sha davrdagi fuqarolik
huquqiy munosabatlari, xususan, vaqf mulkining huquqiy holati hamda uning sud va
davlat puli bilan himoya qilinishi masalalari, ish yuritish hamda hujjatlarning
shakllarini o’rganishda muhim manba sifatida ishonchli ma’lumotlar beradi.
O’zbekiston davlati va huquqi tarixiga oid yuridik hujjatlar orasida eng ko’p
tarqalganlari vaqfnomalar bo’lib, yuzlab yillar o’tganligiga qaramay, bizgacha hatto
ularning asl nusxalari yetib kelgan. Ular orasida «Vaqfnoma» yoki «Hazrat
Shayboniyxon vaqfnomasi» deb ataluvchi hujjat o’zining davri, ta’sis etilishi,
shartlari va tuzilishi jihatidan alohida ajralib turadi, u bizgacha yuz sahifadan ortiq
kitobcha shaklida muqovalangan holda yetib kelgan murakkab tuzilishdagi hujjatdir.
Vaqf mulklarini boshqarish jarayonida ularni hissador foydalanishi uchun ijaraga
berish orqali daromad olish mumkin bo’lgan. Bunda vaqf mulkining ijarasi uch
yildan oshmasligi, shuningdek, ijara haqi belgilanganidan oshiq yoki kam bo’lmasligi
lozim edi. Mazkur hujjatning o’ziga xos shartlari ham bor. Masalan, ishlanadigan
yerlar har qanday davr va vaqtda ham xonlar, sultonlar, amirlar xizmatida bo’lgan
kishilar, suyurg’oldan foydalanuvchi amaldorlar tomonidan ishlanishi mumkim
bo’lmagan.Vaqf mulkidan keladigan daromadlar shu mulkni rivojlantirish,
kengaytirishga, madrasalarni ta’mirlash, ashyolar bilan ta’minlashga, mudarrislar,
talabalar, hofizlarga maosh tayinlashga sarflangan. Hujjatning so’nggi, tasdiqlovchi
qismida har o’n yilda xon huzurida - bosh qozi, shayxulislom hamda o’sha davrning
taniqli kishilari oldida uning aslidan nusxalar ko’chirilib, yangitdan tasdiqlanishi
21

lozimligi ko’rsatilgan. Bunda vaqf ta’sis qilish vaqtida qo’yilgan shartlar
o’zgarmasligi mustahkamlangan.Shayboniylar davlati va undan keyingi ijtimoiy-
siyosiy tuzum huquqiy munosabatlarini o’rganishda shariat huquqi bilan bir qatorda
dunyoviy sud-notarial hujjatlarining to’plamlari katta rol o’ynaydi. Bular ichida
«Majma’ al-vasoiq», ya’ni «Vasiqalar to’plami» ham o’ziga xos o’ringa ega. Bunda
1588-1591-yillarda tuzilgan 735 ta sud-notarial hujjati jamlanib, u ko’pgina ijtimoiy-
siyosiy hamda yuridik masalalarni o’z ichiga oladi.To’plamda shogirdlikka oid 25 ta
hujjat bo’lib, ularning mohiyati shundaki, shogirdlik ijtimoiy-siyosiy masalalarni
o’rganishda katta ahamiyat kasb etgan. Shuni aytish kerakki, usta kasb o’rgatishga
shoshilmagan. U fotiha berish marosimini ataylab kechiktirib, shogirdning kuchidan
imkon boricha ko’proq foydalangan. 679 hujjat - farzandlikka berish vasiqasida
ko’rsatilishicha, ota-ona o’z farzandini muallimning oldiga olib borib, «bolaga otaliq
ko’rsatib, unga tarbiya, xat-savod bering, shariat qoidalarini o’rgating», deya ta’lim
haqi, bolaning kiyinishi va kundalik ovqatlanishi uchun zarur pul bergan. Bir yarim-
uch dinor miqdoridagi bu pulning bir qismini muallim bolaning kiyinishi va
ovqatlanishi uchun sarflasa, qolgan qismini «ta’lim haqi» deb o’ziga olib qolgan. Bu
hujjatdan ko’rinib turibdiki, o’sha paytda shogirdlikka berish, o’g’il qilib olish
masalalarini huquqiy tartibga soluvchi maxsus qonunlar bo’lmagan, shartnomalar bu
kabi yoshlar kuchidan, mehnatidan xohlagancha foydalanishga imkon bergan. Juda
ko’p hujjatlar qullikni bekor qilishning turli yo’llariga oid bo’lib, mazkur hujjatlarga
ko’ra, bu yo’llar quyidagilardan iboratdir.
Ma’lumki, qullikda yashagan ota-onadan tug’ilgan bola ham xo’jayinning quli
hisoblanib, boshqa qullardan farqli o’laroq, bunday qullar «xonazot qullar» deb
atalgan. Xon^zot qul va cho’rilarni xo’jayinlar birovga hadya etishi, ijaraga va
har xil yumushlarga berishi mumkin bo’lgan, ammo uni sota olmagan.Xonlikda
jinoyatni aniqlovchi va jazo beravchi asosiy mahkama islomiy shariat qonun-
qoidalariga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi. Davlatdagi oliy sudya
Qozikalon bo’lib, viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat qozilari qo’lida bo’lgan.
Oliy jazo - o’lim hukmini faqat xonm’ng maxsus farmoni bilan amalga oshirganlar.
22

Aybdorni aniqlashda, shariat qonunlariga asosan, ikki kishining guvohligi yetarli
bo’lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini viloyat hokimi nazoratida
mahalliy qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga qarab o’lim jazosi, ma’lum
muddatga (ko’p hollarda umrbod) zindonga tashlashdan tortib tan jazosi berish (darra
urish, barmoqlarni kesib tashlash va boshqalar), sazoyi qilish, qoziqqa o’tkazish kabi
jazo choralari ham qo’llanilgan. Aybdorlarga jazo berish ko’pincha bozor oldidagi
maxsus maydonda - aholi ko’z o’ngida amalga oshirilgan.Harbiylar sodir etgan
jinoyatlar va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar - qozi askar va mufti askar
tomonidan ko’rib chiqilgan.Mol-mulk bilan bog’liq jinoyatlar, o’g’irlik, shariat
qonunlariga rioya qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o’ynash, zino bilan
shug’ullanish va boshqalar) uchun beriladigan jazolar turi ko’pincha amaldorlarning
xohish-irodasiga bog’liq bo’lib, ma’lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab
qo’yilmaganligi, sud ishlarida poraxo’rlik, mansabni suiiste’mol qilishga yo’l ochib
berardi.Bu davrga oid hujjatlarda (Jo’ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik
idorasi hujjatlari va boshqalar) turli fuqarolik ishlari, huquqiy-ma’muriy jinoyatlar,
tartibbuzarliklar va ularga nisbatan qo’llaniladigan jazo choralari haqida ma’lumotlar
saqlanib qolgan. Masalan, Buxorodagi Katta G’oziyon va Kichik G’oziyon
madrasasiga tegishli hujjatlarda (1535) madrasada o’qish va hujrada yashash tartib-
qoidalarini buzgan talabalarga quyidagi jazo choralarining ko’rilishi qayd etilgan.
Agar talaba darslarga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni hujradan mahrum qilishgan,
agar talaba dangasaligi sababli darslarni yaxshi o’zlashtira olmasa va bir bosqichdan
ikkinchi bosqichga o’ta olmasa, unga nafaqa to’lash bekor qilinib, hujra tortib
olingan. O’zbekiston davlati va huquqi tarixiga oid yuridik hujjatlar orasida eng ko’p
tarqalganlari vaqfnomalar bo’lib, yuzlab yillar o’tganligiga qaramay, bizgacha hatto
ularning asl nusxalari yetib kelgan. Ular orasida «Vaqfnoma» yoki «Hazrat
Shayboniyxon vaqfnomasi» deb ataluvchi hujjat o’zining davri, ta’sis etilishi,
shartlari va tuzilishi jihatidan alohida ajralib turadi, u bizgacha yuz sahifadan ortiq
kitobcha shaklida muqovalangan holda yetib kelgan murakkab tuzilishdagi hujjatdir.
23

II. BOB. Shayboniylar davlatida yer mulk huquqi va soliq tizimi
2.1 Shayboniylar davlatida yer – mulk huquqidan foydalanish tartibi
Shayboniylar ham dastlabki vaqtlarda asosan Abulxayrxon davlatining
tuzilishi va qoidalarini saqlab qoldilar yer mulklari yurtlarga bо‘linib, ularni asosan
qabila zodagonlari “suyurg‘ol” tarzida idora qilar edi. Bu harbiy yoki boshqa
xizmatlari uchun berilar edi. Bundan tashqari, harbiylarga davlatga qarashli
yerlardan dо‘konlar, karvonsaroylar, tiyul va tanho tarzida berilar edi. Deyarli
temuriylar davridagi mulkiy munosabatlarga о‘xshash edi. Xonning о‘ziga qarashli
yerlar mulki xos, yoki xossa deb atalgan. Bulardan tashqari feodallarning xususiy
mulki, ozod dehqonlarning yer-suv mulklari mavjud bо‘lgan. Shayboniylar davrida
ana shu mulklarda ishlatiladigan qullar ham kо‘pchilikni tashkil qilgan. Buni biz
quyida vasiqalarni tahlil qilganimizda kо‘ramiz. Qulning bahosi XVI asrda 50
tangadan 200 tangagacha bо‘lgan, qullarni ozod qilishning turli yо‘llari ham
bо‘lgan. Muhammad Shayboniyxon markazlashgan davlatni tuzish bilan huquq-
tartibotining mustahkamlanishiga ham kо‘maklashgan. U о‘qimishli, shariat
huquqi bо‘yicha о‘z zamonasining bilimdon kishilaridan bо‘lganligi uchun
qonunchilik va yuridik masalalarni ulamolar bilan maslahatlashib hal etishga
e’tibor berganligini biz yuqorida kо‘rdik Shayboniyxonning maslahatchisi
“Mehmonnomai Buxoro” tarixiy asarining muallifi Ro’zbexon Isfahoniy ham о‘z
zamonasining fiqh bо‘yicha bilimdon kishilaridan hisoblangan. “G‘ijduvonda
turganimizda Xon hazratlari men faqirdan huquqiy fanlarning eng nozik
tomonlarini о‘rganishga mayl qо‘yib sо‘rar edilar”, deb yozgan edi olim bu
haqida 1
.
U Ubaydullaxon I ning ham bu borada ustozi va maslahatchilaridan biri
bо‘lib, uning rahbarligida xon “Mustahkam qal’a” nomli hadislar tо‘plamini
о‘rgangan. Mamlakatni boshqarish ishlaridagi kamchiliklardan norozi bо‘lgan
Ubaydullaxon olimga Abu Hanifa va Shofe ta’limotlari asosida foydalanish
mumkin bо‘lgan shariat qoidalaridan iborat bir qо‘llanma tuzishni topshiradi.
Olimxonning bu topshirig‘iga asosan 1513-1515-yillarda “Suluk al-Muluk”
1
Саидов А . Х ., Тошқулов Ж . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи , – Т .: ИИВ Академик , 195. – B. 126.
24

(Podsholarning xulq- atvorlari) nomli davlatni boshqarish bо‘yicha qisqa shakldagi
axloqiy-yuridik qо‘llanma yozib uni xonga bag‘ishlaydi. Rо‘zbexonning
kо‘rsatishicha, qо‘llanma savollarga javoblar tarzida yozilgan bо‘lib, davlat
ishlarida musulmonlar bilan о‘zaro munosabatlarda, dorug‘alar tayinlashda, xiroj,
ushr, jizya kabi soliqlarni yig‘ib olishda nimalarga asoslanish lozimligi yoritib
berilgan. Asar 15 bobdan iborat bо‘lib, bundan tashqari, unda mansabdorlarni
tayinlash, ularning huquq va majburiyatlari, soliqlarni yig‘ishga qarshi
qо‘zg‘olonlarni bostirish haqidagi qoidalar keltirilgan. Ushbu masalalarni chuqur
tadqiq etish uchun zarur bо‘lgan.
R. Isfahoniyning “Mehmonnomai Buxoro” asari shu kunlargacha о‘zbek
tiliga о‘girilmagan 1
. 1976 yilda R.P. Jalilova tomonidan rus tiliga qilingan
tarjimani tо‘la deb bо‘lmaydi. Asarning tarjimasi sobiq sovetlar davrida amalga
oshirilganligi uchun ham unda aynan Qur’on sura va oyatlari, hadislar, fiqhiy
masalalar, davlat boshlig‘i, yer egaligi huquqiga oid, Muhammad
Shayboniyxonning davlat-huquqiy qarashlarini ochib beradigan ilmiy bahs va
majlislar tarjima qilinmasdan tushirib qoldirilgan 2
. Agarda ushbu asarni hamda
olimning “Suluk al Muluk” kitoblarini sharqshunos olimlarimiz o’zbek tiliga
izohlar bilan tо‘la tarjima qilib nashr etsalar, shayboniylar davlati va huquqining
atroflicha tadqiq qilinishiga munosib hissa qо‘shilgan bо‘lur edi. “Sharqda X-X1
asrlarda ulug‘ muallimlar, zukko ziyolilar kо‘p edi. Kaykovus, Nizomulmulk
singari zotlar podsholarga mamlakatni qanday boshqarish tо‘g‘risida yо‘l-yо‘riq
kо‘rsatardilar, pand-nasihatlar qilardilar”, deb yozadi Amerikadagi Kolumbiya
universitetining professori, О‘rta Osiyo Markazining rahbari Eduard Ollvort. Ana
shulardan biri Xoja Ahror bо‘lib, uning risola va xatlarida davlat boshliqlari,
xususan temuriy Sulton Abu Said Mirzoga shariat qonun-qoidalarini mahkam
tutish bо‘yicha pand-nasihatlar keltirilgan. Ularda kо‘proq diniy masalalar, shariat
va uning manbalariga — Qur’on va sunnatlarga og‘ishmay amal qilib turish
uqtirilgan bо‘lib, dunyoviy masalalar tо‘g‘risida juda kam fikr bildirilgan.
1
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B. 73.
2
Муқимов З . Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи ( Тарихмй - ҳуқуқий тадқиқот ). – T.: Adolat, 2007. – B. 96.
25

Chunki u о‘zini “Biz faqirning dunyoviy maslahatlarga yо‘l kо‘rsatishga
(bilimimiz) donish yо‘q”, deb hisoblagan bо‘lsada, aslida siyosatga keng
aralashganligini kо‘rish mumkin. “Haqsubhonahu xolis inoyati ila saodati eshigiga
yо‘lini payg‘ambarlarga kitoblarni nozil qilish bilan muqarrar aylagan. Ushbu
saodat ahli bilan hammasi ma’lum bо‘ladiki, mahkam arqon bо‘lgan kitob
(Qur’onni — Z.M ) va sunnatni mahkam ushlamoq lozim”. “Nasabnoma”
tо‘plamida keltirilgan kо‘pgina xatlar ana shu mazmunda bо‘lib, podsho “о‘ziga
shariat rivojini lozim tutmoqni”, musulmonlarni tarbiyat qilish, atrofdagi barcha
xalqdan zolimlarni daf etish, toki Allohning bandapari “tamoman farog‘at bila” о‘z
“vazifalarini ado etishga qodir bо‘lsinlar” mazmunidagi kо‘rsatmalar va tartib-
qoidalarga qattiq rioya qilish bilan sug‘orilganligini kо‘ramiz. Ba’zan davlat
ishlarida qat’iyatli bо‘lishni ham talab etadi. “Insofga kelib tug‘ri tushmaganda
jilovlash zaruriyati tug‘iladi. Shunda g‘azab qurolini buyruq orqali kiriting, shu
shart bilanki, bu qurolni boshqarishda (ishlatishda) oliy shariat sohibi ibodat
qiluvchilar tashkilotidan tabriknoma (qutlov) talab qilsin”, ya’ni diniy jamoalar uni
ma’qullasinlar. Shu bilan birga Xoja Ahrorning fatvo va buyruqlari musulmonlarni
bevosita himoya qilishga ham qaratilgan. Bunga so’fiyning Farg‘ona safari
chog‘ida Andijon va Mо‘g‘uliston lashkari hamda Yunusxonning uning istiqboliga
chiqishi bilan bog‘liq tarixiy voqeani keltirish mumkin. Bu vaqtda,
Mо‘g‘ulistondagi barcha turk-mо‘g‘ul xalqlari va Yunusxonning о‘zi ham
ilgariroq musulmonchilikni qabul qilgan edilar, Xoja Ahror u bilan kо‘rishgandan
keyin: “Yunusxon Tangrining mehribonchiligi bilan musulmonchilik haqiqatidan
bahramand bо‘lgan bir polshoh ekan”, deb Qoshg‘ar hududi, Dashti Qipchoqdan
tortib to Xuroson va Iroqgacha bо‘lgan atrof yerlariga maktub va elchi yuborib
“Yunusxonni kо‘rdik. Mо‘g‘ul xalqi (yashagan yerlar)ga yetdik; (u bilan)
tanishdik, hammalari ahli sunnat va jamoat mazhabida (bо‘lyyo), pok e’tiqodli va
sof niyatli ekanlar; bundan buyon hech bir yо‘l bilan ularni qul qilish mumkin
emas” ligini kо‘rsatgan. Ana shundan keyin mо‘gullarni qul qilish va sotish
ta’qiqlangan.
26

XV-XVI asrlarda yashab ijod qilgan Mavlono Muhammad ibn Burxoniddin
Samarqandiy (laqabi Muhammad Qozi, 1516 yilda vafot etgan). Xо‘ja Ahrorning
shogirdi bо‘lib, uning tarjimayi holidan iborat “Silsilatal orifin va tazkirat ass
sidsiqin” (Haqiqat yо‘lini onglaganlar shajarasi) nomli 4492- yilda yozilgan uch
qismdan iborat asarning muallifidir. Mavlono Muhammad Qozi Muhammad
Husayn Kо‘ragonning (Mо‘g‘uliston xoni Sulton Mahmudxonning (1487-1508)
kuyovi) о‘g‘li Mirzo Muhammad Haydar dug‘lat (149-1551) ning ustozidir.
Uning davlatni boshqarish haqidagi risolasining yozilish tarixiga kelsak, u haqida
Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarining ikkinchi qismi, 57-bobida hamda
shu risolaning о‘zida ma’lumotlar keltirilgan. Olim uni о‘zining shogirdi Mirzo
Haydar uchun uning iltimosiga binoan maslahatlar tariqasida yozganligini
kо‘rsatib: “Ollohning soyasi Muhammad Haydarning majlisida men podsholikni
boshqarishga oid kitob yozishga va’da berdim”, deb yozadi bu haqda Muhammad
qozi vafot etgach, uning vasiyatiga kо‘ra о‘g‘li risola yozilgan qog‘ozlarni Mirzo
Haydarga topshirgan.
Ushbu risola Mirzo Haydarning asosiy asari bо‘lgan “Tarixi Rashidiy”ga
tо‘la kiritilib, bizgacha yetib kelgan. Unda so’fiyona ruhda hukmdorlarga davlatni
boshqarish bо‘yicha berilgan maslahatlar joy olgan. Risola, albatta, huquqiy
merosimiz tarixi bilan qiziquvchi kishilarning diqqatini tortadi Ushbu risola
hukmdorlik, davlat va huquq masalalarini yoritishda so’fiylik g‘oyalari bilan
chuqur sug‘orilgan Bayon qilinish uslubi jihatdan Nizomulmulkning
“Siyosatnoma” asariga о‘xshab ketadi. Risola hajmiga kо‘ra uncha katta emas, о‘n
varaq yoki salkam bir bosma toboq hajmida bо‘lib, mazmuni bо‘yicha uchga —
kirish, og‘ir gunohlar (jinoyatlar) va podshohlarga berilgan о‘nta maslahatlardan
iborat. “Men umid qilamanki, - deydi olim, - hazrati oliylari, (Muhammad Haydar
— Z.M.) darveshlarning bu risolasiga о‘zining ma’qullovchi kо‘zlari bilan
qaraydi”. Shuning uchun ham olimning nazarida podsho davlat boshlig‘i, shu
holda podshodirki, u boylik ketidan quvmasa, chunki u о‘tkinchidir, mamlakatda
adolat va yaxshilik tantana qilsa, e’tiqod rivojlangan bо‘lsa, uning uchun haqiqiy
boylikdir. Agar Allohning quli bо‘lgan kishining hissasiga davlatni boshqarish
27

sharafi muyassar bо‘lgan bо‘lsa, “Mamlakat fuqarolarining ma’lum huquqlari
borki, ularni podsho ta’minlashi lozim, ana shuni bajarmagan hukmdor dо‘zax
azoblariga duchor bо‘ladi”, deydi olim.
Ushbu huquqlar asosida fuqarolarning shikoyat va arizalari, murojaatlari,
ularni о‘z vaqtida odil sudlov faoliyatida kо‘rib hal etish yotadi. Shuning uchun
ham: “Adolatli hukmdorning odil sudlovni amalga oshirgan har bir kuni nisbat
berilganda, uning barcha ibodatlariga tengdir”, deb hisoblaydi. Ana shu jarayonda,
podsho “Musulmonlarning aybi va xatti-harakatlari uchun g‘azablanmasligi”, agar
kechirishning iloji bо‘lsa, “yaxshisi kechirishi lozim”ligini uqtiradi.
Musulmon huquqi va sufiylik ta’limoti g‘oyalariga kо‘ra hukmdor, podsho,
hokimiyati ham mutloq emas. U Allohning yerdagi soyasi, butun olamning egasi
bо‘lgan Allohning yer mulkidagi noibidir. Ushbu qarashlar Qur’ondagi: “Sizlarni
yer yuzida xalifa qilib qо‘ylik” (Fotir surasi, 35-oyat), degan fikrlariga tayanadi.
Shuning uchun ham Muhammad Qozining piri Xо‘ja Ahrorga “Podshohdan zulm
kо‘rilsa, kimga shikoyat qilish lozim?” deb sо‘raganlarida, u kishi shunday javob
bergan ekan: “Agar it odamga tashlansa, yordamga uning xо‘jayinini chaqiradilar.
Hozir ham xuddi shunday hukmdorlar zulmiga qarshi Allohga murojaat etib,
shikoyat qilishdan boshqa chora yо‘q. Qutulish uchun najot faqat shundandir”.
Ushbu qarashlar mazkur risolada ham о‘zining ifodasini topib, Xalifa Ma’mun
davridan misol keltirilib, izohlab berilgan. Bunda kо‘rsatilishicha, jinoyat sodir
etib, g‘oyib bо‘lgan shaxsning akasini Ma’mun huzuriga olib keladilar. Ma’mun
esa unga qochib ketgan ukasini topib kelishni, aks holda uni qatl etishini aytadi.
Shunda u kishi: “Ey musulmonlar xalifasi!” Agar sening noibing kimnidir
о‘ldirishni xohlasa, sen esa uni qо‘yib yuborish haqida farmon bersang, noibing
uni qо‘yib yuboradimi. “Men senga, seni butun jahonda yashovchilarning
hukmdori qilgan Ollohdan buyruq olib keldim”, deb quyidagi Qur’on oyatini
keltiradi: “(Qiyomat kunida) hech bir kо‘taruvchi (ya’ni gunohkor jon) о‘zga
jonning yukini (ya’ni gunohini) kо‘tarmas”. (Fotir surasi, 18-oyat).
Shunda Ma’mun “Uni qо‘yib yuboringlar, chunki u dalil keltirdi”, deb о‘zini
28

ham, ukasini ham avf etibdi Yuqoridagilardan xulosa qilib aytsak, mutloq
hokimiyat olimning fikricha, yagona Ollohgagina tegishlidir.
Yerdagi hukmdorlar hokimiyati cheklangandir, degan ma’no yotadi.
Muhammad Qozining о‘gitlaridan yana biri bu maslahat qilish, kengashishdir.
Davlat boshlig‘i о‘z harakatlarida bilimdon ilohiyotchi olimlar bilan doimo
fikr almashinib turishga moyil kishi bо‘lishi “ana shu kishilarga intilishi va u
ularning maslahatlarini о‘z hayotining baxti deb bilmog‘i lozim”ligini uqtiradi.
So’fiylik ta’limotiga kо‘ra, Mavlono Muhammad Qozi ta’kidlaganlaridek, Alloh
podsholarga xalqni itoatda tutib turishlari uchun ramziy ma’noda uch narsa: boylik,
qilich va qamchi bergan 1
. Bunda boylik muhtojlarning qashshoqligiga chegara
qо‘yish uchun, qilich jabr-zulm о‘tkazuvchilarni jazolash uchun, qamchi esa
buzuqilarni tarbiyalash uchundir. Podsho ana shu uch narsadan xuddi shunday
maqsadlarda foydalansa, о‘zini ham xalqni ham qutqazadi, deydi olim.
Olimning ushbu sо‘zlari uning piri X.Ahrorning bu boradagi qarashlari
“Hukmdor bu fuqarolarni itoatda tutib turuvchi bir qamchidir, shayxlarning ishi esa
Olloh qullarining qalbiga unga bо‘lgan muhabbatni singdirishdir” degan sо‘zlari
bilan hamohangdir. Hukmdor xalqni yaxshilik va adolat bilan tobe va zaiflarga
hamdardlik kо‘rsatib, fuqarolarning muhabbatini qozonishi, davlatni boshqarishda
bamaylixotirlikka yо‘l qо‘ymasdan mansabdor shaxslarni maslahat va jazo bilan
tarbiyalashi lozimligini uqtiradi. Risolada hukmdorning qaror qabul qilishda
masalani chuqur tushunib, uning mohiyatiga yetib borishi va qatiy qaror qabul
qilishligi ham uqgirilib “Oxiri bor masalani cheksiz hukmlar vositasi bilan
tushuntirish mumkin emas”ligini kо‘rsatadi, kо‘rib turibmizki, ushbu о‘nta
maslahatining har birida olam-olam ma’no bor.
Shayboniylar davrida yashab faoliyat kо‘rsatgan mashhur tasavvuf
nasariyotchilaridan Mahdumi A’zam ham о‘z risolalarida “odil podshoh” g‘oyasini
ilgari surib X.Ahrorning “Hargiz mulohaza qildimki, podshohlar biror
madadkorsiz, kо‘makchisiz hech natijaga erisha olmaslar, demakki, haq subxona
1
Ўзбекистон миллии давлатчилик назариясининг ҳуқуқий асослари Тўрт бўлимдан
иборатматериаллартўплами ., Иккинчи китоб ., – Т .: Фалсафа ва ҳуқуқ институти нашри . 2005. – B . 160.
29

va taolo meni panohkor sifatida “ul podshohlarni kelishish uchun yuborgandir”
degan sо‘zlariga amal qilib podsho hokimiyatining ilohiy yо‘naltirilganligi
tо‘g‘risidagi g‘oyalarni о‘zining “Tanbiyat us-salotin” risolasida rivojlantiradi.
Xalifa deb yozadi, olim “о‘z zamonasining va qavmining eng iste’dodlisi sifatida
о‘sha qavmning xalifasi va podshohi qilib” tayinlashi lozim. Ya’ni u insonlarga
kо‘rsatadigan adolat va shafqatini о‘zida mujassam qilib olgan bо‘lsagina
hukmdorlik qilishga loyiq bо‘lgay. Agar u shunga loyiq topilgan bо‘lsa, “о‘z
adolat va shafqatini xalqidan darig‘ tutmasligi lozim”dir. Chunki Payg‘ambarimiz
(s.a.v.) ayturlar: “adlu soatin xayrun-min ibodatin sittina sanatin” - bir soat adolat
qilmoq oltmish yil ibodat qilgandan afzaldur. Demak, bir soatli adolatli ishlariga
oltmish yillik ibodat - savobi musharraf qilingan ekan, “zamon podshohlari
hamisha adolat tarozisini har ishda qо‘llashlari lozimdir. О‘z hukmlari
ostidagilarga hamisha shafqat va marhamatini ayamasin. Tasavvuf shayxlarining
asarlarida ilgari surilgan bu kabi g‘oyalar, albatta, hukmdorlarning tarbiyasida
ma’lum ahamiyatga ega bо‘lib, о‘rta asr о‘zbek-musulmon davlati va huquqining
shakllanishida о‘z о‘rniga ega. Mazkur huquqiy institut tarixchi va huquqshunos
olimlar tomonidan, ayniqsa, о‘zbek xonliklaridagi yer-huquqiy munosabatlar
yetarli darajada о‘rganilgan. Shayboniylar davlati deyarli yuz yil faoliyat
kо‘rsatgan bо‘lib, ular davridagi yer-huquqiy munosabatlari bо‘yicha
M.Abduraimov, B.Ahmedov, P.P.Ivanov, I.Sayidahmedov va boshqalarning ilmiy
ishlarida qimmatli ma’lumotlar bor. Lekin shuni ta’kidlash lozimki, temuriylar
davlatida shakllangan xizmat evaziga yer, mulk in’om qilish shakllari bu davlatda
ham qо‘llanildi. Jumladan, ushbu muammoni chuqur о‘rgangan M.Abduraimov
о‘zining ikki jildli tadqiqotida bu davrlarda Buxoroda: davlatga qarashli yerlar,
ushr yerlari, xurri xolis yerlar, vaqf yerlari, xon va amaldorlarga (shaxsan) tegishli
yerlar, kо‘chmanchi qabila va urug‘larga tegishli yerlar, suyurg‘ol yerlari, tanho
yerlari, darubast yerlar, ulufa, mavajiy, robita hamda tarxonlik yerlari kabi turlari
bо‘lganligini kо‘rsatgan.
Jumladan, iqto — atamasi XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab garchi
muomaladan chiqib, о‘z о‘rnini turkiycha “suyurg‘ol” atamasiga bо‘shatib bergan
30

bо‘lsada, shayboniylar va ashtarxoniylar davri manba va hujjatlarida ham uchratish
mumkin. Chunki Iqto, Suyurg‘ol, Tanho atamalari va shu shakldagi yer mulki
huquqining mazmuni deyarli bir-biriga yaqin bо‘lgan. Ya’ni bunday yer mulklari
davlat oldidagi ma’lum bir xizmatlari uchun muvaqqat hadya va in’om ma’nosini
anglatgan. Iqto egalari hukmdor xonadonining a’zolari, yirik amirlar va harbiy
kо‘chmanchi aslzodalardan iborat bо‘lib, iqto xirojning ma’lum bir qismini
markaziy davlat xazinasiga topshirib turish va harbiy xizmatni о‘tash sharti bilan
berilgan. “Shohbek Shahrisabzni otamga (Muhammad Husayn Kо‘ragonga) iqto
sifatida bergan edi” deb yozadi Mirzo Muhammal Haydar 1
. Suyurg‘ol Amir Temur
davrida va undan keyingi davrlarda ham keng qо‘llanilgan bо‘lib, shahzodalar,
yirik zodagonlar, amirlar, nufuzli ruhoniylarga ma’lum shart va imtiyozlar asosida
berilgan yer mulki bо‘lib, u nasldan-naslga о‘tgan.
Suyurg‘ol egasi davlat hisobiga tо‘lanishi lozim bо‘lgan soliqlardan ozod
qilingan. Ya’ni о‘z egaligidagi yerdan olinadigan daromaddan butunlay о‘z
ixtiyoricha foydalangan. Bunday imtiyozli suyurg‘ol “darubasta” suyurg‘ol deb
atalgan. Alohida xizmat qilgan shahzoda va amirlarga butun-butun shaharlar, hatto
viloyatlar ham suyurg‘ol qilib berilgan. Masalan, Qarshi XVI asrda Xudoyberdi
Sultonning suyurg‘ol qilib berilgan mulki bо‘lgan. Keyinchalik Abdullaxon II
bilan uning о‘rtasida 1552-yilda sodir bо‘lgan urushdan keyin Nasaf atrofidagi
ba’zi qishloqlar g‘olib qо‘shinga tanho qilib berilgan. XVI asrlardan, shayboniylar
davridan boshlab “tanho” atamasi birinchi bor muomalaga kirgan. Keyingi
davrlarda yozilgan manbalarda “Agar din panoh podshoh ixtiyoridagi yerni
(mamlakat) kimgadur in’om qilguday bо‘lsa va u (ya’ni mulk) ulamo na sayidlarga
berilsa, suyurg‘ol, bordiyu harbiylarga hadya etilsa, tanho deb ataladi”, deb ular
orasidagi farqlardan biri kо‘rsatilgan 2
. Umuman olganda, musulmon huquqida
yerga nisbatan tо‘la mulk huquqi, ya’ni davlat ham, xususiy shaxslar ham yerni
cheksiz tasarruf etishlariga yо‘l qо‘yadigan huquqqa ega emaslar.
Faqat unga egalik qilish zarurligi о‘lkaning iqlimiy о‘ziga xos tomonlari
1
Сайидахмедов И. Письмо Шейбанидов – важнмй исторический источник. Дисс. на соиск. уч. степ. канд.
ист. наук. – Т.: 192. – C . 182.
2
Муқимов З. Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи (Тарихмй-ҳуқуқий тадқиқот). – T .: Adolat 0, 2007. – B . 104.
31

bilan tushuntirsa bо‘ladigan, ma’lum sharoitlar bilan cheklab qо‘yilgan keng
foydalanish, yerga har qanday egalik qilish va foydalanish huquqlari bо‘lib, uni,
albatta, ishlash zarurligi bilan mustahkamlangan. Davlat yerlari dehqonlarga
muddatsiz merosiy foydalanishga berilgan, mamlakat hukmdorlaridan tashqari
birorta xususiy shaxs davlat (keyinchalik amlok yerlari) bilan bog‘liq holda, uzil-
kesil yoki vaqfli mulk egaligi huquqini biror shaxsga о‘tkazadigan fuqorolik-
huquqiy bitimi yoki shartnomasini tuzishga haqli emas. Bunday yerlarni
ishlovchilar о‘z mohiyatiga kо‘ra, ijarachilardan boshqa narsa emas. Ammo
bunday ijara muddatsiz, avloddan-avlodga merosiy о‘tkazilgan. Darubast sifatida
mulk va yer berish, ayniqsa, Abdullaxon II davrida juda rivojlanib, u о‘zining
pirlari Xoja Islom va uning avlodlaridan Xoja Kalonga (Xoja Sa’d) va boshqa
Jo’ybor xojalariga butun-butun bosib olingan viloyatlarni darubast sifatida hadya
qilgan. Shayboniylar davrida keng tarqalgan ushbu huquqiy institutni olim
M.A.Abduraimov atroflicha о‘rgangan. Ushbu mulk merosiy suyurg‘ol (hadya)
bо‘lib, u barcha soliqlardan ozod qilish haqidagi imtiyozlar bilan birga vorislikka
qoldirish huquqi bilan berilgan yer va boshqa mulklardan iborat bо‘lgan.
Abdullaxon ll ning 22-oktabr 1588 yil, 19 noyabr 1588 yildagi farmonlariga kо‘ra,
Xо‘ja Kalonga Yazd va Isfahonning darubasti suyurg‘ol qilib berilganligi
tо‘g‘risida gapiriladi. Jo’ybor xojalari, ruhoniylar, ayniqsa Xoja Sa’d o’z davrining
juda ham boy kishilari bо‘lgan. Badriddin Kashimiriyning kо‘rsatishicha, uning
tasarrufida Movarounnahr hamda Turkistonning kо‘p viloyatlarida 12 ming juft
hо‘kiz bilan ishlanishi mumkin bо‘lgan hosildor yerlar (17 ming gektar), 2,5 ming
qо‘y, mingta tuya, bir yarim ming ot, 12 hammom, 10 sardoba, 2 karvonsaroy
kо‘pgina shaharlarda hunarmandlik ustaxonalari, savdo dо‘konlari bо‘lib uning
savdo karvonlari uzluksiz chet ellarga, jumladan Moskvaga borib turgan. Uning
barcha boyligi 1,6 million tanga daromad keltirgan. Ularning iqtisodiy qudrati
shunchalik kuchli bо‘lganki, hatto harbiy harakatlar davrida oliy hukmdorlar ham
ulardan qarz sо‘ragan hollari manbalarda uchraydi. Dunyoning turli burchaklariga
yoyilgan bunday katta xо‘jalikni Jo’ybor xojalari, sarkorlar, daftordorlar,
muharrirlar yordamida boshqargan Xojaning о‘ziga xos moliyaviy muassasasi -
32

devoni hamda daftarxonasi bо‘lib, uning boshida vazir turgan.
Eshonning boyligi, kо‘pincha muridlari hadya qilgan boyliklargina emas,
xonlar va hokimlar tomonidan tashlandiq yerlar — yabisatni jonlantirish, obod
yerga aylantirish uchun berilgan yerlar hisobiga ham kо‘paygan. Ba’zan chekkaroq
viloyatlarga hokim etib yoki davlat xizmatiga yuborilgan kishilarning qonuniy
tartibda orttirgan yer mulklarini huquqiy jihatdan mustahkamlab, ularga hech kim
tajovuz qilmaslikni, ushbu mulklar joylashgan joydan kо‘chirmaslikni va mulk
huquqiga biror о‘zgartirish kiritmasliklari davlat boshlig‘ining farmoni bilan
kafolatlab qо‘yilgan. Ammo shunday hujjatlardan biri temuriy sulton Husayn
Boyqaroning (1470-1506) Marv hokimi amir Muhammad Tumanga 1496-yilning
26- mayida berilgan farmoni bо‘lib, ushbu hujjatda: a) davlat tayanchi Muhammad
Tuman tomonidan yerlarni shariat qonunlariga binoan sotib olinganligi; b) uning
qonuniyligi; v) shuning uchun ham uni mulk deb hisoblanishi va barcha mulkiy
huquqlarni unga yoyilishi mustahkamlangan bо‘lib, unga 31 muhr, jumladan, Amir
Nizomiddin Alisher Navoiy muhri ham qо‘yilgan. Bu hujjat mamlakatimizda yer,
mulk huquqini davlat yо‘li bilan mustahkam qо‘riqlanganligi bu borada juda qat’iy
tartib-qoidalar mavjud bо‘lganligini yorqin misolda kо‘rsatib turibdi Jo’ybor
xojalari Manoqibda keltirilgan Abdullaxonning Xо‘ja Sa’d (Kalon Xoja)ga tegishli
yer mulklari haqidagi 1572-yilning avgust-sentabridagi farmoni ham diqqatga
sazovor Avvalo shuni aytish lozimki, о‘sha davr davlat idoralarida ish yuritish
tartibi temuriylarnikidan deyarli о‘zgarmagan.
Ushbu farmon ham: “Abulg‘ozi Abdulloh Bahodur sо‘zimiz” deb boshlanib,
uning bilan quyidagi huquqlar mustahkamlangan; a) Marvdagi qishloqlar, kanal va
ekinzorlardan iborat mulk va suyurg‘ollarning Kalon Xojaga merosiy tegishliligini
tan olinishi; b) shuning uchun ham uni barcha turdagi soliq va majburiyatlardan
ozod qilinishi; v) hech narsani о‘zgartirmaslik, u yerda yashovchilarni hech yerga
kо‘chirtirmaslik; g) doimo qullab-quvvatlab turganligi uchun hazrati Eshonning
istaklari davlat boshlig‘i bо‘lgan xon uchun qonun sifatida tan olinishi; d) ushbu
mulkni merosiy egaligini tan olib darubast hisoblanishi va yangidan о‘lchov
о‘tkazmaslik; e) har yili ushbu farmonni yangilashni talab qilmaslik; y) ushbu
33

mulklar bilan bog‘liqbarcha masalalarda mazkur farmonga qatiy rioya qilish talab
qilingan.
Yuqoridan kо‘rinib turibdiki, bu davlatning xojaga nisbatan juda katta
in’omi edi. Zero ushbu farmon 17 ming gektarga yaqin yerga, mulklarga yoyilgan
Ushbu bilan Jo’ybor xojalarining shayboniylar, xususan Abdullaxon davrida
alohida e’tiborda bо‘lib, keng huquqlardan foydalanganligini yaqqol kо‘rsatadi.
Abdullaxon о‘zining ruhoniy piriga kо‘plab viloyat, tuman, qishloqlarni suyurg‘ol
tariqasida in’om qilib berib, uning boyligini oshirib turgan. Bunga 1588-yilning
oktabr-noyabr oylarida Eronga qilgan yurishida qо‘lga kiritgan Yazd va Isfahonni
in’omdarubast tarzida berish haqidagi farmonini ham kо‘rsatish mumkin.
Dehqonchilikning har qaysisida o’ziga xos, ayrimlaridan pul hisobida,
ayrimlaridan natura shaklida soliq olinardi. Masalan, paxtakorlardan «g’o’za puli»
olingan.Agrar munosabatlar eskicha qolib, yerlarning asosiy qismi mamlaka-i-
podshoh yoki mamlaka-i-sulton deb atalgan, bu umumdavlat erlari bo’lib, uning
egasi davlat boshlig’i - xondir. Bu yerlarga nafaqat ekinzorlar, balki shahar yerlari,
bozorlar ham kirgan. Bulardan umumdavlat yeriga «tashlandiq yeiiar», «ekin
ekilmaydigan yerlar» ham kirgan va bu yerlardan foydalangan mahalliy
oqsuyaklar, shu jumladan ruhoniylar yerni dehqonlarga foydalanishga topshirgan.
Dehqonlar ham davlatga, ham zodagonga soliq to’laganlar. Bu soliq «malvadjihat»
deb atalgan. Bundan tashqari yana bir qancha kattayu kichik soliqlar yig’ilar edi.
Jumladan, dorug’ash - soliq yig’uvchilar va viloyat hokimlari foydasiga, zakot -
mol boshiga, umuman mol-mulkdan olinadi. Zabitona - hukmdor foydasiga
maxsus soliq; tanobona - bog’ va bog’chadan olinadi; madadi lashkar - harbiy
soliq. Soliqlar hajmi har yerda, har davrda turlicha bo’lgan.

34

2.2 Soliq tizimi
Kо‘chmanchi о‘zbeklar va shayboniylar davlatida (dastlabki vaqtlarda) soliq
huquqi bir-biridan farq qilmas edi. Ushbu masalalarni tarixiy adabiyotlarda
birinchi bо‘lib mashhur olim B.A.Ahmedov birinchi manbalar asosida tadqiq
etgan. XVI -XVII asrlarda soliqlarning juda kо‘p turlari bо‘lgan, ammo ularni uch
asosiy guruhga bо‘lish mumkin: feodal majburiyatlar – Yasoq, davlatga
tо‘lanadigan asosiy soliqlar – harbiy sharoit vujudga kelganda yoki davlat pulga
muhtoj bо‘lib qolganda olinadigan yig‘imlar. Bu davrdagi soliq tizimida
yangiliklardan biri. bizning fikrimizcha, tarxonlik bо‘lishi kerak. Bunga kо‘ra, xon
maxsus farmon bilan qishloq egasining ma’lum xizmatlari evaziga butun solig‘ini
yoki uning bir qismini kechib yuborgan. U tarxondan farq qilgan, bunday huquq
har yili xonning yangi farmoni bilan tasdiqlanib turilishi lozim bо‘lgan.
Shu bilan birga davlat va armiya ishlarida, iqtisodiy tanglik vaqtlarida
soliqlarni ilgaridan yig‘ib olish usuli ham bо‘lib, shunday huquqni beradigan hujjat
“barot” deb atalgan 1
. Ashtarxoniylardan Buxoro xoni Subxonqulixonning
hukmronligi yillarida (1680-1702) soliq siyosati ana shunday tus olib, tarixiy
manbalarning kо‘rsatishicha “barot” yuzasidan 500 tanga soliq undiriladigan
qishloqdan 3500 tanga undirilgan. Garchi bu soliqlar davlat iqtisodining negizini
tashkil qilgan bо‘lsada, baribir qishloq va shahar ahli, oddiy aholiga uni tо‘lash
og‘ir yuk bо‘lib tushgan, bu esa bunday tizimdan xalqning noroziligini tug‘ilishiga
olib kelib turgan. Shayboniylar davlatiga tobe bо‘lgan, asosan kо‘chmanchi.
chorvachilik bilan shug‘ullanadigan xalqning majburiyatlari asosan ikki turda,
ya’ni ishlab berish (yoki barshchina) va aniq o’rnatilgan. belgilangan soliqlarni
tо‘lash tarzida edi 2
.
Ular harbiy yurishlar vaqtida о‘z ot, yarog‘-aslaha, oziq-ovqat bilan birga
bо‘lishga, vaqti-vaqti bilan xо‘jayinlarini yо‘qlab turishlari lozim bо‘lsa, tinchlik
vaqtlarida oddiy kо‘chmanchilar о‘zlariniki bilan birga xо‘jayinning chorvalarini
ham boqib, bir joydan ikkinchi joyga kо‘chganda boshqa xо‘jalik ishlarida ham
1
Саидов А.Х, Тошқулов Ж . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи, – Т.: ИИВ Академик, 195. – B . 131.
2
Муқимов З. Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи (Тарихмй-ҳуқуқий тадқиқот). – T .: Adolat , 2007. – B . 109.
35

ularga yordam berar edilar. Doimiy tо‘lanadigan, belgilab qо‘yilgan soliq va
jarimalar asosan quyidagilar bо‘lgan: Yasoq (Qubur yasog‘i)-Bu soliq chorva
mollaridan olinadigan soliq bо‘lib, yuzdan bir qismi hajmida olingan, keyinchalik
о‘troq aholiga ham yoyilib, yue bosh hayvondan 70 tanga undirilgan. Zaks va
savoyim zakot. Zakot — xon va sultonlarning shaxsiy xazinasi uchun chorva
boshidan undirib olinadigan soliq. Uning hajmi bо‘yicha ma’lumotlar kam.
Savoyim zakot esa har qirqchorva boshidan birni tashkil etgan. Bu asosan shahar
va qishloqlarning о‘troq aholisidan olinib, daromadning о‘ndan bir qismi
miqdorida undirilgan. Oshlig‘ — oziq-ovqat solig‘i bо‘lib, bu ham asosan о‘troq
aholidan urush harakatlari borayotgan davrda tо‘plangan qо‘shinni saqlab turish
uchun yig‘im tarzida tо‘plangan, shuning uchun uni doimiy bо‘lmagan yig‘im yoki
soliq deb hisoblash mumkin.
Tag‘or — bu ham oziq-ovqat solig‘i bо‘lib, qо‘shinning ta’minoti uchun
sarflangan. Hukmdorlar tag‘orni о‘zlari xohlagan miqdorda tо‘plaganlar. Masalan,
Shayboniyxonning 1509 yildagi qozoq sultonlariga qarshi yurishida Turkiston
viloyati aholisiga 50 ming kishidan iborat qо‘shin ta’minoti uchun bir oyga
yetadigan darajada tag‘or solig‘i solingan. Ba’zi bir soliq va yig‘imlarni prof.
B.Ahmedov jarimalar deb aytgan. Bularga u quyidagilarni kiritgan: a) sug‘um;
kо‘chmanchilar qishda iste’mol qilish uchun har yili kuzda о‘zlarining
chorvalaridan bittasini sо‘yib olganlar.
Buni “sug‘um- sо‘yuv” deb atashgan. Ana shu vaqtda har bir xonadon
(chodir, о‘tov) xonga, sultonlarga va о‘z xо‘jayinlarig‘a uning sug‘umi uchun bir
yaxshi boqilgan chorva molini bergan. Shibog‘u (sibog‘u) — xonlar, sultonlar va
о‘g‘lonlar bir joydan ikkinchi joyga kо‘chib о‘tayotganlarida ovullarning aholisi
ularga oziq-ovqat tо‘plab bergan “U kо‘pincha pishirilgan gо‘shtdan (B.Ahmedov)
iborat bо‘lgan”. Sovurin va peshkash — bu ham shibog‘uga о‘xshash bо‘lib, lekin
u kо‘pincha qimmatbaho buyumlar, pul, kо‘plab ot hamda boshqa qoramollardan
iborat bо‘lgan, hatgo kitoblar (masalan, Qur’onning nodir nusxalari), qullar ham
peshkash (tortiq) qilingan. Sovrin ham peshkash singari bо‘lib, u kо‘pincha
mag‘lub xalqdan g‘olib chiqqan xonga tortiq qilinar edi. Keyingi Shayboniylar
36

davrlarida davlat yerlari dehqonlarga muddatsiz merosiy foydalanishga berila
boshlab, qoidaga kо‘ra, dehqonlardan hosil miqdoriga qarab xiroj-davlat solig‘i,
ekilgan yerning hajmiga qarab esa tanobona soliqlari undirilgan. Bulardan tashqari
Abdullaxon II davriga oid hujjatlarda, masalan, uning Juybor xojalarining yer
mulklarini har xil soliqlardan ozod qilish haqidagi 1572 yil 8 sentabrdagi
farmonida bir qancha soliqlarning nomi keltirilgan 1
. Fikrimizcha, dastlabki
shayboniylar vaqtidagi soliq tizimi keyinchalik forsiy atamalarga о‘zgarib borgan.
Yuqoridagi hujjatda, jumladan, Xoja Sa’dning Marvdagi о‘ziga ilgari suyurg‘ol
qilib berilgan nasliy mulklarini a) molu jihot va mahsulot olinadigan yer
solig‘idan; b) mirobona mirob (suv amiri) foydasiga kо‘p qismi mahsulot sifatida
undiriladigan majburiyat; v) kax — armiya ehtiyojlari uchun pichan va yem
undirish; g) tarh — xazinaga tegishli bо‘lgan omborlardan aholining majburiy
tarada don va boshqa mahsulotlarni oshirilgan narxlarda majburiy sotib olishi
(xuddi G‘arbiy Yevropa feodallarining banalitet huquqiga о‘xshaydi) hamda
dehqonlarning о‘z mahsulotlarini xazinaga arzon baholarda sotishlari; d) sabun —
yer haydash va don ekish mavsumlarida aholini ma’muriyat tomonidan majburiy
safarbar etish (hasharga о‘xshaydi); e) yabisat — ekin ekib jonlantirish, obod
qilishga yer berish kabi turlari keltirilgan. Bu soliqlar umumlashtirilgan atamalarda
ham uchraydi Muqarari — aniq, tо‘g‘ri soliqlar; ixrajot — davlat apparatining
harajat-ldrini qoplash uchun aholidan undiriladigan har qanday yigim va soliqlar;
mol (jihot) — daromaddan olinadigan asosiy soliq xirojning о‘xshash nomi
miqdori yerning sifati va sharoitiga qarab hosilninguchdan bir qismi miqdorida
bо‘lgan. Ular hammasi Xon farmonlarida amaliyot (aholidan olinadigan soliq na
majburiyatlar) deb atalgan. Bu davrda soliqlarni tushishi ustidan moliya
muassasasining boshlig‘i Mustavfiy nazorat qilib turgan Soliq tо‘lashdan bosh
tortgan jamoa yoki qabila boshliqlari qattiq jazolanganlar. Hatto qatl jazosi ham
qо‘llanilgan. Abdullajon Pning Xoja Sa’dga yozgan maktublaridan birida
Markaziy Afgoniston, Mug‘on, Darayi Suf atroflarida yashab kelayotgan Buxoro
xonligiga tobe bо‘lgan tulkichi qabilasining davlat xazinasiga muqarari (aniq
1
Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021. – B. 86.
37

belgilangan tug‘ri soliq) va oshlig‘ — qо‘shinni saqlab turish uchun ta’sis qilingan
oziq-ovqat solig‘ini bajarmaganligi, ilgari esa ular Balx xonligiga tobe bо‘lgan
davrida 12.000 qо‘y tо‘lab turganligi kо‘rsatilgan. “Bu kishilar, deyiladi xatda,
bizga kо‘p zarar yetkazdilar, ular muqarari solig‘ini tо‘lashlari lozim edi, ammo
uch yilgacha tо‘lamay keldilar, uning miqdori 36.000 qо‘yga yetdi”.
Abdullaxon u yerga qо‘shin yuborib tulkichi qabilasini bu ishi uchun
“bosqin va talon” qilmoqchi bо‘ladi. Shunda Xoja Sa’d va Balx hokimi Nazarbiy
(1572-1582) oraga tushib, xonni tinchlan-tiradi Ammo “qalbimizda u qabiladan
qasos olmaslikka qaror qildik” deb yozgan bо‘lsada, aybdor shaxslar jazolanadilar.
“Ravzat ar Rizvon” asarida hazrat xojaning о‘zi bilan xonning orasiga tushib,
ba’zan soliq va yig‘imlardan ozod qilish haqida ham turli ulus sultonlarining Xoja
Sa’dga xatlari keltirilgan. Shu davr hujjatlarida juda kо‘p xildagi oliq-soliqlar
uchraydi, ammo boshqa davrlarda kam uchraydigan turlari ichida “himoyat” solig‘i
ham uchraydi. Bunga kо‘ra, chorvadorlarni о‘z himoyasiga olish, о‘eiga qarashli
yaylovlarni ularga foydalanishga berish evaeiga soliq undirilib, ana shu “himoyat”
deb atalgan. Hujjatlarda Jo’ybor xojalaridan xо‘ja Tojiddinga shunday soliq tо‘lab
turilganligini tasdiqlaydigan ma’lumotlar bor.
Abdullaxon I ning soliq siyosati bir tomondan diniy ulamo va shayxlarning
mulki suyurg‘olni darubast rejimiga о‘tkazib (hadya, in’om tariqasida) soliqlardan
ozod qilishi bо‘lsa, ikkinchi tomondan ayamasdan soliq solish bо‘lganligini
tasdiqlaydigan tarixiy manbalar mavjud. “Ravzat-ur Rizpon”da bu haqda Mahmud
Sultonning Xoja Sa’dga yozgan iltimosi (arzadosht) keltirilgan. Bunda
kо‘rsatilishicha, ushbu sultonning onasi Nur qishlog‘ida (Nurota) Mulk huquqi
asosida ikkita korizga ega bо‘lgan. Ilgargi Samarqand, Toshkentxon va sultonlari
bunday mulklardan olinadigan о‘ndan bir solig‘ini undirmaganlar. Abdullaxon esa
Nurga kelganida ushbu korizlarga daromadning 1/10 qismi miqdorida soliq
solinganligini, xoja xonga buni tushuntirib soliqdan ozod etishni sо‘ragan. Tarixiy
manbalarda davlatda ta’siri kuchli bо‘lgan otaliqlarni hatto ulus xonlarining
vakolatlarini о‘zlashtirib qilib yig‘ilgan soliqlarni talon-toroj qilganliklari haqida
ham ma’lumotlar uchrab turadi. Bunga dastlab Termiz hokimi (1584 yiddan
38

О‘ratepa hokimi) Mahmud Sultonning Xoja Sa’dga yozgan xatida keltirilgan
ma’lumotlar guvohlik beradi. Xatda keltirilishicha, Xushi Jaloyirni Abdullaxon
unga otaliq qilib (Xushbiy otaliq) tayinlashga bir yil ham bо‘lmasdan, u barcha
davlat ishlarini, hatto hokim xonadonini boshqarish sarkorligining ishlarini ham
о‘z qо‘liga olib viloyatdan tо‘rt yil mobaynida tо‘plangan: muqarrari, ixrajot,
oshlig‘, mol kabi soliq va yig‘imlarni ham о‘zlashtirib olgan, buning natijasida
viloyatning xonavayron bо‘lganligi hamda Xojadan ushbu xat mazmunidan
Abdullaxonni ogoh qilib qо‘yish sо‘ralgan. Dehqonchilikning har qaysisida o’ziga
xos, ayrimlaridan pul hisobida, ayrimlaridan natura shaklida soliq olinardi.
Masalan, paxtakorlardan «g’o’za puli» olingan.Agrar munosabatlar eskicha qolib,
yerlarning asosiy qismi mamlaka-i-podshoh yoki mamlaka-i-sulton deb atalgan, bu
umumdavlat erlari bo’lib, uning egasi davlat boshlig’i - xondir. Bu yerlarga nafaqat
ekinzorlar, balki shahar yerlari, bozorlar ham kirgan. Bulardan umumdavlat yeriga
«tashlandiq yeiiar», «ekin ekilmaydigan yerlar» ham kirgan va bu yerlardan
foydalangan mahalliy oqsuyaklar, shu jumladan ruhoniylar yerni dehqonlarga
foydalanishga topshirgan. Dehqonlar ham davlatga, ham zodagonga soliq
to’laganlar. Bu soliq «malvadjihat» deb atalgan. Bundan tashqari yana bir qancha
kattayu kichik soliqlar yig’ilar edi. Jumladan, dorug’ash - soliq yig’uvchilar va
viloyat hokimlari foydasiga, zakot - mol boshiga, umuman mol-mulkdan olinadi.
Zabitona - hukmdor foydasiga maxsus soliq; tanobona - bog’ va bog’chadan
olinadi; madadi lashkar - harbiy soliq. Soliqlar hajmi har yerda, har davrda turlicha
bo’lgan.
39

Xulosa
О‘zbek davlatchiligida shayboniylar davlati va huquqi о‘ziga xos о‘rinni
egallaydi Ammo yaqin kunlargacha ushbu mavzuni tadqiq etishga huquqshunoslar
kam e’tibor berib kelganligi tufayli bu davr, ayniqsa, о‘quv adabiyotlarida
yetarlicha yoritilmay kelindi. Hozirda mustaqillik sharofati bilan tariximizni
haqqoniy, odilona tadqiq qilish uchun barcha eshiklar ochildi Shayboniylar bir
tomondan temuriy mirzolarning о‘zaro taxt talashib olib borayotgan urushlari,
mamlakatning mayda uluslarga bо‘linib ketishi hamda ular xizmatida bо‘lgan
tarxonlarning siyosiy mustaqillikka erishishga intilishlari natijasida ilgari juda
qudratli bо‘lgan temuriylar davlatining yemirilishi kuchaygan, ikkinchi tomondan
Eronda tashkil topgan yangi turkiy sulola — safaviylar davlatining kuchayishi,
diniy e’tiqodda esa mazhabchilikning kuchayishi davrida Movarounnahr va
Xurosonga kirib keldilar. Yuqoridagi holatlar dasht о‘zbeklariga bu joyni
garchi oson kechmagan bо‘lsada, tez va qisqa fursatda istilo qilishga imkon berdi.
Ana shu tarzda Shayboniylarning Movarounnahrdagi davlati bir tomondan ularni
Dashti Qipchoq va Turkistondan doimo qirg‘in va quvg‘in qilibturgan о‘zbek-
qozoqxonlarining siquvi va ikkinchi tomondan Temuriy mirzolarning о‘zaro
urushlarida dasht о‘zbeklaridan foydalanishga intilishlari, ular bilan ittifoq
tuzishlari, uchinchidan safaviylar Eronining Movarounnahr va Xurosonni bosib
olib shialikni yoyishga intilishlari jarayonidagi tarixiy holatlar taqozosi bilan
vujudga keldi. Keyinchalik xalq kо‘z о‘ngida yangi kuchli davdat tuzuvchi va shu
holatlardan qutqazuvchi (“Mahsi zamon”) bо‘lib gavdalandi. Shayboniylar dasht,
chо‘l udumlari asosida tarbiyalangan bо‘lsalarda musulmonchilik madaniyati,
о‘qimishliligi jihatdan temuriylardan kam bо‘lmaganlar. Buni о‘sha davr olimlari
(R Isfahoniy, K Binoiy, Hofiz Tanish Buxoriy, Z.Vosifiy, M.Solih) ham
ta’kidlashib odilona baholab berishgan.
Shuning uchun ham ular davrida Movarounnahrda madaniy hayot tо‘xtab
qolmadi, shaharlar rivojlandi, kо‘priklar, ariq va suv omborlari, madrasa va
xonaqolar, jamoat binolari qurildiki, ba’zilari hozirgacha mamlakatimizni bezab
turibdi.
40

Ana shuning uchun ham Buyuk Shayboniylardan M.Shayboniyxonga
“Mahdi zamon” (M.Solih, R.Isfahoniy) Abdullaxonga olimlar “О‘rta Osiyoning
ikkinchi quruvchisi” (V.V.Bartold), “Davlat va dinni yangilovchi” (A.Donish) deb
baho berganlar Shayboniy hukmdorlar qisqa muddatli ikki hokimiyatchilik hukm
surgan hollardan tashqari, hokimiyatga mutlaq egalik qilgan bо‘lsalarda, din
arboblari, xususan mamlakatda ta’siri kuchli bо‘lgan tasavvuf shayxlarining
fikrlari bilan hisoblashmasliklari mumkin emas edi.
Ayniqsa, hozirgi О‘zbekiston doirasida о‘rta asrlarda keng tarqalgan
yassaviya, naqshbandiya va kubroviya tariqatlari shayxlari hukmdorlarga davlatni
boshqarishda shariat ahkomlari asosidagi pand-nasihatlar berib davlat va dinni
hamda xalqning birligini ta’minlashga xizmat qilish bilan birga siyosatga ham
aralashib ba’zi sultonlarni quvvatlab turganlar. Bu esa mamlakatda tanglik holatini
vujudga keltirgan holatlari ham bо‘lgan. Shuning uchun ham bu davlatlarning
boshqarish shaklini mutloq monarxiyaga asoslangan deb aytishdan kо‘ra, dinga
tayangan zodagonlar — aristokratik monarxiya deb atash tо‘g‘riroq bо‘lsa, uning
birinchi xonlari davrida о‘zida chо‘l, dasht udumlarini ham aks ettirgan xos, о‘rta
asr, mutloqiy monarxiya — yakka hokimlik davlati edi. Unda musulmon huquqi
hukmron bо‘lib, sulola vakillari shariatga qat’iy amal qilganlar. Jumladan
Muhammad Shayboniyxonning sufiylik ta’sirida bо‘lib, fiqhni fatvo beraligan
darajada bilshi, Ubaydullaxonning Qur’onga о‘zbek tilida tafsir, qorilar uchun
(Qur’onni yoddan о‘quvchi) lug‘at tuzishi, Abdullaxonning katta harbiy harakatlar
oldidan ulamolarning fatvolarini olishlarini misol keltirish mumkin.
Bulardan tashqari, shayboniy hukmdorlar murakkab fiqhiy masalalarni
ulamolar kengashida hal etib, shariat huquqi bо‘yicha qо‘llanmalar tuzdirganlar.
Shuning uchun ham ular xalq kо‘z о‘ngida shariat ahkomlariga qatiy amal qiluvchi
din himoyachisi, ulamolar tayanchi, musulmon hukmdorlari edilar. Dasht
о‘zbeklarining Movarounnahrga kirib kelishi elchilik — etnografik nuqtai
nazaridan ham ma’lum ahamiyatga molik. Chunki shu munosabat bilan
mamlakatimizda juda qadimdan yashab kelayotgan turkiy qabila va urug‘larga
yangidan ular tarkibiga qо‘shilgan, son jihatidan kо‘p bо‘lgan dasht о‘zbeklari о‘z
41

nomlarini berdilar va shu bilan Movarounnahr turkiy tilli aholisi о‘zbeklar deb
atala boshlandi. O’zbek tilining davlat tili va adabiy til sifatida qо‘llanilishi
kengaydi va rivojlandi. Bir qancha asarlar о‘zbek tiliga tarjima qilindi. Shuning
uchun ham shoir Muhammal Shayboniyning devoni, Ubaydullaxon Birinchining
kulliyoti — uch devoni, boshqa asarlari tegishli izohlar bilan tо‘la nashr etilsa,
о‘zbek xalqi madaniy merosi xazinasiga qо‘shilgan munosib hissa bо‘lur edi deb
hisoblaymiz.
Akademik B.A.Ahmedov Qipchoq Dashti о‘zbeklari, ularning davlatchiligi
va madaniyatini, shu davr manbashunosligini о‘rganishga juda katta hissa qо‘shib
bu ishni boshlab berdi. Ushbu davr davlatchiligi va huquqini о‘rganish bо‘yicha
yirik-yirik tarixiy asarlar mavjud. О‘ylaymizki, huquqshunos va tarixchi
olimlarimiz kelgusida ushbu muammolarni atroflicha о‘rganishga kirishib о‘zbek
davlatchiligi faniga munosib hissa qо‘shadilar.
42

Foydalanilgan manba va adabiyotlar
Rahbariy adabiyot
1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч – Т .: Маънавият , 2008.
Adabiyotlar
2. Аҳмедов Б . А . Кўчманчи ўзбеклар давлати . / / Тарихдан сабоқлар . – Т .:
Ўзбек улуси , 192.
3. Ахмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. – Т.: Ўқитувчи, 2001.
4. A з a м a т Зиё . У збек давлатчилиги тарихи . – T .: Шарк , 2001.
5. Бартольд В.В. История изучения Востока п Европе и в России Иэд. В
горое. Л. 1925.
6. Bo’riyev S.D. Hayot inshootlari tarixi. – T.: Jamiyat va boshqaruv jurnali,
2007.
7. Саидов А . Х ., Ж . Тошқулов . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи , – Т .:
ИИВ Академик , 195.
8. Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012.
9. Ҳасанхожа Нисорий . Музаккири аҳбоб / Таржимон , сўзбоши ва
изоҳлар муаллифи Исмоил Бекжон . – Т .: Абдулла Қодирий , 193.
10. Xamidova. M O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: 2005.
11. Низомиддинов И . XVI-XVIII асрлада Ўрта Осиё – Ҳиндистон
муносабатлари. – Т.: Фан. 1966.
12. Семёноы А.А. Шейбанихан н завоевание им империи Темуридов; его
же: Первие Шсйбаниди и борьба эа Мавереннахр //Материали по
истории узбеков и галжикон нипуск 1., Сталинзбод - 1954.
13. Муқимов З. Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи (Тарихмй-ҳуқуқий
тадқиқот). – T .: Adolat , 2007.
14. Мукминова Р.Г. К Истории аграрних отношений п Уэбекистане в ХУ1
п. по материалам Вакфнаме. – Т.: Фан, 196.
43

15. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон
цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. – Т.:
Адолат, 2001.
16. Zamonov A. Buxoro xonligi tarixi. – T.: 2021.
17. Shamsutdinov R., Karimov SH., Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX
asr boshlari). – T.: Sharq, 2010.
18. Xamidova. M O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: 2005.
19. Сагдуллаэв А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви
тарихи. – Т.: Академия, 2006.
20. Саидов А.Х., Тошқулов Ж . Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи, – Т.:
ИИВ Академик, 195.
21. Сайидахмедов И. Письмо Шейбанидов — важний исторический
источник. Дисс. на соиск. уч. степ. канд. ист. наук. – Т.: 192.
44

Shayboniylar davlatida sud-huquq tizimi

Sotib olish