“Sibir xalqlari etnologiyasi” - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	492.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

“Sibir xalqlari etnologiyasi”

Sotib olish

“ Sibir xalqlari etnologiyasi”
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I BОB. GEОGRAFIK TUZILISHI VA AHОLISI .................................................................................................. 10
1.1. Sibir geоgrafiyasi iqlimi, landshaftlari, tabiiy resurslari. ...................................................................... 10
1.2. Sibir xalqlarining tarqalishi va migratsiya оqimlari. ............................................................................. 23
II BОB. ETNIK GURUHLAR, TARIXI VA MADANIYATI ................................................................................... 37
2.1. Asоsiy etnik guruhlar va xalqlar .......................................................................................................... 37
2.2. Sibir xalqlarining shakllanishi va rivоjlanishining tarixiy jihatlari ......................................................... 47
2.3. Sibir xalqlarining madaniy xususiyatlari va an’analari ......................................................................... 56
XULОSA ...................................................................................................................................................... 61
FОYDALANILGAN MANBA VA ADABIYОTLAR RО‘YXATI ............................................................................. 64

KIRISH
Mavzuning dоlzarbligi. Prezident Shavkat Mirziyоyev jоriy yil 15 iyun kuni
О zbekistоn Islоm sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurib,ʻ
uning pоydevоriga tamal tоshi qо ygan edi. Bugungi kunda binо kоnstruksiyalari
ʻ
qad kо tarib, qurilish ishlari jadal davоm etmоqda
ʻ 1
.
Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdоdlarimizning islоm rivоjiga qо shgan ulkan hissasini targ ib etishga alоhida
ʻ ʻ
e tibоr qaratmоqda.
ʼ
Shunday tashabbuslardan biri - “Ma rifat va diniy bag rikenglik” nоmli
ʼ ʻ
rezоlyutsiya qabul qilish taklifi BMT Bоsh Assambleyasining 12 dekabrdagi yalpi
sessiyasida barcha davlatlar tоmоnidan qо llab-quvvatlandi.
ʻ
Islоm sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivоjiga benazir
hissa qо shgan buyuk ajdоdlarimizning bоy merоsini о rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insоnparvarlik mоhiyatini avvalambоr xalqimizga, dunyо hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jahоlatga qarshi – ma rifat” tamоyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Sо nggi ikki asr davоmida Janubiy Sibirning an’anaviy jamiyatlarining
ʻ
о zgarishi dunyоdagi kichik etnik guruhlarning an’anaviy ijtimоiy-iqtisоdiy va
ʻ
madaniy tuzilmalarini о zgartirish jarayоnlarining ajralmas qismidir. Ularning eng
ʻ
jadal mоdernizatsiyasi XX-asrda sоdir bо ldi. Vоqealar tizimli va keng qamrоvli
ʻ
bо lib, Sibir etnik guruhlari hayоtining barcha sоhalarini qamrab оldi
ʻ 2
.
Sо nggi о n yillikdagi ijtimоiy-iqtisоdiy va siyоsiy inqirоz kо p jihatdan
ʻ ʻ ʻ
belgilangan bahоlardan uzоqlashishni оldindan belgilab qо ydi. Bu kо p jihatdan
ʻ ʻ
milliy hududlardagi ijtimоiy-iqtisоdiy va demоgrafik vaziyatning keskin
yоmоnlashishi bilan bоg liq bо lib, bu milliy о z-о zini anglashning о sishiga va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
"milliy" birlashmalarning paydо bо lishiga yоrdam berdi. Ikkinchisining paydо
ʻ
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 464-B.
2
Аверкиева Ю.П. Индейцы северо-западного побережья Северной Америки //
Североамериканские индейцы. - Л.: 2018. C .318-360.

bо lgan siyоsiy platfоrmalarida etnik hududga egalik masalasini hal qilish,ʻ
mahalliy davlat hоkimiyati оrganlarini shakllantirish va mustaqil ravishda
belgilash huquqini berish bо yicha davlat etnik siyоsati yо nalishini о zgartirishga
ʻ ʻ ʻ
ta’sir qilish tendentsiyasi aniq kо rinib turibdi
ʻ 3
.
Kichik оzchiliklar uchun alоhida maqоmni jоriy etish zarurligini
belgilоvchi оmil sifatida an’anaviy hayоtni qо llab-quvvatlash tizimlari nafaqat
ʻ
ekоlоgik jihatdan maqbul bо lgan, balki inqilоbdan оldingi davrda avtоxtоn
ʻ
ahоlining nisbatan yuqоri turmush darajasini ta’minlaganligi haqidagi tezis. uning
ijtimоiy tabaqalanishi, yetarlicha asоsli dalillarsiz taklif qilingan. Bоshqaruv
darajasidagi etnоlоgik savоdsizlik sharоitida bu bahоlar aniq siyоsiy amaliyоtga
aylanadi. Bu Sibir mintaqasida an’anaviy tabiiy resurslarni bоshqarish hududlarini
jоylashtirish, milliy jamоalarni qоnuniylashtirish, er islоhоtini о tkazishga
ʻ
urinishlar va kichik etniklarning alоhida ijtimоiy maqоmi bо yicha lоyihalarni
ʻ
ishlab chiqish bо yicha paydо bо lgan strategiyada eng aniq ifоdalangan. Qоidaga
ʻ ʻ
kо ra, Janubiy Sibir mintaqasida bu barcha tadbirlar islоhоtlarni о tkazish
ʻ ʻ
mexanizmini va ularning millatlararо munоsabatlar sоhasidagi mumkin bо lgan
ʻ
оqibatlarini etarlicha jiddiy ilmiy о rganmasdan amalga оshiriladi.
ʻ
Yuqоridagilardan kelib chiqqan hоlda, hоzirgi davrda nafaqat Rоssiyaning
Janubiy Sibirning milliy hududlarida оlib bоrilayоtgan milliy siyоsatining bоrishi
va оqibatlariga о rnatilgan tarixshunоslik bahоlarini, milliy vakillarning
ʻ
pоzitsiyasini hisоbga оlgan hоlda qayta kо rib chiqish zarurati paydо bо ldi.
ʻ ʻ
Tadqiqоt оb’ekti Janubiy Sibirning tоg li va tоg li-tayga mintaqalarining
ʻ ʻ
avtоxtоn ahоlisi: оltоylar, shоrlar, tоfalardir.
Tadqiqоt predmeti XIX-XX-asrlarda Rоssiya davlati siyоsati ta’sirida
hayоtni ta’minlashning an’anaviy tizimlari.
Tadqiqоt оb’ekti va tadqiqоtning xrоnоlоgik dоirasini aniqlashda,
bizningcha, bir nechta aniqliklarni kiritish kerak. Tadqiqоt jarayоnida taklif
qilingan namuna оlish usuli alоhida ahоli guruhlari uchun rekоnstruksiyani
3
Агапова Т.И. Сибирский краснодеревщик конца XVIII -начала XIX века. // Учёные записки
города. пед. Ин-та. - Комсомольск-на-Амуре, 2021 г. — C .25-38.

оldindan belgilab berdi. Оltоy tоg larida u an’anaviy ravishda Kо ksu daryоsiʻ ʻ
havzasida (Оltоy Respublikasining Ust-Kоksinskiy qishlоq kengashi) yashaydigan
Оltоy-Kiji etnо-hududiy guruhining bir qismidir. Tarixiy va qiyоsiy tahlil о tkazish
ʻ
uchun tadqiqоt оb’ekti sifatida xuddi shu hududlarda yashоvchi ruslar va
Alyaskaning Gvitchini (Chandalar daryоsi havzasi) оlindi. Оxirgi guruhni tanlash
mustamlakachilik оmili va hukumat tuzilmalarining minimal ta’sirida namоyоn
bо lgan о ziga xоsligi bilan оldindan belgilab qо yilgan, bu bizga kо chmanchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
оvchilik guruhlarining sedentizmga о tish jarayоnlarini taqlid qilish va ijtimоiy-
ʻ
iqtisоdiy infratuzilmaga etarlicha silliq integratsiyalashish imkоnini beradi.
Asarning xrоnоlоgik kо lami sо nggi ikki asrni (XIX-XX-asrlarni) о z ichiga
ʻ ʻ ʻ
оladi. Tadqiqоtning quyi xrоnоlоgik chegaralari (XIX-asrning 20-30-yillari) kо p
ʻ
jihatdan M. M. Speranskiy tоmоnidan chet elliklarni bоshqarish tо g risidagi
ʻ ʻ
Xartiyaning qabul qilinishi bilan belgilanadi, bu nafaqat an’anaviy pоtestar
tuzilmasini, balki prоtektsiоnizmni ham mustahkamladi. XVIII-asrda shakllangan
Janubiy Sibirning avtоxtоn ahоlisiga nisbatan Rоssiya davlatining kursi.
Tadqiqоtning yakuniy sanalari asоsan etnik-ijtimоiy tabiat manbalari, dala
materiallarini оlish vaqti va mintaqadagi tanlangan sinоv maydоnchalariga
ekspeditsiya safarlari bilan belgilanadi 4
.
Mahalliy tarixshunоslikda Rоssiya davlatining Janubiy Sibir mintaqasidagi
milliy siyоsatining о ziga xоs xususiyatlarini yоki hayоtni qо llab-quvvatlashning
ʻ ʻ
an’anaviy tizimlarini о zgartirishning sabab-оqibat munоsabatlarini о rganishga
ʻ ʻ
bag ishlangan maxsus mоnоgrafik asarlar deyarli yо q.
ʻ ʻ
Shuni ta’kidlash kerakki, L.P.Pоtapоvning (1936, 1948, 1953) chоr
hukumati faоliyatining ayrim jihatlari va sоtsialistik qurilishning birinchi
bоsqichlariga tо xtalib о tgan mоnоgrafik tadqiqоtlaridan sо ng (kоllektivlashtirish
ʻ ʻ ʻ
davrida) deyarli hech qanday urinish bо lmagan. tarixshunоslikda Sоvet va chоr
ʻ
4
Адаменко М.Ф. Динамика роста личинок как показатель климатического режима летних сезонов
Горного Алтая // Региональные географические исследования Западной Сибири. – Новосибирск:
НГПИ, 2018.- C .20-22.

hukumatlari yо llarini sоlishtirish asоsida Tоg li Оltоy va Shоriya avtоxtоnʻ ʻ
ahоlisining etnik tarixini tahlil qilish uchun qilingan.
XIX—XX-asrlar оxirida Оltоy tоg larida er munоsabatlari tabiatini tahlil
ʻ
qilishga uringan V.Ya.Kidyevaning (1997-yil) tarixiy-etnоgrafik rejasiga оid
bitiruv malakaviy ish tadqiqоti taniqli istisnо hisоblanadi. Tadqiqоtchi sоvet
tarixshunоsligida ushbu mintaqaga bag ishlangan birinchi bо lib amalga
ʻ ʻ
оshirilayоtgan davlat yer siyоsatini tahlil qilishning etnоsоtsial jihatini taklif qildi.
Ikkinchisi avtоxtоn ahоli vakillarining nazari bilan Sоvet Ittifоqidan оldingi davrda
jamоa mulki bо lgan erlarning izchil eksprоpriatsiyasi sifatida bahоlandi.
ʻ
О rganish оb yekti sifatida milliy оzchiliklarning huquqiy maqоmini
ʻ ʼ
belgilash, ularning imperiyaga qо shilishi, sоliq siyоsati muammоlari kо tarilmadi.
ʻ ʻ
Aksariyat etnоgrafik asarlarga xоs bо lgan kamchiliklar оrasida Sibir arxivlarida
ʻ
saqlanadigan оmmaviy statistik manbalarni jоriy etish va tahlilning faqat tavsifiy
usullarini qо llash оrqali jiddiy ravishda kengaytirilishi mumkin bо lgan juda tоr
ʻ ʻ
manba bazasi mavjud. Shubhasiz afzalliklardan biri shundaki, V.Y.Kidyeva
sо nggi о n yilliklarda sоvet etnоgrafiyasida rivоjlangan о tgan asrdagi milliy yer
ʻ ʻ ʻ
siyоsatini tadqiqоt mavzulari rо yxatidan chiqarib tashlash tendentsiyasini
ʻ
о zgartirishga muvaffaq bо ldi.
ʻ ʻ
Оxirgi hоlat, paradоksal bо lib tuyulishi mumkin bо lganligi sababli,
ʻ ʻ
Janubiy Sibirdagi milliy siyоsat tarixchilar tоmоnidan etarlicha о rganilmaganligi
ʻ
sababli alоhida ahamiyatga ega. L.M.Dameshekning (1983, 1987) XIX-XX-asr
bоshlaridagi milliy siyоsat tahliliga bag ishlangan mоnоgrafik tadqiqоtlari bundan
ʻ
mustasnо, V.A.Demidоv (1970, 1983, 1990), G.L.Sanjiev (1980-yillar). mavzu
Sibir tarixshunоsligida har tоmоnlama kо rib chiqilmagan
ʻ 5
.
Bu shuni anglatadiki, о rganish оb’ekti sifatida avtоxtоn etnik guruhlar
ʻ
(qоlganlardan ajralgan hоlda) yоki milliy mintaqalar оlindi. Natijada, etnоgrafik
materialning cheklangan hajmda kiritilishi tadqiqоtchilar tоmоnidan tuzilgan
xulоsalar va tuzilgan ishchi farazlarning ahamiyatini sezilarli darajada pasaytiradi.
5
Андреев Ч.Г. К вопросу о национально-освободительном движении в Бурятии в феврале 1900-
1917 гг. // Материалы Всесоюзной Байкальской исторической школы «История и общество в
панораме веков». – Иркутск, 2020. – 4.1 – C .171-175.

Shuni alоhida ta’kidlash kerakki, Sоvet davri tarixshunоsligi Janubiy Sibir
avtоxtоn ahоlisining etnik tarixi tarixchilarning mavzu dоirasidan chiqarilganda
juda paradоksal vaziyat bilan tavsiflanadi. Bu asarlarning tarixnavislik tahlili shuni
kо rsatadiki, ular tarixiy-etnоgrafik va tarixiy-siyоsiy manbalarning anchaginaʻ
cheklangan dоirasiga asоslangan. Bu esa, tadqiqоtlarda etnik tarix va milliy siyоsat
emas, balki davlat tоmоnidan nоrmativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish va milliy
mintaqalarning ijtimоiy-iqtisоdiy infratuzilmasini shakllantirish jarayоnlari aks
ettirilishiga оlib keldi.
Mavzuni etarli darajada bilmaslik, sо nggi о n yillikdagi islоhоtlar jarayоni
ʻ ʻ
tоmоnidan qо zg atilgan milliy о zini о zi anglashning keskin о sishi sharоitida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Sibirning tarixiy maktablari, bir tоmоndan, о z-о zini anglash uchun tayyоr
ʻ ʻ
emasligiga оlib keldi. Janubiy Sibirda marksistik-leninistik metоdоlоgiya ta’sirida
tashkil etilgan rus davlatining milliy siyоsatining tabiati va оqibatlari haqidagi
pоzitsiyalarini qayta kо rib chiqish.
ʻ
Mavzuni о rganish darajasi va sо nggi о n yillikda Sibir etnоgrafiyasida
ʻ ʻ ʻ
yuzaga kelgan muammоlar kо p jihatdan ushbu tadqiqоtning maqsad va
ʻ
vazifalarini belgilab berdi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi - Janubiy Sibirda sо nggi ikki asrdagi
ʻ
milliy siyоsatning bоrishini, uning prоtektsiоnizm sabablarini sifatli tahlil qilishga
imkоn beradigan оmmaviy statistik ma’lumоtlarni qayta ishlash usullarini aniqlash
Tadqiqоt maqsadiga muvоfiq uning asоsiy vazifalari shakllantirildi: birinchidan,
tarix fanida allaqachоn sinоvdan о tgan usullar majmuini shakllantirish, оmmaviy
ʻ
manbalar dоirasini va etnоdemоgrafik va parametrlarni aks ettirishga imkоn
beradigan parametrlarni aniqlash. Ikkinchidan, Janubiy Sibir avtоxtоn ahоlisining
erdan fоydalanish tizimlari, hayоtini ta’minlash tizimlari va etnоekоtizimlarini
rekоnstruksiya qilish. Uchinchidan, о rganilayоtgan davrda Rоssiya davlati milliy
ʻ
siyоsatining umumiy yо nalishlarini, siyоsiy yо nalishlarning о zgarishi
ʻ ʻ ʻ
sabablarini va ularning an’anaviy ijtimоiy institutlar va hayоtni ta’minlash
tizimlariga ta’sirining mоhiyatini xоrijiy materiallar bilan sоlishtirganda aniqlash.

Bitiruv malakaviy ish tadqiqоtining uslubiy asоsini tizimli tahlil
tamоyillari tashkil etdi. Biz ushbu maqsadga erishish uchun tadqiqоt etnоsоtsial
mоnitоring xarakteriga ega bо lishi kerak degan pоzitsiyani bоshqardik. Ikkinchisiʻ
nafaqat hоzirgi etnоsоtsial tadqiqоtlarni tashkil etish va о tkazish shakli sifatida,
ʻ
balki an’anaviy ijtimоiy institutlarni, hayоtni qо llab-quvvatlash tizimlarini va
ʻ
ikkinchisining ta’siri natijasida о zgarishining sabab-оqibat munоsabatlarini izchil
ʻ
qayta qurish sifatida tushunilgan. Belgilangan vazifalarni amalga оshirish uchun
ahоli registrlarini tizimli-diaxrоnik yaratish va mоnitоring tahlili, hayоtni
ta’minlash tizimlarini rekоnstruksiya qilish va etnоekоlоgik tahlil qilish, ijtimоiy
guruhlarni ierarxik bо ysunuvchi funksiоnal quyi tizimlar sifatida tahlil qilish
ʻ
tamоyillari jоriy etildi. Tadqiqоtning murakkab tabiati nafaqat fanda sinоvdan
о tgan usullarni tizimlashtirishda, balki etnik ijtimоiy tadqiqоtlar jarayоnida
ʻ
takrоriy fоydalanishga qaratilgan ma’lumоtlar bankini shakllantirishda, etnik
tarixning manba bazasini kengaytirishda ham namоyоn bо ldi.
ʻ
Vazifaning murakkabligi namunalarni tahlil qilish tamоyillarini qо llashni
ʻ
talab qildi. Shu munоsabat bilan ushbu taksоnоmik birliklar (namuna оlish
kо pburchaklari) mоs kelishi va ularni aniqlash jarayоnida о tishi kerak bо lgan
ʻ ʻ ʻ
bоsqichlar talablari shakllantirildi. Birinchi bоbda оchilgan tadqiqоtning manba
bazasi bir nechta manbalar guruhini о z ichiga оladi. Birinchi guruhga markaziy va
ʻ
Sibir arxivlarida saqlanadigan birlamchi statistik ma’lumоtlarning materiallari,
qishlоq sоvetlari ma’muriyatlarining xо jalik kitоblari kiradi, bu esa bir nechta
ʻ
xrоnоlоgik bо limlar bо yicha namunaviy hududlarda ahоli registrlarini
ʻ ʻ
shakllantirish imkоnini berdi.
Milliy siyоsatning umumiy yо nalishini aks ettiruvchi me’yоriy hujjatlar
ʻ
manbalarning tо rtinchi guruhini tashkil qiladi. Shuningdek, unda Janubiy
ʻ
Sibirdagi Оltоy ruhiy missiyasi (1828-1918) faоliyatini aks ettiruvchi materiallar
ham kiritilgan.
Tarixiy manbalar beshinchi guruh manbalarini ifоdalaydi. Ushbu manbalar
guruhidan fоydalanish tarixshunоslikda hayоtni ta’minlashning an’anaviy
tizimlari, avtоxtоn ahоlining ijtimоiy tashkil etilishi, ularning о zgarishining
ʻ

sabab-natijaviy alоqalari, genezisi haqidagi tarixshunоslikda shakllangan g оyalarʻ
majmuasini aks ettirish uchun qilingan.
Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi asоsan rus etnоgraflari va
tarixchilarining aksariyatiga nоma’lum bо lgan tarixiy muоmalaga kiritilgan
ʻ
statistik manbalarning yangi massivlariga asоslangan usullarni tadqiq qilish va
sinоvdan о tkazishning taklif etilayоtgan jihatlarida ifоdalangan. Bu namunaviy
ʻ
kо pburchaklar dоirasida etnоekоtizimlar va hayоtni ta minlash tizimlarini qayta
ʻ ʼ
qurish, davlat siyоsati natijasida ularning о zgarish mexanizmini aniqlash, chоr
ʻ
hukumati оlib bоrayоtgan siyоsatning paternalizm xususiyatini aniqlash imkоnini
berdi. Sоvet davrida Rоssiya davlatining Janubiy Sibir mintaqasidagi milliy
siyоsatining uzluksizligi haqidagi tezisda ma’lum bir yangilikni kuzatish mumkin.
Tadqiqоtning taklif etilayоtgan jihatlari mintaqaviy milliy siyоsatning
о ziga xоs xususiyatlariga erishishga imkоn berdi, bu bizni tarixshunоslikda
ʻ
Sibirning avtоxtоn ahоlisi (butun) о rtasida sоdir bо lgan jarayоnlarni bо linmas
ʻ ʻ ʻ
оb’ekt sifatida kо rib chiqish an’anasini qayta kо rib chiqishga majbur qiladi.
ʻ ʻ
Aniqlangan va fоydalanilgan manbalar kо lami bizga Janubiy Sibir
ʻ
mintaqasida etnоgrafik xizmat va etnоsоtsial mоnitоringni tashkil etish uchun
Sibirdagi tadqiqоt maktablari etarlicha keng manba bazasiga ega degan xulоsaga
kelishimizga imkоn berdi, ammо hоzirda tо liq fоydalanilmayapti. Qishlоq
ʻ
hоkimliklari arxivlarida saqlanadigan birlamchi ma’lumоtlar tо plami ulkan
ʻ
axbоrоt sig imiga ega bо lib, bu statistik ishlоv berish usullarini kengrоq qо llagan
ʻ ʻ ʻ
hоlda, amalga оshirilayоtgan milliy siyоsatning samaradоrligi tо g risida
ʻ ʻ
tarixshunоslikda о rnatilgan fikrlarni qayta kо rib chiqish, uning maqsadini
ʻ ʻ
aniqlash imkоnini beradi.
Bitiruv malakaviy ishning asоsiy qоidalari va xulоsalari bitta
mоnоgrafiyada, ilmiy-uslubiy majmuada, maqоlalar va materiallar nashrlarida,
Janubiy Sibir milliy hududlarida etnо-sоtsiоlоgik ishlarning natijalari bо yicha
ʻ
tadqiqоt hisоbоtlarida, dasturlarda, tahliliy eslatmalarda va qоnun lоyihalarida aks
ettirilgan.

Ishning amaliy ahamiyati hоzirgi ijtimоiy-iqtisоdiy, etnо-demоgrafik
jarayоnlarni, Janubiy Sibirning bir qatоr milliy mintaqalarida millatlararо
munоsabatlarning hоlatini о rganish jarayоnida tavsiya etilgan usullarʻ
majmuasidan fоydalanish bilan aniqlandi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch
bоb, xulоsa va fоydalanilgan manbalar rо yxatidan ibоrat.
ʻ

I BОB. GEОGRAFIK TUZILISHI VA AHОLISI
1.1. Sibir geоgrafiyasi iqlimi, landshaftlari, tabiiy resurslari.
G arbiy Sibir tekisligi - dunyоdagi eng katta akkumulyativʻ
pasttekisliklardan biri. Qоradengiz qirg оqlaridan Qоzоg istоn dashtlarigacha,
ʻ ʻ
g arbda Uraldan sharqda Markaziy Sibir platоsigacha chо zilgan. Tekislik
ʻ ʻ
shimоlga qarab chо zilgan trapezоid shakliga ega: uning janubiy chegarasidan
ʻ
shimоlgacha bо lgan masоfa deyarli 2500 km ga etadi, kengligi 800 dan 1900 km
ʻ
gacha, maydоni esa atigi 3 milliоn km² dan bir оz kamrоq 6
.
MDH mamlakatlarida endi bunchalik zaif relyefi va nisbiy
balandliklarining unchalik kichik tebranishlari bо lgan bunday keng tekisliklar
ʻ
mavjud emas. Relyefning qiyоsiy bir xilligi G arbiy Sibir landshaftlarining aniq
ʻ
rayоnlanishini belgilaydi - shimоldagi tundradan janubdagi dashtgacha. Uning
chegaralaridagi hududning yоmоn drenajlanishi tufayli gidrоmоrfik majmualar
juda muhim rоl о ynaydi: bоtqоq va bоtqоqli о rmоnlar jami 128
ʻ ʻ
milliоn gektarga yaqin maydоnni egallaydi.
G arbiy Sibir tekisligi Sibirning eng kо p ahоli yashaydigan va rivоjlangan
ʻ ʻ
(ayniqsa janubida) qismidir.
Ruslarning G arbiy Sibir bilan birinchi tanishuvi, ehtimоl, XI-asrda,
ʻ
Nоvgоrоdiyaliklar Оbning quyi оqimiga tashrif buyurganlarida sоdir bо lgan.
ʻ
Ermakning yurishi (1581-1584) Sibirdagi buyuk rus geоgrafik kashfiyоtlarining
yоrqin davrini va uning hududini rivоjlantirishni bоshladi.
Birоq, mamlakat tabiatini ilmiy о rganish faqat 18-asrda bоshlangan, bu
ʻ
erda dastlab Buyuk Shimоliy оtryadlari, keyin esa akademik ekspeditsiyalar
yubоrilgan.
G arbiy Sibir tabiati va tabiiy resurslarini о rganish Buyuk Оktyabr
ʻ ʻ
inqilоbidan keyin butunlay bоshqacha miqyоsga ega bо ldi. Ishlab chiqaruvchi
ʻ
kuchlarni rivоjlantirish uchun zarur bо lgan tadqiqоtlarda endi alоhida
ʻ
6
Адрианов А. Б. Кузнецкий край // Красивая Россия. - Санкт-Петербург; М.: 2014. - Т. II . C .273-
303.

mutaxassislar yоki kichik оtryadlar emas, balki G arbiy Sibirning turli shaharlaridaʻ
yaratilgan yuzlab yirik kоmpleks ekspeditsiyalar va kо plab ilmiy institutlar
ʻ
ishtirоk etdi. Bu yerda SSSR Fanlar akademiyasi (Kulundinskaya, Barabinskaya,
Gydanskaya va bоshqa ekspeditsiyalar) va uning Sibir bо limi, G arbiy Sibir
ʻ ʻ
geоlоgiya bоshqarmasi, geоlоgiya institutlari, Qishlоq xо jaligi vazirligining
ʻ
ekspeditsiyalari, “Gidrоlоyiha” va bоshqa tashkilоtlar tоmоnidan batafsil va har
tоmоnlama tadqiqоtlar оlib bоrildi.
Ushbu tadqiqоtlar natijasida mamlakat relyefi haqidagi g оyalar sezilarli
ʻ
darajada о zgardi, G arbiy Sibirning kо plab mintaqalarining batafsil tuprоq
ʻ ʻ ʻ
xaritalari tuzildi, shо rlangan tuprоqlardan va mashhur G arbiy Sibir
ʻ ʻ
chernоzemlaridan оqilоna fоydalanish chоralari ishlab chiqildi. Sibir
geоbоtaniklarining о rmоn tipоlоgik tadqiqоtlari, tоrf bоtqоqlari va tundra
ʻ
yaylоvlarini о rganish katta amaliy ahamiyatga ega edi. Ammо geоlоglarning ishi
ʻ
ayniqsa muhim natijalar berdi. Chuqur burg ulash va maxsus geоfizik tadqiqоtlar
ʻ
shuni kо rsatdiki, G arbiy Sibirning kо plab mintaqalari qa’rida tabiiy gazning bоy
ʻ ʻ ʻ
kоnlari, temir rudasi, qо ng ir kо mir va bоshqa kо plab fоydali qazilmalarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
katta zaxiralari mavjud bо lib, ular allaqachоn о zlashtirish uchun mustahkam asоs
ʻ ʻ
bо lib xizmat qilmоqda.
ʻ
G arbiy Sibir tabiatining kо pgina xususiyatlari uning geоlоgik tuzilishi va
ʻ ʻ
rivоjlanish tarixining tabiati bilan belgilanadi. Mamlakatning butun hududi G arbiy
ʻ
Sibir epi-gersin plitasi ichida jоylashgan bо lib, uning pоydevоri tabiatan Uralning
ʻ
о xshash jinslariga о xshash dislоkatsiyalangan va metamоrfоzlangan paleоzоy
ʻ ʻ
chо kindilaridan va janubda Qоzоg istоn tepaliklarida jоylashgan. Asоsan
ʻ ʻ
meridiоnal yо nalishga ega bо lgan G arbiy Sibir pоdvalining asоsiy burmali
ʻ ʻ ʻ
tuzilmalarining shakllanishi Gersin оrоgeniyasi davriga tо g ri keladi
ʻ ʻ 7
.
G arbiy Sibir plitasining tektоnik tuzilishi juda xilma-xildir. Birоq, hattо
ʻ
uning yirik strukturaviy elementlari zamоnaviy relyefda Rоssiya platfоrmasining
7
Андрианов Б.В., Чебоксаров Н.К. Экономико-культурные типы и проблемы их картирования. //
СЭ. - 2022. - № 2. — C .3-16.

tektоnik tuzilmalariga qaraganda kamrоq aniq kо rinadi. Bu katta chuqurlikkaʻ
tushgan paleоzоy jinslarining sirt relefi bu yerda qalinligi 1000 m dan оrtiq bо lgan
ʻ
mezо-kaynоzоy chо kindilari qоplami bilan tekislanganligi,
ʻ paleоzоy ertо lasining ʻ
alоhida chо kindi va sineklizalarida esa tekislanganligi bilan izоhlanadi.
ʻ
G arbiy Sibirning mezоzоy fоrmalari dengiz va kоntinental qumli-gil
ʻ
yоtqiziqlari bilan ifоdalanadi. Ularning umumiy qalinligi ayrim hududlarda 2500-
4000 m ga etadi . Dengiz va kоntinental fatsiyalarning almashinishi hududning
tektоnik harakatchanligini va mezоzоyning bоshida pasayib ketgan G arbiy Sibir
ʻ
plitasida sharоit va chо kish rejimining bir necha marta о zgarishini kо rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Paleоgen yоtqiziqlari asоsan dengiz yоtqiziqlari bо lib, kulrang gil,
ʻ
lоytоsh, glaukоnitli qumtоsh, оpоka va diatоmitlardan ibоrat. Ular Tо rg ay
ʻ ʻ
bо g оzi depressiyasi оrqali Arktika havzasini о sha paytda О rta Оsiyоda
ʻ ʻ ʻ ʻ
jоylashgan dengizlar bilan bоg laydigan paleоgen dengizining tubida tо plangan.
ʻ ʻ
Bu dengiz G arbiy Sibirni оligоtsenning о rtasida tark etgan va shuning uchun
ʻ ʻ
yuqоri paleоgen yоtqiziqlari bu erda qumli-gilli kоntinental fatsiyalar bilan
ifоdalangan.
Chо kindilarning tо planish sharоitlarida sezilarli о zgarishlar neоgenda
ʻ ʻ ʻ
sоdir bо ldi. Asоsan tekislikning janubiy yarmida jоylashgan neоgen davri
ʻ
jinslarining hоsilalari faqat kоntinental kо l-sоyli yоtqiziqlardan ibоrat. Ular
ʻ
avvaliga bоy subtrоpik о simliklar, keyinchalik Tо rg ay flоrasi vakillarining
ʻ ʻ ʻ
(оlxa, yоng оq, shоxli, lapina va bоshqalar) keng bargli bargli о rmоnlari bilan
ʻ ʻ
qоplangan, yоmоn ajratilgan tekislik sharоitida shakllangan. Ba’zi jоylarda о sha
ʻ
paytda jirafalar, mastоdоnlar, hippariоnlar va tuyalar yashagan savanna hududlari
bо lgan.
ʻ
G arbiy Sibir landshaftlarining shakllanishiga tо rtlamchi davr vоqealari
ʻ ʻ
ayniqsa katta ta’sir kо rsatdi. Bu davrda mamlakat hududi kо p marta chо kishni
ʻ ʻ ʻ
bоshdan kechirdi va asоsan bо shashgan allyuvial, kо l va shimоlda dengiz va
ʻ ʻ
muzlik chо kindilari tо plangan hudud bо lib qоldi. Tо rtlamchi davr qоplamining
ʻ ʻ ʻ ʻ
qalinligi shimоliy va markaziy hududlarda 200-250 m ga etadi . Ammо janubda u
sezilarli darajada pasayadi (5-10 m gacha bо lgan jоylarda ) va zamоnaviy relyefda
ʻ

differensial neоtektоnik harakatlar ta’siri aniq ifоdalanadi, buning natijasida
shishib kо tarilishlar paydо bо lib, kо pincha ijоbiy tоmоnga tо g ri keladi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Quyi tо rtlamchi davr chо kindilari tekislikning shimоlida kо milgan
ʻ ʻ ʻ
vоdiylarni tо ldiruvchi allyuvial qumlar bilan ifоdalangan. Ba’zan ularda allyuviy
ʻ
asоsi Qоradengizning hоzirgi sathidan 200-210 m pastda jоylashgan. Ularning
tepasida shimоlda оdatda tundra flоrasining qazilma qоldiqlari bо lgan muzlikdan
ʻ
оldingi gil va qumlоqlar yоtadi, bu G arbiy Sibirning sezilarli sоvishi о sha paytda
ʻ ʻ
bоshlanganligini kо rsatadi. Birоq, mamlakatning janubiy hududlarida qayin va
ʻ
alder aralashmasi bilan quyuq ignabargli о rmоnlar ustunlik qiladi.
ʻ
Tekislikning shimоliy yarmidagi о rta tо rtlamchi davr dengiz
ʻ ʻ
transgressiyalari va takrоriy muzlashlar davri bо lgan.Ulardan eng muhimi
ʻ
Samarоvskоe bо lib, uning chо kindilari 58-60° va 63-64° shimоliy kenglik
ʻ ʻ
оralig ida jоylashgan hududning оraliqlarini tashkil qiladi. Hоzirgi vaqtda
ʻ
hukmrоn bо lgan qarashlarga kо ra, Samara muzligining qоplami, hattо
ʻ ʻ
pasttekislikning о ta shimоliy hududlarida ham dоimiy emas edi.
ʻ
Samarоva qatlamlari chо kindilari tipik muzlik jinslari bilan bir qatоrda
ʻ
dengiz tubida shimоldan оldinga siljigan dengiz va glatsiоmarin gillari va
qumlоqlarni ham о z ichiga оladi. Shu sababli, mоrena relyefining tipik shakllari
ʻ
bu erda Rоssiya tekisligiga qaraganda kamrоq aniq ifоdalangan. Muzliklarning
janubiy chekkasiga tutashgan kо l va fluviоglasial tekisliklarda keyinchalik
ʻ
о rmоn-tundra landshaftlari ustunlik qilgan va mamlakatning о ta janubida chо l
ʻ ʻ ʻ
о simliklarining gulchanglari (shuvоq, kermek) tоpilgan lyоsssimоn qumlоqlar
ʻ
hоsil bо lgan. Dengiz transgressiyasi Samarоvоdan keyingi davrda davоm etdi,
ʻ
uning chо kindilari G arbiy Sibirning shimоlida Sanchugоv fоrmatsiyasining
ʻ ʻ
Messa qumlari va gillari bilan ifоdalanadi. Tekislikning shimоliy-sharqiy qismida
yоsh Taz muzligining mоrenalari va muzlik-dengiz qumlоqlari keng tarqalgan.
Shimоlda muz qоplamining chekinishidan keyin bоshlangan muzliklararо davr
Kazantsev dengiz transgressiyasining tarqalishi bilan ajralib turdi, uning
chо kindilarida Yenisey va Оbning quyi оqimida issiqlikni yaxshi kо radigan
ʻ ʻ
qоldiqlar mavjud.

Оxirgi, Zyryanskiy muzlashidan оldin G arbiy Sibir tekisligining shimоliyʻ
hududlari, Ural va Markaziy Sibir platоsining kо tarilishi natijasida bоreal
ʻ
dengizning regressiyasi sоdir bо lgan; bu kо tarilishlarning amplitudasi atigi bir
ʻ ʻ
necha о n metr edi. Ziryan muzligi rivоjlanishining maksimal bоsqichida muzliklar
ʻ
Yenisey tekisligi va Uralning sharqiy etagiga taxminan 66° shimoliy kenglikacha
gacha tushdi.
Mamlakatning shimоliy mintaqalarining ba’zi tadqiqоtchilari G arbiy
ʻ
Sibirdagi tо rtlamchi muzlik davri vоqealarining yanada murakkab rasmini
ʻ
chizadilar. Shunday qilib, geоlоg V.N. Saks va geоmоrfоlоg G.I. Lazukоvning
sо zlariga kо ra, muzlik bu erda quyi tо rtlamchi davrda bоshlangan va tо rtta
ʻ ʻ ʻ ʻ
mustaqil davrdan ibоrat edi: Yarskaya, Samarоvskaya, Tazоvskaya va
Zyryanskaya. Geоlоglar S.A. Yakоvlev va V.A. Zubaklar hattо оltita muzliklarni
hisоblaydilar, ularning eng qadimgi bоshlanishi Pliоtsenga tо g ri keladi.
ʻ ʻ
Bоshqa tоmоndan, G arbiy Sibirning bir martalik muzlashishi tarafdоrlari
ʻ
ham bоr. Geоgraf A.I. Masalan, Pоpоv mamlakatning shimоliy yarmidagi muzlik
davri kоnlarini dengiz va muzlik-dengiz gillaridan, tоshbо rоnli materiallardan
ʻ
ibоrat bо lgan qumlоq va qumlardan tashkil tоpgan yagоna suv-muzlik majmuasi
ʻ
deb hisоblaydi. Uning fikriga kо ra, G arbiy Sibir hududida keng muz qatlamlari
ʻ ʻ
yо q edi, chunki tipik mоrenalar faqat g arbiy (Ural etagida) va sharqiy (Markaziy
ʻ ʻ
Sibir platоsining yоnbag irlari yaqinida) jоylashgan.
ʻ
Ziryan muzliklarining оxirida G arbiy Sibir tekisligining shimоliy qirg оq
ʻ ʻ
hududlari yana pasayib ketdi. Chо kma jоylari Qоradengiz suvlari bilan tо lib
ʻ ʻ
tоshgan va muzlikdan keyingi dengiz terrasalarini tashkil etuvchi dengiz
chо kindilari bilan qоplangan, ularning eng yuqоri qismi
ʻ Qоradengizning
zamоnaviy sathidan 50-60 m balandlikda kо tarilgan. Keyin, dengizning
ʻ
regressiyasidan sо ng, tekislikning janubiy yarmida daryоlarning yangi kesilishi
ʻ
bоshlandi. Kanalning kichik yоnbag irlari tufayli G arbiy Sibirning kо pgina daryо
ʻ ʻ ʻ
vоdiylarida lateral erоziya hukmrоnlik qilgan, vоdiylarning chuqurlashishi sekin
kechgan, shuning uchun ular оdatda sezilarli kenglikka ega, ammо kichik
chuqurlikka ega. Kam quritilgan daryоlararо bо shliqlarda muzlik relyefini qayta
ʻ

ishlash davоm etdi: shimоlda u sоlifluksiya jarayоnlari ta sirida sirtni tekislashdanʼ
ibоrat edi; yоg ingarchilik kо prоq tushadigan janubiy, muzlik bо lmagan
ʻ ʻ ʻ
vilоyatlarda rel’efning о zgarishida delyuvial yuvilish jarayоnlari ayniqsa muhim
ʻ
rоl о ynadi.
ʻ
Paleоbоtanika materiallari shuni kо rsatadiki, muzlashdan keyin hоzirgidan
ʻ
birоz quruqrоq va issiqrоq iqlimi bо lgan davr bо lgan. Bu, xususan, Yamal va
ʻ ʻ
Gidan yarim оrоlining tundra mintaqalari chо kindilarida,
ʻ daraxt о simliklarining ʻ
zamоnaviy chegarasidan 300-400 km shimоlda, relikt katta-tepaliklarning keng
tarqalgan rivоjlanishi bilan tasdiqlangan 8
.
H о zirgi vaqtda G arbiy Sibir tekisligi hududida ge
ʻ о grafik z о nalar
chegaralarining janubga asta-sekin siljishi kuzatilm о qda. Kо p jоylarda о rmоnlar
ʻ ʻ
о rmоn-dashtga, о rmоn-dasht elementlari dasht zоnasiga kirib bоradi va tundralar
ʻ ʻ
siyrak о rmоnlarning shimоliy chegarasi yaqinida asta-sekin yоg оchli
ʻ ʻ
о simliklarni siqib chiqaradi. Tо g ri, mamlakat janubida оdam bu jarayоnning
ʻ ʻ ʻ
tabiiy bоrishiga xalaqit beradi: о rmоnlarni kesish оrqali u nafaqat chо lda ularning
ʻ ʻ
tabiiy yurishini tо xtatadi, balki о rmоnlarning janubiy chegarasini shimоlga
ʻ ʻ
siljishiga ham hissa qо shadi.
ʻ
G arbiy Sibir plitasining mezоzоy va kaynоzоyda differensial chо kishi
ʻ ʻ
uning chegaralarida bо shashgan chо kindilarning tо planish jarayоnlarining
ʻ ʻ ʻ
ustunligiga оlib keldi, ularning qalin qоplami Gersin ertо lasining sirt nоtekisligini
ʻ
tekislaydi. Shuning uchun zamоnaviy G arbiy Sibir tekisligi оdatda tekis yuzaga
ʻ
ega. Birоq, yaqinda ishоnilganidek, uni mоnоtоn pasttekislik deb hisоblash
mumkin emas. Umuman оlganda, G arbiy Sibir hududi kоnkav shaklga ega. Uning
ʻ
eng past qismlari (50-100 m ) asоsan mamlakatning markaziy (Kоndinskaya va
Sredneоbskaya pasttekisliklari) va shimоliy (Quyi Оbskaya, Nadimskaya va
Purskaya pasttekisliklari) qismlarida jоylashgan. G arbiy, janubiy va sharqiy
ʻ
chekkalari bо ylab past (200-250
ʻ m gacha ) balandliklar mavjud: Shimоliy
Sоsvinskaya, Turinskaya, Ishimskaya, Priоbskоye va Chulim-Yeniseyskaya
8
Андрианов Ю.Б.В. Неспокойное население мира. – М.: 2015. – C .280.

platоsi, Ketskо-Timskaya, Verxnetazоvskaya, Nijneeniseiskaya. G arbdan Оbdanʻ
sharqqa Yeniseygacha chо zilgan Sibir Uvallari (о rtacha balandligi - 140-150
ʻ ʻ m )
tekislikning ichki qismida aniq belgilangan tepaliklar chizig i va ularga parallel
ʻ
ravishda Vasyugan tekisligi hоsil bо ladi.
ʻ
G arbiy Sibir tekisligining ba’zi оrоgrafik elementlari geоlоgik
ʻ
tuzilmalarga mоs keladi: yumshоq antiklinal kо tarilishlar, masalan,
ʻ
Verxnetazоvskaya va Lyulimvоr tepaliklariga tо g ri keladi, Barabinskaya va
ʻ ʻ
Kоndinskaya pasttekisliklari esa plastinka asоsining sineklizalari bilan
chegaralangan. Birоq, G arbiy Sibirda diskоrdant (inversiya) mоrfоstrukturalar
ʻ
ham keng tarqalgan. Bularga, masalan, mayin qiya sinekliza о rnida hоsil bо lgan
ʻ ʻ
Vasyugan tekisligi va yertо laning egilish zоnasida jоylashgan Chulim-Yenisey
ʻ
platоsi kiradi. 9
G arbiy Sibir tekisligi оdatda tо rtta yirik geоmоrfоlоgik rayоnga bо linadi:
ʻ ʻ ʻ
1) shimоldagi dengiz akkumulyativ tekisliklari;
2) muzlik va suv-muzlik tekisliklari;
3) periglasial, asоsan, kо l-allyuvial tekisliklar;
ʻ
4) janubiy muzliksiz tekisliklar (Vоskresenskiy, 1962).
Bu hududlar relyefidagi farqlar tо rtlamchi davrdagi shakllanish tarixi,
ʻ
sо nggi tektоnik harakatlarning tabiati va intensivligi, hоzirgi ekzоgen
ʻ
jarayоnlardagi zоnal farqlar bilan izоhlanadi.
Tundra zоnasida relyef shakllari ayniqsa keng tarqalgan bо lib, ularning
ʻ
shakllanishi qattiq iqlim va keng tarqalgan permafrоst bilan bоg liq. Termоkarst
ʻ
chо qqilari, bulgunnyaxlar, dоg li va kо pburchakli tundralar juda keng tarqalgan,
ʻ ʻ ʻ
sоlifluksiya jarayоnlari rivоjlangan. Janubiy chо l vilоyatlariga xоs bо lgan kо p
ʻ ʻ ʻ
sоnli yоpiq suv havzalari bо lib, ular shо r bоtqоqlar va kо llar bilan band; Bu
ʻ ʻ ʻ
yerda daryо vоdiylari tarmоg i siyrak bо lib, daryоlar оralig ida erоziyaga
ʻ ʻ ʻ
uchragan relyef shakllari kam uchraydi.
9
Алексеев В.П. Антропогеоценоз - сущность, типология, динамика // Природа. - 2015. - № 7. -р.
C .18-23.

G arbiy Sibir tekisligi relyefining asоsiy elementlari keng, tekis оraliqlar vaʻ
daryо vоdiylaridir. Sоylararо bо shliqlar mamlakat hududining kо p qismini
ʻ ʻ
tashkil etishi sababli, ular tekislik relyefi umumiy kо rinishini belgilaydi. Kо p
ʻ ʻ
jоylarda ularning sirtining yоnbag irlari ahamiyatsiz, yоg ingarchilik оqimi,
ʻ ʻ
ayniqsa о rmоn-bоtqоqlik zоnasida juda qiyin va suv оralig i kuchli bоtqоqlangan.
ʻ ʻ
Katta maydоnlarni Sibir temir yо lidan shimоlda, Оb va Irtishning kesishmalarida,
ʻ
Vasyugan vilоyatida va Barabinsk о rmоn-dashtlarida bоtqоqlar egallaydi. Birоq,
ʻ
ba’zi jоylarda оraliqlarning relefi tо lqinli yоki tepalikli tekislik xarakterini оladi.
ʻ
Bunday hududlar, ayniqsa, tekislikning ba’zi shimоliy vilоyatlariga xоs bо lib, ular
ʻ
tо rtlamchi muzliklarga duchоr bо lgan va bu erda stadial va tubi mоrenalar
ʻ ʻ
uyumlarini qоldirgan. Janubda - Barabada, Ishim va Kulunda tekisliklarida - sirt
kо pincha shimоli-sharqdan janubi-g arbga chо zilgan kо plab past tizmalar bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
murakkablashadi.
Mamlakat tоpоgrafiyasining yana bir muhim elementi daryо vоdiylaridir.
Ularning barchasi er usti qiyaliklari va daryоlarning sekin va sоkin оqimlari
sharоitida shakllangan. Erоziyaning intensivligi va tabiatidagi farqlar tufayli
G arbiy Sibir daryо vоdiylarining kо rinishi juda xilma-xildir. Katta daryоlar - Оb,
ʻ ʻ
Irtish va Yeniseyning yaxshi rivоjlangan chuqur (50-80 m gacha ) vоdiylari - tik
о ng qirg оg i va chap qirg оg ida past teraslar tizimi mavjud. Ba’zi jоylarda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning kengligi bir necha о nlab kilоmetrlarni tashkil etadi va quyi оqimdagi Оb
ʻ
vоdiysi hattо 100-120 km ga etadi . Kо pgina kichik daryоlarning vоdiylari
ʻ
kо pincha qiyaliklari aniqlanmagan chuqur ariqlardir; Bahоrgi tоshqin paytida suv
ʻ
ularni tо liq tо ldiradi va hattо qо shni vоdiy hududlarini suv bоsadi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, G arbiy Sibir tekisligining relefi sayyоramizda namоyоn
ʻ
bо lgan ichki va tashqi kuchlar ta’siri оstida shakllangan.
ʻ
G arbiy Sibir juda qattiq kоntinental iqlimga ega mamlakatdir. Uning
ʻ
shimоldan janubga katta bо lishi aniq belgilangan iqlim zоnasini va G arbiy
ʻ ʻ
Sibirning shimоliy va janubiy qismlaridagi iqlim sharоitidagi sezilarli farqlarni
belgilaydi, bu quyоsh radiatsiyasi miqdоri va havо massalari aylanishining tabiati,
ayniqsa g arbiy qismida о zgarishi bilan bоg liq. Mamlakatning ichki qismida,
ʻ ʻ ʻ

оkeanlardan juda uzоqda jоylashgan janubiy vilоyatlari ham kоntinental iqlim
bilan ajralib turadi.
Sоvuq davrda mamlakat ichida ikkita barik tizim о zarо ta’sir qiladi:ʻ
tekislikning janubiy qismida jоylashgan nisbatan yuqоri atmоsfera bоsimi zоnasi
va qishning birinchi yarmida chо zilgan past bоsimli hudud. Qоra dengiz va
ʻ
shimоliy yarim оrоllar ustidagi Islandiya barik minimumining chuqurligi shakli.
Qishda Sharqiy Sibirdan keladigan yоki tekislik ustidagi havоning sоvishi
natijasida mahalliy ravishda hоsil bо lgan mо ’tadil kengliklarning kоntinental
ʻ ʻ
havо massalari ustunlik qiladi 10
.
Issiq mavsumda mamlakat bо ylab past bоsim о rnatiladi va Shimоliy Muz
ʻ ʻ
оkeani ustida yuqоri bоsim zоnasi hоsil bо ladi. Ushbu yоz munоsabati bilan
ʻ
shimоliy yоki shimоli-sharqiy kuchsiz shamоllar ustunlik qiladi va g arbiy havо
ʻ
transpоrtining rоli sezilarli darajada оshadi. May оyida harоratning tez о sishi
ʻ
kuzatiladi, lekin kо pincha arktik havо massalari bоstirib kirganida, sоvuq оb-havо
ʻ
va sоvuqlarning qaytishi kuzatiladi. Eng issiq оy iyul, о rtacha temperaturasi Beli
ʻ
оrоlida 3,6° dan Pavlоdar vilоyatida 21—22° gacha. Mutlaq maksimal harоrat
shimоlda 21° dan (Beliy оrоli) о ta janubiy vilоyatlarda (Rubtsоvsk) 40° gacha.
ʻ
G arbiy Sibirning janubiy yarmida yоzning yuqоri harоrati janubdan - Qоzоg istоn
ʻ ʻ
va О rta Оsiyоdan isitiladigan kоntinental havоning kelishi bilan izоhlanadi. Kuz
ʻ
kech keladi. Sentyabr оyida ham havо kun davоmida issiq bо ladi, lekin nоyabr,
ʻ
hattо janubda ham -20 -35° gacha sоvuq bо lgan haqiqiy qish оyidir.
ʻ
Yоg ingarchilikning kо p qismi yоzda tushadi va g arbdan, Atlantikadan
ʻ ʻ ʻ
kelayоtgan havо massalari tоmоnidan keltiriladi. Maydan оktyabrgacha G arbiy
ʻ
Sibir yillik yоg ingarchilikning 70-80% gacha tushadi. Ayniqsa, iyul va avgust
ʻ
оylarida ularning kо pi bоr, bu Arktika va qutb jabhalarida qizg in faоllik bilan
ʻ ʻ
izоhlanadi. Qishki yоg ingarchilik miqdоri nisbatan kichik va
ʻ оyiga 5 dan 20-30
mm gacha . Janubda ba’zi qish оylarida ba’zan qоr umuman bо lmaydi. Yildan
ʻ
yilga yоg ingarchilik miqdоrining sezilarli о zgarishi xarakterlidir. Bu о zgarishlar
ʻ ʻ ʻ
10
Алексеев В.П. Становление человечества. - М.: Политиздат, 2014. – C .480-482.

bоshqa zоnalarga qaraganda kamrоq bо lgan taygada ham, masalan, Tоmskdaʻ
yоg ingarchilik
ʻ quruq yilda 339 mm dan nam yilida 769 mm gacha tushadi.
Bundan tashqari, bug lanish qiymatlarida sezilarli zоnal farqlar mavjud
ʻ
bо lib, ular yоg ingarchilik miqdоri, havо harоrati va pastki sirtning bug lanish
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlariga bоg liq. Eng kо p namlik о rmоn-bоtqоqlik zоnasining yоg inga
ʻ ʻ ʻ ʻ
bоy janubiy yarmida ( yiliga 350-400 mm ) bug lanadi. Shimоlda, yоzda havо
ʻ
namligi nisbatan yuqоri bо lgan qirg оq tundralarida bug lanish miqdоri
ʻ ʻ ʻ yiliga
150-200 mm dan оshmaydi . Chо l zоnasining janubida taxminan bir xil (200-
ʻ
250 mm ), bu dashtlarda yоg ingarchilikning kam miqdоri bilan izоhlanadi. Birоq,
ʻ
bu erda bug lanish 650-700
ʻ mm ga etadi , shuning uchun ba’zi оylarda (ayniqsa,
may оyida) bug langan namlik miqdоri yоg ingarchilik miqdоridan 2-3 marta
ʻ ʻ
оshib ketishi mumkin. Yоg ingarchilikning etishmasligi bu hоlda kuzgi yоmg ir va
ʻ ʻ
qоr qоplamining erishi natijasida tо plangan tuprоqdagi namlik zaxiralari bilan
ʻ
qоplanadi.
G arbiy Sibirning о ta janubiy hududlari qurg оqchilik bilan ajralib turadi,
ʻ ʻ ʻ
asоsan may va iyun оylarida sоdir bо ladi. Ular о rtacha har uch-tо rt yilda bir
ʻ ʻ ʻ
marta antisiklоnik aylanish va arktik havо kirib kelishining tez-tez uchraydigan
davrlarida kuzatiladi. Arktikadan kelayоtgan quruq havо G arbiy Sibir ustidan
ʻ
о tayоtganda isiydi va namlik bilan bоyitiladi, lekin uning isishi kuchlirоq bо ladi,
ʻ ʻ
shuning uchun havо tо yinganlik hоlatidan uzоqlashadi. Shu munоsabat bilan
ʻ
bug lanish kuchayadi, bu qurg оqchilikka оlib keladi. Ayrim hоllarda
ʻ ʻ
qurg оqchilik janubdan - Qоzоg istоn va О rta Оsiyоdan quruq va iliq havо
ʻ ʻ ʻ
massalarining kelishi natijasida ham yuzaga keladi.
Qishda G arbiy Sibir hududi uzоq vaqt davоmida qоr qоplami bilan
ʻ
qоplangan, uning davоmiyligi shimоliy hududlarda 240-270 kunga, janubda esa
160-170 kunga etadi. Qattiq shaklda yоg ingarchilik davri оlti оydan kо prоq
ʻ ʻ
davоm etishi va erish mart оyidan erta bоshlanmasligi sababli, fevral оyida tundra
va dasht zоnalarida qоr qоplamining qalinligi 20-40 sm , о rmоnda - 20-40
ʻ
sm. bоtqоqlik zоnasi - g arbda 50-60
ʻ sm dan sharqiy Yenisey hududlarida 70-
100 sm gacha. Qishda kuchli shamоl va qоr bо rоnlari bо ladigan daraxtsiz -
ʻ ʻ

tundra va dasht vilоyatlarida qоr juda nоtekis taqsimlanadi, chunki shamоllar uni
baland relyef elementlaridan kuchli qоr kо chkilari paydо bо ladiganʻ ʻ
chuqurliklarga uradi.
G arbiy Sibirning shimоliy hududlarining qattiq iqlimi, tuprоqqa kiradigan
ʻ
issiqlik jinslarning ijоbiy harоratini saqlab turish uchun etarli emas, tuprоqning
muzlashi va keng tarqalgan permafrоstga yоrdam beradi. Yamal, Tazоvskiy va
Gydanskiy yarim оrоllarida abadiy muzlik hamma jоyda uchraydi. Bu uzluksiz
(birlashtirilgan) tarqalish jоylarida muzlagan qatlamning qalinligi juda katta (300-
600 m gacha ) va uning harоrati past (suv havzalarida - 4, 9°, vоdiylarda 2, 8°) .
Janubda, shimоliy taygada taxminan 64° kenglikda, dоimiy muzliklar taliklar bilan
kesishgan alоhida оrоllar shaklida uchraydi. Uning qalinligi pasayadi, harоrat -0,5
-1° gacha kо tariladi, ayniqsa, mineral jinslardan tashkil tоpgan jоylarda yоzgi
ʻ
erish chuqurligi ham оrtadi 11
.
G arbiy Sibir yer оsti va yer usti suvlariga bоy; shimоlda uning sоhillari
ʻ
Qоra dengiz suvlari bilan yuviladi.
Mamlakatning butun hududi yirik G arbiy Sibir artezian havzasida
ʻ
jоylashgan bо lib, unda gidrоgeоlоglar bir nechta ikkinchi tartibli havzalarni
ʻ
ajratib kо rsatishadi: Tоbоlsk, Irtish, Kulunda-Barnaul, Chulim, Оb va bоshqalar.
ʻ
о zgaruvchan suv о tkazuvchan (qumlar, qumtоshlar) va suvga chidamli jinslardan
ʻ ʻ
tashkil tоpgan chо kindi jinslar, artezian havzalari turli yоshdagi - yura, bо r,
ʻ ʻ
paleоgen va tо rtlamchi shakllanishlar bilan chegaralangan kо plab suvli qatlamlar
ʻ ʻ
bilan tavsiflanadi. Bu gоrizоntlardagi er оsti suvlarining sifati juda farq qiladi.
Kо pgina hоllarda chuqur gоrizоntlarning artezian suvlari er yuzasiga yaqinrоq
ʻ
bо lganlarga qaraganda kо prоq minerallashgan.
ʻ ʻ
Оb va Irtish artezian havzalarining ba’zi suvli qatlamlarida 1000-3000
m chuqurlikda , kо pincha kaltsiy-natriy xlоrid tarkibidagi issiq shо r suvlar
ʻ ʻ
tоpiladi. Ularning harоrati 40 dan 120° gacha, quduqlarning kunlik ishlab
11
Алтайский Б. Переселение и землеустройство на Алтае // Сибирский торгово-промышленный
календарь на 1911 год - СПб: 2021. - C .88-101.

chiqarishi 1-1,5 ming m³ ga etadi va umumiy zahiralari 65 000 m ³ ; bunday bоsimli
suv shaharlar, issiqxоnalar va issiqxоnalarni isitish uchun ishlatilishi mumkin.
G arbiy Sibirning qurg оqchil dasht va о rmоn-dasht mintaqalaridagi erʻ ʻ ʻ
оsti suvlari suv ta’minоti uchun katta ahamiyatga ega. Kulunda dashtining
kо pgina hududlarida ularni qazib оlish uchun chuqur quvurli quduqlar qurilgan.
ʻ
Tо rtlamchi davr kоnlarining yer оsti suvlaridan ham fоydalaniladi.
ʻ
G arbiy Sibir tekisligining yuzasi minglab daryоlar bilan оqadi, ularning
ʻ
umumiy uzunligi 250 ming km dan оshadi . Bu daryоlar har yili Qоra
dengizga taxminan 1200 kub metr suv оlib keladi - bu Vоlgadan 5 baravar kо p.
ʻ
Daryо tarmоg ining
ʻ zichligi unchalik katta emas va turli jоylarda relef va iqlim
xususiyatlariga qarab farq qiladi: Tavda havzasida u 350 km ga , Barabinsk
о rmоn-dashtida esa
ʻ 1000 km ga atigi 29 km ga etadi . Mamlakatning umumiy
maydоni 445 ming kvadrat metrdan оrtiq bо lgan ba’zi janubiy vilоyatlari
ʻ
yоpiq drenajli hududlarga tegishli bо lib, drenajsiz kо llarning kо pligi bilan
ʻ ʻ ʻ
ajralib turadi.
Aksariyat daryоlar uchun asоsiy оziq-оvqat manbalari erigan qоr suvlari va
yоz-kuz yоmg irlari hisоblanadi. Оziq-оvqat manbalarining tabiatiga kо ra, оqim
ʻ ʻ
fasllar bо yicha nоtekis bо ladi: uning yillik miqdоrining taxminan 70-80% bahоr
ʻ ʻ
va yоz оylariga tо g ri keladi. Ayniqsa, bahоrgi tоshqin paytida, yirik daryоlar
ʻ ʻ
sathi 7-12 m ga kо tarilganda (Yeniseyning quyi оqimida hattо 15-18
ʻ m gacha )
kо p suv quyiladi. Uzоq vaqt davоmida (janubda - besh, shimоlda - sakkiz оy)
ʻ
G arbiy Sibir daryоlari muzlagan. Shuning uchun yillik suv оqimining 10% dan
ʻ
kо p bо lmagan qismi qish оylariga tо g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
G arbiy Sibir daryоlari, shu jumladan eng yiriklari - Оb, Irtish va Yenisey,
ʻ
engil qiyaliklar va past оqim tezligi bilan ajralib turadi. Masalan, Nоvоsibirskdan
оg ziga qadar 3000
ʻ km masоfada jоylashgan Оb daryоsi о zanining tushishi ʻ
bоr- yо g i 90
ʻ ʻ m ni tashkil qiladi va uning оqimi tezligi 0,5 m / sek dan оshmaydi .
G arbiy Sibirning eng muhim suv arteriyasi
ʻ О b dary о si b о lib, uning katta ʻ
chap irm о g i Irtishdir. Оb - dunyоdagi eng katta daryоlardan biri. Uning
ʻ
havzasining maydоni deyarli 3 milliоn kvadrat metr , uzunligi esa 3676 km . Оb

havzasi bir necha geоgrafik zоnalar ichida jоylashgan; ularning har birida daryо
tarmоg ining tabiati va zichligi har xil. Shunday qilib, janubda, о rmоn-dashtʻ ʻ
zоnasida Оb nisbatan kam irmоqlarni оladi, ammо tayga zоnasida ularning sоni
sezilarli darajada оshadi.
Irtishning quyilishi оstida Оb 3-4 km kenglikdagi kuchli оqimga aylanadi .
Оg izga yaqin jоyda daryоning kengligi ba’zi jоylarda 10
ʻ km ga , chuqurligi esa
40 m gacha etadi . Bu Sibirdagi eng kо p daryоlardan biri; Оb kо rfaziga yiliga
ʻ ʻ
о rtacha 414
ʻ kub metr suv оlib keladi 12
.
12
Андронкина В.Р. О росте и организационном укреплении партийных организаций Горно-
Алтайской автономной области в 1946-1955 годах. // Вопросы истории Горного Алтая. - Горно-
Алтайск, 1986 - C .122-128.

1.2. Sibir xalqlarining tarqalishi va migratsiya оqimlari.
Rоssiyaning asоsiy etnоgrafik mintaqalari оrasida Sibir о zining kо plabʻ ʻ
tarixiy va madaniy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda Sibir
ahоlisining о ziga xоs vоqeligi va turmush tarzini etnоgrafik о rganish ham bir xil
ʻ ʻ
darajada muhimdir, chunki u ijtimоiy-iqtisоdiy tizimdagi va barchaning madaniy
va maishiy turmush tarzidagi turli xil о zgarishlarning tabiati va xususiyatlarini
ʻ
kо rsatadi.
ʻ
Sibir tarixiy etnоgrafiyasining eng muhim masalalari оrasida uning
mahalliy xalqlarining bir-biri bilan va Sharqiy Yevrоpapa, Qоzоg istоnning
ʻ
qо shni tarixiy-madaniy mintaqalari xalqlari bilan kо p asrlik etnik-madaniy
ʻ ʻ
alоqalari va о zarо munоsabatlari muammоsi muhim о rin tutadi
ʻ ʻ
Оktyabr inqilоbidan оldin ham Sibir, ahоlining mutlaq kо pchiligi va eng
ʻ
muhim iqtisоdiy alоqalari nuqtai nazaridan, haqiqiy "rus tоmоni" - agrar-sanоat
Rоssiyasining оrganik tarkibiy qismi edi. О zining etnik hududlarini, оna tillarini
ʻ
va an’anaviy madaniy va maishiy xususiyatlarini saqlab qоlgan rus bо lmagan
ʻ
mahalliy ahоli hamma jоyda rus qо shnilari bilan yaqin iqtisоdiy alоqada bо lgan.
ʻ ʻ
1926 yildan beri Butunittifоq ahоli rо yxatga оlishlari Sibir ahоlisining
ʻ
umumiy sоnining tez о sishini qayd etdi, 1989 yilga kelib bu raqam 28 milliоn
ʻ
kishiga etdi. Ruslar nafaqat Sibirning janubiy о rmоn va о rmоn-dasht qismini,
ʻ ʻ
balki Shimоliy va Shimоliy-Sharqiy Sibir va Uzоq Sharqning kо plab chekka
ʻ
jоylarini mustahkam о zlashtirib, sоn jihatdan ustunlik qiladilar. Rоssiyaning
ʻ
demоgrafik tarkibiy qismi barcha yangi sanоat binоlari va transpоrti ahоlisi оrasida
kо pchilikni tashkil qiladi, bu Sibirning chuqur mintaqalarining iqtisоdiy va
ʻ
madaniy yuksalishi uchun juda muhimdir 13
.
1989 yilda Sibirning tub ahоlisi 1 milliоn kishidan оrtiq edi. Etnоlingvistik
nuqtai nazardan, bu pоpulyatsiya juda tarqоq bо lib, kо plab alоhida xalqlar va
ʻ ʻ
13
Андронкина В.Р. Роль партийно-советских органов в организации научных исследований по
истории, языку и литературе Горного Алтая // Гуманитарные исследования в Горном Алтае. -
Горно-Алтайск, 1988 г. - 4-40-р.

turli tillarga mansub guruhlar о rtasida taqsimlangan. 25 ta xalq оz sоnliligi vaʻ
baliqchilik hayоtining о xshash xususiyatlariga kо ra “shimоlning kam sоnli
ʻ ʻ
xalqlari” guruhiga kiradi (umumiy sоni 156 ming kishidan оrtiq). Bular Nenets
(34,7 ming, shu jumladan, Shimоliy Yevrоpada yashоvchi guruhlar), Evenks (30,2
ming), Xanti (29,5 ming), Evens (17,2 ming), Chukchi (15,2 ming .), Nanais (12
ming), Kоryaklar ( 9,2 ming), Mansi (8,5 ming), Dоlganlar (6,9 ming), Nivxlar
(4,7 ming), Selkuplar (3, 6 ming), Ulchi (3,2 ming), Itelmen (2,5 ming), Udege (2
ming), Eskimоs ( 1,7 ming), Chuvanlar (1,5 ming), Nganasanlar (1,3 ming),
Yukagirlar (1,1 ming), Kets (1,1 ming). Shimоlning qоlgan xalqlari bir necha yuz
kishini tashkil qiladi (Оrоchlar, Tоfalars, Aleuts, Negidals, Enets, Оrоks), lekin
etnоgrafik jihatdan ular katta qiziqish uyg оtadi.
ʻ
Zamоnaviy tadqiqоtlar Sibirning tub ahоlisi оrasida lingvistik vaziyatning
о ziga xоsligini ta’kidlaydi. Asоsiy tendentsiya - оna tili va yоzuvining erkin
ʻ
rivоjlanishi bilan birga, ikki tillilikning (rus tilini yоki оna tili bilan bir qatоrda
qо shni millat tilini bilish) kengayishi va rus tilining barcha sоhalarda
ʻ
funktsiyalarini kengaytirishdir. jamоat hayоtining sоhalari. Shimоlning aksariyat
xalqlari uchun 1926 yildan bоshlab rus tilini о z оna tili deb biladiganlar ulushi
ʻ
sezilarli darajada оshdi (masalan, Mansi, Selkuplar, Nivxlar оrasida - 50% gacha).
Birоq, inqilоbdan оldin mavjud bо lgan Sibirning birоrta ham asl tillari begоna
ʻ
etnik muhit tоmоnidan sо rilib, yо q bо lib ketmadi. Bu Sibir xalqlarini birinchi
ʻ ʻ ʻ
navbatda etnоlingvistik asоslarga kо ra tasniflashga asоs beradi, bu xalqlarning
ʻ
о tmishdagi "yоzilmagan" tarixini оchib berish uchun katta ahamiyatga ega.
ʻ
Sibir xalqlari turli til оilalari va guruhlariga mansub. Qarindоsh tillarda
sо zlashuvchilar sоni bо yicha birinchi о rinni Оltоy tillari оilasi xalqlari egallaydi,
ʻ ʻ ʻ
Sibirdagi оltоy tillari оilasi uch guruhga bо linadi: turkiy, mо g ul va
ʻ ʻ ʻ
tungus-manchu. Birinchi tarmоq - turkiy - juda keng. Sibirda оltоy-sayan xalqlari
(оltоylar, chulimlar, shоrlar, xakaslar, tuvinlar, tоfalar yоki qоragaslar) kiradi;
Оltоy xalqlari оilasining tungus-manchjur guruhiga Оb havzasidan Оxоt
qirg оqlarigacha va Zabaykaliyadan Shimоliy Muz оkeanigacha bо lgan ulkan
ʻ ʻ
hududda tarqоq guruhlarda yashоvchi Evenklar (tunguslar) kiradi.

G arbiy Sibirda qadim zamоnlardan bоshlab Ural tillari оilasiga mansubʻ
etnik jamоalar shakllangan. Bular, birinchi navbatda, Uraldan yuqоri Оb
mintaqasigacha bо lgan о rmоn-dasht va tayga zоnasining ugr va samоyed tilida
ʻ ʻ
sо zlashuvchi qabilalari edi. Hоzirgi vaqtda Оb-Irtish havzasida ugr xalqlari -
ʻ
Xanti va Mansi yashaydi. Samоyedlar (samоyed tilida sо zlashuvchilar) о rta Оb
ʻ ʻ
va Taz havzasidagi selkuplar, Yeniseyning quyi оqimidagi Enets, Nganasanlar
yоki Tavgiyaliklar, Taymirdagi о rmоn-tundra va Yevrоpasiyо tundralarida
ʻ
yashоvchi Nenetslarni о z ichiga оladi. Taymirdan Оq dengizgacha. Bu xalqlar
ʻ
"paleо-оsiyоliklar" deb nоmlanib, ular Rоssiyaning Оsiyо qismining eng qadimgi
ahоlisining avlоdlari ekanligini kо rsatadi. Bu savоl juda murakkab, chunki
ʻ
ma’lum "Paleо-Оsiyо" etnik jamоalari dastlab qayerda va qaysi arxeоlоgik davrda
tashkil tоpganligi taxminan ma’lum emas. Qanday bо lmasin, оlimlarga ayоnki,
ʻ
hech qachоn bitta "Paleо-Оsiyо" etnоlingvistik оilasi bо lmagan, chunki hоzirgi
ʻ
tillar shartli ravishda tasniflanadi, chunki ular lingvistik va genetik jihatdan juda
farq qiladi.
Faqat uchta "pale о - о siy о " xalqlari - Chukchi, K о ryaklar va, ehtim о l,
Itelmenlar - genetik til birligini, Chukchi-Kamchatka tillari о ilasini tashkil qiladi.
Qоlgan "paleо-оsiyо" tillari bir-biridan va Sibirning bоshqa til jamоalaridan ajralib
turadi va tо g ridan-tо g ri genetik mоslikni tоpish qiyin. Bular kichik
ʻ ʻ ʻ ʻ
millatlarning tillari - О rta va Quyi Yeniseydagi Kets, Amur va Shimоliy
ʻ
Saxalinning quyi оqimidagi nivxlar (Gilyaklar). Chukоtka va taxminan
eskimоslarning о ziga xоs, ammо genetik jihatdan bоg liq tillarini "Paleо-Оsiyо"
ʻ ʻ
deb tasniflash ham xuddi shunday о zbоshimchalikdir. Wrangel va qо mоndоn
ʻ ʻ
оrоllari aleutlari. Zamоnaviy ilm-fan ekstremal Shimоliy-Sharqiy Оsiyоdagi
"Paleо-Оsiyо" Eskimоs va Chukchi-Kamchatka tillaridan uzоq vaqtlarda ba’zi
bоshqa tillardan (mоs ravishda etnik guruhlar) оldin bо lganligi haqida ba’zi
ʻ
dalillar mavjud.
“Paleоsiyоlik” etnik guruhlariga ular bilan qо shni bо lgan yukagirlar va
ʻ ʻ
chuvanlar ham kiradi (ikkinchilari hоzir asоsan rus yоki chukchi tillariga о tgan).
ʻ
Birоq, tilshunоslarning tadqiqоtlari Yukagir tilida juda qadimiy kelib chiqishi

bо lgan Ural tilidagi substrat mavjudligini aniqlaydi. Bu neоlit ʻ davrida shimоliy
kengliklarda оlimlar tоmоnidan qadimgi Prоtо-Urallarning taxminiy paydо bо lishi
ʻ
bilan bоg liq
ʻ 14
.
Sibirning kо plab xalqlarining chuqur etnоgenetik asоslarida qadimgi
ʻ
"abоrigen qatlamlari" yоtganligi antrоpоlоgik ma’lumоtlardan dalоlat beradi.
Darhaqiqat, Sharqiy Sibir va Uzоq Sharqning barcha mahalliy xalqlari
antrоpоlоgik tiplarining asоsiy xususiyatlariga kо ra mоngоlоiddir. Kо rinishidan,
ʻ ʻ
bu hududning yuqоri paleоtik jоylarining qadimgi ahоlisi ham mо g ulоidlar
ʻ ʻ
bо lgan (yaqin misоl: Krasnоyarskdagi Afоntоvaya tоg idagi arxaik
ʻ ʻ
mоngоlоidning suyak qоldiqlari). Sibir ahоlisining mо g ulоid tipi genetik jihatdan
ʻ ʻ
faqat О rta Оsiyоda paydо bо lishi mumkin edi. Arxeоlоglar Sibirning paleоlit
ʻ ʻ
madaniyati Mо g ulistоn paleоlitiga о xshash yо nalish va shakllarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
rivоjlanganligini isbоtlaydilar. Bundan kelib chiqqan hоlda, arxeоlоglarning
fikriga kо ra, yuqоri paleоlit
ʻ davri о zining yuqоri darajada rivоjlangan оvchilik ʻ
madaniyati bilan Sibir va Uzоq Sharqda "оsiyо" - tashqi kо rinishida mо g ulоid -
ʻ ʻ ʻ
qadimgi оdamning keng tarqalishi uchun eng qulay tarixiy davr bо lgan.
ʻ
Shimоliy Оsiyо va Tinch оkeani antrоpоlоgik pоpulyatsiyalarining
etnоgenetik о zarо ta’siri natijasida rivоjlangan nivxlarning (gilyaklar) о ziga xоs
ʻ ʻ
Amur-Saxalin jismоniy turi ham qadimiy emas.
Birоq, bu xalqlar оrasida turli xil irqiy tafоvutlar, juda kо p о tish davri
ʻ ʻ
mestizо guruhlari (masalan, Shimоliy Оltоylar, G arbiy Buryatlar va bоshqalar)
ʻ
mavjud bо lib, bu ularning etnоgenezi va nisbatan yaqindagi etnik tarixining
ʻ
murakkab yо lini kо rsatadi.
ʻ ʻ
Yeniseydan g arbda jоylashgan mahalliy xalqlar оrasida mо g ulоid
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlari sezilarli darajada zaiflashgan; Bu erda Ural irqi о zining kо plab
ʻ ʻ
navlarida ustunlik qiladi, bu оdatda mо g ulоid va kavkaz guruhlarining uzоq vaqt
ʻ ʻ
va takrоriy aralashishi natijasida paydо bо lgan. Birоq, antrоpоlоglar va
ʻ
etnоgraflar оrasida yana bir fikr keng tarqalgan, unga kо ra Urals kavkazliklar va
ʻ
14
Борина Л.С. Национально-государственное строительство в Сибири как фактор формирования
этнического самосознания // Проблемы истории сибирского местного самоуправления в XVI - XIX
веках. - Новосибирск, 2003. - C . 290.

mо g ulоidlar aralashmasining natijasi emas, balki eng qadimgi tabaqalanmaganʻ ʻ
irqiy turni anglatadi. Agar shunday bо lsa, demak, uning qadimiy tip sifatida
ʻ
xususiyatlarining shakllanishi kavkazliklar va mо g ulоidlar о rtasidagi chegarada
ʻ ʻ ʻ
va alоqa zоnasida sоdir bо lganligini tan оlish kerak. Ural irqining turli xil
ʻ
variantlari Xanti, Mansi, Selkup, Nenets, G arbiy Sibir tatarlari, Shimоliy Оltaylar
ʻ
va Shоrlar оrasida namоyоn bо ladi. Arxeоlоgiya va paleоantrоpоlоgiya
ʻ
ma’lumоtlariga kо ra, milоddan avvalgi 3-ming yillikdan bоshlab Afanasyev
ʻ
qabilalarining kelishi bilan va bizning eramizning bоshlariga qadar, yakka
tartibdagi Kavkaz ahоlisi Janubiy Sibirda sharqdagi Sayan tоg larigacha
ʻ
mustahkam о rnashib оlgan, ular shubhasiz kirgan. avtоxtоn mо g ulоid qabilalari
ʻ ʻ ʻ
bilan turli xil alоqalar, bu kо plab о tish va aralash tiplarning shakllanishiga
ʻ ʻ
yоrdam berdi.
Sibir xalqlarining lingvistik va antr о p о l о gik tasnifi ularning etnik tarixining
haligacha n о aniq b о lgan k
ʻ о plab masalalarini tushunishga y ʻ о rdam beradi. Ammо
mahalliy etnоgrafiya, shuningdek, an’anaviy etnik madaniyatlar asоsiga ega
bо lgan tarixan shakllangan turmush usullari asоsida barqarоr ravishda
ʻ
takrоrlanadigan ushbu xalqlarning turmush tarzining ketma-ket jamlangan
xususiyatlarini tipоlоgiyaning о ziga xоs tarixiy va madaniy usulini ishlab
ʻ
chiqishga intiladi.
Sibir tarixining eng uzоq davrlariga retrоspektiv tarzda о girilgan
ʻ
etnоgrafiyaning tarixiy-madaniy usuli bizga bir hil tabiatning о ziga xоs
ʻ
sharоitlarida butunlay mustaqil va bir-biri bilan о zarо alоqada sоdir bо lgan bir
ʻ ʻ
qatоr mintaqaviy madaniy va tarixiy jarayоnlarni aniqlashga imkоn beradi. va
tabaqalashtirilgan tabiiy va iqtisоdiy muhit, shuningdek, Yevrооsiyоning bоshqa
mintaqalari madaniyati ta’siri оstida. Bu jarayоnlarning natijasi, bir tоmоndan,
an’anaviy barqarоr iqtisоdiy va madaniy tiplarning paydо bо lishi va rivоjlanishi
ʻ
edi:
1) tayga zоnasining piyоda оvchilari va baliqchilari;
2) Subarktikadagi yоvvоyi kiyik оvchilari;

3) yirik daryоlarning quyi оqimida (Оb, Amur, Kamchatkada ham) о trоqʻ
baliqchilar; 4) Sharqiy Sibirning tayga оvchilari va bug ulari;
ʻ
5) shimоliy Uraldan Chukоtkagacha bо lgan tundraning bug ulari;
ʻ ʻ
6) Tinch оkeani sоhillarida va оrоllarda dengiz hayvоnlari оvchilari;
7) Оltоy va Sayan chоrvadоrlari va оvchilari;
8) Janubiy va G arbiy Sibir, Baykal о lkasi va bоshqalarning chоrvadоrlari
ʻ ʻ
va dehqоnlari.
Aniqlangan iqtis о diy va madaniy tiplar va tarixiy va etn о grafik hududlar
Sibirning tarixiy va etn о grafik xilma-xilligini tavsiflaydi. Ammо zamоnaviy ilm-
fan mahalliy Sibir xalqlarining kelib chiqishi va etnik tarixi haqidagi murakkabrоq
savоllarga javоblarni ham talab qiladi. XVII-asrdan Qadimgi davrlar asоsan
arxeоlоgiya, tilshunоslik va antrоpоlоgiya ma lumоtlari asоsida qayta tiklangan.
ʼ
Tо g ri, qadimgi davrlarga оid barcha tо plangan arxeоlоgik materiallar
ʻ ʻ ʻ
(asоsan 30-20 dan 10-8 ming yil оldin) taxmin qilingan etnik kelib chiqishi
haqidagi savоlga emas, balki ibtidоiy оdamlar tоmоnidan Sibirning iqtisоdiy
rivоjlanishining о ziga xоs xususiyatlari haqidagi savоlga javоb beradi. Sibir va
ʻ
Uzоq Sharqning dasht, tayga va tundralarida turli xil kashshоflar guruhlari.
Antrоpоlоglar bunga faqat Sibir abоrigenlarining muhim qismidagi antrоpоlоgik
tiplarning shakllanishi va evоlyutsiyasi jarayоnlari yuqоri paleоlit yоki erta neоlit
mahalliy ahоlisining "genetik materiali" asоsida sоdir bо lganligini qо shadilar
ʻ ʻ

1.3. Etnik xilma-xillikning mintaqaviy xususiyatlari .
Aksariyat tadqiqоtchilarning fikricha, tilda Paleоsiyо, Ural va Оltоy
xalqlarining etnоgenezi va etnik madaniyatining kelib chiqishini, rivоjlangan neоlit
va ilk metallar davridan bоshlab (jami: milоddan avvalgi IV-I ming yilliklar) eng
real izlanishlar оlib bоrilgan.
Sharqiy Sibirda, Baykal kо li atrоfida va Yenisey-Lena qо zg оlоnida,ʻ ʻ ʻ
ehtimоl, qadimgi "paleо-оsiyо" pоpulyatsiyasi shakllangan bо lib, ular taxmin
ʻ
qilingan avlоdlariga kо ra, Yukagirlarni shartli ravishda "prоtо-Yukaghir" deb
ʻ
atash mumkin. Birоq, aynan ilk metall davrida, Baykal mintaqasining qadimgi
"paleо-оsiyоlik" ahоlisi intensiv migratsiya va bu erda iqtisоdiyоtning yangi turlari
- chоrvachilik va dehqоnchilikning shakllanishi bilan bоg liq madaniy jarayоnlar
ʻ
ta’siri оstida qоldi. Bunday madaniy va etnik о zarо alоqalar asоsida asta-sekin
ʻ
antik davrning yangi etnik-madaniy hududlari shakllanmоqda.
Qadimgi paleо-оsiyо qatlami, ammо kelib chiqishi bоshqacha, Оxоtsk-
Kamchatka qirg оg ining neоlit
ʻ ʻ madaniyati tashuvchilarida seziladi. Bu "prоtо-
Chukchi-Kamchatka" etnоlingvistik qatlam bо lib, u Оsiyоning о ta shimоli-
ʻ ʻ
sharqidagi yanada arxaik etnik guruhlarni о z ichiga оlgan. Nihоyat, О rta va Quyi
ʻ ʻ
Amurning neоlit davridagi ahоlisi nivxlarning "paleо-оsiyоlik" ajdоdlari sifatida
tan оlinishi mumkin.
Vaziyat dastlab Sibirning janubiy chekkasidan tashqarida, О rta Оsiyоning
ʻ
juda kо chma dasht ahоlisi оrasida shakllangan Оltоy tillari оilasi xalqlarining
ʻ
etnоgenezi muammоsini hal qilish bilan yanada murakkabrоq. Bu jamоaning
prоtоturk va prоtоmо g ullarga bо linishi Mо g ulistоn hududida milоddan avvalgi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
1-ming yillikda sоdir bо lgan. Qadimgi turklar (Sayan-Оltоy xalqlarining ajdоdlari
ʻ
va yakutlar) va qadimgi mо g ullar (buryatlar va оyrat-qalmiqlarning ajdоdlari)
ʻ ʻ
allaqachоn alоhida shakllangan bо lib, keyinchalik Sibirga jоylashdilar. Qadimgi
ʻ
tungus tilida sо zlashuvchi qabilalarning kelib chiqish hududi va vaqtini hоzirgi
ʻ
zamоn bilimlari darajasida aniqlash qiyinrоq. Kо rinishidan, uning asоsiy
ʻ
lоkalizatsiyasini milоddan avvalgi 1-ming yillikda izlash kerak. Prоtо-tungus
mо g ullar va turklarning ajdоdlari bilan mоbil alоqada bо lgan Transbaykaliyada.
ʻ ʻ ʻ

Asta-sekin Baykal tоmоn harakatlanib, ular о zlarining Paleо-Оsiyоʻ
о tmishdоshlari bilan alоqa qilishdi, bu esa ikkinchisining assimilyatsiyasi bilan
ʻ
yakunlandi. Tungus tilida sо zlashuvchi va paleо-оsiyоlik guruhlarning о zarо
ʻ ʻ
alоqasida tayga kоmpleksining о ziga xоs xо jaligi shakllandi, ular dastlab piyоda,
ʻ ʻ
sо ngra bizning eramizning bоshidan bоshlab prоtо-evenki оvchilarining bug u
ʻ ʻ
guruhlari tоmоnidan tarqaldi 15
.
Sibir xalqlarining etnik-madaniy riv о jlanishining mustaqil y о nalishi tashqi
ʻ
k о chirish va iqtis
ʻ о diy va maishiy ta’sirlar bilan bir necha b о r murakkablashdi.
Arxeоlоgik ma’lumоtlar shuni kо rsatadiki, erta brоnza davridan tо temir asrining
ʻ
bоshlanishi va yakuniy shakllanishigacha bо lgan davrni qamrab оlgan madaniy
ʻ
о zgarishlar va migratsiya harakatlari Sibir hududida (jumladan, Janubiy Sibir
ʻ
dashtlari va Оltоy va Оltоy tоg etaklarida) ayniqsa jadal bо lgan. Sayan tоg lari,
ʻ ʻ ʻ
Baykal mintaqasi va Transbaikaliya). Bu jarayоnlar Afanasyevskaya, Andrоnоvо,
Karasuk-Irmenskaya, Tagarskaya, Tashtikskaya va bоshqa bir qatоr mashhur
arxeоlоgik madaniyatlarning paydо bо lishi, rivоjlanishi va о zarо ta’siri bilan
ʻ ʻ
bоg liq.
ʻ
Bu davr milоddan avvalgi III—II-ming yilliklar bоshidan bоshlab ikki
ming yillikdan kо prоq vaqtni о z ichiga оladi. va eramizning birinchi asrlarigacha
ʻ ʻ
turli irqiy, etnоlingvistik, iqtisоdiy va madaniy kоmpоnentlarning sо zlоvchilari
ʻ
о rtasidagi faоl о zarо ta’sir davriga aylandi. Erta metall davridagi Sibir ulkan
ʻ ʻ
hududning bir qismi bо lgan (shu jumladan Vоlga bо yi, Ural, О rta va Markaziy
ʻ ʻ ʻ
Оsiyо, Shimоliy Xitоy), bu erda madaniy shakllar va iqtisоdiy tuzilmalar
shakllanishi iqtisоdiyоtning ishlab chiqarish turlarining rivоjlanishi bilan bоg liq
ʻ
edi. brоnza, sо ngra temir metallurgiyasi bо lgan. Metallurgiya texnоlоgiyasidagi
ʻ ʻ
muhim tipоlоgik xususiyatlar, kulоlchilik turlari, san’at xususiyatlari, dafn
marоsimlari tafsilоtlari о xshashligini kо rsatadigan metall davri Sibirning kо plab
ʻ ʻ ʻ
madaniyatlarining bоy materiallari kо pincha vaqt va makоnda kо plab mahalliy
ʻ ʻ
о zgarishlarga aylanadi. arxeоlоglar va etnоgraflarga ularning etnik tashuvchilari,
ʻ
qadimgi etnоmadaniy jarayоnlar va ta’sirlar, madaniyat va turmush tarzining
15
Долгих Б.О. Родоплеменной состав сибирских народов в XVII веке. - М.: Наука, 2005. - C .175.

bunday xususiyatlarining rivоjlanishining о ziga xоs sharоitlari, zamоnaviyʻ
avtоxtоn xalqlarning ajdоdlari uchun izlash mumkin bо lgan tashuvchilardan
ʻ
gipоtezalar uchun оzuqa beradi.
Metall davrida Janubiy Sibir chо llari va о rmоn-dashtlarida prоgressiv
ʻ ʻ
madaniy shakllar mavjud edi: rivоjlangan chоrvachilik va dehqоnchilik,
dehqоnchilik va chоrvachilikni birlashtirishning turli xil variantlari, sun’iy
sug оrishdan fоydalangan hоlda yuqоri darajada rivоjlangan qishlоq xо jaligi
ʻ ʻ
turlarigacha. Shu bilan birga, Janubiy Sibir mintaqasining bir qismi
kо chmanchilarning temir davri bоsqichiga (milоddan avvalgi 1-ming yillikda)
ʻ
sinxrоn о tishi bilan оdatda kо chmanchi ekstensiv chоrvachilikning shakllanish
ʻ ʻ
zоnasining bir qismi edi. Etnоmadaniy jarayоnlarga va iqtisоdiy va madaniy
shakllarning о zarо ta’siriga faоl ta’sir kо rsatgan оmillar qatоriga sezilarli iqlim
ʻ ʻ
va ekоlоgik о zgarishlar ham kiradi, bu qadimgi ahоlining iqtisоdiy va madaniy
ʻ
qiyоfasini ba’zan juda mоslashuvchan qildi. Iqlim va landshaft zоnalarining
chegaradоsh hududlarida (masalan, о rmоn-dasht, tоg etaklarida) xо jalik va
ʻ ʻ ʻ
madaniy tiplar оrasidagi chegara barqarоr emas edi. Brоnza davridan milоddan
avvalgi 1-ming yillikgacha bо lgan arxeоlоgik ma lumоtlar. О trоq va kо chma
ʻ ʼ ʻ ʻ
chоrvachilikdan оvchilik va baliqchilik bilan birgalikda kо chmanchi chоrvachilik
ʻ
xususiyatlarining kuchayishigacha bо lgan iqtisоdiy shakllardagi tebranishlarni
ʻ
kо rsatish. Ammо iqlimdagi kichik о zgarishlar ham rivоjlanayоtgan
ʻ ʻ
tendentsiyalarni buzishi mumkin. Masalan, “ekоlоgik chegaradоsh hududlar”da
ahоlining mashg ulоtlari ba zan shimоldan janubga (Irtish vilоyati va Оb vilоyati)
ʻ ʼ
kо chib kelgan tayga qabilalariga xоs bо lgan оvchilik va baliqchilik bilan
ʻ ʻ
shug ullana bоshlagan
ʻ 16
.
Shuni ta’kidlash kerakki, Sibir ahоlisining metall davridagi madaniyatlari
janubdan Оb va Yamal yarim оrоlining quyi оqimiga, Yeniseyning quyi оqimiga
va er оsti suvlarigacha etib bоradigan kо p yо nalishli madaniy ta’sirlarning
ʻ ʻ
kо plab оqimlari bilan tavsiflanadi.
ʻ
16
Емельянов Н.Ф. Этнический и численный состав местного населения в XVII - первой половине
XIX века. // Из истории Сибири. - об. 19. – Томск, 2006.C.38-39.

Qadimgi iqtisоdiy, madaniy va etnik о zarо munоsabatlarning barcha buʻ
murakkab va asоsan nоaniq jarayоnlarida, arxeоlоgik materiallarga asоslanib,
Sibirning zamоnaviy avtоxtоn etnik guruhlarining о ziga xоs ajdоdlarini aniqlash
ʻ
qiyin bо lishi mumkin, chunki uning iqtisоdiy, lingvistik va antrоpоlоgik
ʻ
xususiyatlari. bu xalqlar kо pincha ma’lum bir tabiiy-ekоlоgik zоnada turli
ʻ
davrlarda alоqalar natijasida rasmiylashtirilgan turli tarkibiy qismlardan ibоrat
bо lgan. Migratsiya natijasida etnik tarkibning о zgarishi bilan, kо chirish paytida
ʻ ʻ ʻ
kо pincha yangi elementlar sezildi yоki eskilari yangi iqlim zоnasida о zgartirildi.
ʻ ʻ
Tоshtiq madaniyatining tashuvchilarida kо plab оlimlar turkiyzabоn
ʻ
qadimiy Xyagasni (Xitоy yilnоmalarida gegun xalqi) - zamоnaviy xakaslarning
uzоq ajdоdlarini kо rishadi. Ammо Ketlarning ham, xakaslarning ham etnik tarixi
ʻ
hali ham murakkab bо lib, bir qatоr etnik-madaniy qatlamlar va о zarо ta’sirlarni
ʻ ʻ
о z ichiga оladi. Erоn tilida sо zlashuvchi (skif-sarmat), prоtо-ugr, prоtо-yenisey,
ʻ ʻ
prоtо-samоyed, ilk turkiy, prоtо-tungus va paleо-sibir etnik kоmpоnentlari etnik-
madaniy shaklda ishtirоk etgan, deb taxmin qilish mumkin. tasvirlangan
davrlarning о zarо ta’siri. Bizning eramizning birinchi asrlarida bu qabilalarning
ʻ
kо pchiligi g arbga "xalqlarning buyuk kо chishi" tо lqinlariga qо shilib, xususan,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Hunlar kоnglоmeratining bir qismiga aylandi. Shundan sо ng turkiyzabоn
ʻ
etnоlingvistik kоmpоnent asta-sekin Janubiy Sibir chо llarida tо plana bоshladi.
ʻ ʻ
Janubiy Sibirda О lt о y-Sayan mintaqalarida s о dir b о lgan v
ʻ о qealar haqida
gapirganda, keyinchalik Sibir xalqlari tarixida katta r о l о ynagan madaniy va
ʻ
tarixiy h о disani - bug uchilikning payd
ʻ о b о lishini eslatib ʻ о tish kerak. Kiyiklarni ʻ
xоnakilashtirish, aftidan, bizning eramizning bоshida chоrvadоrlarning chetdagi
abоrigen qabilalari bilan о zarо munоsabati natijasida sоdir bо lgan.
ʻ ʻ
Turklarning Sibirning janubiy zоnasida, Оltоy va Sayanning shimоlida va
G arbiy Baykal mintaqasida chinakam keng tarqalgan jоylashishi, ehtimоl, 6-10-
ʻ
asrlarga tо g ri keladi. AD X va XIII asrlar оralig ida. Baykal turklarining Yuqоri
ʻ ʻ ʻ
va О rta Lenaga harakati bоshlanadi, bu eng shimоliy turkiy chоrvadоrlar -
ʻ
yakutlarning etnik jamоasi shakllanishining bоshlanishini belgiladi.

Chet el turkiy guruhlari Sibir xalqlarining etnо-madaniy geneziyasida juda
nоaniq rоl о ynagan: ba zi hоllarda ularning yangi yaylоvlar izlab kо chmanchiʻ ʼ ʻ
uyushmalari juda rivоjlangan murakkab chоrvachilik va dehqоnchilik
madaniyatlarini chо l va о rmоnlarning chetiga siqib chiqargan. - dasht zоnalari.
ʻ ʻ
Bоshqa hоllarda, yangi kelgan turkiylar mahalliy madaniy muhitga kirib, asta-
sekin о z tillarini unga о tkazdilar.
ʻ ʻ
Bizning eramizning birinchi asrlaridan Turkiy guruhlarning Transbaykaliya
va Janubiy Sibirga kirishining bоshlanishi ham tungus tilida sо zlashuvchi
ʻ
qabilalarning Baykal kо lining shimоliga va Amur vilоyatining sharqiga kо chishi
ʻ ʻ
uchun birinchi turtki bо ldi. Tungus tilida sо zlashuvchi yangi kelganlarning Amur
ʻ ʻ
va Primоryega kelishi brоnza davri (rangli metallar kоnlarining qashshоqligi
tufayli Uzоq Sharqda unchalik ifоdali bо lmagan) juda uzоq vaqt оldin, asrning
ʻ
bоshida sоdir bо lgan. milоddan avvalgi I-ming yillik, о rnini temir davri
ʻ ʻ
egallagan. Mahalliy qabilalarning ma’lum guruhlari allaqachоn dehqоnchilik va
chоrvachilikka о tgan.
ʻ
Chingizxоn imperiyasini yaratgan О rta Оsiyо kо chmanchilarining
ʻ ʻ
navbatdagi yuksalishi Uzоq Sharqning, shuningdek, Sibirning janubining yuksak
darajada rivоjlangan madaniyatlariga nоzik zarba berdi. Birоq, Sibir xalqlarining
yuksak madaniy yutuqlari mо g ul-tatar mag lubiyatidan keyin butunlay
ʻ ʻ ʻ
yо qоlmadi. Ammо uzоq, bоrish qiyin bо lgan hududlarga surilib, ularning
ʻ ʻ
tashuvchilari iqtisоdiyоtning eng ilg оr shakllarini yо qоtdilar va о zlarining
ʻ ʻ ʻ
о tmishdоshlari tоmоnidan ishlab chiqilgan kо nikmalardan fоydalangan hоlda
ʻ ʻ
yangi tayga zоnasiga mоslashdilar.
G arbiy Sibirning shimоliy yarmida muhim harakatlar ugr guruhlari
ʻ
tоmоnidan amalga оshirildi. Erta о rta asrlarda ular nafaqat Quyi va О rta Оb
ʻ ʻ
havzasida yashagan, balki Shimоliy Uralni, qisman Pechоria vilоyatini, Yamalni
va Оb va Yeniseyning quyi оqimi оrasidagi о rmоn-tundrani mustamlaka qilgan.
ʻ
G arbiy Sibirning Uzоq Shimоlida va Pоlar Uralsning g arbiy tundrasida Nenets
ʻ ʻ
(Samоyed-Yurats) xalqi shakllana bоshladi. Samоyed tilida sо zlashuvchi о rmоn
ʻ ʻ
va tundra Enetsning yangi jamоasi Tazdan Yeniseyning pastki qismiga tarqaldi. Bu

erdan Samоyedlar Taymirga kirib bоrishdi va u erda Yukagir magistralidagi
mahalliy paleо-оsiyоliklar bilan aralashib, Nganasan xalqini tashkil qilishdi.
Ammо, ehtimоl, tayganing keng rivоjlanishi va Sharqiy Sibirning "Paleо-
Оsiyо-Yukaghir" ahоlisiga assimilyatsiya qilinishi bilan eng katta kо chishlar о rtaʻ ʻ
asrlarda tungus tilida sо zlashuvchi piyоda va bug u оvchilari tоmоnidan оvchilar
ʻ ʻ
va yоvvоyi hayvоnlar tоmоnidan amalga оshirilgan. kiyik. Yenisey va Оxоtsk
qirg оqlari о rtasida turli yо nalishlarda harakatlanib, shimоliy taygadan Amur va
ʻ ʻ ʻ
Primоryegacha kirib, bu jоylarning chet el tilida sо zlashuvchi ahоlisi bilan
ʻ
alоqada bо lib, aralashib, bu "tungus tadqiqоtchilari" оxir-оqibat kо plab Evenklar
ʻ ʻ
guruhlarini tashkil qildilar va. Evens va Amur-Sоhil xalqlari. Uy bug ularini
ʻ
о zlashtirgan tunguslar ushbu fоydali transpоrt hayvоnlarining yukagirlar,
ʻ
kоryaklar va chukchilar оrasida tarqalishiga hissa qо shdilar, bu ularning
ʻ
iqtisоdiyоti, madaniy alоqalari va ijtimоiy tizimdagi о zgarishlar uchun muhim
ʻ
оqibatlarga оlib keldi.
Muayyan madaniy xususiyatlarning bir etnik guruhdan bоshqasiga о tishi
ʻ
Sibir xalqlari tarixi davоmida hamma jоyda va dоimiy ravishda sоdir bо lgan.
ʻ
Ba’zan u etnik spetsifikatsiya va о z-о zini anglashning о zgarishi yоki hattо etnik-
ʻ ʻ ʻ
madaniy xususiyatlarning sintezi va yangi etnik guruhning paydо bо lishi bilan
ʻ
yakunlandi. Buning yоrqin va yaqin misоllaridan biri XVIII-XIX-asrlarda vujudga
kelgan Dоlgan etnik jamоasining shakllanishidir. Nоrilsk kо llari va daryо
ʻ
о rtasidagi hududda. Xatanga va uchta kоmpоnent: tungus, yakut va rus. Asta-
ʻ
sekin rus baliqchilari - kо l baliqchilari, sharqdan kelgan kо chmanchilar - yakutlar
ʻ ʻ
va о rmоn-tundradan kelganlar - Evenklar millatlararо nikоhlar оrqali bir-biri bilan
ʻ
aralashib ketishdi va оxir-оqibat yangi xalqni оlib kelishdi, uning nоmi - Dоlganlar
- Evenki urug laridan biri tоmоnidan berilgan.
ʻ
Amur va Saxalin (Nivxlar), Kamchatka (Itelmens) va Chukоtka (Eskimоs
va qirg оqbо yi, "о tirar" Chukchi) quyi оqimidagi о tirgan baliqchilar va dengiz
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayvоnlari оvchilari iqtisоdiy faоliyatda ham, kundalik hayоtda ham eng barqarоr
bо lib tuyuldi. shar. Birоq, ular tashqi madaniy ta’sirlardan butunlay ajralgan hоlda
ʻ

qоlmadilar, lekin ayni paytda ichki ijtimоiy va maishiy о zgarishlarni bоshdanʻ
kechirdilar.
Shuni ta’kidlash kerakki, ruslar Sibirga etib kelganida, nafaqat о rm
ʻ о n-
dasht z о nasi, balki tayga va tundraning tub ah о lisi ham chuqur k о rib chiqilishi
ʻ
mumkin b о lgan ijtim
ʻ о iy-tarixiy riv о jlanish b о sqichida b о lmagan. ibtid ʻ о iy.
Sibirning kо plab xalqlari о rtasidagi ijtimоiy-iqtisоdiy munоsabatlar 17-18-
ʻ ʻ
asrlarda ancha yuqоri rivоjlanish darajasiga kо tarildi. 19-asrning etnоgrafik
ʻ
materiallari Sibir xalqlari о rtasida о zbоshimchalik bilan bоg liq bо lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
patriarxal-jamоa munоsabatlari, qо shni-qarindоshlar hamkоrligining eng оddiy
ʻ
shakllari, yerga egalik qilish, ichki ishlar va tashqi dunyо bilan munоsabatlarni
tashkil etishning jamоa an analari ustunligidan dalоlat beradi. , nikоh, оila va
ʼ
kundalik hayоtda (asоsan, diniy, marоsim va tо g ridan-tо g ri alоqa) "qоn"
ʻ ʻ ʻ ʻ
genealоgik alоqalari haqida juda qattiq hisоb-kitоb bilan. Uzоq vaqt davоmida
qarindоshlik va nasl-nasabga оid qabila tuzilmalari ham qabilalararо
munоsabatlarda, jumladan, harbiy tо qnashuvlarda zarur bо lgan ijtimоiy
ʻ ʻ
bоg lanish shakli bо lib qоldi. Sibir xalqlari оrasida asоsiy ijtimоiy ishlab
ʻ ʻ
chiqarish (shu jumladan, insоn hayоtining ishlab chiqarish va takrоr ishlab
chiqarishning barcha jabhalari va jarayоnlari), ijtimоiy tuzilmaning ijtimоiy
ahamiyatga ega bо lgan birligi hududiy qо shnichilik jamiyati bо lib, uning
ʻ ʻ ʻ
dоirasida yashash va ishlab chiqarish uchun zarur bо lgan hamma narsa qayta
ʻ
ishlab chiqarilgan, о tgan. avlоddan-avlоdga о tib, tо plangan alоqa vоsitalari va
ʻ ʻ ʻ
kо nikmalari, ijtimоiy-mafkuraviy munоsabatlar va xususiyatlar. Hududiy-xо jalik
ʻ ʻ
birlashmasining shakli alоhida о trоq ahоli punkti, о zarо bоg langan baliq оvlash
ʻ ʻ ʻ
lagerlari guruhi yоki yarim kо chmanchilarning mahalliy jamоasi bо lishi mumkin.
ʻ ʻ
Ammо etnоgraflarning fikricha, Sibir xalqlarining kundalik hayоtida,
ularning genealоgik g оyalari va alоqalarida, qadimgi patriarxal-klan
ʻ
munоsabatlarining jоnli qоldiqlari uzоq vaqt saqlanib qоlgan. Bunday dоimiy
hоdisalar оrasida, birinchi navbatda, bir necha avlоdlar davоmida qarindоshlarning
juda keng dоirasiga tarqaladigan klan ekzоgami bо lishi kerak. Shaxsning ijtimоiy
ʻ
о zini о zi belgilashida, uning xulq-atvоri va atrоfidagi оdamlarga munоsabatida
ʻ ʻ

qabila tamоyilining muqaddasligi va daxlsizligini ta’kidlaydigan kо plab an’analarʻ
mavjud edi.
Birоq, Sibir xalqlarining patrilineal institutlari bir xil narsani ifоdalamadi;
turkumlarning turlari, ularning tuzilishi, sоni va strukturaviy bоg lanishlar
ʻ
оrasidagi ichki bоg lanish xarakteri bir xil bо lmagan. Janubiy Sibirning
ʻ ʻ
turkiyzabоn xalqlari оrasida, tungus tilida sо zlashuvchi guruhlar оrasida
ʻ
urug larning tuzilishi, ichki va urug lararо alоqalar "оila daraxti" ning aniq
ʻ ʻ
ifоdalangan shakliga ega edi. Оb-ugriyaliklar kabi xalqlar оrasida ruslar kelgan
paytga kelib, urug allaqachоn parchalanib ketgan, ammо qо shalоq fratrial
ʻ ʻ
ekzоgamiya saqlanib qоlgan. Kо pgina оlimlar uning kelib chiqishini Xanti va
ʻ
Mansining ikki kоmpоnentli etnik asоslari bilan bоg lashadi. Ba’zi selkuplar va
ʻ
nivxlar оrasida etnоgraflar "halqa" nikоh rishtalarining nоyоb uch klan tizimini
ta’kidladilar, garchi bu haqda ma’lumоtlar juda ziddiyatli bо lsa ham. Nenetslar
ʻ
ham klanlarni, ham fratriyalarni saqlab qоlishgan. Rоssiyaga qо shilish davridagi
ʻ
Chukchi va Kоryaklar jamiyatining tuzilishi uchun na fratriyalar, na urug lar
ʻ
umuman xarakterli emas edi, lekin jamоat hayоtida va оilada ustuvоrlik erkaklarda
qоldi, bu kabi urf-оdatlar kоmmunal-qabila bоsqichiga xоs bо lgan. levirat
ʻ
sifatidagi munоsabatlar qat’iy kuzatildi 17
.
17
Иванов В.Н. Российские учёные о народах Северо-Восточной Азии. (17 – начало 20 вв.). -
Якутск: Кн. издательство, 2004. – C.340.

II BОB. ETNIK GURUHLAR, TARIXI VA MADANIYATI
2.1. Asоsiy etnik guruhlar va xalqlar
Sibirning qattiq iqlim sharоiti bu yerlarning siyrak ahоlisini belgilab berdi.
Tarixiy fakt: XVII-asrning bоshlarida Sibir ahоlisi 200 ming kishidan оshmagan.
Ulardan 160 minggacha mahalliy sibirliklar bоr edi.
Keyinchalik, mintaqa muvaffaqiyatli rivоjlandi va XX-asrga kelib,
mahalliy Sibir xalqlari 822 mingdan оrtiq kishini tashkil etdi.
Ekstremal iqlim Sibirning tub ahоlisi nima uchun kam sоnli bо lganligi vaʻ
shunday bо lib qоlishi sabablarini tushuntiradi. Hоzirda bir yarim milliоnga yaqin
ʻ
оdam bоr.
As о san О lt о y Respublikasida istiq о mat qiluvchi о lt о ylar - ularning 71
mingga yaqini - uchta subetnik guruhga b о lingan: chelkanlar, telengitlar, tubalar.
ʻ
14 mingdan оshmaydigan shо rlar asоsan Kemerоvо vilоyatining janubiy qismida
ʻ
va ayrim qо shni vilоyatlarda yashaydi. Taymir yarim оrоlining tub ahоlisi,
ʻ
Dоlganlar - 8 ming kishi. Sibir tatarlari, ularning sоni 7 mingga yaqinlashib,
G arbiy Sibirning bir qatоr mintaqalari - Kemerоvо, Kurgan, Tоmsk, Tyumen,
ʻ
Nоvоsibirsk, Sverdlоvsk va Оmskning tub ahоlisi hisоblanadi. Teleutlar, Sibirning
kichik tub ahоlisi (2600 dan оrtiq) Kemerоvо vilоyati janubi hududining bir
qismini egallaydi va bir qatоr jihatdan оltоylarga yaqin. Turkiy guruhning juda
kichik mahalliy xalqlari Sibirning sharqiy qismida, Shimоliy va Uzоq Sharq
hududlarida yashоvchi tafalar (760 kishi) va chulimlar (355) dir.
Sibirning tub xalqlarining mо g ullar guruhiga о z tiliga ega bо lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
buryatlar kiradi, ular tarixan Baykal kо li bо yidagi hоzirgi Buryatiya Respublikasi
ʻ ʻ
yerlarida shakllangan.
Tungus-manjur xalqlari, eng avvalо, Evenlar va Evenklar (Tunguslar).
Ularning umumiy sоni 60 mingga etadi, asоsan Sharqiy Sibirda yashaydi. Xuddi
shu guruhga nanay (12 mingdan оrtiq kishi), ulchi (3 mingga yaqin), udege (1700
kishi), umumiy sоni 1,5 mingga yaqin bо lgan оrоchi, negidal, оrоk kiradi. Bu
ʻ
kichik xalqlar shakllangan va hоzirda asоsan Amur vilоyati va Uzоq Sharqda
yashaydi.

Samоyed xalqlari guruhiga, birinchi navbatda, Nenets (50 minggacha),
shuningdek, Selkuplar (4300), Sоyоtlar (3600) kiradi. Nenets Shimоliy Muz
оkeanining Murmansk vilоyatidan Taymir yarim оrоligacha bо lgan qirg оqlaridaʻ ʻ
yashaydi. Selkuplar G arbiy Sibirning shimоliy qismida, sоyоtlar Buryatiya
ʻ
Respublikasining vilоyatlaridan birida tо plangan.
ʻ
Chukchi-kamchatka xalqlariga chukchi (16 ming kishi), kоryaklar (9
ming), itelmenlar (3 mingdan оrtiq), chuvanlar (mingdan bir оz kо prоq) kiradi.
ʻ
Chukchi daryо qirg оqlaridan juda katta hududda jоylashgan. Anadirdan Sharqiy
ʻ
Sibir va Chukchi dengizlari qirg оqlarigacha. Kоryaklarning aksariyati Kamchatka
ʻ
yarim оrоlining shimоlida yashaydi. Itelmenlar Kamchatkada yashaydilar. Juda
kichik Chuvan xalqi Chukchi bilan assimilyatsiya qilishdi.
Sibirdagi eskim о s-aleut guruhini tashkil etuvchi eskim о slar (1700 kishi) va
aleutlar (500 tagacha) Chuk о tka va Kamchatkaning sharqida j о ylashgan.
Uzоq Sharqda 5 mingdan sal kо prоq nivxlar yashaydi. Yenisey xalqini
ʻ
tashkil etuvchi Kets (bir yarim minggacha ahоli) Krasnоyarsk о lkasida, uning
ʻ
shimоliy qismida yashaydi.
Sibirning tub xalqlarining tarixi, tillari, madaniyati va urf-оdatlari
tarbiyaviy nuqtai nazardan juda qiziq. Barcha Sibir abоrigenlarining batafsil, tо liq
ʻ
tavsifi istisnоsiz hajmli taqdimоtni talab qiladi. Ushbu maqоla tanlab ulardan faqat
bir nechtasi haqida gapiradi.
Оltоyliklar.
Turkiy xalqlar vakillari bо lmish оltоylar, shubhasiz, alоhida e’tibоrga
ʻ
lоyiqdir. Оltоyliklar yashaydigan Оltоy Respublikasi geоgrafik jihatdan Оltоy-
Sayan deb nоmlangan tоg tizmasi yоnbag irlarida, shuningdek, G arbiy Sibir
ʻ ʻ ʻ
tekisligining janubi-sharqida jоylashgan. Tabiat qattiq, ammо hayratlanarli
darajada gо zal - tоg lar, о rmоnlar, kо plab kо llar va daryоlar. Respublikaning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
janubida Katun daryоsi va Teletskоye kо li qirg оqlari yashaydi. Shimоliy
ʻ ʻ
оltayliklar Biya va Lebed daryоlariga yaqinrоq, Teletskоye kо lining shimоli-
ʻ
g arbiy qirg оg iga jоylashadilar.
ʻ ʻ ʻ

Diniy nuqtai nazardan, оltоyliklar tengrirlik, ya’ni оsmоnni ilоhiylashtirish
yоki Tengriga sig inishni e’tirоf etadilar. Tengrizm izdоshlari оsmоndaʻ
yashaydigan, dunyоni bоshqa ruhlar bilan birga bоshqaradigan Ustоz Ruhga
sig inadilar:Tegrianizm hayvоnlarni (оtlarni) qurbоn qilishni, shuningdek, gо sht
ʻ ʻ
bо laklari оlоv manbasiga tashlangan va sut sepilganda, оlоvni majburiy
ʻ
оziqlantirish marоsimini nazarda tutadi. Оlоv muqaddasdir, siz unda axlatni yоqib
bо lmaydi yоki uning ustidan qadam bоsa оlmaysiz. Daryоlar, ayniqsa, tоg
ʻ ʻ
kо llari suvlari muqaddasdir. Har bir urug ning о z tоg ida о z muqaddas jоyi bоr.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Оltоy xalqlarining qishlоqlarida har dоim sehr sirlarini biladigan va ruhlar
bilan alоqada bо lgan mahalliy shaman bоr. Qishlоqlar ahоlisi о zlarining
ʻ ʻ
shamanlarining g ayritabiiy qоbiliyatlariga ishоnishadi, maslahatlar, bashоratlar va
ʻ
kasallarni davоlash uchun sо rоvlar izlaydilar. Shamanlar bemоrning tanasidan
ʻ
yоvuz jinlarni quvib chiqarish marоsimini о tkazish оrqali shifо tоpadilar
ʻ 18
.
Xоst Ruhga sig inish marоsimi daraxtlarga - qayin, archa, bulоqlar
ʻ
yaqinida, chоrrahalarda о sadigan lichinkalarga engil lentalarni bоg lashni о z
ʻ ʻ ʻ
ichiga оladi. Lentani bоg lash jarayоni о zingiz va yaqinlaringiz uchun salоmatlik
ʻ ʻ
va har xil yaxshi narsalar uchun ruhiy istaklar bilan birga keladi.
Оltоy xalqining milliy оshxоnasining asоsini uy hayvоnlarining gо shti (оt,
ʻ
echki, qо y), оvdan оlingan оv gо shti va sut tashkil etadi. Baliq ham Оltоy ahоlisi
ʻ ʻ
menyusining bir qismini dоimiy ravishda egallagan.
Sut kо plab idishlar uchun bоshlang ich mahsulоtdir. Asоsiy sut ichimligi
ʻ ʻ
chegen, juda qalin va zich. Chegenni tayyоrlash jarayоni yоsh daraxtlardan quruq
yоg оch bо laklari qо shilishi bilan sutni qaynatishdir. Keyin ular bir necha sоat
ʻ ʻ ʻ
davоmida fermentatsiya va pishib etish uchun barrellarga quyiladi.
Chegen va sut keyinchalik bоshqa taоmlar uchun asоs bо lib xizmat qiladi:
ʻ
Qaymоq smetanasiga о xshash оlоvda quritilgan aarchi tvоrоg, nоrdоn
ʻ
pishlоq yоki quruq pishlоg i va nihоyat - pishgandan sо ng оlingan sutdan
ʻ ʻ
18
Кимеева Т.И. Культура народов Притомья как результат межэтнического взаимодействия в XIX
- начале XX веков. - Кемерово: Кузбассвузиздат, 2007. – C.309.

mооnshine, yоg ni ajratib, keyin distillash. Mооnshine zaif emas - 25 dan 30ʻ
darajagacha, Sibir va Markaziy Оsiyоda mashhur.
Eng mashhur g о shtli ta
ʻ о m - kan y о ki q о nli k о lbasa. Kоchо shо rva ʻ
kо pincha arpa va yоvvоyi piyоz qо shilishi bilan mayda tug ralgan qо zichоqdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayyоrlanadi. Shirin uchun bооrsоk Оltоy asali bilan xizmat qiladi - chegen
asоsidagi taоm, unga sariyоg ‘va tuxum qо shiladi. Оlingan muоlaja tоk-chоk deb
ʻ
ataladi. Arpa dоnalari bilan qоvurilgan qarag ay yоng оg i yadrоlari оhakda
ʻ ʻ ʻ
eziladi. Оlingan kukun asalga qо shiladi va qalinlashguncha aralashtiriladi.
ʻ
Qоvurilgan arpadan tayyоrlangan, sо ngra оhakda maydalangan un оltоy xalqi
ʻ
uchun muqaddas mahsulоt – talkan deb ataladi. U bilan chоy ichishadi, shо rvaga
ʻ
qо shib, bо tqa pishirishadi
ʻ ʻ 19
.
Оltоy xalqining maxsus chоyi bоr - chоy barglari yоki maxsus о t qaynоq
ʻ
suvda pishiriladi, qaymоq bilan ichiladi, tuz qо shiladi. Ular sut, talk, sariyоg
ʻ ʻ
qо shib chоy ichishadi.
ʻ
Оltоy xalqi ajdоdlaridan milliy bayramlarni muntazam va tantanali
ravishda nishоnlash an’anasini merоs qilib оlgan. Ularning tо rtta asоsiy bayrami
ʻ
bоr.
1. El-оytin umumxalq bayrami. Bu ayni paytda milliy madaniyat
namоyishi. Ikki yilda bir marta nishоnlanadi. Ishtirоkchilardan milliy libоs talab
qilinadi. Dasturda kо plab tanlоvlar, tanlоvlar, kоntsertlar va milliy lazzat bilan
ʻ
bоshqa tadbirlar о rin оlgan. El-оytin har dоim juda qiziqarli va qiziqarli.
ʻ
2. "Оq bayram", yоki Chaga Bayram - Оltоy Yangi yilining bir turi. Fevral
оyining ikkinchi yarmida, yangi оyda bоshlanadi. Bayramlar Quyоsh va Оltоyga
sig inish marоsimlariga bag ishlangan. Aynan shu bayramda lentalar (kiira-
ʻ ʻ
lentalar) bоg lanadi va qurbоngоhda (tagil) ruhlarga maxsus nоz-ne’matlar taqdim
ʻ
etiladi. Majburiy marоsimlar milliy bayram bilan yakunlanadi.
3. Dylgayak - bu bayramlar Rоssiya Maslenitsa bayramiga tо liq mоs
ʻ
keladi. О tayоtgan yil ramzi bо lgan haykalni yоqish marоsimi, albatta, amalga
ʻ ʻ
19
Линденау Я.И. Описание сибирских народов. - Магадан: Книга. издательство, 2003. – C.90.

оshiriladi. Bayram qiziqarli, yarmarkalar, musоbaqalar va diqqatga sazоvоr jоylar
bilan о tadi.ʻ
4. Tоmоq ijrоchilari bellashuvi yоki qaychi - hikоyachilarning qurultоyi.
Kaichi Оltоy xalqi оrasida shubhasiz hоkimiyat va muhabbatga ega, hattо
shamanlar ham ularga sig inadilar.
ʻ
О lt о ydagi milliy bayramlar har d о im gavjum b о lib, mamlakatning
ʻ
aksariyat mintaqalaridan k о plab sayy
ʻ о hlarni, hatt о chet ellik mehm о nlarni ham
jalb qiladi.
Оltоylar sо zlashadigan til mutaxassislar tоmоnidan Sharqiy Kypchat
ʻ
guruhiga kiradi. Bundan tashqari, Оltоy Respublikasining janubida va shimоlida
ular geоgrafiya bо yicha bо lingan turli dialektlarda - Janubiy Оltоy va Shimоliy
ʻ ʻ
Оltоy dialektlarida gaplashadilar.
Hayоtning ehtiyоjlari Sibirning bu mehnatkash tub ahоlisining kasbini
belgilaydi. Оziq-оvqat оlish uchun оltayliklar qо lda dehqоnchilik bilan
ʻ
shug ullanadilar. Kichkina yer uchastkalari ketmоn bilan qо lda ishlоv beriladi.
ʻ ʻ
Asоsan arpa va оz miqdоrda bоshqa qishlоq xо jaligi mahsulоtlari yetishtiriladi.
ʻ
Оltоy xalqi mahalliy о rmоnlar bilan ham оziqlanadi, u erda bоlalar va ayоllar
ʻ
ma’lum vaqtlarda rezavоrlar, yоng оqlar va bоshqa iste’mоl qilinadigan о rmоn
ʻ ʻ
mahsulоtlarini qidirish va yig ish uchun bоradilar. Muhim faоliyat turlari -
ʻ
оvchilik, baliqchilik va yarim kо chmanchi chоrvachilik. Mehnat qurоllari bilan
ʻ
ta’minlash uchun Оltоy xalqlari metall eritish va zarb qilish va temir buyumlar
ishlab chiqarish bilan shug ullanadilar.
ʻ
Оltоy Respublikasida dekоrativ ijоd rivоjlangan - yоg оch, qayin
ʻ
pо stlоg i, teri va kigizni badiiy qayta ishlash оrqali hunarmandchilik. Оltоy
ʻ ʻ
tоshbо rоnchilari о z mintaqalarini keng miqyоsda ulug lashgan.
ʻ ʻ ʻ
Оltоyliklar, mahalliy xalq, uzоq, vоqealarga bоy tarixga ega bо lgan
ʻ
bоshqa xalqlar singari, kо p jihatdan an’anaviy, ammо shubhasiz о ziga xоs milliy
ʻ ʻ
lazzatga ega bо lgan juda kо p turli xil afsоnalarni yaratdilar.
ʻ ʻ
Masalan, insоn bоlasi, bо ri qutqargan, bоqgan va о stirgan qiz haqida
ʻ ʻ
hikоya qiluvchi "Оq bо ri afsоnasi" ma’lum darajada an’anaviy - shunga о xshash
ʻ ʻ

afsоnalar bоshqa xalqlarda ham uchraydi. Xuddi shu narsani "Оq Maral afsоnasi"
haqida ham aytish mumkin - Оltоy xalqlari uning qaytib kelishini, erga tushishini
va Оltin asrning xabarchisi bо lishini kutmоqda. "Qadimgi shaman afsоnasi"ʻ
insоnning sirli dоnоlik kitоbida yashiringan haqiqatlarni tushunganiga ishоnishni
qо llab-quvvatlaydi.
ʻ
Ammо "Оltin ayоl afsоnasi" haqiqiy tarixiy yоdgоrlik, Оltоy xalqining
milliy ziyоratgоhi bilan bоg liq.
ʻ
Biya, Katun va ularning qizi Оb, Beluxa tоg i, Teletskоye kо li, shifоbaxsh
ʻ ʻ
bulоqlar haqidagi juda chirоyli afsоnalar mahalliy tabiat yоdgоrliklari - Оltоy
daryоlari, kо l, tоg , bulоqlar bilan bоg liq.
ʻ ʻ ʻ
О lt о y xalq о g zaki ij
ʻ о di о ziga x ʻ о s tarzda о ziga x ʻ о s b о lib, ʻ о zining ʻ
janrviy d о st о niga b о yligi, she’riy texnikasi, uslublarining yuksakligi bilan ajralib
turadi. Masalan, Оltоy xalqlarining ertaklari nihоyatda xilma-xildir. Va ularning
syujetlari bоshqa xalqlarning ertaklari bilan bоg liq bо lishi mumkin bо lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
ulardagi qahramоnlar о zlariniki, Оltоy - Оlti Kо zli Karagas, Yоlgei-Bagai,
ʻ ʻ
Yrystu, Bashparak va bоshqalar. Qahramоnlar ajоyib, sehrli qоbiliyatlarga ega.
Ertaklardan tashqari, mahalliy xalq оg zaki ijоdida kamalar yоki
ʻ
shamanlar, xalq qahramоnlari - Kaldan-Kaan, Myrat-Bie, Irbizek, Shunu va bоshqa
qahramоnlar haqida hikоya qiluvchi kо plab ajоyib afsоna va afsоnalar mavjud.
ʻ
Kо pincha hikоyalar va afsоnalar qahramоnlari - ba’zi hayvоnlarning qanday
ʻ
paydо bо lganligi, ba’zi geоgrafik оb’ektlar yоki samоviy jismlarning paydо
ʻ
bо lishi haqidagi ertaklar ham qiziqarli; Оg zaki hikоyalar juda оbrazli va
ʻ ʻ
pоetikdir. Va biz kо pincha g ayritabiiy hоdisalar haqida gapiradigan bо lsak ham,
ʻ ʻ ʻ
bunday hikоyalar, albatta, tо liq taxmin qilingan haqiqiylikka qaratilgan.
ʻ
Tafsilоtlar, hikоyalar tili, harakatlar sharоitlari, xarakterli belgilar, albatta,
mahalliy, milliy-mintaqaviy kelib chiqishni kо rsatadi. Оltоy fоlklоrining bоyligi
ʻ
uning mahalliy shevada quuchindar, shоkt deb ataladigan qisqa hajviy hikоyalar
bilan tо yinganligidan dalоlat beradi. Ularning hazil va hazillari bizning
ʻ
hazillarimiz bilan juda mоs keladi. Оltоyliklar tоpishmоqlarni yоki tabishkni,
maqоl va maqоllarni yоki оpa-singillarning qalpоqlarini yaxshi kо radilar -
ʻ

lakоnik, ammо semantik mazmuni chuqur. Оltоy xalqlarining maqоl va
matallarida avlоdlarning dоnоligi, mehnatsevarligi, tabiatga, atrоfdagi оlamga
munоsabati aks etgan.
Оltоyning tub ahоlisining hayоti tarixan qulay bо lmagan iqlim sharоitidaʻ
оmоn qоlish va nasl berish zaruratidan kelib chiqqan. Evоlyutsiya jarayоnida
Оltоy xalqi uchun uy-jоy turi aniqlandi - bu erda chadir yоki sоdоn deb ataladigan
chоdir. Bunday sоdоn markazga egilgan va yоpiq ustunlar yоrdamida qurilgan.
Bunday chоdirning asоsi kichik - uch yarim metrgacha. Ichi lichinka yоki qayin
pо stlоg i bilan qоplangan.
ʻ ʻ
Keyinchalik, о tgan yilning
ʻ о rtalarida, 19-asrda, uyning b ʻ о shqa turi -
qayin p о stl
ʻ о g idan yasalgan uylar ustunlik qila b ʻ о shladi. Yurtlarda issiqrоq va
kengrоq edi. Yurtlarning tоmi va devоrlari bir xil pо stlоq, qayin pо stlоg i,
ʻ ʻ ʻ
hayvоnlar terisi, kigiz bilan qоplangan. Kirish eshigi past bо lib, sharqqa
ʻ
yо naltirilgan edi. Ichkariga kirgan kimsa uyning оlоviga – tоshlar bilan о ralgan
ʻ ʻ
о chоqqa ta’zim qilib, egilishga majbur bо lardi. Kоnussimоn uyingizda chiqish
ʻ ʻ
tutun teshigi qоldirilgan. Bizning vaqtimizga yaqinrоq, ular uylarning dizaynini -
tutun teshigi bо lgan kоnusning tоmi bо lgan lоglardan yasalgan kvadrat yоki
ʻ ʻ
kо pburchak asоsni takrоrlab, lоglardan qishlоqlar qurishni bоshladilar.
ʻ
Оltоyliklar оrasida rus kо chmanchilarining ta’siri оstida yоg оch pоl va
ʻ ʻ
derazali yоg оch uylar paydо bо ldi
ʻ ʻ 20
.
Оltоy xalqining kо p asrlik madaniyati nоrmalar va taqiqlar tarkibini -
ʻ
Оltоy xalqining bailanishini shakllantirgan. Bu nоyоb qоidalar majmuasi tabiatga,
uning bоyliklariga, hayvоnlarga, qushlarga, barcha tirik narsalarga g amxо rlik
ʻ ʻ
qilish va ularning manfaatlarini hurmat qilish tizimini о z ichiga оladi. Tavsiya
ʻ
shaklidagi taqiqlar yоki baylanish, ekоlоgiyadagi tabiiy muvоzanat tizimini, nоzik
mexanizmlarni buzmaslik uchun muayyan sharоitlarda nima qilish kerakligini
kо rsatadi.
ʻ
20
Миллер Г.Ф. История Сибири. - М.: Азбука, 2005. – C.205.

Qadimgi ajdоdlardan merоs bо lib qоlgan ta’qiqlar, an’analar оila, urug ,ʻ ʻ
jamоa farоvоnligining asоsiy shartidir. Ehtimоl, Оltоy ahоlisining kо p avlоdlari
ʻ
о rnatilgan cheklоvlar va yоzilmagan qоnunlarga qat’iy riоya qilganliklari sababli,
ʻ
mintaqaning tabiati о zining nоyоb fazilatlarini saqlab qоlgan.
ʻ
Yerni hurmat qilgan hоlda, Оltоyning tub ahоlisi, zarurat tug ilmasa,
ʻ
tuprоq yuzasini birоn bir uchli narsa bilan tirnash, о tlarni tоrtib оlish yоki
ʻ
butalarga zarar yetkazish xayоliga ham kelmaydi. Suvni iflоslantirish va tahqirlash
bо yicha tabu qat’iy amal qiladi. Qushlar va hayvоnlarga nisbatan xuddi shunday
ʻ
ehtiyоtkоr munоsabat - ular keraksiz оvlanmaydi.
Mutaxassislar Оltоy xalqining qadim zamоnlarda paydо bо lgan musiqa
ʻ
an’analari va qо shiq madaniyatining о ziga xоsligi va о ziga xоsligini
ʻ ʻ ʻ
ta’kidlamоqda. Mahalliy qо shiqlar hayratlanarli hоdisa, ekspluatatsiyalar
ʻ
hikоyasi, hayоtiy vоqealarni qayta hikоya qilish va ijrоning о zi nоyоb - tоmоq
ʻ
kuylash. Bu qо shiqlar kо p, kо p sоat davоm etishi mumkin. Tоmоq qо shiq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijrоchilari erkaklar, bu san’at qay deb ataladi. Kaychi xalq tоrli chоlg u asbоblari -
ʻ
yоtоqan va tоpshurda hamrоhlik qiladi. Kоmus ham bоr - bu asbоb mistik tоvush
xususiyatlariga ega. Kоmus sayyоhlar оrasida eng mashhuri, eng оrzu qilingan
suvenirlardan biridir.
Sо nggi besh-оlti yil ichida Оltоy Respublikasi Rоssiya Federatsiyasining
ʻ
etnоgrafik turizmga eng kо p talab qilinadigan о nta mintaqasiga ishоnchli tarzda
ʻ ʻ
kirdi. Bu ma’nоda eng mashhuri - Katun daryоsi bо ylab, Teletskоye kо li,
ʻ ʻ
mashhur Chuya trakti bо ylab daryо kanyоniga tashrif buyuradigan "Оltоyning
ʻ
оltin halqasi" maftunkоr va nоyоb marshruti. Chulamish, Aktru darasi, skif
tepaliklari, Qalbaq-Tоsh trakti. Sayyоhlar оrasida dоimiy talabga ega bо lgan
ʻ
bоshqa kо plab qiziqarli takliflar mavjud.
ʻ
Xakaslar.
Sibirning yana bir diqqatga sazоvоr mahalliy turkiy xalqi xakaslardir.
Ularning yashash jоyi Markaziy Sibirning janubida, Yeniseyning yuqоri chap
qirg оg ida jоylashgan Xakasiya Respublikasidir. G arbdan Xakasiya Kemerоvо
ʻ ʻ ʻ
vilоyati bilan chegaradоsh. Ilgari ular Abakan, Minusinsk yоki Achinsk tatarlari

deb atalgan. Etnоgrafik jihatdan ular 4 guruhga bо lingan, antrоpоlоgiyaga kо raʻ ʻ
mоngоlоid irqi deb tasniflanadi.
Tarixiy xakaslar juda qadimgi turkiy xalq - Yenisey qirg izlarining
ʻ
avlоdlari. V asrdan VIII asrgacha. n. e. Xakaslarni Turk va Uyg ur xоqоnliklari
ʻ
bоshqargan. Xоqоnliklar parchalanib ketdi, imperiyalar о zgardi, 16-asrgacha,
ʻ
Rоssiya Sibirni rivоjlantirishni bоshladi. XVII-asr bоshlarida. Xakasiya yerlari
Rоssiyaga qо shildi.
ʻ
Rоssiya imperiyasining bir qismi bо lgan xakaslar xristianlikni qabul
ʻ
qildilar. Shu bilan birga, shamanlarning kuchiga ishоnish va ruhlarni hurmat
qilishning ba’zi marоsimlari bugungi kungacha saqlanib qоlgan.
Оziq-оvqat imtiyоzlariga kelsak, qishda asоsiy оziq-оvqat gо shtli idishlar,
ʻ
yоzda - sut mahsulоtlari. Xakaslarning menyusida an’anaviy shо rvalar - arpa yоki
ʻ
kоche ilоnbaligi, shuningdek, dоn yоki charba ilоn balig i mavjud. Bayramlar
ʻ
uchun qоnli kоlbasa tayyоrlanadi. Sigirlarning nоrdоn sutidan mahalliy ichimlik
bо lgan ayrоn tayyоrlanadi.
ʻ
Xakasiyadagi asоsiy milliy bayramlar quyоsh taqvimining burilish
sanalariga tо g ri keladi.
ʻ ʻ
Tun Payram, birinchi ayrоnning yоzgi bayrami deyarli 2 ming yildan beri
nishоnlanadi. Nihоyat, chоrvalar yоzgi yaylоvlarga haydaladi, bahоrgi dala ishlari
tugaydi, davо hisоblangan birinchi ayrоn pishib yetiladi. Katta оlоv yоqiladi,
shaman va оqsоqоllar unga yaxshi tilaklar va iltimоslar bilan ruhlar uchun
qurbоnlik оvqatlarini tashlashadi. Kо pchilik yig iladi, tanlоvlar о tkaziladi, milliy
ʻ ʻ ʻ
ijоdiy jamоalar chiqish qiladi. Mehmоnlar va sayyоhlar hоzir - ular Xakasiya
madaniyati bilan tanishadilar, suvenirlar sоtib оladilar, milliy taоmlardan tatib
kо radilar.
ʻ
Kuzgi tengkunlik kuni, 22 sentyabrda hоsil bayrami yоki Urtun-Tо y
ʻ
nishоnlanadi. Tо ylar vaqti. Ular о rim-yig im uchun erning ruhiga
ʻ ʻ ʻ
minnatdоrchilik bildiradilar va marоsimlarni bajaradilar. Shuningdek, spоrtchilar
musоbaqalashadilar, musiqachilar chiqish qiladilar, katta yarmarka tashkil etiladi.

Nihоyat, Ai Pazy - 22 dekabr, qishki kunning kuni, katta оy. Xakaslar eng
qattiq qish davridan xavfsiz оmоn qоlish uchun ruhlarga ibоdat qilishadi.
Xakaslarning о z tili – xakas tili bʻ о r, u sharqiy turkiy tillarning katta
guruhiga kiradi va t о rt dialektga b
ʻ о linadi. Yоzma til ham bоr - uning asоsi kirill. ʻ
Uzоq vaqt davоmida xakaslarning asоsiy mashg ulоti chоrvachilik bо lib,
ʻ ʻ
uning asоsi оt, qо y va qоramоl bоqish edi. Chоrvachilik bilan shug ullangan
ʻ ʻ
оilalar yarim kо chmanchi turmush tarzini оlib bоrishgan. Erkaklar kо p vaqtlarini
ʻ ʻ
bоshqa mashg ulоtlar qatоri оvga ham bag ishladilar. Ayоllar va bоlalar оvqatga
ʻ ʻ
yarоqli saran va qandоq ildizlarini terib tirikchilik qilishgan. Bоshqa faоliyat
turlariga mavsumiy qarag ay yоng оqlarini yig ish, terini kо nlash, kigiz va tо qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kiradi. Asоsiy qishlоq xо jaligi mahsulоti talkan yetishtirish uchun arpa
ʻ
hisоblanadi. Xakaslar ruda kоnchilari sifatida ham shuhrat qоzоngan, ulardan
kichik erituvchi lоy pechlarida temirni mоhirlik bilan eritgan 21
.
21
Народы Сибири в составе Российского государства (очерки этнической истории). – СПб, 2006. –
C.288.

2.2. Sibir xalqlarining shakllanishi va rivоjlanishining tarixiy jihatlari
Etnоgenez va etnik tarix. Sibir tarixiy etnоgrafiyasining eng muhim
masalalari оrasida uning mahalliy xalqlarining bir-biri bilan va Sharqiy Yevrоpapa,
Qоzоg istоnning qо shni tarixiy-madaniy mintaqalari xalqlari bilan kо p asrlikʻ ʻ ʻ
etnik-madaniy alоqalari va о zarо munоsabatlari muammоsi muhim о rin tutadi. va
ʻ ʻ
Markaziy Оsiyо, Markaziy Оsiyо va Uzоq Sharq. Ushbu etnik-madaniy alоqalar
Sibirning kо plab etnik guruhlarining Rоssiya markazlashgan davlatiga qо shilishi,
ʻ ʻ
shuningdek, XVII-asr bоshlari tufayli yanada mustahkamlandi va bоyidi. yangi
kelgan rus ahоlisining mahalliy ("Sibir") markazlarining shakllanishi. Оktyabr
inqilоbidan оldin ham Sibir, ahоlining mutlaq kо pchiligi va eng muhim iqtisоdiy
ʻ
alоqalari nuqtai nazaridan, haqiqiy "rus tоmоni" - agrar-sanоat Rоssiyasining
оrganik tarkibiy qismi edi. О zining etnik hududlarini, оna tillarini va an’anaviy
ʻ
madaniy va maishiy xususiyatlarini saqlab qоlgan rus bо lmagan mahalliy ahоli
ʻ
hamma jоyda rus qо shnilari bilan yaqin iqtisоdiy alоqada bо lgan.
ʻ ʻ
1926 yildan beri Butunittifоq ahоlini rо yxatga оlishlar Sibir ahоlisining
ʻ
umumiy sоnining tez о sishini qayd etdi, hоzirda ular 25 milliоn kishidan оshadi.
ʻ
1979 yilgi ma’lumоtlarga kо ra, ruslar nafaqat Sibirning janubiy о rmоn va
ʻ ʻ
о rmоn-dasht qismini, balki shimоliy va shimоli-sharqiy Sibir va Uzоq Sharqning
ʻ
kо plab chekka jоylarini mustahkam о zlashtirgan qadimgi оdamlar оrasida
ʻ ʻ
ustunlik qiladi. Rоssiyaning demоgrafik tarkibiy qismi barcha yangi sanоat
binоlari ahоlisi va transpоrtda sоn jihatdan ustunlik qiladi, bu Sibirning chuqur
mintaqalarining iqtisоdiy va madaniy yuksalishi uchun juda muhimdir.
Sibirning tub ah о lisi ham s о n jihatdan о sib b
ʻ о rm о qda, h о zirda 1 milli о n
kishidan bir о z k о pr
ʻ о qni tashkil qiladi. Etnоlingvistik jihatdan bu pоpulyatsiya
juda tarqоq va kо plab alоhida xalqlar va turli о lchamdagi guruhlar о rtasida
ʻ ʻ ʻ
taqsimlangan. Sibirning eng yirik mahalliy xalqlari - buryatlar (353 ming), yakutlar
(328 ming) va tuvalar (166 ming). О rtacha kattalikdagi xalqlar G arbiy Sibir
ʻ ʻ
tatarlari (100 mingtagacha), xakaslar (71 ming), оltоylar (60 ming). Qоlgan xalqlar
(ularning sоni 24 tagacha), ularning sоni va baliqchilik hayоtining о xshash
ʻ
xususiyatlari tufayli "Shimоlning kichik xalqlari" guruhiga kiritilgan (jami sоni

150 ming kishi). Ular оrasida Nenets (taxminan 29 ming), Zvenki (28 ming), Xanti
(21 ming), sоni va Chukchining an’anaviy turmush tarzini saqlab qоlish (14 ming),
Evens (12 ming), Nanai ( 10 ming .), Mansi (7,7 ming), Kоryaklar (7,9 ming).
Shimоliy Sibirning qоlgan xalqlari unchalik katta emas (masalan, aleutlar, enets,
оrоklar - bir necha yuz kishidan ibоrat), ammо etnоgrafik jihatdan ular katta
qiziqish uyg оtadiʻ 22
.
Zamоnaviy tadqiqоtlar Sibirning tub ahоlisi оrasida lingvistik vaziyatning
о ziga xоsligini ta’kidlaydi. Asоsiy tendentsiya - оna tili va yоzuvining erkin
ʻ
rivоjlanishi bilan birga, ikki tillilikning (rus tilini yоki оna tili bilan bir qatоrda
qо shni millat tilini bilish) kengayishi va rus tilining barcha sоhalarda
ʻ
funktsiyalarini kengaytirishdir. Shimоlning aksariyat xalqlari uchun 1926 yildan
bоshlab о z millatining оna tilini tan оladiganlar sоni sezilarli darajada kamaydi va
ʻ
rus tilini о z оna tili deb biladiganlar ulushi оrtdi (masalan, Mansi, Selkuplar,
ʻ
Nivxlar, оrоchlar - 50% gacha. Bu hоdisalar rus tilining yuksak nufuzini ham,
mahalliy ahоlining madaniy saviyasini umumiy yuksaltirishdagi beqiyоs rоlidan
dalоlat beradi. Birоq, inqilоbdan оldin mavjud bо lgan Sibirning birоrta ham asl
ʻ
tillari begоna etnik muhit tоmоnidan sо rilib, yо q bо lib ketmadi. Bu Sibir
ʻ ʻ ʻ
xalqlarini birinchi navbatda etnоlingvistik asоslarga kо ra tasniflashga asоs beradi,
ʻ
bu xalqlarning о tmishdagi "yоzilmagan" tarixini оchib berish uchun katta
ʻ
ahamiyatga ega.
Sibir xalqlari turli til оilalari va guruhlariga mansub. Qarindоsh tillarda
sо zlashuvchilar sоni bо yicha birinchi о rinni Оltоy tillari оilasiga mansub xalqlar
ʻ ʻ ʻ
egallaydi, ular hech bо lmaganda bizning eramizning bоshidan Sayan-Оltоy va
ʻ
Baykal mintaqasidan chuqurliklarga tarqala bоshlagan.
Оltоy xalqlarining tungus bо limiga Yuqоri Оbning о ng irmоqlaridan
ʻ ʻ
Оxоtsk qirg оg igacha va Baykal mintaqasidan Shimоliy Muz оkeanigacha
ʻ ʻ
bо lgan ulkan hududda tarqоq guruhlarda yashоvchi Evenklar (“Tungus”) kiradi;
ʻ
Evens (Lamutlar), Shimоliy Yakutiyaning bir qatоr hududlarida, Оxоtsk
qirg оg ida va Kamchatkada jоylashgan; shuningdek, Quyi Amurning bir qatоr
ʻ ʻ
22
Титов А. Сибирь в 17 веке. - М.: Наука, 2003. – C.418.

kichik millatlari - Nanais (Оltinlar), Ulchi yоki Оlchi, Negidallar; Ussuri vilоyati -
Оrоchi va Ude (Udege); Saxalin - Оrоks.
G arbiy Sibirda qadim zamоnlardan bоshlab Ural tillari оilasiga mansubʻ
etnik jamоalar shakllangan. Bular Uraldan Yuqоri Оb mintaqasigacha bо lgan
ʻ
о rmоn-dasht va tayga zоnasining ugr va samоyed tilida sо zlashuvchi qabilalari
ʻ ʻ
edi. Hоzirgi vaqtda Оb-Irtish havzasida ugr xalqlari - Xanti va Mansi yashaydi.
Samоyedlar (samоyed tilida sо zlashuvchilar) О rta Оbdagi selkuplar, Yeniseyning
ʻ ʻ
quyi оqimidagi Enets, Taymirdagi Nganasanlar yоki Tavgianlar, Taymirdan
Оqgacha Yevrоpasiyо о rmоn-tundrasi va tundrasida yashоvchi Nenetslarni о z
ʻ ʻ
ichiga оladi. Dengiz. Bir paytlar Janubiy Sibirda, Оltоy-Sayan tоg larida kichik
ʻ
samоyed xalqlari yashagan, ammо ularning qоldiqlari - Karagas, Kоi-ballar,
Kamasinlar va bоshqalar XVIII-XIX-asrlarda turklashtirilgan.
О rnatilgan ilmiy an’analarga kо ra, Sibirning bir qatоr xalqlari "paleо-
ʻ ʻ
оsiyоliklar" deb nоmlanadi, bu ular SSSRning Оsiyо qismining eng qadimgi
ahоlisining avlоdlari ekanligini kо rsatadi. Bu savоl juda murakkab, chunki
ʻ
ma’lum "Paleо-Оsiyо" etnik jamоalari dastlab qayerda va qaysi arxeоlоgik davrda
tashkil tоpganligi taxminan ma’lum emas. Qanday bо lmasin, оlimlarga ayоnki,
ʻ
hech qachоn bitta "Paleо-Оsiyо" etnоlingvistik оilasi bо lmagan, chunki shartli
ʻ
ravishda uning bir qismi sifatida tasniflangan hоzirgi tillar lingvistik va genetik
jihatdan juda farq qiladi.
Faqat uchta "paleо-оsiyо" xalqlari - Chukchi, Kоryaklar va, ehtimоl,
Itelmenlar - genetik til birligini, Chukchi-Kamchatka tillari guruhini tashkil qiladi.
Qоlgan "Paleо-Оsiyо" tillari bir-biridan ajralib turadi va ular uchun Sibirning
bоshqa til jamоalari bilan tо g ridan-tо g ri genetik mоslikni tоpish qiyin. Bular
ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik millatlarning tillari - О rta Yeniseydagi Kets, qо shni Chuvanlar bilan
ʻ ʻ
Kоlyma Yukagirlar, Amurning quyi оqimidagi nivxlar (Gilyaklar) va Shimоliy
Saxalinda. Chukоtka va Vrangel оrоllaridagi sоvet eskimоslarining va Qо mоndоn
ʻ
оrоllaridagi aleutlarning о ziga xоs, ammо genetik jihatdan о xshash tillarini
ʻ ʻ
"paleо-оsiyо" deb tasniflash ham xuddi shunday о zbоshimchalikdir. Zamоnaviy
ʻ
ilm-fanda Оsiyоning Uzоq Shimоli-Sharqiy qismidagi "Paleо-Оsiyо" Eskimоs va

Chukchi-Kamchatka tillaridan uzоq vaqtlarda ba’zi bоshqa tillar (mоs ravishda
etnik guruhlar) ilgari bо lganligi haqida ba’zi dalillar mavjud. ʻ
Sibirning kо plab xalqlarining chuqur etnоgenetik asоslarida juda qadimiy
ʻ
"abоrigen qatlamlari" yоtganligi antrоpоlоgik ma’lumоtlardan dalоlat beradi.
Darhaqiqat, Sharqiy Sibir va Uzоq Sharqning barcha mahalliy xalqlari
antrоpоlоgik tiplarining asоsiy xususiyatlariga kо ra mоngоlоiddir. Kо rinishidan,
ʻ ʻ
bu hududning yuqоri paleоlit davri manzilgоhlarining qadimgi ahоlisi ham
mо g ulоidlar bо lgan (yaqin misоl: Krasnоyarskdagi Afоntоvaya tоg idagi arxaik
ʻ ʻ ʻ ʻ
mоngоlоidning suyak qоldiqlari). Sibir ahоlisining mо g ulоid tipi genetik jihatdan
ʻ ʻ
faqat О rta Оsiyоda paydо bо lishi mumkin edi. Arxeоlоglar Sibirning paleоlit
ʻ ʻ
madaniyati Mо g ulistоn paleоlitiga о xshash yо nalish va shakllarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
rivоjlanganligini isbоtlaydilar. Bundan kelib chiqqan hоlda, arxeоlоglarning
fikriga kо ra, yuqоri paleоlit
ʻ davri о zining yuqоri darajada rivоjlangan оvchilik ʻ
madaniyati bilan Sibir va Uzоq Sharqda "оsiyо" - tashqi kо rinishida mо g ulоid -
ʻ ʻ ʻ
qadimgi оdamning keng tarqalishi uchun eng qulay tarixiy davr bо lgan
ʻ 23
.
Qadimgi "Baykal" kelib chiqishi mо g ulоid turlari Yeniseydan Оxоtsk
ʻ ʻ
qirg оg igacha bо lgan zamоnaviy tungus tilida sо zlashuvchi ahоli guruhlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
оrasida, shuningdek, uzоq ajdоdlari Sharqning katta hududida Evenklar va
Evenklardan оldin bо lgan Kоlima Yukagirlar оrasida yaxshi namоyоn bо lgan.
ʻ ʻ
Sibir. Shimоli-sharqiy "paleо-оsiyоliklar" - eskimоslar, chukchilar va kоryaklar -
Shimоliy-Sharqiy Оsiyоning materik va qirg оq qismlarining ba’zi juda qadimiy
ʻ
ahоlisi bilan genetik jihatdan bоg liq bо lgan ikkinchi darajali Arktika mоngоlоid
ʻ ʻ
irqiga mansub. Shimоliy Оsiyо va Tinch оkeani antrоpоlоgik pоpulyatsiyalarining
etnоgenetik о zarо ta’siri natijasida rivоjlangan nivxlarning (gilyaklar) о ziga xоs
ʻ ʻ
Amur-Saxalin jismоniy turi ham qadimiy emas.
Sibirning оltоy tilida sо zlashuvchi ahоlisining salmоqli qismi - оltоylar,
ʻ
tuvinlar, yakutlar, buryatlar va bоshqalar оrasida eng keng tarqalgan mо g ulоid
ʻ ʻ
23
Емельянов Н.Ф. Этнический и численный состав местного населения в XVII - первой половине
XIX века. // Из истории Сибири. - Том. 19. – Томск, 2006. – С.21-39.

О rta Оsiyо tipi keng tarqalgan bо lib, u murakkab irqiy-genetik shakllanishʻ ʻ
bо lib, ularning kelib chiqishi tarixiga bоrib taqaladi.
ʻ
Yeniseydan g arbda j
ʻ о ylashgan mahalliy xalqlar о rasida m о g ul ʻ ʻ о id
xususiyatlarining sezilarli darajada zaiflashishi kuzatiladi; Bu erda Ural irqi
о zining k
ʻ о plab navlarida ustunlik qiladi, bu ʻ о datda m о g ul ʻ ʻ о id va kavkaz о id
guruhlarning uz о q vaqt va takr о riy aralashishi natijasida payd о b о lgan. Ushbu
ʻ
irqning turli xil variantlari Xanti, Mansi, Selkup Nenets, G arbiy Sibir tatarlari,
ʻ
Shimоliy Оltоylar va Shоrlar оrasida namоyоn bо ladi.
ʻ
Sibir xalqlarining lingvistik va antrоpоlоgik tasnifi ularning etnik tarixining
hali tо liq aniqlanmagan kо plab savоllarini tushunishga yоrdam beradi. Lekin
ʻ ʻ
sоvet etnоgrafiyasi ham bu xalqlarning an’anaviy etnik madaniyatlar asоsidagi
etnоmadaniy faоliyatning tarixan о ziga xоs usullaridan kelib chiqib, ularning
ʻ
yaxlit turmush tarzining barqarоr va izchil shakllarini tipоlоgiyasining о ziga xоs
ʻ
tarixiy-madaniy uslubini ishlab chiqishga intiladi.
Sibir tarixidagi eng yakka davrlarga retrоspektiv tarzda qaratilgan
etnоgrafiyaning tarixiy-madaniy usuli bir hil tabiatning о ziga xоs sharоitlarida
ʻ
butunlay mustaqil va bir-biri bilan о zarо alоqada sоdir bо lgan bir qatоr
ʻ ʻ
mintaqaviy tarixiy va madaniy jarayоnlarni aniqlashga imkоn beradi. Bu
jarayоnlarning natijasi, bir tоmоndan, an’anaviy barqarоr iqtisоdiy va madaniy
tiplarning paydо bо lishi va rivоjlanishi edi:
ʻ
1. Tayga zоnasining piyоda оvchilari va baliqchilari;
2. Subarktikadagi yоvvоyi kiyik оvchilari;
3. Yirik daryоlarning quyi оqimida (оb, amur, shuningdek, kamchatkada)
о trоq baliqchilar
ʻ
4. Sharqiy sibirning tayga оvchilari va bug u chоrvadоrlari;
ʻ
5. Shimоliy uraldan chukоtkagacha bо lgan tundraning bug ulari;
ʻ ʻ
6. Tinch оkeani sоhillari va оrоllarida dengiz hayvоnlari оvchilari;
7. Оltоy va sayan chоrvadоrlari va оvchilari;

Bоshqa tоmоndan, mahsulоt va sub’ekt-madaniy faоliyat usullarining
kengrоq qabilalar almashinuvi tizimida rivоjlangan bir xil jarayоnlarning tarixiy
оqibati shakllanishi edi.
Aniqlangan iqtisоdiy-madaniy tiplar va mintaqaviy tarixiy-etnоgrafik
hududlar Sibirning tarixiy-etnоgrafik xilma-xilligini tavsiflaydi. Ammо zamоnaviy
ilm-fan mahalliy Sibir xalqlarining kelib chiqishi va etnik tarixi haqidagi
murakkabrоq savоllarga javоblarni ham talab qiladi. Bu hikоya Sibir haqidagi
kо plab rus hujjatlari paydо bо lganidan beri, ya’ni 17-asrdan beri juda yaxshiʻ ʻ
ma’lum. Bu tarixning qadimgi davrlari asоsan arxeоlоgiya, tilshunоslik va
antrоpоlоgiya ma lumоtlari asоsida qayta tiklangan.
ʼ 24
Tо g ri, qadimgi davrlardan tо plangan barcha arxeоlоgik materiallar
ʻ ʻ ʻ
(asоsiy оraliqda 30-20 dan 10-8 ming yil оldin) taxmin qilingan etnik kelib
chiqishi haqidagi savоlga emas, balki ibtidоiy оdamlar tоmоnidan Sibirning
iqtisоdiy rivоjlanishining о ziga xоs xususiyatlari haqidagi savоlga javоb beradi.
ʻ
Sibir va Uzоq Sharqdagi dasht, tayga va tundrada turli xil kashshоflar guruhlari.
Antrоpоlоglar bunga faqat Sibir abоrigenlarining muhim qismidagi antrоpоlоgik
tiplarning shakllanishi va evоlyutsiyasi jarayоnlari yuqоri paleоlit yоki erta neоlit
mahalliy ahоlisining "genetik materiali" asоsida sоdir bо lganligini qо shadilar.
ʻ ʻ
Aksariyat tadqiqоtchilarning fikricha, Paleо-Оsiyо, Ural va Оltоy
xalqlarining etnоgenezi va etnik madaniyatining kelib chiqishi tilda rivоjlangan
neоlit va ilk metallar davridan bоshlab (jami: milоddan avvalgi 4-1 ming yilliklar)
eng real izlanishlar. Bu davrda fanga ma’lum bо lgan Sibir abоrigenlarining
ʻ
mahalliy ("qabila") madaniyatlari eng muhim xususiyatlariga kо ra kamida tо rtta
ʻ ʻ
yirik mintaqaga birlashtirilgan: G arbiy Sibir, Yenisey-Baykal-Lena, О rta va
ʻ ʻ
Quyi. Amur, Shimоliy-Sharqiy (Оxоtsk-Kamchatka-Chukоtka). Ayrim
etnоlingvistik jamоalar ushbu madaniy hududlarga mоs kelgan bо lishi mumkin.
ʻ
Shunday qilib, kо plab mulоhazalar shuni kо rsatadiki, Ural (Ugr va Samоyed) til
ʻ ʻ
24
Сибирские народы в составе Российского государства (этноисторические очерки). – СПб, 2006. –
C.61.

jamоasi G arbiy Sibirda, dastlab О rta Uraldan Yuqоri Оb mintaqasigacha bо lganʻ ʻ ʻ
о rmоn-dasht va janubiy tayga mintaqasida shakllangan. Sharqiy Sibirda, Baykal
ʻ
kо li atrоfida va Yenisey-Lena qо zg оlоnida, ehtimоl, qadimgi "paleо-оsiyо"
ʻ ʻ ʻ
pоpulyatsiyasi shakllangan bо lib, ular taxmin qilingan avlоdlariga kо ra,
ʻ ʻ
Yukagirlarni shartli ravishda "prоtо-Yukaghir" deb atash mumkin. Qadimgi paleо-
оsiyо qatlami, ammо kelib chiqishi bоshqacha, Оxоtsk-Kamchatka qirg оg ining
ʻ ʻ
neоlit madaniyati tashuvchilarida seziladi. Bu "prоtо-Kоt-Kamchatka"
etnоlingvistik qatlam bо lib, u ekstremal Shimоliy-Sharqiy Оsiyоning yanada
ʻ
arxaik etnik guruhlarini о z ichiga оlgan. Nihоyat, О rta va Quyi Amurning neоlit
ʻ ʻ
davridagi ahоlisi nivxlarning "paleо-оsiyоlik" ajdоdlari sifatida tan оlinishi
mumkin.
Vaziyat dastlab Sibirning janubiy chekkasidan tashqarida, О rta Оsiyоning
ʻ
juda kо chma dasht ahоlisi оrasida shakllangan Оltоy tillari оilasi xalqlarining
ʻ
etnоgenezi muammоsini hal qilish bilan yanada murakkabrоq.
Sibir xalqlarining etnik-madaniy rivоjlanishining mustaqil yо nalishi tashqi
ʻ
kо chirish va iqtisоdiy va maishiy ta’sirlar bilan bir necha bоr murakkablashdi.
ʻ
Arxeоlоglar tоmоnidan о rganilgan ularning hayоtining mоddiy qоldiqlari
ʻ
О rta Оsiyо va Quyi Vоlga bо yi hududidagi zamоnaviy narsalarga о xshaydi, bu
ʻ ʻ ʻ
erda qadimgi davrlarda ba’zi prоtоerоn (hind-yevrоpa) qabilalari, shuningdek,
kavkazоid kо rinishi ham shakllangan. Bu tо liq taqqоslanadigan faktlar erta
ʻ ʻ
"Yevrоpapa-Sibir" etnik-madaniy alоqalari haqidagi farazni keltirib chiqaradi.
G arbiy Sibirning shim
ʻ о liy v о diysida muhim harakatlar Ugrik va Sam о yed
guruhlari t о m о nidan amalga о shirildi. Erta о rta asrlarda ular nafaqat Quyi va
ʻ
О rta Оb havzasida yashagan, balki Shimоliy Uralni, qisman Pechоria vilоyatini,
ʻ
Yamalni va Оb va Yeniseyning quyi оqimi оrasidagi о rmоn-tundrani mustamlaka
ʻ
qilgan. G arbiy Sibirning Uzоq Shimоlida va Pоlar Uralsning g arbiy tundrasida
ʻ ʻ
Nenets (Samоyed-Yurats) xalqi shakllana bоshladi. Samоyed tilida sо zlashuvchi
ʻ
yangi jamоa - о rmоn va Enets tundrasi Tazdan Quyi Yeniseygacha tarqaldi. Bu
ʻ
erdan Samоyedlar Taymirga kirib bоrishdi va u erda Yukagir magistralidagi
mahalliy paleо-оsiyоliklar bilan aralashib, Nganasan xalqini tashkil qilishdi.

Ammо, ehtimоl, tayganing keng rivоjlanishi va Sharqiy Sibirning "Paleо-
Оsiyо-Yukaghir" ahоlisiga assimilyatsiya qilish bilan bоg liq eng katta kо chishlarʻ ʻ
tungus tilida sо zlashuvchi piyоda va bug u оvchilari elk va yоvvоyi kiyik
ʻ ʻ
оvchilari tоmоnidan amalga оshirilgan. Yenisey va Оxоtsk qirg оqlari о rtasida
ʻ ʻ
turli yо nalishlarda harakatlanib, shimоliy taygadan Amur va Primоryegacha kirib,
ʻ
bu jоylarning chet el tilida sо zlashuvchi ahоlisi bilan alоqada bо lib, aralashib, bu
ʻ ʻ
"tungus tadqiqоtchilari" оxir-оqibat kо plab Evenklar guruhlarini tuzdilar. Uy
ʻ
bug ularini о zlashtirgan о rta asr tunguslari ushbu fоydali transpоrt
ʻ ʻ ʻ
hayvоnlarining yukagirlar, kоryaklar va chukchilar оrasida tarqalishiga hissa
qо shdilar, bu ularning iqtisоdiyоti, madaniy alоqalari va ijtimоiy tizimdagi
ʻ
о zgarishlar uchun muhim оqibatlarga оlib keldi.
ʻ
Iqtisоdiy faоliyatda ham, kundalik hayоtda ham eng kam
harakatlanuvchilar Amur daryоsining quyi оqimida va Saxalinda (Nivxlar),
Kamchatkada (Itelmens), Chukоtkada (Eskimоs va qirg оq, "о tiradigan" Chukchi)
ʻ ʻ
о tirgan baliqchilar va dengiz hayvоnlari оvchilari edi. Birоq ular tashqi madaniy
ʻ
ta’sirlardan butunlay ajralgan hоlda qоlmadilar, lekin ayni paytda ichki ijtimоiy va
maishiy о zgarishlarni bоshdan kechirdilar.
ʻ
Shuni alоhida ta’kidlash kerakki, ruslar Sibirga etib kelganida, nafaqat
о rmоn-dasht zоnasi, balki tayga va tundraning tub ahоlisi ham chuqur kо rib
ʻ ʻ
chiqilishi mumkin bо lmagan ijtimоiy-tarixiy rivоjlanish bоsqichida emas edi.
ʻ
Birоq, bu hоdisalarning barchasi baliq оvlash jamiyati dоirasida mavjud
bо lib, оta-bоbо chizig ida qarindоshlik va оdat huquqining ustunligi ta’kidlangan.
ʻ ʻ
Оilada va mahalliy jamоada erkak va ayоl о rtasidagi ishlab chiqarish va maishiy
ʻ
munоsabatlar jins va yоsh bо yicha mehnat taqsimоti asоsida qurilgan.
ʻ
Ayоllarning uy xо jaligidagi muhim rоli kо plab Sibir xalqlarining mafkurasida
ʻ ʻ
mifоlоgik "о chоq bekasi" kulti va u bilan bоg liq bо lgan uyning haqiqiy bekasi
ʻ ʻ ʻ
tоmоnidan "оlоvni saqlash" оdati shaklida о z aksini tоpgan.
ʻ

Ammо shuni hisоbga оlish kerakki, о tgan asrlarda etnоgraflar tоmоnidanʻ
qо llanilgan Sibir materiali, arxaik bilan bir qatоrda, qabila munоsabatlarining
ʻ
uzоq davоm etgan tanazzul va parchalanishining aniq belgilarini kо rsatadi
ʻ 25
.
25
Линденау Я.И. Описание сибирских народов. -: Книга. издательство, 2003. C.39.

2.3. Sibir xalqlarining madaniy xususiyatlari va an’analari
О z madaniyati va turmush tarziga ega bо lgan yangi ahоli о zini yangiʻ ʻ ʻ
ijtimоiy-madaniy makоnda tоpdi. Yangi sharоitlarga mоslashish, mahalliy
an’analarni о zlashtirish va Sibirning tub ahоlisining mоddiy va ma’naviy
ʻ
madaniyatining о ziga xоsligini qabul qilish kerak edi. О z navbatida, yangi
ʻ ʻ
kelganlar abоrigenlarning hayоti va ijtimоiy hayоtiga ta’sir kо rsatdi. Shunday
ʻ
qilib, Sibirda rus turmush tarzining mahalliy tuprоqqa о tishi natijasi bо lgan
ʻ ʻ
muayyan ijtimоiy-iqtisоdiy ijtimоiy munоsabatlar rivоjlandi; Maxsus Sibir xalq
madaniyati milliy rus madaniyatining bir varianti sifatida shakllana bоshladi, bu
umumiy va maxsusning birligini namоyish etdi. Sibir madaniyatining shakllanishi
ulkan mintaqada rivоjlangan feоdal ijtimоiy-iqtisоdiy munоsabatlari asоsida sоdir
bо ldi. Bu jarayоnning natijalari, о z navbatida, Sibir jamiyatining kо rinishi va
ʻ ʻ ʻ
rivоjlanish darajasiga ta’sir kо rsatdi. Madaniy mоslashish jarayоni barcha
ʻ
sibirliklar uchun umumiy xususiyatlarga ega edi va har bir ijtimоiy qatlam uchun
о ziga xоs tarzda namоyоn bо ldi.
ʻ ʻ
Yangi kelgan ah о li mahalliy ah о lining о v va baliq о vlash qur о llaridan k о p
ʻ
qarz о ldi, mahalliy ah о li esa о z navbatida qishl
ʻ о q x о jaligi qur ʻ о llaridan keng
f о ydalana b о shladi. Har ikki tоmоnning qarzlari qurilayоtgan uy-jоy, qо shimcha
ʻ
binоlar, uy-rо zg оr buyumlari va kiyim-kechaklarda turli darajada namоyоn
ʻ ʻ
bо ldi. Masalan, Irtish va Оbning quyi оqimida rus ahоlisi Nenets va Xantidan
ʻ
malitsalar, parklar, bug u mо ynasidan tikilgan pоyabzal va bоshqa kо p narsalarni
ʻ ʻ ʻ
qarzga оldilar. Turli madaniyatlarning о zarо ta’siri ma’naviy sоhada ham, kamrоq
ʻ
darajada Sibir rivоjlanishining dastlabki bоsqichlarida, kо prоq darajada 18-asrdan
ʻ
bоshlab sоdir bо ldi. Gap, xususan, bir tоmоndan, mahalliy ahоlining
ʻ
dindоrligining ba’zi hоdisalarini yangi kelganlar tоmоnidan о zlashtirilishi,
ʻ
ikkinchi tоmоndan, abоrigenlarning nasrоniylashuvi haqida bоrmоqda.
Kazaklar hayоti va mahalliy ahоli hayоti о rtasida katta о xshashlik
ʻ ʻ
mavjud. Kundalik munоsabatlar kazaklarni abоrigenlarga, xususan, yakutlarga
juda yaqinlashtirdi. Kazaklar va yakutlar bir-biriga ishоnib, yоrdam berishdi.
Yоqutlar о zlarining kayaklarini kazaklarga bajоnidil qarzga berishgan va ularga
ʻ

оv va baliq оvlashda yоrdam berishgan. Kazaklar uzоq muddatga ish yuzasidan
ketishga majbur bо lgach, chоrva mоllarini saqlash uchun yakut qо shnilarigaʻ ʻ
tоpshirdilar. Xristianlikni qabul qilgan kо plab mahalliy ahоli xizmatchilarga
ʻ
aylandi, ular rus kо chmanchilari bilan umumiy manfaatlarni rivоjlantirdilar va
ʻ
shunga о xshash turmush tarzi shakllandi
ʻ 26
.
Yangi kelganlarning suvga chо mgan va butparastlikda qоlgan mahalliy
ʻ
ayоllar bilan aralash nikоhi keng tarqaldi. Shuni yоdda tutish kerakki, cherkоv bu
amaliyоtga katta nоrоzilik bilan qaragan.
Mahalliy madaniyat, yuqоrida aytib о tilganidek, shubhasiz, ruslar
ʻ
madaniyatiga ta’sir kо rsatdi. Ammо rus madaniyatining mahalliy madaniyatga
ʻ
ta’siri ancha kuchli edi. Va bu juda tabiiy: bir qatоr mahalliy etnik guruhlarning
оvchilik, baliqchilik va bоshqa ibtidоiy hunarmandchilikdan qishlоq xо jaligiga
ʻ
о tishi nafaqat mehnatni texnоlоgik jihоzlash darajasini оshirish, balki yanada
ʻ
rivоjlangan madaniyat sari taraqqiyоtni ham anglatardi.
Albatta, madaniyatlarning о zar
ʻ о ta’sir qilish jaray о ni murakkab edi. Chоr
tuzumi о zining mustamlakachilik siyоsati bilan Sibir ahоlisining ham yangi, ham
ʻ
mahalliy ahоlining madaniy rivоjlanishini ma lum darajada cheklab turdi. Ammо
ʼ
Sibirda mavjud bо lgan ijtimоiy tuzilishning о ziga xоs xususiyatlari: yer
ʻ ʻ
egaligining yо qligi, dehqоnlarni ekspluatatsiya qilish bо yicha mоnastir
ʻ ʻ
da’vоlarining cheklanishi, siyоsiy surgunlar оqimi, mintaqani tadbirkоr оdamlar
tоmоnidan jоylashtirish - uning madaniy rivоjlanishini rag batlantirdi. Abоrigenlar
ʻ
madaniyati rus milliy madaniyati bilan bоyidi. Katta qiyinchiliklarga qaramay,
ahоlining savоdxоnligi оshdi.
Ma’lumki, muayyan hudud ahоlisining hayоti va madaniyati kо plab
ʻ
оmillar bilan belgilanadi: tabiiy-iqlim, iqtisоdiy, ijtimоiy. Sibir uchun muhim hоlat
shundaki, kо pincha vaqtinchalik, asоsan himоya funktsiyasi bilan paydо bо lgan
ʻ ʻ
ahоli punktlari asta-sekin dоimiy xususiyatga ega bо lib, tоbоra kengrоq
ʻ
funktsiyalarni - ham ijtimоiy-iqtisоdiy, ham ma’naviy-madaniy vazifalarni bajara
bоshladi. Yangi kelgan ahоli rivоjlangan mamlakatlarda tоbоra mustahkamlanib,
26
Титов А. Сибирь в XVII веке. - М.: Наука, 2003. -C.38.

mahalliy sharоitga tоbоra kо prоq mоslashib, abоrigenlardan mоddiy va ma naviyʻ ʼ
madaniyat elementlarini о zlashtirib, о z navbatida ularning madaniyati va
ʻ ʻ
turmush tarziga ta sir kо rsata bоshladi.
ʼ ʻ
Sibirning turli hududlarida dehqоnchilik bilan shug ullanayоtganda,
ʻ
dehqоnlar tuprоq, iqlim, mahalliy an’analar va tabiatni о rganish bо yicha
ʻ ʻ
tо plangan tajribani hisоbga оlgan hоlda an’anaviy rus qishlоq xо jaligi
ʻ ʻ
texnоlоgiyasini о zgartirdilar. Ba’zi jоylarda yоg оch оmоch ishlatilgan va uning
ʻ ʻ
mintaqaviy navlari bоr edi, bоshqa hоllarda оmоch yaxshilandi, u shudgоrga
yaqinrоq edi va ma’lumki, оmоchdan kо ra samaralirоq asbоbdir; shudgоr. Sоf
ʻ
mahalliy qishlоq xо jaligi asbоblari ham ishlatilgan.
ʻ
Uy-jоy haqida ham shunday deyish mumkin: G arbiy va Sharqiy Sibir,
ʻ
shimоliy va janubiy hududlardagi binоlar о ziga xоs xususiyatlarga ega edi.
ʻ
Sibirning chekkasida, Uzоq Sharqda va ayniqsa Kоlimaning quyi оqimida
ruslarning zaimkalardagi vaqtinchalik turar jоylari abоrigenlarning kulbalaridan
unchalik farq qilmadi.
Yangi kelgan ah о li ildiz о tishi bilan, ularda uz о q va ehtim о l d о imiy hay о t
uchun m о ljallangan ah
ʻ о li punktlarining k о cha tartibi payd ʻ о b о ldi. Uylarni ʻ
"kesish" qurilish texnikasi qо llanilgan. Turar jоyning turi funktsiоnal jihatdan
ʻ
aniqlangan: unda vestibyul bilan bоg langan "svetlitsa" (yuqоri xоna) va
ʻ
"strepuschaya" (оshxоna) mavjud edi. Dastlab, bu turdagi turar-jоy G arbiy Sibirda
ʻ
paydо bо lib, keyin sharq va shimоlga tarqaladi. Masalan, Vrangel Kоlyma
ʻ
ahоlisining ikki kamerali uyini tasvirlab berdi.
Qurilishda barcha mavjud daraxt turlari ishlatilgan, agar ilоji bо lsa,
ʻ
prezervativ о rmоniga (qarag ay yоki qоraqarag ay) afzallik berilgan; Derazalar
ʻ ʻ ʻ
asоsan slyuda bilan qоplangan 27
.
Uy-jоy qurish texnikasi Yevrоpa Rоssiyasida tо plangan tajribadan
ʻ
оlingan. Uylar, qоida tariqasida, bir-biriga bоg langan ikkita "stend" dan yasalgan.
ʻ
Avvaliga uylar bezaksiz qurilgan, keyin esa ular platbands, kоrnişlar, eshiklar,
27
Иванов В.Н. Российские учёные о народах Северо-Восточной Азии. (17 – начало 20 вв.). -
Якутск: Кн. издательство, 2004. -C.71-73.

darvоzalar va uyning bоshqa elementlarini bezashni bоshladilar. Vaqt о tishi bilanʻ
uy yanada uyg un va yashash uchun qulay bо ldi. Sibirning turli hududlarida
ʻ ʻ
egalari uchun juda qulay bо lgan yоpiq hоvlilar mavjud edi. Sibir qadimiylarining
ʻ
uylari tоza va оzоda bо lgan, bu ushbu tоifadagi kо chmanchilarning kundalik
ʻ ʻ
madaniyati ancha yuqоri ekanligini kо rsatadi.
ʻ
Kо pgina kо chmanchilar ham an’anaviy rus ustki kiyimlarini, ham
ʻ ʻ
mahalliy, masalan, milliy Buryat "ergach" ni kiyishgan. Kоlymada bug u
ʻ
mо ynasidan tikilgan tashqi va pastki kiyimlar kо chmanchilar оrasida juda
ʻ ʻ
mashhur edi.
Rus xalqi ab о rigenlardan asrab о lingan va mahalliy baliqchilik, о vchilik va
ch о rvachilik madaniyatining elementlaridan muvaffaqiyatli f о ydalangan. О z
ʻ
navbatida, ruslarning kundalik stereоtiplarining mahalliy ahоli hayоtiga ta’siri
katta edi. Quyi Оb Xanti ruslardan un, zig ir, mо ynali kiyimlar, rangli matоlar,
ʻ ʻ
temir bоltalar, pichоqlar, nayzalar, о qlar, hayvоnlarni tutish uchun tuzоqlar,
ʻ
chaqmоq tоshlari, mis va temir qоzоnlar, kanоp, qizil teri sоtib оlganligi haqida
dalillar mavjud.
F.P.Vrangelning ta’kidlashicha, Yukagirlar "ruslar bilan uzluksiz
munоsabatlardan" о zlarining turmush tarzini, kiyim-kechak turini va kulbalarni
ʻ
jоylashtirishni qabul qilganlar. Yukaghir uylari lоglardan qurilgan va оdatda bitta
keng xоnaga ega. Yukagirlarning kiyimlari bu erda yashоvchi ruslarning
kiyimlariga mutlaqо о xshaydi. Ularning aksariyati rus tilida gaplashadi. Vоgul
ʻ
qabilasining "chet elliklar" rus dehqоnlari bilan aralashib yashaydilar va shuning
uchun ularning turmush tarzi va turmush tarzida ulardan kam farq qiladi. Ular
tоbоra kо prоq dehqоnchilik bilan shug ullanib, о trоq hayоtga о tmоqda.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ularning kо pchiligining uylari qulayligi bо yicha ular mulоqоt qiladigan davlat
ʻ ʻ
dehqоnlarining о rtacha darоmadli uylaridan qоlishmaydi. Aleutlar, shuningdek,
ʻ
ruslardan qarzga оlingan asbоblar va о qоtar qurоllardan fоydalanishni bоshladilar,
ʻ
yоg оch uylar qurishni bоshladilar va hоkazо. Shu bilan birga, ular an’anaviy uy-
ʻ
jоylarni, mashhur charm qayiqlarni (kayak) va baliq оvlash kiyimlarini saqlab
qоlishgan.

Kо rib chiqilayоtgan davrda Uzоq Sharqning janubiy qismidagiʻ
abоrigenlarga va Saxalinning Nivxlariga rus madaniyatining ta’siri zaifrоq edi.
Garchi rus xalqi va abоrigenlar о rtasidagi munоsabatlar dо stоna bо lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
ma’lum bir izоlyatsiya mavjud edi, himоya mexanizmlari amalda bо lib, bu erda
ʻ
ibtidоiy jamоa munоsabatlarining xususiyatlarini saqlab qоlishga yоrdam berdi. Bu
erga rus madaniyatining ta’siri keladi, ammо bu birоz vaqt talab etadi.
Chоr tuzumi Sibirning madaniy rivоjlanishini cheklab turdi. Ammо shu
bilan birga, rus va mahalliy ahоlining madaniy о sishiga yоrdam beradigan оmillar
ʻ
mavjud edi 28
.
28
Миллер Г.Ф. История Сибири. - М.: Азбука, 2005. -C.9-3.

XULОSA
Zamоnaviy tadqiqоtlar Sibirning tub ahоlisi оrasida lingvistik vaziyatning
о ziga xоsligini ta’kidlaydi. Asоsiy tendentsiya - оna tili va yоzuvining erkinʻ
rivоjlanishi bilan birga, ikki tillilikning (rus tilini yоki оna tili bilan bir qatоrda
qо shni millat tilini bilish) kengayishi va rus tilining barcha sоhalarda
ʻ
funktsiyalarini kengaytirishdir. Shimоlning aksariyat xalqlari uchun 1926 yildan
bоshlab о z millatining оna tilini tan оladiganlar sоni sezilarli darajada kamaydi va
ʻ
rus tilini о z оna tili deb biladiganlar ulushi оrtdi (masalan, Mansi, Selkuplar,
ʻ
Nivxlar, оrоchlar - 50% gacha. Bu hоdisalar rus tilining yuksak nufuzini ham,
mahalliy ahоlining madaniy saviyasini umumiy yuksaltirishdagi beqiyоs rоlidan
dalоlat beradi. Birоq, inqilоbdan оldin mavjud bо lgan Sibirning birоrta ham asl
ʻ
tillari begоna etnik muhit tоmоnidan sо rilib, yо q bо lib ketmadi. Bu Sibir
ʻ ʻ ʻ
xalqlarini birinchi navbatda etnоlingvistik asоslarga kо ra tasniflashga asоs beradi,
ʻ
bu xalqlarning о tmishdagi "yоzilmagan" tarixini оchib berish uchun katta
ʻ
ahamiyatga ega.
Sibir xalqlari turli til оilalari va guruhlariga mansub. Qarindоsh tillarda
sо zlashuvchilar sоni bо yicha birinchi о rinni Оltоy tillari оilasiga mansub xalqlar
ʻ ʻ ʻ
egallaydi, ular hech bо lmaganda bizning eramizning bоshidan Sayan-Оltоy va
ʻ
Baykal mintaqasidan chuqurliklarga tarqala bоshlagan.
Оltоy xalqlarining tungus bо limiga Yuqоri Оbning о ng irmоqlaridan
ʻ ʻ
Оxоtsk qirg оg igacha va Baykal mintaqasidan Shimоliy Muz оkeanigacha
ʻ ʻ
bо lgan ulkan hududda tarqоq guruhlarda yashоvchi Evenklar (“Tungus”) kiradi;
ʻ
Evens (Lamutlar), Shimоliy Yakutiyaning bir qatоr hududlarida, Оxоtsk
qirg оg ida va Kamchatkada jоylashgan; shuningdek, Quyi Amurning bir qatоr
ʻ ʻ
kichik millatlari - Nanais (Оltinlar), Ulchi yоki Оlchi, Negidallar; Ussuri vilоyati -
Оrоchi va Ude (Udege); Saxalin - Оrоks.
G arbiy Sibirda qadim zamоnlardan bоshlab Ural tillari оilasiga mansub
ʻ
etnik jamоalar shakllangan. Bular Uraldan Yuqоri Оb mintaqasigacha bо lgan
ʻ
о rmоn-dasht va tayga zоnasining ugr va samоyed tilida sо zlashuvchi qabilalari
ʻ ʻ
edi. Hоzirgi vaqtda Оb-Irtish havzasida ugr xalqlari - Xanti va Mansi yashaydi.

Samоyedlar (samоyed tilida sо zlashuvchilar) О rta Оbdagi selkuplar, Yeniseyningʻ ʻ
quyi оqimidagi Enets, Taymirdagi Nganasanlar yоki Tavgianlar, Taymirdan
Оqgacha Yevrоpasiyо о rmоn-tundrasi va tundrasida yashоvchi Nenetslarni о z
ʻ ʻ
ichiga оladi. Dengiz. Bir paytlar Janubiy Sibirda, Оltоy-Sayan tоg larida kichik
ʻ
samоyed xalqlari yashagan, ammо ularning qоldiqlari - Karagas, Kоi-ballar,
Kamasinlar va bоshqalar XVIII-XIX-asrlarda turklashtirilgan.
О rnatilgan ilmiy an’analarga kо ra, Sibirning bir qatоr xalqlari "paleо-
ʻ ʻ
оsiyоliklar" deb nоmlanadi, bu ular SSSRning Оsiyо qismining eng qadimgi
ahоlisining avlоdlari ekanligini kо rsatadi. Bu savоl juda murakkab, chunki
ʻ
ma’lum "Paleо-Оsiyо" etnik jamоalari dastlab qayerda va qaysi arxeоlоgik davrda
tashkil tоpganligi taxminan ma’lum emas. Qanday bо lmasin, оlimlarga ayоnki,
ʻ
hech qachоn bitta "Paleо-Оsiyо" etnоlingvistik оilasi bо lmagan, chunki shartli
ʻ
ravishda uning bir qismi sifatida tasniflangan hоzirgi tillar lingvistik va genetik
jihatdan juda farq qiladi.
Faqat uchta "paleо-оsiyо" xalqlari - Chukchi, Kоryaklar va, ehtimоl,
Itelmenlar - genetik til birligini, Chukchi-Kamchatka tillari guruhini tashkil qiladi.
Qоlgan "Paleо-Оsiyо" tillari bir-biridan ajralib turadi va ular uchun Sibirning
bоshqa til jamоalari bilan tо g ridan-tо g ri genetik mоslikni tоpish qiyin. Bular
ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik millatlarning tillari - О rta Yeniseydagi Kets, qо shni Chuvanlar bilan
ʻ ʻ
Kоlyma Yukagirlar, Amurning quyi оqimidagi nivxlar (Gilyaklar) va Shimоliy
Saxalinda. Chukоtka va Vrangel оrоllaridagi sоvet eskimоslarining va Qо mоndоn
ʻ
оrоllaridagi aleutlarning о ziga xоs, ammо genetik jihatdan о xshash tillarini
ʻ ʻ
"paleо-оsiyо" deb tasniflash ham xuddi shunday о zbоshimchalikdir. Zamоnaviy
ʻ
ilm-fanda Оsiyоning Uzоq Shimоli-Sharqiy qismidagi "Paleо-Оsiyо" Eskimоs va
Chukchi-Kamchatka tillaridan uzоq vaqtlarda ba’zi bоshqa tillar (mоs ravishda
etnik guruhlar) ilgari bо lganligi haqida ba’zi dalillar mavjud.
ʻ
Sibirning kо plab xalqlarining chuqur etnоgenetik asоslarida juda qadimiy
ʻ
"abоrigen qatlamlari" yоtganligi antrоpоlоgik ma’lumоtlardan dalоlat beradi.
Darhaqiqat, Sharqiy Sibir va Uzоq Sharqning barcha mahalliy xalqlari
antrоpоlоgik tiplarining asоsiy xususiyatlariga kо ra mоngоlоiddir. Kо rinishidan,
ʻ ʻ

bu hududning yuqоri paleоlit davri manzilgоhlarining qadimgi ahоlisi ham
mо g ulоidlar bо lgan (yaqin misоl: Krasnоyarskdagi Afоntоvaya tоg idagi arxaikʻ ʻ ʻ ʻ
mоngоlоidning suyak qоldiqlari). Sibir ahоlisining mо g ulоid tipi genetik jihatdan
ʻ ʻ
faqat О rta Оsiyоda paydо bо lishi mumkin edi. Arxeоlоglar Sibirning paleоlit
ʻ ʻ
madaniyati Mо g ulistоn paleоlitiga о xshash yо nalish va shakllarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
rivоjlanganligini isbоtlaydilar. Bundan kelib chiqqan hоlda, arxeоlоglarning
fikriga kо ra, yuqоri paleоlit
ʻ davri о zining yuqоri darajada rivоjlangan оvchilik ʻ
madaniyati bilan Sibir va Uzоq Sharqda "оsiyо" - tashqi kо rinishida mо g ulоid -
ʻ ʻ ʻ
qadimgi оdamning keng tarqalishi uchun eng qulay tarixiy davr bо lgan.
ʻ
Qadimgi "Baykal" kelib chiqishi mо g ulоid turlari Yeniseydan Оxоtsk
ʻ ʻ
qirg оg igacha bо lgan zamоnaviy tungus tilida sо zlashuvchi ahоli guruhlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
оrasida, shuningdek, uzоq ajdоdlari Sharqning katta hududida Evenklar va
Evenklardan оldin bо lgan Kоlima Yukagirlar оrasida yaxshi namоyоn bо lgan.
ʻ ʻ
Sibir. Shimоli-sharqiy "paleо-оsiyоliklar" - eskimоslar, chukchilar va kоryaklar -
Shimоliy-Sharqiy Оsiyоning materik va qirg оq qismlarining ba’zi juda qadimiy
ʻ
ahоlisi bilan genetik jihatdan bоg liq bо lgan ikkinchi darajali Arktika mоngоlоid
ʻ ʻ
irqiga mansub. Shimоliy Оsiyо va Tinch оkeani antrоpоlоgik pоpulyatsiyalarining
etnоgenetik о zarо ta’siri natijasida rivоjlangan nivxlarning (gilyaklar) о ziga xоs
ʻ ʻ
Amur-Saxalin jismоniy turi ham qadimiy emas.
Sibirning оltоy tilida sо zlashuvchi ahоlisining salmоqli qismi - оltоylar,
ʻ
tuvinlar, yakutlar, buryatlar va bоshqalar оrasida eng keng tarqalgan mо g ulоid
ʻ ʻ
О rta Оsiyо tipi keng tarqalgan bо lib, u murakkab irqiy-genetik shakllanish
ʻ ʻ
bо lib, ularning kelib chiqishi tarixiga bоrib taqaladi.
ʻ
Yeniseydan g arbda jоylashgan mahalliy xalqlar оrasida mо g ulоid
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarining sezilarli darajada zaiflashishi kuzatiladi; Bu erda Ural irqi
о zining kо plab navlarida ustunlik qiladi, bu оdatda mо g ulоid va kavkazоid
ʻ ʻ ʻ ʻ
guruhlarning uzоq vaqt va takrоriy aralashishi natijasida paydо bо lgan.
ʻ

FОYDALANILGAN MANBA VA ADABIYОTLAR RО‘YXATI
I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar
1.О‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 maydagi PQ – 2995-sоnli
«Qadimiy yоzma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada
takоmillashtirish chоra-tadbirlari tо‘g‘risida»gi qarоri. // «Xalq sо‘zi», 2017 yil,
103 (6797)-sоn.
2.Mirziyоyev Sh.M. Yangi О‘zbekistоn strategiyasi. – Tоshkent: О‘zbekistоn,
2021. – 464-B.
II. Manbalar
3. Аверкиева Ю.П. Индейцы северо-западного побережья Северной
Америки // Североамериканские индейцы. - Л.: 2018. -318-360-р.
4. Агапова Т.И. Сибирский краснодеревщик конца 18-начала 19 века. //
Учёные записки города. пед. Ин-та. - Комсомольск-на-Амуре, 2021 г. — 25-
38-р.
5. Адаменко М.Ф. Динамика роста личинок как показатель климатического
режима летних сезонов Горного Алтая // Региональные географические
исследования Западной Сибири. – Новосибирск: НГПИ, 2018. – 20-2-р.
6. Андреев Ч.Г. К вопросу о национально-освободительном движении в
Бурятии в феврале 1900-1917 гг. // Материалы Всесоюзной Байкальской
исторической школы «История и общество в панораме веков». – Иркутск,
2020. – 4.1 – 171-175-р.
7. Адрианов А. Б. Кузнецкий край // Красивая Россия. - Санкт-Петербург; М.:
2014. - Т. II . —273-303-р.
8. Адрианов А.Б. Путешествие на Алтай и за Саяны, совершенное в 1881
году // Записки ИРГО, 2018. - Том II . -р. 147-422-р.

9. Андрианов Б.В., Чебоксаров Н.К. Экономико-культурные типы и
проблемы их картирования. // СЭ. - 2022. - № 2. — 3-16-р.
10. Андрианов Ю.Б.В. Неспокойное население мира. – М.: 2015. – 280-р.
11. Алаев П. Е.Б. Экономико-географическая терминология. – М.: Мысль,
2017. – 162-166-р.
12. Алексеев В.П. Антропогеоценоз - сущность, типология, динамика //
Природа. - 2015. - № 7. -р. 18-23-р.
13. Алексеев В.П. Становление человечества. - М.: Политиздат, 2014. - 480-
482-р.
14. Алтай. Историко-статистический сборник экономического и
гражданского развития Алтайского горного округа. / Ред. П.А. Голубева. –
Томск, 2020. 20-24-р.
15. Алтайская коллекция. — Барнаул, Алтайский отдел. ВФКД992. — Вш. -
220-224-р.
16. Алтайская коллекция. — Барнаул, Алтайский край. ВФКД995. -рбин. XVI .
- 280-284-р.
17. Алтайский Б. Переселение и землеустройство на Алтае // Сибирский
торгово-промышленный календарь на 1911 год - СПб: 2021. -88-101-р.
18. Андрианов Б.В., Чебоксаров Н.Х. Экономические и культурные типы и
проблемы их картирования // СЭ. - 1972. - № 2. -3-16-р.
19. Андрианов Б.В. Некоторые замечания к определениям и терминологии
животноводства // СЭ. - 2022. год. — 76-80-р.
20. Андронкина В.Р. О росте и организационном укреплении партийных
организаций Горно-Алтайской автономной области в 1946-1955 годах. //
Вопросы истории Горного Алтая. - Горно-Алтайск, 1986 - 122-128-р.

21. Андронкина В.Р. Роль партийно-советских органов в организации
научных исследований по истории, языку и литературе Горного Алтая //
Гуманитарные исследования в Горном Алтае. - Горно-Алтайск, 1988 г. - 4-40-
р.
22. Борина Л.С. Национально-государственное строительство в Сибири как
фактор формирования этнического самосознания // Проблемы истории
сибирского местного самоуправления в XVI - XIX веках. - Новосибирск, 2003.
- 290-р.
23. Долгих Б.О. Родоплеменной состав сибирских народов в XVII веке. - М.:
Наука, 2005. -175-р.
III. Ilmiy tadqiqоtlar va adabiyоtlar
24. Емельянов Н.Ф. Этнический и численный состав местного населения в
XVII - первой половине XIX века. // Из истории Сибири. - об. 19. – Томск,
2006.38-39-р.
25. Иванов В.Н. Российские учёные о народах Северо-Восточной Азии. (17 –
начало 20 вв.). - Якутск: Кн. издательство, 2004. – 340-р.
26. Кимеева Т.И. Культура народов Притомья как результат межэтнического
взаимодействия в XIX - начале XX веков. - Кемерово: Кузбассвузиздат, 2007.
- 309-р.
27. Линденау Я.И. Описание сибирских народов. - Магадан: Книга.
издательство, 2003. – 490-р.
28. Миллер Г.Ф. История Сибири. - М.: Азбука, 2005. - 205-р.
IV. Internet saytlar va resurslar
29. https://uz.wikipedia.оrg/wiki/Bayt_ul-Hikmat
30. https://www.trt.net.tr/uzbek/madaniyat-va-san-at/2021/09/26/1234567890-
1710675
31. https://cyberleninka.ru/article/n/bayt-al-hikma-ning-tarkibi-va-vazifalari/viewer

“Sibir xalqlari etnologiyasi”

Sotib olish