Sifat nazoratining roli sohadagi firmalarning umumiy strategik tiplari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Sifat nazoratining roli sohadagi firmalarning umumiy strategik tiplari

Sotib olish

“STRATEGIK MENEJMENT“
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI FIRMALARNING
UMUMIY STRATEGIK TIPLARI
Bajardi:
Tekshirdi:

MAVZU:SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI
FIRMALARNING UMUMIY STRATEGIK TIPLARI
REJA
KIRISH…………….……………….……………….………………3
1-BOB.MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH ……6
1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar ……………6
2. Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi …………….……………….……8
2-BOB. Sanoat mahsulotining tasniflanishi…………….…………14
2.1. Mahsulotning sifatini baholash …………….……………….……...19
2.2 Mahsulot sifatini oshirish va boshqarish tizimi ……………………22
3-BOBMAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH VA TAHLIL
QILISH STATISTIK USULLARINING TIZIMLI
TAHLILI…………….…26
3.1 Sifatni tahlil qilishning statistik usullari ……………………………26
3.2.Yetti instrument usullari ……………………………………………30
XULOSA…………….……………….……………….……………….42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….……………….43
2

Kirish
Sifat nazorati bugungi global raqobat muhitida firmalarning
muvaffaqiyati va barqarorligini ta'minlashda muhim omil hisoblanadi. U
faqat ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilash va mahsulot sifatini oshirish
bilan cheklanmay, balki tashkilotning umumiy strategik maqsadlarini
qo'llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Sifat nazorati firmalarning
o‘zaro raqobatda ustunlikka ega bo‘lishi, mijozlar ehtiyojlarini samarali
qondirishi va bozor talablariga moslashishi uchun asosiy vosita
hisoblanadi.
Firmalarning strategik tiplari, jumladan, narxga yo‘naltirilgan strategiya,
differensial strategiya va innovatsion strategiyalar, sifat nazoratining
samaradorligiga bog‘liq. Narxga yo‘naltirilgan strategiyani amalga
oshiruvchi firmalar sifatni nazorat qilish orqali ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirib, mahsulotlarni raqobatbardosh narxlarda taklif
qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Differensial strategiya esa mahsulot yoki
xizmatning yuqori sifati orqali bozorning yuqori segmentlarida
mijozlarning e’tiborini qozonishga qaratilgan. Bu esa sifat nazoratining
doimiy va qat’iy amalga oshirilishini talab qiladi.
Innovatsion strategiya sifatida yangi texnologiyalarni joriy etish va
mahsulotlarni yaxshilash jarayonlarida sifat nazorati asosiy omil sifatida
ko‘riladi. Innovatsiyalar muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun sifatni boshqarish
jarayoni mahsulotning har bir bosqichida samarali amalga oshirilishi
kerak. Bu firmalarning yangi bozorlarni zabt etishida va mavjud
bozorlarda o‘z o‘rnini mustahkamlashida katta ahamiyatga ega.
3

Sifat nazorati nafaqat mijozlarni qoniqtirish, balki firmalarning ichki
jarayonlarini optimallashtirishda ham muhimdir. Sifatni boshqarish orqali
resurslar samaradorligi oshadi, nosozliklar va qayta ishlash darajasi
kamayadi, bu esa xarajatlarni kamaytirib, firmaga moliyaviy ustunlikni
ta'minlaydi. Bundan tashqari, sifat nazorati jarayonlarining samarali
amalga oshirilishi xodimlarning motivatsiyasini oshirib, ularning ishga
bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi.
Xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi firmalar uchun sifat nazorati
yanada muhimroq bo‘lib, u bozorning turli segmentlarida o‘z o‘rnini
saqlab qolish va raqobatbardoshligini ta’minlash uchun strategik vosita
hisoblanadi. ISO sertifikatlari kabi sifat standartlariga muvofiqlik, xalqaro
bozor talablari va mijozlar ishonchini qozonishda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Bu esa firmalarga global raqobatda muvaffaqiyat qozonishga
imkon beradi.
Sifat nazorati va strategik boshqaruv bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlar
bo‘lib, ular o‘zaro integratsiyalashgan holda tashkilotning uzoq muddatli
rivojlanishini ta’minlaydi. Strategik maqsadlarni amalga oshirishda sifat
nazorati asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu jarayonlar
muvaffaqiyatli boshqarilganda, firma nafaqat qisqa muddatli natijalarga,
balki barqaror rivojlanishga va raqobatbardosh ustunlikka erishadi.
Xulosa qilib aytganda, sifat nazorati firmalarning umumiy strategik
turlarini qo‘llab-quvvatlashda va amalga oshirishda hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Bu jarayon sifatni boshqarish tamoyillarini to‘g‘ri joriy
etish, xodimlarning ishtirokini ta’minlash, innovatsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash va xalqaro sifat standartlariga mos kelish orqali amalga
4

oshirilishi mumkin. Sifat nazoratining muvaffaqiyatli tashkil etilishi
firmalarning raqobatbardoshligini oshiradi, mijozlar ishonchini
mustahkamlaydi va tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga hissa
qo‘shadi.
5

1-BOB.MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH
1.1.Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar
Mahsulot deganda mehnat faoliyati jarayonining moddiylashtirilgan
natijasi tushunilib, u foydali xossalarga ega bo‘ladi, aniq ishlab chiqarish
jarayonlarida olinadi va muayyan jamoa va shaxsiy xarakterli ehtiyojlarni
qanoatlashtirishi uchun mo‘ljallanadi.
Mahsulotlar tayyor holda, aniq bozorda sotilishi uchun yaroqli yoki
tayyorlash jarayonida, ishlashda, yetishtirishda, ta’mirlashda va shunga
o‘xshashlarda bo‘lishi mumkin.
Mahsulot ta’rifi yana boshqa bir hujjat - xalqaro standart ISO 8402
(1991y) da qisqa holda keltirlgan bo‘lib, «mahsulot - faoliyat yoki jarayon
natijasi» deb ta’riflangan.
Mahsulot moddiylashtirilgan (masalan, qismlar, qayta ishlanadigan
materiallar) yoki moddiylashtirilmagan (masalan, axborot yoki tushuncha)
yoki ulaming o‘zaro uygunlashgan birikmasi bo‘lishi mumkin. Mahsulot
o‘z ichiga xizmatni ham oladi.
Mahsulotni yaratilishida, sotilishida va iste’molida yoki ishlatilishida
namoyon bo‘ladigan xolisona uning xossasi hisoblanadi.
Mahsulot ko‘pgina turli xossalarga ega bo‘lib, u yaratilishida,
sotilishida va iste’molida yoki ishlatilishida namoyon bo‘lishi mumkin.
«Ishlatilishi» atamasi shunday mahsulotga nisbatan 3 qo‘llanishi
mumkinki, bunda mahsulotdan foydalanish jarayonida u o‘z resursi
hisobiga sarflanadi.
6

«Iste’mol» atamasi shunday mahsulotga nisbatan ishlatiladiki, uning
vazifasiga ko‘ra ishlatilishida o‘zi sarflanadi.
Mahsulot xossalarini shartli ravishda oddiy va murakkab turlarga
bo‘lish mumkin.
Mahsulotning oddiy xossasiga massa, sig‘im, tezlik va boshqa
ko‘rsatkichlar kiradi.
Mahsulotning murakkab xossasiga misol sifatida buyum ishining
ishonchliligini olishimiz mumkin. Bu esa o‘z navbatida bir qator oddiy
xossalarni o‘z ichiga oladi (buzilmasligi, chidamliligi, ta’mirlanuvchanligi
va saqlanuvchanligi kabilar).
Mahsulot sifati deganda, uning vazifasiga binoan muayyan ehtiyojlarni
qanoatlantirishga yaroqliligini belgilaydigan xossalar majmuasi
tushuniladi.
Mahsulot sifati uni tashkil etuvchi buyum va materiallarning sifatiga
bog‘liq. Agar mahsulot mashinasozlik buyumlaridan tashkil topgan bo‘lsa,
mahsulotning sifatini belgilovchi, uning ayrim buyumlarining hamda bir
xillik, o‘zaro almashuvchanlik va boshqa shunday xossalarining
majmuasidan tashkil topadi.
Masalan, paxta terish mashinasining sifati, uni tashkil etuvchi
dvigatelning, shpindellarning, bolt va gaykalarning, g‘ildirak va undagi
rezina kabilarning sifatiga bog‘liq.
Mahsulot belgisi deganda mahsulotning har qanday xossalari va
holatlarining miqdoriy va sifat tavsiflari tushuniladi. Sifat belgisiga
materialning rangi, buyumning shakli, detaining sathida himoya va bezak
uchun ma’lum qoplamalaming bo‘lishi, prokatning yon tomoni (burchak,
tavr, shvellar va shunga o‘xshashlar), mahsulot detallarining biriktirish
7

usullari (payvandlash, yopishtirish, parchinlash va shunga o‘xshashlar),
sozlash usullari (qo‘lda, yarim avtomatik, avtomatik va shunga
o‘xshashlar) kiradi.
Sifat belgilari orasida mahsulot sifatini boshqarishda katta ahamiyatga
ega bo‘lgan statistik nazoratda qo‘llanuvchi muqobil belgisi bo‘lib,
faqatgina ikkita bir-birini inkor qiluvchi imkoniyatlari bo‘lishi mumkin.
Masalan, buyumlarda yaroqsizlikning borligi yoki yo‘qligi, detallarda
himoya qatlami borligi yoki yo‘qligi va shunga o‘xshashlar.
Mahsulotning miqdoriy belgisi uning parametridir. Mahsulot sifati
o‘zining ko‘rsatkich alomati bilan ifodalanadi
1.2. Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi
Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi mahsulot sifatiga kiruvchi bitta yoki bir
necha xossasining miqdoriy tavsifi, uning yaratilish va ishlatilishi yoki
iste’molidagi muayyan sharoitlarga qo‘llanilishini qurilishiga aytiladi.
Sifat ko‘rsatkichlari quyidagi asosiy talablarga javob berishlari lozim:
• Turg‘unligi;
• Rejali asosda ishlab chiqarish samaradorligini oshishiga yordam
berishi;
• Fan va texnika yutuqlarini inobatga olinishi;
• Muayyan vazifasiga ko‘ra ma’lum ehtiyojlarni qondirishga
layoqatliligi.
Vazifaviy ko‘rsatkichlar mahsulot xossalarini tavsiflaydi, ularni asosiy
vazifalarni belgilaydi, mahsulotni qo‘llash sohasini aniqlaydi. Mashina va
asbobsozlik, elektrotexnika va boshqa buyumlar uchun bu ko‘rsatkichlar
buyum tarafidan bajariladigan foydali ishni tavsiflaydi.
8

Turli xil konveyerlar uchun vazifaviy ko‘rsatkichlar, unumdorlik, yuk
uzatish masofasi va balandligi; o‘lchash asboblarida - aniqlik
ko‘rsatkichlari, o‘lchash chegarasi va shunga o‘xshashlarni tashkil etadi.
Tarkib va tuzilish ko‘rsatkichlari mahsulotdagi kimyoviy elementlarni
yoki guruhli tuzilishlar miqdorini ifodalaydi.
Tarkib va tuzilish ko‘rsatkichlariga quyidagilami misol qilish mumkin:
• Po‘latning tarkibiy komponentlarining massa ulushlari;
• Kislotalardagi turli tarkiblaming konsentratsiyasi;
• Koksdagi oltingugurtning, kulning massa ulushi;
• Oziq - ovqat va boshqa mahsulotlardagi qandning, tuzlarning massa
ulushlari kiradi.
Xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwatlarini tejab
foydalaniladigan ko‘rsatkichlari buyumning xossalarini tavsiflaydi va
uning texnikaviy takomillanish darajasini yoki ular tomonidan iste’mol
qilinayotgan xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwatlar me’yorini
ifodalaydi.
Buyumlarni tayyorlashda va ishlatishda shunday ko‘rsatkichlarga
xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwati asosiy turlarining
solishtirma sarflanishi (sifat ko‘rsatkichining asosiy o‘lchovi); moddiy
resurslardan foydalanish koeffitsiyenti, ya’ni foydali sarflanishiga nisbati
tushuniladi, foydali ish koeffitsiyenti va shunga o‘xshashlar kiradi.
Mahsulotlaming murakkab xossasini tavsiflovchi, uning ehtiyojini,
maqsadini va topshiriqga binoan berilgan vazifalarni bajarishga
mahsulotning funksional layoqatligi deb ataladi.
Mahsulotning badiiy ifodalanishini, shaklning to‘g‘riligini,
kompozitsiyaning butunligini tavsiflovchi murakkab xossa mahsulotning
estetikligi deb ataladi.
9

Mahsulotning xavfsizligi - bu uning murakkab xossasi bo‘lib, inson
uchun zararli ta’sir etish miqdorini belgilaydigan ko‘rsatkichidir.
Mahsulotning ekologikligi ham uning murakkab xossalaridan biri
hisoblanib, atrof-muhitga zararli ta’sir etish miqdorini belgilaydi.
Tayyor mahsulot o‘zining iste’moldagi bahosi va boshqalariga hamda
uning iste’mol yoki ishlatilishdagi xarajatlarning yig‘indisiga
mahsulotning iste’mol bahosi deb ataladi.
Mahsulot, ham muayyan ehtiyojga mos kelish darajasi bo‘yicha, ham shu
ehtiyojni qanoatlantirishdagi xarajatlar bo‘yicha raqobatlanuvchi
mahsulotlardan uning ajralib turishini ifodalovchi mahsulotning tavsifi
uning raqobatbardoshligi deb ataladi.
Mahsulot bozori deganda, uning sotilishida ehtiyoj va taklif orasidagi
o‘zaro muvofiqlashtirish sharoitlaridagi tizim tushuniladi. 0 ‘zaro
muvofiqlashtirish darajasi esa bozor munosabatlarini boshqarishda va
turg‘unligida mezon bo‘lib xizmat qiladi.
Marketing deganda, mahsulotning har bir hayotiy davri bosqichlarida
amalga oshiriladigan uning raqobatbardosh qilib yaratilishini va bozorda
sotilishini ta’minlaydigan faoliyat tushuniladi.
Sifat halqasi deb ataluvchi tushuncha mahsulotning butun hayotiy davrini
o‘z ichiga oluvchi (to‘liq) mujassamlashgan faoliyatdir (1.1 -rasm).
10

1.1-rasm. Mahsulot sifatini shakllantiruvchi va ta’minlovchi bosqichlar
(«Sifat halqasi»)
Sifat halqasi ehtiyojlarni aniqlashdan tortib, to ularni
qanoatlantirishning baholashgacha bo‘lgan turli bosqichlarda sifatga ta’sir
etadigan, o‘zaro bog‘langan faoliyat turlarining nazariy tushunchalar
modelidir.
Sifat ham boshqa tushunchalar singari o‘zining tizimiga egadir.
11

Sifat tizimi deganda, tashkiliy tuzilish, mas’uliyati, ish tartibi, jarayonlar,
resurslar yigindisi bo‘lib, sifatning umumiy boshqaruvining amalga
oshirilishi tushuniladi.
Belgilangan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarining nomenklaturasini
tanlash, bu ko‘rsatkichlarining qiymatlarini aniqlash va ularni asos
bo‘luvchi qiymatlar bilan taqqoslashni o‘z ichiga oluvchi ishlarning
yigindisi mahsulot sifatining darajasini baholash deb ataladi [4].
Mahsulot sifatining darajasini baholash uchun mahsulotlar ikkita
turkumga bo‘linadi:
1. Foydalanishda sarflanadigan mahsulot;
2. 0 ‘z resursini sarflaydigan mahsulot.
1 - turkum mahsulotlari vazifasi bo‘yicha foydalanish jarayonida
sarflanadi. Odatda, qayta ishlash qaytmas jarayon hisoblanadi: (xomashyo,
materiallar, yarimfabrikatlar), yoqilg‘ining yonishi, oziq - ovqat
mahsulotlarining o‘zlashtirilishi, ayrim vaqtda qaytariluvchi jarayon ham
bo‘lishi mumkin (masalan, erituvchilarni rekuperatsiya va regeneratsiyasi).
Vazifasi bo‘yicha 2 - turkum mahsulotlaridan foydalanishda, uning
resursi sarflanadi. Bu holda mahsulot texnikaviy va ma’naviy eskirishi
hisobiga foydalaniladi.
Mahsulotning ko‘rsatilgan tavsiflanishining qo‘llanishi quyidagi
amallarni bajarishda bir qator yengilliklarni yaratadi:
• Muayyan guruh mahsulotining birgina ko‘rsatkichining nomlarini
tanlashda;
• Mahsulotdan foydalanish sohasini aniqlashda;
• Bir yoki bir nechta asos bo‘luvchi namunalar sifatida tanlab olishda;
• Mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari nomlariga davlat standartlarining
tizimlarini yaratishda.
12

2-BOB. SANOAT MAHSULOTINING TASNIFLANISHI
13

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mahsulot sifatini baholash uchun ilmiy -
uslubiy ta’minlash, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi
munosabatlar mol - pul xususiyatlariga deyarli mos kelishi lozim. Buning
uchun ushbu kompleks masalalarni hal qilish lozim bo‘ladi:
• Har taraflama mahsulot sifatini tavsiflovchi xossalami va ko‘rsatkichlarni
ajratib olib, me’yoriy hujjatlarda mahsulotni va uning sifatini baholash
natijasida xolisona ifodalash;
• 0‘zaro bog‘langan sifat, miqdor va iste’moldagi narxlarni e’tiborga olgan
holda ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchilarning turli
bosqichlarda birgalikdagi mahsulot sifatini xolisona baholash;
• Mahsulot sifati hamda “sifat halqasi”ning har bir bosqichida- gi uning
texnikaviy darajasi va raqobatbardoshligi haqida hamma zarur xolisona
amaliy ma’lumotlarni olish.
Mahsulot sifatining ko‘rsatkichlari nomenklaturasining tanlab olishni
asoslash quyidagilarni inobatga olgan holda amalga oshiriladi:
Mahsulotning ishlatilishidagi sharoitlarni va vazifasini;
Iste’molchilar talablarining tahlilini;

Mahsulot sifatini tavsiflanuvchi tarkibini va tuzilishini;
Sifat ko‘rsatkichlariga bo‘lgan asosiy talablarni.
Mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni to‘rt toifaga bo‘lish mumkin:
1.Texnikaviy;
2.Tashkiliy;
14

3.Iqtisodiy;
4.Ijtimoiy.
Texnikaviy omillarga uskunalarning jihozlanish, asboblarning hamda
nazorat vositalarning, texnikaviy hujjatlaming holati; dastlabki materiallar,
yarimfabrikatlarning sifati va shunga o‘xshashlar kiradi.

Tashkiliy omillarga rejalik, bir maromda ishlash, texnikaviy xizmat va
uskunalarni ta’mirlash; materiallar, komplektlanuvchi buyumlar
jihozlanishi, asboblarning texnikaviy hujjatlar va nazorat vositalari bilan
ta’minlashganligi, ishlab chiqarish madaniyati, mehnatni ilmiy asosda
tashkil etish; ovqatlanish, ish vaqtida dam olishni tashkil etish va
boshqalar kiradi.
Iqtisodiy omillarga mehnatga haq to‘lash shakllari, oylik maoshning
miqdori; yuqori sifatli mahsulotni va ishni moddiy rag‘batlantirish,
mahsulotning yaroqsizligi uchun oylik maoshidan ushlab qolish, sifat
darajasi, tannarxi, mahsulotning bahosi va shunga o‘xshashlar kiradi.
Ijtimoiy omillarga kadrlar tanlash va joy - joyiga qo‘yish, malaka
oshirishni tashkil qilish, ilmiy - texnikaviy ijodni, ijodkorlik va
ixtirochilikni tashkil etish, turmush sharoitlari, o‘zaro munosabatlar,
jamoadagi psixologik iqlim va tarbiyaviy ishlar kiradi.
Mahsulot sifatining tashkil topishi uning hamma hayotiy bosqichlarida -
tadqiqot va loyihalash ishlarida, ishlab chiqarishda; muomalada;
iste’moldayoki ishlatilishida namoyon bo‘ladi.
Tadqiqot va loyihalash ishlari mahsulotning sifatini oshirilishida
belgilovchi o‘rinni egallaydi. Bu bosqich sifatni tashkil topishining
15

boshlanishi hisoblanib, bunga ilmiy - texnika taraqqiyotining qo‘llanishi
natijasida hamda me’yoriy hujjatlarni mahsulot ishlab chiqarish uchun uni
muomalada iste’molga yoki ishlatilishiga belgilangan iqtisodiy
ko‘rsatkichlariga rioya qilgan holda tayyorlash natijasida erishiladi [3].
Bu bosqich quyidagi tadbirlarda amalga oshiriladi:
• andozalar, sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan namunalarga yo‘naltirilgan
ilmiy-tadqiqot, tajriba - konstruktorlik va boshqa ishlarni bajarish;
• me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy qilish;
• standartlarga rioya qilinishida o‘z-o‘zini nazorat qilishni amalga oshirish;
• mahsulot sifatining darajasini istiqbollash va me’yorlash.
• Mahsulot sifatini rejalangan darajasiga erishish, turli usullarni tayyorlash
choralarini joriy qilish, sinash va nazoratga yo‘naltirilgan konstruktorlik va
texnologik tadbirlarni ishlab chiqish;
• Bizda va xorijda chiqarilayotgan shu xildagi mahsulot sifati haqidagi
axborotni tahlil qilish;
• Mahsulot sifatining ko‘rsatkichlarini va shuningdek sifat darajasini
baholashni tasniflash va aniqlash.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimlari ishlab chiqarish bosqichida
texnikaviy darajaning rivojlanishini doimo yuqori sur’atlarda bo‘lishini
ta’minlaydi. Murakkab va mas’uliyatli buyumlar uchun ishlab chiqarish
sifatini boshqarish jarayonida maxsus ish rejalari tuziladi.
16

Maxsus konstruktorlik ilmiy-tadqiqot yoki loyihalash institutlarida, sanoat
korxonalarida konstruktorlik texnologik bo‘lim (byuro) larda yangi
mahsulot namunalarni ishlab chiqish mumkin. Bunda asosiy e’tibor ushbu
buyum namunasi haqiqatan yangi bo‘lishiligigayoki ishlab chiqarishidagi
buyumlarni takomillashgan- ligiga qaratiladi.
Mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash bosqichida optimal texnologik
jarayonlarni tanlash qiyin va mas’uliyatli vazifa, chunki bu bosqichda
doimiy texnologiyaning qiyinlashish hamda ishlab chiqarishning iqtisodiy
ko‘rsatkichlarini yaxshilash zaruriyati bo‘ladi. Tayyorlash bosqichida
mahsulot sifatini oshirish korxonaning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi.
Mahsulotni ishlab chiqarish bosqichida esa quyidagi tadbirlar amalga
oshirilishi mo‘ljallanadi:
• Mahsulotni bevosita tayyorlash;
• Uskunalarning, jihozlarning, nazorat o‘lchash texnikasining sifatini
kerakli darajada bo‘lishini ta’minlash va nazorat qilish;
• Mahsulot sifatini oshirish, yaroqsizlikning oldini olish, me’yoriy
hujjatlarga mos kelmaydigan mahsulot ishlab chiqarish sabablarini bartaraf
qilish tadbirlarini tayyorlash va amalga oshirish;
• Me’yoriy hujjatlarni joriy qilish va ularga qat’iy rioya qilish;
• Korxonaga tushayotgan xomashyoning, materiallarning,
yarimfabrikatlarning va komplektlanuvchi buyumlarning kirishdagi
nazoratini o‘rnatish;
17

• Chiqarilayotgan mahsulotning ish bajarishdagi, qabuldagi va
sinashdagi nazoratini o‘rnatish;
• Tekshiruvchan nazoratga, me’yoriy hujjatlarga rioya qilish;
• Ishlatish bosqichidagi mahsulotning sifati haqidagi axborotni yig‘ish va
to‘plash, uning yaroqsizligini, u haqidagi shikoyatlarni hisobga olish va
tahlil qilish;
• Xomashyo, materiallar, yarimfabrikatlar, komplektlanuvchi
buyumlarni va tayyor mahsulotni omborlarda, korxona ichidagi
transportlarda me’yoriy hujjatlaming talablariga binoan olib yurilishini
ta’minlash va nazorat qilish;
• Belgilangan sifat darajasidagi mahsulotni ishlab chiqarishda korxonaning
xodimlarini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish.
Ishlab chiqarish birlashmalarida, korxonalarda ishlab chiqarish bosqichida
belgilangan maqsadlarga va vazifalarga erishishni mahsulot sifatini
boshqarish tizimlari ta’minlaydi.
Muomala va savdo-sotiq bosqichlarida boshqarishning yo‘nalishi
mahsulotni saqlashga, transport tashishga, sotishga belgilangan rejali
topshiriqlarga, standartlarga va texnikaviy shartlarga binoan kerakli
sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo‘ladi.
Mahsulotni transportlarda tashishda ortish va tushirish qoidalariga rioya
etilishi ko‘zda tutiladi.
Tayyor mahsulotning omborlarda saqlanishida issiqlik va boshqa noqulay
ta’sirlaridan saqlanish zarur. Bu bosqichda tayyor mahsulotning sifati
18

yuqori ravishda saqlanishi lozim va iste’molchiga belgilangan sifat
ko‘rsatkichlarida yetkazilishini sifat boshqarish tizimlari ta’minlaydi.
Bu maqsadlarga erishish uchun korxona - tayyorlovchi quyidagi
tadbirlarni amalga oshiradi:
• Iste’molchidagi buyumlaming ishlatilishini va saqlanishini va uni
iste’molchi ehtiyojlarini mos kelish darajasi haqidagi ma’lumotlarni
yig‘ish va qayta ishlash va tahlil qilish;
• Iste’molchilarni ishlatilishdagi va ta’mirlashdagi kerakli hujjatlar bilan
ta’minlash;
• Buyumlarning kafolatli ta’mirini bajarish;
• Iste’molchilarni ehtiyot qismlar, asboblar va ishlab chiqarilgan
buyumlarga tegishli narsalar bilan ta’minlash.
Sifatni har taraflama o‘z ichiga oluvchi, uning hamma tomonlarini
ta’minlovchi hamda mahsulotning barcha hayotiy bosqichlarini qamrab
oluvchi faoliyat sifat tizimlarini bildiradi. Sifatli ish marketing (bozor
tahlili va savdo - sotiq ishlari) sohasidan boshlanib, mahsulotning
ishlatilishidan hosil bo‘ladigan chiqindilardan foydalanish bosqichi bilan
yakunlanadi. Bu bosqichlarning yig‘indisini sifat halqasi (petlya
kachestva) deb atalib, uning ta’rifi esa yuqorida keltirilgan.
2.2. Mahsulotning sifatini baholash
19

Sifat tizimlarida mahsulot sifatini baholashning uslubiy asoslariga,
ayniqsa, mahsulotni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlash- tirishda alohida
talablar qo‘yiladi, bunda quyidagilar deyarli to‘liq ta’minlanadi;
• Mahsulotning iste’moldagi hamma xossalarining kompleks tahlil va
xolisona baholanishi, xavfsizliligi va ekologikligi namoyon bo‘lish
imkoniyati;
• Keltirilgan baholanishga asoslanib, iste’molchi tomonidan mahsulotning
ishlatilishdagi va ekologikligidagi xavfdan hamda mahsulot va uning
sifatini (amaldagi bozor sharoitida) noto‘g‘ri baholanish xavfidan ijtimoiy
himoya qilishga zamin yaratish.
Mahsulot sifatining darajasi baholanishining asosiy maqsadi;
• Yangi mahsulot turlarining parametrlarini asoslash;
• Mahsulotni, standartlarini, texnikaviy shartlarni ishlab chiqishda
texnikaviy topshiriqlar tayyorlash hamda yangi mahsulot uchun uning
texnikaviy darajasi kartalarini tuzish;
• Ishlab chiqariluvchi mahsulotning sinov natijalariga qarab qaror qabul
qilish;
• Mahsulotni ta’mirlash bo‘yicha qaror qabul qilish;
• Mahsulotni bozorda yetarlicha qadrlanishiga va arziydigan bahoda
sotilishiga zamin yaratish.
Mahsulot sifatining darajasini baholashda turli usullardan foydalaniladi:
differensial, kompleks, aralashgan va statistik usullar.
20

Differensial usul deb, mahsulotning birgina ko‘rsatkichidan foydalanishga
asoslangan mahsulot sifatining baholash usuliga aytiladi. Differensial usul
baholanuvchi mahsulot sifatining ko‘rsatkichiga asos bo‘luvchi
ko‘rsatkich bilan taqqoslashga asoslangan. Masalan, bir korxonadan
chiqarilayotgan uskunaning ishlash muddati 8 yilni, ikkinchi korxonada
esa bu raqam 12 yilni tashkil etadi, asos bo‘luvchi qiymat asos bo‘luvchi
qiymatga nisbatan past, ikkinchisida esa balanddir. Bu ko‘rsatkichga uning
ishlash muddatining yaxshilanishi natijasida erishilgan.
Mahsulot sifatining kompleks ko‘rsatkichlarining qo‘llanilishi- ga
asoslangan mahsulot sifatini baholash usuli - kompleks usul deb ataladi.
Masalan, avtobuslarning sifatini baholashda umumlashti- rilgan sifat
ko‘rsatkichi - bu ularning yillik unumdorligi tushuniladi.
Aralashgan usul - bu bir vaqtning ichida ham birgina ko‘rsatkichidan,
ham kompleks ko‘rsatkichlardan foydalanib mahsulotning sifati
baholanadi.
Statistik usul bilan mahsulotning sifatini baholashda matematik statistika
usullaridan foydalaniladi.
5. Mahsulot sifatini oshirish va boshqarish tizimi
Mahsulot sifatini oshirishda uni oldindan aytish, rejalashtirish va
me’yorlash muhim tadbirlardan hisoblanadi.
Mahsulot sifatini oldindan aytib berish deganda berilgan vaqtda yoki
berilgan vaqt oraligida erishilishi mumkin bo‘lgan mahsulot sifati
ko‘rsatkichlarining imkoniy qiymatlarini aniqlanishi tushuniladi. Mahsulot
21

sifatini rejalashtirish deganda mahsulotni ishlab chiqarish bo‘yicha
berilgan vaqt ichida yoki berilgan vaqt oralig‘ida kerakli sifat
ko‘rsatkichlarining qiymatlari bilan asoslangan topshiriqni belgilash
tushuniladi.
Mahsulot sifatini bir me’yorda bo‘lishini ta’minlashda mahsulot sifatini
boshqarish alohida o‘rin egallaydi.
Har qanday boshqarishning mohiyati boshqarish qarorlarini ishlab chiqish
va uni boshqaruvchi obyektda o‘z ta’sirini amalga oshirish ko‘zda tutiladi.
Mahsulot sifatini boshqarish deganda mahsulotni yaratishda uning kerakli
sifatini ta’minlash va me’yorida bo‘lib turish maqsadida amalga
oshiriladigan harakatlar majmuasi tushuniladi.
Mahsulot sifati jarayonlarning qay darajada tashkil etilganligiga ularni
qanday me’yorda ishlashiga, nazorat - o‘lchash asboblarining naqadar
tekis ishlashiga va shu jarayonlarda ishlayotgan xodimlarning malakasiga
so‘zsiz bog‘liqdir.
Boshqarish ta’siri boshqariluvchi jarayonlarni amaldagi holatini saqlash
yoki unga o‘zgartmalar kiritishdan iborat.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimi deganda boshqarish idoralari va
boshqariluvchi obyektlarning mahsulot sifatini boshqarishda moddiy-
texnika va axborot vositalari yordamida o‘zaro bog‘lanishning majmuasi
tushuniladi.
Shuning uchun bu tizim o‘zaro bog‘langan mahsulot sifatini boshqarishni
ta’minlaydigan tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarning
yig‘indisi sifatida ko‘zda tutilgan bo‘lmoqligi lozim. Boshqarishning
22

asosiy maqsadi esa mahsulot sifatini kerakli darajaga erishilishini
ta’minlash hisoblanadi.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimi o‘z tarkibiga inson jamoalarini,
texnikaviy qurilmalarni, moddiy vositalami va kuchli axborot oqimini
oladi. Mahsulot sifatini boshqarish o‘zida quyidagi boshqarish davrining
umumlashgan elementlarini mujassamlash-tiradi:
Oldindan aytib berish va rejalashtirish;
Ishlarni tashkil qilish;
0 ‘zaro muvofiqlashtirish va tartibga solish;
Faol harakatga keltirish va rag‘batlantirish;
Nazorat, hisob - kitob va tahlil qilish.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimidagi boshqarish jarayonlari 2guruhga
bo‘linadi:
1. Ishlab chiqarish tizimini deyarli yuqori darajada o‘tkazuvchi
(mahsulotning deyarli yuqori texnikaviy va sifatni yaratish va
o‘zlashtirishni ta’minlovchi);2. Ishlab chiqarish tizimidagi turg‘unlikni
ushlab turish va o‘zlashtirilgan mahsulot ishlab chiqarilishini
rejalashtiruvchi sifat darajasida ta’minlash.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayonni boshqarishning umumiy
nazariyasiga binoan quyidagi ishlardan tashkil topadi:
boshqarish rejasini ishlab chiqish;
mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish;
mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi har qanday obyekt (buyum,
arayon) ning holati haqida axborotlar olish va tahlil qilish
23

• sifatni boshqarish bo‘yicha qaror qabul qilish va obyektga

ta’sir etish usulini tayyorlash;
• ta’sir etmaydigan, boshqaruvchi ko‘rsatmalar berish;
• ta’sir etadigan boshqaruvchi ko‘rsatmalar berish natijasida obyektdagi
sifatning o‘zgarishi haqida ma’lumot olish va tahlil qilish.
Yuqorida zikr etilganlarni tushungan bo‘lsangiz, ushbu savol tug‘ilishi
tabiiy: Xo‘sh, mahsulot sifatini boshqarish haqidagi axborot qayerdan
olinadi?
Dastawal, yuqorida aytilganidek, marketing, sotuv bozorini aniqlash va uni
o‘rganish bo‘limining xodimlari tomonidan olinadi. Bunda shu mahsulotga
nisbatan bozordagi ehtiyoj va xalqning shu mahsulotga munosabati
inobatga olinadi. Bunday ma’lumotlar esa shu sohadagi ilmiy-tadqiqot va
loyihalash konstruktorlik ishlarini oldindan aytib berish hamda ishlab
chiqarish hajmini va mahsulotning sifat darajasini rejalashtirish uchun asos
bo‘ladi.
Mahsulotni ishlab chiqarish uchun shunga o‘xshash buyumlarning sifatini
hamda ularning ishlash usullari ishlatilishi va ta’mirlanishini tavsiflovchi
axborot kerak.Bu ma’lumotlar qaror qabul qilish uchun asos hisoblanib,
qaror qabul qilish natijasida boshqaruvchi idoraga o‘zining muayyan
boshqaruvchilik ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir mahsulotning har qanday
bosqichiga - ishlab chiqishga ishlatilishiga taalluqlidir.
Katta korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish sohasida
avtomatlashtirilgan tizimlar yaratilgan. EHM yordamida mehnat va
mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarga hamda me’yoriy hujjatlarga
24

nisbatan hisob-kitobiga, mahsulot ishlab chiqarishdagi yaroqsizlikning
hisob-kitobiga va tahliliga, mahsulotni ishlatilishidagi va boshqa
bosqichlardagi uni sifatining tahliliga ishlov beradi.
Hamma boshqaruvchi tizimlarga umumiylik belgilari bo‘lib - sifat
darajasiga topshiriq; bu topshiriqni yaratish va uni amalga oshirish; vaqti-
vaqti bilan sifat holatini rejalashtirilganiga nisbatan bajarilishini qiyoslash;
har qanday og‘ishlar bo‘lgan taqdirda o‘zgartirishlar kirgizish hisoblanadi
[8]. Mahsulot ishlab chiqarilishida, ayniqsa yangi mahsulot bilan
bog‘liq bo‘lsa, turli xil muammolar paydo bo‘ladi. Shu va shunga o‘xshash
muammolarni tezkorlik bilan hal qilishda mahsulot sifatini boshqarish
tizimlari va uni boshqaruvchi idoralari hal qiluvchi vazifani bajaradi.
Mahsulot sifatini oshirishda standartlashtirish faoliyatining roli kattadir,
chunki har qanday texnologik jarayonlarning bir me’yorda ishlashi, ularni
har bir bosqichida me’yoriy hujjatlarning bajarilishiga qanchalik rioya
qilinishi, jamoaning mehnat va texnologik intizomi hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.
Vazifa sifatli mahsulot ishlab chiqarish, uning sifatini turg‘unlashtirish,
yangiliklami tinmay joriy qilish, yangi bozorlarni izlab topish va uni
o‘rganish - bularning hammasi mahsulotni dunyo bozoriga olib chiqishga,
uning raqobatbardoshlik qobiliyatini oshirishga va korxonaning iqtisodiy
faoliyatini yaxshilashga imkon beradi, demak korxona o‘z navbatida sifatli
mahsulot ishlab chiqarishga kafolat beradi.
25

3-BOBMAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH VA TAHLIL
QILISH STATISTIK USULLARINING TIZIMLI TAHLILI
3.1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari 2. Yetti instrument usullari
1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari mamlakatimizda hamda chet
ellarda sifatni boshqarish sistemalarida keng qo‘llaniladi.
Statistik tahlil - bu mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni va shartlarni
tahlil qilishdir.
Sifatni nazorat qilish va tahlil qilishning ma’lumotlar manbalari bo‘lib
quyidagilar xizmat qiladi:
1) inspeksion nazorat: berilgan xomashyo, materiallarning kirish nazorati
ma’lumotlarini belgilash; tayyor mahsulotlarni belgilab qo‘yish; oraliq
nazorat ma’lumotlarini belgilash va boshqalar.
2) Ishlab chiqarish va texnologiya: jarayonni tahlil qilish ma’lumotlarini
belgilab qo‘yish; qo‘llanilayotgan operatsiyalar to‘g‘risida kundalik
ma’lumotlarni to‘plash; dastgohlarni nazorat qilish to‘g‘risidagi
ma’lumotlami (to‘g‘rilash, ta’mirlash, texnikaviy xizmat ko‘rsatish)
belgilab qo‘yish va boshqalar.
3) Xomashyo va materiallarni keltirish va mahsulotni sotish: harakatni
omborxonalar orqali ro‘yxatga olish va boshqalar.
4) Boshqarish va ish yuritish: foydani hisobga olish; qaytgan mahsulotni
hisobga olish; doimiy mijozlarga xizmat ko‘rsatishni hisobga olish;
26

sotishni hisobga olish jurnali; bozomi tahlil qilish ma’lumotlari va
boshqalar.
5) Moliyaviy operatsiyalar: debet va kreditni taqqoslash jadvali; zararlarni
hisobga olish; iqtisodiy hisoblar va boshqalar.
2. Odatda, Yaponiya korxonalarida ish o‘rinlarida ma’lumotlarni tahlil
qilish uchun maxsus, tushunish unchalik qiyin bo‘lmagan «sifatni nazorat
qilishning yetti instrumenti» deb atalgan statistik usullardan foydalaniladi.
Ushbu yetti instrument o‘z ichiga quyidagi usullarni oladi:
1. Qatlamlashtirish;

2. Grafiklar;
3. diagramma Pareto;
4. sabab-oqibat diagrammasi;
5. gistogramma;
6. sochilish diagrammasi;
7. nazorat kartalari.

Yuqorida sanab o‘tilgan «sifatni nazorat qilishning yetti instrument»i turli
muammolarni hal etishda alohida yoki turli kombinatsiyalarda qo‘llanishi
mumkin.
U yoki bu muammolarning yechilishi quyidagi sxema asosida amalga
oshiriladi:
27

1) parametrlarni o‘rnatilgan me’yorlardan farqlanishini baholash.
2) Muammoning yechilishi bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim omillarni
tanlash.
3) Muammo yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni baholash.
4) Yaroqsiz mahsulotlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan eng muhim
omillarni baholash.
5) Natijalarni tasdiqlash.
Statistik usullarni batafsil ko‘rib chiqamiz.
1. Qatlamlashtirish - eng oddiy statistik usullardan biri. Agar
chetlanishlar mahsulotni tayyorlash sharoitlari bilan bog‘liq deb faraz
qilinsa, o‘lchash ko‘rsatkichlarini alohida qatlamlar bo‘yicha, ya’ni
mashina va uskunalar bo‘yicha alohida, har bir operator bo‘yicha alohida,
xomashyo bo‘yicha alohida, brigadalar bo‘yicha, smenalar bo‘yicha ham
alohida nisbiy o‘rganilib, tahlil qilish ishlarini amalga oshiriladi.
2. Grafiklar - o‘rganilayotgan voqelikning faqatgina aniq bir vaqtdagi
holatinigina tavsiflab qolmay, balki rivojlanish tendensiyasini ham
o‘rganish imkonini beradi.
Ustunli grafiklar-mahsulot tannarxining uning turiga bog‘liqligi,
korxonaning ko‘rgan zararini ishlab chiqarilgan yaroqsiz mahsulotning
hajmiga bog‘liqligi kabi omillarni miqdoriy jihatdan ustunlarning
balandligi orqali ifodalashga asoslangan ustunli grafiklarni yasashda
28

ordinatalar o‘qi bo‘yicha miqdori; abssissa o‘qi bo‘yicha omillari
qo‘yiladi. Har bir omilga ma’lum bir ustun tegishli bo‘ladi.
6.1-rasm. Mahsulotning sotib olinishini rag‘batlantirish:
1-sifat; 2-narxning arzonlashtirilishi; 3-kafolatli muddat; 4-dizayn; 5-olib
borib berish; 6-boshqalar.
4. Aylanali grafiklar - ma’lum bir parametr ayrim qismlarining nisbatini
tavsiflash maqsadida qo‘llaniladi.
Masalan, mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning mahsulot
tannarxidagi ulushini ifodalashda yoki ayrim mahsulot turlari bo‘yicha
29

olingan daromadlarning korxonaning umumiy daromadidagi ulushini
ifodalashda qo‘llanishi mumkin.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining tarkibiy tuzilishi: 1-ishlab
chiqarish moddiy sarf-xarajatlari.
2-mehnatga to‘lanadigan haq harajatlari. 3-ijtimoiy sug‘urta xarajatlari.
4-asosiy ishlab chiqarish fondlari amortizatsiyasi. 5-ishlab chiqarish
xarakteridagi boshqa xarajatlar. 3 -Pareto diagrammasi. Firma,
korxonalar
faoliyatida diagrammalarni qo‘llash orqali hal qilinadigan juda ko‘p
muammolar yuzaga keladi. Pareto: kredit miqdorining aylanuvchanligidagi
qiyinchiliklar, buyurtmalar qabul qilishning yangi qoidalarini o‘zlashtirish,
yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, mahsulot
ishlab chiqarish bilan uning sotilishi orasidagi vaqtning cho‘zilib ketishi,
30

omborxonalarda mahsulotning turib qolishi, reklamatsiyalarning kelib
tushishi, xomashyo va materiallarning vaqtida kelib tushmasligi va
boshqalar.
Pareto diagrammasi yuqoridagilarning aksi, ya’ni ayrim sex yoki
bo‘limlarning ijobiy tajribasini butun korxonaga tatbiq etish kerak bo‘lgan
holatlarda ham qo‘llaniladi. Pareto diagrammasi yordamida erishilgan
yutuqlarning sababini aniqlab, samarali ishlash usullarini keng tatbiq etish
mumkin.
Pareto diagrammasini muhim omillarni nazorat qilishda qo‘llaganda eng
keng tarqalgan uslub - AVS-tahlili uslubidan foydalaniladi. Faraz qilaylik,
omborxonada 1000, 3000 va undan ortiq sondagi detallar bo‘lsin.
Detallami bir xilda birma-bir nazorat qilish juda ko‘p mehnat sarfini talab
qiladi va samarasiz hisoblanadi. Agar bu detallarni guruhlarga ajratsak,
masalan, omborxonadagi hamma detallarning 20-30% ini tashkil etuvchi
eng qimmat detallarga uning umumiy qiymatining 70-80% i, jami
mahsulotning 40-50% ini tashkil etuvchi eng arzon detallarga esa mahsulot
qiymatining 5-10% iginato‘g‘ri keladi.
Birinchi guruhni A, ikkinchi guruhni V deb ataymiz. Qiymati umumiy
qiymatga nisbatan 20-30 % ni tashkil etuvchi oraliq guruhni esa V deb
ataymiz. Agar omborxonadagi A guruhga tegishli mahsulotlarning sifati
kuchli nazorat qilinib, S guruhga tegishli mahsulotlar sifati yengilroq
nazorat qilinsa, mahsulot sifatini nazorat qilish samarali amalga oshirilgan
hisoblanadi.
Bunday tahlil omborxonalarni, mahsulotning sotilishi bilan bog‘liq
bo‘lgan pul miqdorini nazorat qilishda keng qo‘llaniladi.
31

Pareto diagrammasi yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning
nosozligi, omborxonalardagi detallarni nazorat qilish kabi muammolarni
hal etishda ustunli grafiklar ko‘rinishida ifodalanadi. Diagrammalami bir
necha variantda tuzish tavsiya etiladi. Ularni ketma-ket tahlil qilib, oqibat
natijada alohida Pareto diagrammasini tuzish mumkin.
Pareto diagrammasini sabab natijaviy diagramma bilan birga qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Mahsulot sifatining past bo‘lishidek juda muhim
masalani hal etishda har bir konkret defekt bo‘yicha uning mohiyatini
aniqlab olish kerak.
Bunday holatlarda imkoni boricha ko‘proq sondagi manfaatdor shaxslar
to‘planadi va mahsulot sifatsizligining asosiy sababi o‘rganiladi. Natijada,
birinchi navbatdagi e’tibomi talab qiladigan to‘rtta-beshta sabablarda
to‘xtatiladi.
Korxonaning murakkab iqtisodiy faoliyatida, uning turli bo‘linmalarida
muammolar kelib chiqishi mumkin. Ushbu muammolarni hal etishni
Pareto diagrammasini tuzishdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Ular yordamida firma faoliyatining turli sohalaridagi muammolarni tahlil
qilish mumkin.

Moliyaviy sohada: har bir mahsulot turi bo‘yicha mahsulot tannarxining
tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha foydaning tahlili; foyda foizining tahlili
va boshqalar.
32

Mahsulot sotish sohasida: mahsulot turlari bo‘yicha iste’molchilar
talabining o‘zgarishining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha sotishdan kelib
tushgan tushumning tahlili; ayrim mahsulot turlari bo‘yicha qaytgan
tovarlarning tahlili va boshqalar.
Moddiy-texnikaviy ta’minot sohasida: xomashyo va materiallar turlari
bo‘yicha maxsus tanlash holatlarining tahlili; xomashyo va materiallami
turlari bo‘yicha yetkazib berish kunlarining kechiktirilishi tahlili;
xomashyo va materiallarning omborxonalarda bekorga ushlanib turishi
hisobiga moliyaviy yo‘qotishlarning tahlili va boshqalar.
б.З.-rasmda Pareto diagrammasi ifodalangan:
a - da detallar aniq ko‘rib chiqiladi;
b - da detallardagi defektlilik holatlari als ettirilgan;

33

6.3- rasm. Detallar nomi
v - da birorta aniq defektning kelib chiqish sabablari aks ettirilgan.
6.4-rasm. Defektlar turi
Ishlab chiqarish sohasida: ish uchastkalari bo‘yicha ayrim qayta
tuzatishlar sonining tahlili; ayrim mashina va dastgohdagi nosozliklarning
tahlili; alohida haftaning kunlari bo‘yicha yaroqsiz mahsulotlar ishlab
chiqarilishi foizining tahlili; ayrim jarayonlar bo‘yicha jarayonlarning
to‘xtab qolishi holatlarining tahlili va boshqalar.
Ish yuritish sohasida: xodimlar bo‘yicha alohida kelib tushgan taklif
mulohazalar sonining tahlili; alohida taklif-mulohazalarni qayta ishlash
kunlari sonining tahlili; ayrim ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha
rejaning oshirib bajarilishi tahlili va boshqalar.
Sabab natiiaviy diagrammalar: Yaponiyada ishlab chiqarish jarayonining
birinchi liniyasiga xuddi 4M ning o‘zaro aloqasi:
34

Material-(material) О Machine-(mashina) О Man-(operator) О Method-
(metod) ko‘rinishida tushuniladi.
Sabab natijaviy diagrammasini 6.5-rasmda ifodalangan ko‘rinishda
tasvirlash mumkin. Bunday diagrammani ba’zan «baliq suyagi» deb ham
ataladi.

1-sabab omillari sistemasi;
2-materiallar;
3-ishlab chiqarishning asosiy omillari;
35

4-operator;
5-dastgohlar;
6-ishni bajarish usuli;
7-jarayon;
8-oqibat-natija;
9-sifat tavsiflari;
10-ma’lumotlar;
11-jarayon sifat tomonidan nazorat qilinadi.
6.5-rasmda sabab natijaviy diagramma sxemasi keltirilgan.
Bunda natija bo‘lib hisoblanadigan sifat tavsiflarini A, B, S va boshqa
sabablar belgilaydi.
Bu sabablar o‘z navbatida boshqa sabablarning, masalan A-Ab A2
sabablarning, V-Vi;V2 sabablarning oqibatida kelib chiqqan bo‘lishi
mumkin.
Sabablarni izlashda shuni yodda tutish muhimki, oqibat bo‘lib
hisoblanayotgan tavsiflar albatta yoyib o‘rganilishi kerak.
Ushbu barcha sabab omillari ichidan tavsiflarning yoyilishiga katta ta’sir
ko‘rsatadigan omillarni izlash-sabablarni tadqiqot qilish deb ataladi.
Sabablarni tadqiqot qilish jarayoniga «uchinchi tomon» kishilarni, ya’ni
ishga bevosita aloqasi yo‘q kishilarni ham jalb etish kerak. Chunki ular
mana shu ish sharoitiga ko‘nikib qolgan xodimlardan farqli, mahsulot
sifatsizligini keltirib chiqargan sabablarni aniq ko‘rishlari mumkin.
36

1 - sabab omillari sistemasi;
2 - omillar yoyiladi;
3 - tavsif (oqibat);
4 - tavsiflar yoyiladi.
Kishilar guruhi tomonidan amalga oshiriladigan «miya shturmi» deb
37

ataladigan tahlil eng samarali usul hisoblanadi.
Ushbu tahlilni amalga oshirishda quyidagilarga amal qilish kerak:
• guruh a’zolari tomonidan muammoning kelib chiqish sabablari
to‘g‘risidagi o‘z fikr-mulohazalarini erkin gapirishlari uchun muhitni
ta’minlash;
• bekorchi gaplarni chiqarib tashlab, omillar tahliliga asoslangan
xulosalarni e’tiborga olish;
• guruh rahbarining hech qachon o‘z fikrini birinchi bo‘lib aytmasligi;
• sabab-natijaviy diagrammalarni tuzishda sabablar orasida «boshqa
hisobga olinmagan omillar» ni ham e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir.
38

XULOSA
Sifat nazorati zamonaviy bozor sharoitida firmalarning muvaffaqiyatli
faoliyat yuritishi va raqobatbardoshligini ta’minlashda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Ushbu tizim mahsulot va xizmatlarning sifatini doimiy nazorat
qilishni tashkil etish, iste’molchilar talablarini qondirish hamda bozor
talablariga moslashish imkonini yaratadi. Sifat nazorati kompaniyalarga
raqobatchilar bilan kurashda ustunlik berib, ularni iste’molchilar uchun
ishonchli hamkor sifatida namoyon etadi.
Sifat nazorati firmalarning umumiy strategik tiplari bilan uzviy
bog‘liqdir. Mahsulot sifatini boshqarishga asoslangan strategiyalar,
innovatsion yondashuvlar va resurslarni samarali boshqarish strategiyalari
korxonaning rivojlanishiga xizmat qiladi. Har bir strategiya o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning muvaffaqiyatli qo‘llanilishi
korxonaning ichki va tashqi muhitiga bog‘liq.
Innovatsion texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari sifat nazorati
samaradorligini oshiradi. Zamonaviy uskunalar va texnologiyalar
yordamida korxonalar sifatni nazorat qilishni optimallashtirib, nuqsonlarni
kamaytirishi va mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlashi mumkin.
Shu bilan birga, sifat nazorati jarayonida inson omilining ahamiyati yuqori
bo‘lib, xodimlarning malakasi va bilimini oshirish orqali nazorat
samaradorligi ta’minlanadi.
Sifat nazorati firmalarga mijozlar ehtiyojlarini chuqur o‘rganish va ularni
qondirish imkonini beradi. Bu jarayon nafaqat iste’molchilarni qoniqtirish,
balki ularning uzoq muddatli ishonchini qozonishga yordam beradi.
39

Mijozlar ehtiyojlarini birinchi o‘ringa qo‘ygan korxonalar bozorda o‘z
mavqeini mustahkamlab, barqaror rivojlanish imkoniyatini oshiradi.
Firmalar uchun sifat nazorati strategik ahamiyatga ega bo‘lib, ularning
uzoq muddatli rivojlanish rejalarida muhim o‘rin tutadi. Sifat nazoratini
strategiyaga integratsiya qilish orqali korxonalar resurslardan samarali
foydalanib, innovatsiyalarni rivojlantirishi va bozor talablariga moslashishi
mumkin. Bu esa nafaqat korxona ichidagi jarayonlarni takomillashtirish,
balki umumiy biznes maqsadlariga erishishni ham osonlashtiradi.
Xulosa qilib aytganda, sifat nazorati firmalar faoliyatining
samaradorligini oshirish, mijozlar ehtiyojlarini qondirish va
raqobatbardoshlikni ta’minlashda markaziy ahamiyatga ega. Sifat
nazoratining to‘g‘ri tashkil etilishi korxonalarga nafaqat bugungi bozorda
muvaffaqiyat qozonish, balki uzoq muddatli barqaror rivojlanishni
ta’minlash imkonini beradi. Shu sababli, har bir firma o‘z strategik rejalari
doirasida sifat nazoratiga alohida e’tibor qaratishi zarur.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
41

1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd
edition) Mc
Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p.
2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. - 896 p.
3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage
Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p.
4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr.
A.J Strikland. 2012. - 778 p.
5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.:
ДМК пресс, 2013. - 320 с.
6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория,
исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.:
РОССПЭН, 2010. – 525 с.
7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием
региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с.
8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга
лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с.
9. www.ved.ru
10. www.Lex.uz
11. www.ziyonet.uz
42

SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI FIRMALARNING UMUMIY STRATEGIK TIPLARI kurs ishi

Sotib olish