Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Sifat nazoratining roli sohadagi firmalarning umumiy strategik tiplari

Sotib olish
“STRATEGIK MENEJMENT“ Fanidan KURS ISHI MAVZU: SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI FIRMALARNING UMUMIY STRATEGIK TIPLARI Bajardi: Tekshirdi: MAVZU:SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI FIRMALARNING UMUMIY STRATEGIK TIPLARI REJA KIRISH…………….……………….……………….………………3 1-BOB.MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH ……6 1. Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar ……………6 2. Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi …………….……………….……8 2-BOB. Sanoat mahsulotining tasniflanishi…………….…………14 2.1. Mahsulotning sifatini baholash …………….……………….……...19 2.2 Mahsulot sifatini oshirish va boshqarish tizimi ……………………22 3-BOBMAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH VA TAHLIL QILISH STATISTIK USULLARINING TIZIMLI TAHLILI…………….…26 3.1 Sifatni tahlil qilishning statistik usullari ……………………………26 3.2.Yetti instrument usullari ……………………………………………30 XULOSA…………….……………….……………….……………….42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….……………….43 2 Kirish Sifat nazorati bugungi global raqobat muhitida firmalarning muvaffaqiyati va barqarorligini ta'minlashda muhim omil hisoblanadi. U faqat ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilash va mahsulot sifatini oshirish bilan cheklanmay, balki tashkilotning umumiy strategik maqsadlarini qo'llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Sifat nazorati firmalarning o‘zaro raqobatda ustunlikka ega bo‘lishi, mijozlar ehtiyojlarini samarali qondirishi va bozor talablariga moslashishi uchun asosiy vosita hisoblanadi. Firmalarning strategik tiplari, jumladan, narxga yo‘naltirilgan strategiya, differensial strategiya va innovatsion strategiyalar, sifat nazoratining samaradorligiga bog‘liq. Narxga yo‘naltirilgan strategiyani amalga oshiruvchi firmalar sifatni nazorat qilish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib, mahsulotlarni raqobatbardosh narxlarda taklif qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Differensial strategiya esa mahsulot yoki xizmatning yuqori sifati orqali bozorning yuqori segmentlarida mijozlarning e’tiborini qozonishga qaratilgan. Bu esa sifat nazoratining doimiy va qat’iy amalga oshirilishini talab qiladi. Innovatsion strategiya sifatida yangi texnologiyalarni joriy etish va mahsulotlarni yaxshilash jarayonlarida sifat nazorati asosiy omil sifatida ko‘riladi. Innovatsiyalar muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun sifatni boshqarish jarayoni mahsulotning har bir bosqichida samarali amalga oshirilishi kerak. Bu firmalarning yangi bozorlarni zabt etishida va mavjud bozorlarda o‘z o‘rnini mustahkamlashida katta ahamiyatga ega. 3 Sifat nazorati nafaqat mijozlarni qoniqtirish, balki firmalarning ichki jarayonlarini optimallashtirishda ham muhimdir. Sifatni boshqarish orqali resurslar samaradorligi oshadi, nosozliklar va qayta ishlash darajasi kamayadi, bu esa xarajatlarni kamaytirib, firmaga moliyaviy ustunlikni ta'minlaydi. Bundan tashqari, sifat nazorati jarayonlarining samarali amalga oshirilishi xodimlarning motivatsiyasini oshirib, ularning ishga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi firmalar uchun sifat nazorati yanada muhimroq bo‘lib, u bozorning turli segmentlarida o‘z o‘rnini saqlab qolish va raqobatbardoshligini ta’minlash uchun strategik vosita hisoblanadi. ISO sertifikatlari kabi sifat standartlariga muvofiqlik, xalqaro bozor talablari va mijozlar ishonchini qozonishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu esa firmalarga global raqobatda muvaffaqiyat qozonishga imkon beradi. Sifat nazorati va strategik boshqaruv bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlar bo‘lib, ular o‘zaro integratsiyalashgan holda tashkilotning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlaydi. Strategik maqsadlarni amalga oshirishda sifat nazorati asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu jarayonlar muvaffaqiyatli boshqarilganda, firma nafaqat qisqa muddatli natijalarga, balki barqaror rivojlanishga va raqobatbardosh ustunlikka erishadi. Xulosa qilib aytganda, sifat nazorati firmalarning umumiy strategik turlarini qo‘llab-quvvatlashda va amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu jarayon sifatni boshqarish tamoyillarini to‘g‘ri joriy etish, xodimlarning ishtirokini ta’minlash, innovatsiyalarni qo‘llab- quvvatlash va xalqaro sifat standartlariga mos kelish orqali amalga 4 oshirilishi mumkin. Sifat nazoratining muvaffaqiyatli tashkil etilishi firmalarning raqobatbardoshligini oshiradi, mijozlar ishonchini mustahkamlaydi va tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga hissa qo‘shadi. 5 1-BOB.MAHSULOT SIFATI VA SIFATNI BOSHQARISH 1.1.Mahsulot va uning sifati haqida umumiy tushunchalar Mahsulot deganda mehnat faoliyati jarayonining moddiylashtirilgan natijasi tushunilib, u foydali xossalarga ega bo‘ladi, aniq ishlab chiqarish jarayonlarida olinadi va muayyan jamoa va shaxsiy xarakterli ehtiyojlarni qanoatlashtirishi uchun mo‘ljallanadi. Mahsulotlar tayyor holda, aniq bozorda sotilishi uchun yaroqli yoki tayyorlash jarayonida, ishlashda, yetishtirishda, ta’mirlashda va shunga o‘xshashlarda bo‘lishi mumkin. Mahsulot ta’rifi yana boshqa bir hujjat - xalqaro standart ISO 8402 (1991y) da qisqa holda keltirlgan bo‘lib, «mahsulot - faoliyat yoki jarayon natijasi» deb ta’riflangan. Mahsulot moddiylashtirilgan (masalan, qismlar, qayta ishlanadigan materiallar) yoki moddiylashtirilmagan (masalan, axborot yoki tushuncha) yoki ulaming o‘zaro uygunlashgan birikmasi bo‘lishi mumkin. Mahsulot o‘z ichiga xizmatni ham oladi. Mahsulotni yaratilishida, sotilishida va iste’molida yoki ishlatilishida namoyon bo‘ladigan xolisona uning xossasi hisoblanadi. Mahsulot ko‘pgina turli xossalarga ega bo‘lib, u yaratilishida, sotilishida va iste’molida yoki ishlatilishida namoyon bo‘lishi mumkin. «Ishlatilishi» atamasi shunday mahsulotga nisbatan 3 qo‘llanishi mumkinki, bunda mahsulotdan foydalanish jarayonida u o‘z resursi hisobiga sarflanadi. 6 «Iste’mol» atamasi shunday mahsulotga nisbatan ishlatiladiki, uning vazifasiga ko‘ra ishlatilishida o‘zi sarflanadi. Mahsulot xossalarini shartli ravishda oddiy va murakkab turlarga bo‘lish mumkin. Mahsulotning oddiy xossasiga massa, sig‘im, tezlik va boshqa ko‘rsatkichlar kiradi. Mahsulotning murakkab xossasiga misol sifatida buyum ishining ishonchliligini olishimiz mumkin. Bu esa o‘z navbatida bir qator oddiy xossalarni o‘z ichiga oladi (buzilmasligi, chidamliligi, ta’mirlanuvchanligi va saqlanuvchanligi kabilar). Mahsulot sifati deganda, uning vazifasiga binoan muayyan ehtiyojlarni qanoatlantirishga yaroqliligini belgilaydigan xossalar majmuasi tushuniladi. Mahsulot sifati uni tashkil etuvchi buyum va materiallarning sifatiga bog‘liq. Agar mahsulot mashinasozlik buyumlaridan tashkil topgan bo‘lsa, mahsulotning sifatini belgilovchi, uning ayrim buyumlarining hamda bir xillik, o‘zaro almashuvchanlik va boshqa shunday xossalarining majmuasidan tashkil topadi. Masalan, paxta terish mashinasining sifati, uni tashkil etuvchi dvigatelning, shpindellarning, bolt va gaykalarning, g‘ildirak va undagi rezina kabilarning sifatiga bog‘liq. Mahsulot belgisi deganda mahsulotning har qanday xossalari va holatlarining miqdoriy va sifat tavsiflari tushuniladi. Sifat belgisiga materialning rangi, buyumning shakli, detaining sathida himoya va bezak uchun ma’lum qoplamalaming bo‘lishi, prokatning yon tomoni (burchak, tavr, shvellar va shunga o‘xshashlar), mahsulot detallarining biriktirish 7 usullari (payvandlash, yopishtirish, parchinlash va shunga o‘xshashlar), sozlash usullari (qo‘lda, yarim avtomatik, avtomatik va shunga o‘xshashlar) kiradi. Sifat belgilari orasida mahsulot sifatini boshqarishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan statistik nazoratda qo‘llanuvchi muqobil belgisi bo‘lib, faqatgina ikkita bir-birini inkor qiluvchi imkoniyatlari bo‘lishi mumkin. Masalan, buyumlarda yaroqsizlikning borligi yoki yo‘qligi, detallarda himoya qatlami borligi yoki yo‘qligi va shunga o‘xshashlar. Mahsulotning miqdoriy belgisi uning parametridir. Mahsulot sifati o‘zining ko‘rsatkich alomati bilan ifodalanadi 1.2. Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi Mahsulot sifatining ko‘rsatkichi mahsulot sifatiga kiruvchi bitta yoki bir necha xossasining miqdoriy tavsifi, uning yaratilish va ishlatilishi yoki iste’molidagi muayyan sharoitlarga qo‘llanilishini qurilishiga aytiladi. Sifat ko‘rsatkichlari quyidagi asosiy talablarga javob berishlari lozim: • Turg‘unligi; • Rejali asosda ishlab chiqarish samaradorligini oshishiga yordam berishi; • Fan va texnika yutuqlarini inobatga olinishi; • Muayyan vazifasiga ko‘ra ma’lum ehtiyojlarni qondirishga layoqatliligi. Vazifaviy ko‘rsatkichlar mahsulot xossalarini tavsiflaydi, ularni asosiy vazifalarni belgilaydi, mahsulotni qo‘llash sohasini aniqlaydi. Mashina va asbobsozlik, elektrotexnika va boshqa buyumlar uchun bu ko‘rsatkichlar buyum tarafidan bajariladigan foydali ishni tavsiflaydi. 8 Turli xil konveyerlar uchun vazifaviy ko‘rsatkichlar, unumdorlik, yuk uzatish masofasi va balandligi; o‘lchash asboblarida - aniqlik ko‘rsatkichlari, o‘lchash chegarasi va shunga o‘xshashlarni tashkil etadi. Tarkib va tuzilish ko‘rsatkichlari mahsulotdagi kimyoviy elementlarni yoki guruhli tuzilishlar miqdorini ifodalaydi. Tarkib va tuzilish ko‘rsatkichlariga quyidagilami misol qilish mumkin: • Po‘latning tarkibiy komponentlarining massa ulushlari; • Kislotalardagi turli tarkiblaming konsentratsiyasi; • Koksdagi oltingugurtning, kulning massa ulushi; • Oziq - ovqat va boshqa mahsulotlardagi qandning, tuzlarning massa ulushlari kiradi. Xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwatlarini tejab foydalaniladigan ko‘rsatkichlari buyumning xossalarini tavsiflaydi va uning texnikaviy takomillanish darajasini yoki ular tomonidan iste’mol qilinayotgan xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwatlar me’yorini ifodalaydi. Buyumlarni tayyorlashda va ishlatishda shunday ko‘rsatkichlarga xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va elektr quwati asosiy turlarining solishtirma sarflanishi (sifat ko‘rsatkichining asosiy o‘lchovi); moddiy resurslardan foydalanish koeffitsiyenti, ya’ni foydali sarflanishiga nisbati tushuniladi, foydali ish koeffitsiyenti va shunga o‘xshashlar kiradi. Mahsulotlaming murakkab xossasini tavsiflovchi, uning ehtiyojini, maqsadini va topshiriqga binoan berilgan vazifalarni bajarishga mahsulotning funksional layoqatligi deb ataladi. Mahsulotning badiiy ifodalanishini, shaklning to‘g‘riligini, kompozitsiyaning butunligini tavsiflovchi murakkab xossa mahsulotning estetikligi deb ataladi. 9 Mahsulotning xavfsizligi - bu uning murakkab xossasi bo‘lib, inson uchun zararli ta’sir etish miqdorini belgilaydigan ko‘rsatkichidir. Mahsulotning ekologikligi ham uning murakkab xossalaridan biri hisoblanib, atrof-muhitga zararli ta’sir etish miqdorini belgilaydi. Tayyor mahsulot o‘zining iste’moldagi bahosi va boshqalariga hamda uning iste’mol yoki ishlatilishdagi xarajatlarning yig‘indisiga mahsulotning iste’mol bahosi deb ataladi. Mahsulot, ham muayyan ehtiyojga mos kelish darajasi bo‘yicha, ham shu ehtiyojni qanoatlantirishdagi xarajatlar bo‘yicha raqobatlanuvchi mahsulotlardan uning ajralib turishini ifodalovchi mahsulotning tavsifi uning raqobatbardoshligi deb ataladi. Mahsulot bozori deganda, uning sotilishida ehtiyoj va taklif orasidagi o‘zaro muvofiqlashtirish sharoitlaridagi tizim tushuniladi. 0 ‘zaro muvofiqlashtirish darajasi esa bozor munosabatlarini boshqarishda va turg‘unligida mezon bo‘lib xizmat qiladi. Marketing deganda, mahsulotning har bir hayotiy davri bosqichlarida amalga oshiriladigan uning raqobatbardosh qilib yaratilishini va bozorda sotilishini ta’minlaydigan faoliyat tushuniladi. Sifat halqasi deb ataluvchi tushuncha mahsulotning butun hayotiy davrini o‘z ichiga oluvchi (to‘liq) mujassamlashgan faoliyatdir (1.1 -rasm). 10 1.1-rasm. Mahsulot sifatini shakllantiruvchi va ta’minlovchi bosqichlar («Sifat halqasi») Sifat halqasi ehtiyojlarni aniqlashdan tortib, to ularni qanoatlantirishning baholashgacha bo‘lgan turli bosqichlarda sifatga ta’sir etadigan, o‘zaro bog‘langan faoliyat turlarining nazariy tushunchalar modelidir. Sifat ham boshqa tushunchalar singari o‘zining tizimiga egadir. 11 Sifat tizimi deganda, tashkiliy tuzilish, mas’uliyati, ish tartibi, jarayonlar, resurslar yigindisi bo‘lib, sifatning umumiy boshqaruvining amalga oshirilishi tushuniladi. Belgilangan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarining nomenklaturasini tanlash, bu ko‘rsatkichlarining qiymatlarini aniqlash va ularni asos bo‘luvchi qiymatlar bilan taqqoslashni o‘z ichiga oluvchi ishlarning yigindisi mahsulot sifatining darajasini baholash deb ataladi [4]. Mahsulot sifatining darajasini baholash uchun mahsulotlar ikkita turkumga bo‘linadi: 1. Foydalanishda sarflanadigan mahsulot; 2. 0 ‘z resursini sarflaydigan mahsulot. 1 - turkum mahsulotlari vazifasi bo‘yicha foydalanish jarayonida sarflanadi. Odatda, qayta ishlash qaytmas jarayon hisoblanadi: (xomashyo, materiallar, yarimfabrikatlar), yoqilg‘ining yonishi, oziq - ovqat mahsulotlarining o‘zlashtirilishi, ayrim vaqtda qaytariluvchi jarayon ham bo‘lishi mumkin (masalan, erituvchilarni rekuperatsiya va regeneratsiyasi). Vazifasi bo‘yicha 2 - turkum mahsulotlaridan foydalanishda, uning resursi sarflanadi. Bu holda mahsulot texnikaviy va ma’naviy eskirishi hisobiga foydalaniladi. Mahsulotning ko‘rsatilgan tavsiflanishining qo‘llanishi quyidagi amallarni bajarishda bir qator yengilliklarni yaratadi: • Muayyan guruh mahsulotining birgina ko‘rsatkichining nomlarini tanlashda; • Mahsulotdan foydalanish sohasini aniqlashda; • Bir yoki bir nechta asos bo‘luvchi namunalar sifatida tanlab olishda; • Mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari nomlariga davlat standartlarining tizimlarini yaratishda. 12 2-BOB. SANOAT MAHSULOTINING TASNIFLANISHI 13 Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mahsulot sifatini baholash uchun ilmiy - uslubiy ta’minlash, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi munosabatlar mol - pul xususiyatlariga deyarli mos kelishi lozim. Buning uchun ushbu kompleks masalalarni hal qilish lozim bo‘ladi: • Har taraflama mahsulot sifatini tavsiflovchi xossalami va ko‘rsatkichlarni ajratib olib, me’yoriy hujjatlarda mahsulotni va uning sifatini baholash natijasida xolisona ifodalash; • 0‘zaro bog‘langan sifat, miqdor va iste’moldagi narxlarni e’tiborga olgan holda ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste’molchilarning turli bosqichlarda birgalikdagi mahsulot sifatini xolisona baholash; • Mahsulot sifati hamda “sifat halqasi”ning har bir bosqichida- gi uning texnikaviy darajasi va raqobatbardoshligi haqida hamma zarur xolisona amaliy ma’lumotlarni olish. Mahsulot sifatining ko‘rsatkichlari nomenklaturasining tanlab olishni asoslash quyidagilarni inobatga olgan holda amalga oshiriladi: Mahsulotning ishlatilishidagi sharoitlarni va vazifasini; Iste’molchilar talablarining tahlilini; Mahsulot sifatini tavsiflanuvchi tarkibini va tuzilishini; Sifat ko‘rsatkichlariga bo‘lgan asosiy talablarni. Mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni to‘rt toifaga bo‘lish mumkin: 1.Texnikaviy; 2.Tashkiliy; 14 3.Iqtisodiy; 4.Ijtimoiy. Texnikaviy omillarga uskunalarning jihozlanish, asboblarning hamda nazorat vositalarning, texnikaviy hujjatlaming holati; dastlabki materiallar, yarimfabrikatlarning sifati va shunga o‘xshashlar kiradi. Tashkiliy omillarga rejalik, bir maromda ishlash, texnikaviy xizmat va uskunalarni ta’mirlash; materiallar, komplektlanuvchi buyumlar jihozlanishi, asboblarning texnikaviy hujjatlar va nazorat vositalari bilan ta’minlashganligi, ishlab chiqarish madaniyati, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish; ovqatlanish, ish vaqtida dam olishni tashkil etish va boshqalar kiradi. Iqtisodiy omillarga mehnatga haq to‘lash shakllari, oylik maoshning miqdori; yuqori sifatli mahsulotni va ishni moddiy rag‘batlantirish, mahsulotning yaroqsizligi uchun oylik maoshidan ushlab qolish, sifat darajasi, tannarxi, mahsulotning bahosi va shunga o‘xshashlar kiradi. Ijtimoiy omillarga kadrlar tanlash va joy - joyiga qo‘yish, malaka oshirishni tashkil qilish, ilmiy - texnikaviy ijodni, ijodkorlik va ixtirochilikni tashkil etish, turmush sharoitlari, o‘zaro munosabatlar, jamoadagi psixologik iqlim va tarbiyaviy ishlar kiradi. Mahsulot sifatining tashkil topishi uning hamma hayotiy bosqichlarida - tadqiqot va loyihalash ishlarida, ishlab chiqarishda; muomalada; iste’moldayoki ishlatilishida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot va loyihalash ishlari mahsulotning sifatini oshirilishida belgilovchi o‘rinni egallaydi. Bu bosqich sifatni tashkil topishining 15 boshlanishi hisoblanib, bunga ilmiy - texnika taraqqiyotining qo‘llanishi natijasida hamda me’yoriy hujjatlarni mahsulot ishlab chiqarish uchun uni muomalada iste’molga yoki ishlatilishiga belgilangan iqtisodiy ko‘rsatkichlariga rioya qilgan holda tayyorlash natijasida erishiladi [3]. Bu bosqich quyidagi tadbirlarda amalga oshiriladi: • andozalar, sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan namunalarga yo‘naltirilgan ilmiy-tadqiqot, tajriba - konstruktorlik va boshqa ishlarni bajarish; • me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy qilish; • standartlarga rioya qilinishida o‘z-o‘zini nazorat qilishni amalga oshirish; • mahsulot sifatining darajasini istiqbollash va me’yorlash. • Mahsulot sifatini rejalangan darajasiga erishish, turli usullarni tayyorlash choralarini joriy qilish, sinash va nazoratga yo‘naltirilgan konstruktorlik va texnologik tadbirlarni ishlab chiqish; • Bizda va xorijda chiqarilayotgan shu xildagi mahsulot sifati haqidagi axborotni tahlil qilish; • Mahsulot sifatining ko‘rsatkichlarini va shuningdek sifat darajasini baholashni tasniflash va aniqlash. Mahsulot sifatini boshqarish tizimlari ishlab chiqarish bosqichida texnikaviy darajaning rivojlanishini doimo yuqori sur’atlarda bo‘lishini ta’minlaydi. Murakkab va mas’uliyatli buyumlar uchun ishlab chiqarish sifatini boshqarish jarayonida maxsus ish rejalari tuziladi. 16 Maxsus konstruktorlik ilmiy-tadqiqot yoki loyihalash institutlarida, sanoat korxonalarida konstruktorlik texnologik bo‘lim (byuro) larda yangi mahsulot namunalarni ishlab chiqish mumkin. Bunda asosiy e’tibor ushbu buyum namunasi haqiqatan yangi bo‘lishiligigayoki ishlab chiqarishidagi buyumlarni takomillashgan- ligiga qaratiladi. Mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash bosqichida optimal texnologik jarayonlarni tanlash qiyin va mas’uliyatli vazifa, chunki bu bosqichda doimiy texnologiyaning qiyinlashish hamda ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash zaruriyati bo‘ladi. Tayyorlash bosqichida mahsulot sifatini oshirish korxonaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Mahsulotni ishlab chiqarish bosqichida esa quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi mo‘ljallanadi: • Mahsulotni bevosita tayyorlash; • Uskunalarning, jihozlarning, nazorat o‘lchash texnikasining sifatini kerakli darajada bo‘lishini ta’minlash va nazorat qilish; • Mahsulot sifatini oshirish, yaroqsizlikning oldini olish, me’yoriy hujjatlarga mos kelmaydigan mahsulot ishlab chiqarish sabablarini bartaraf qilish tadbirlarini tayyorlash va amalga oshirish; • Me’yoriy hujjatlarni joriy qilish va ularga qat’iy rioya qilish; • Korxonaga tushayotgan xomashyoning, materiallarning, yarimfabrikatlarning va komplektlanuvchi buyumlarning kirishdagi nazoratini o‘rnatish; 17 • Chiqarilayotgan mahsulotning ish bajarishdagi, qabuldagi va sinashdagi nazoratini o‘rnatish; • Tekshiruvchan nazoratga, me’yoriy hujjatlarga rioya qilish; • Ishlatish bosqichidagi mahsulotning sifati haqidagi axborotni yig‘ish va to‘plash, uning yaroqsizligini, u haqidagi shikoyatlarni hisobga olish va tahlil qilish; • Xomashyo, materiallar, yarimfabrikatlar, komplektlanuvchi buyumlarni va tayyor mahsulotni omborlarda, korxona ichidagi transportlarda me’yoriy hujjatlaming talablariga binoan olib yurilishini ta’minlash va nazorat qilish; • Belgilangan sifat darajasidagi mahsulotni ishlab chiqarishda korxonaning xodimlarini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish. Ishlab chiqarish birlashmalarida, korxonalarda ishlab chiqarish bosqichida belgilangan maqsadlarga va vazifalarga erishishni mahsulot sifatini boshqarish tizimlari ta’minlaydi. Muomala va savdo-sotiq bosqichlarida boshqarishning yo‘nalishi mahsulotni saqlashga, transport tashishga, sotishga belgilangan rejali topshiriqlarga, standartlarga va texnikaviy shartlarga binoan kerakli sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo‘ladi. Mahsulotni transportlarda tashishda ortish va tushirish qoidalariga rioya etilishi ko‘zda tutiladi. Tayyor mahsulotning omborlarda saqlanishida issiqlik va boshqa noqulay ta’sirlaridan saqlanish zarur. Bu bosqichda tayyor mahsulotning sifati 18 yuqori ravishda saqlanishi lozim va iste’molchiga belgilangan sifat ko‘rsatkichlarida yetkazilishini sifat boshqarish tizimlari ta’minlaydi. Bu maqsadlarga erishish uchun korxona - tayyorlovchi quyidagi tadbirlarni amalga oshiradi: • Iste’molchidagi buyumlaming ishlatilishini va saqlanishini va uni iste’molchi ehtiyojlarini mos kelish darajasi haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash va tahlil qilish; • Iste’molchilarni ishlatilishdagi va ta’mirlashdagi kerakli hujjatlar bilan ta’minlash; • Buyumlarning kafolatli ta’mirini bajarish; • Iste’molchilarni ehtiyot qismlar, asboblar va ishlab chiqarilgan buyumlarga tegishli narsalar bilan ta’minlash. Sifatni har taraflama o‘z ichiga oluvchi, uning hamma tomonlarini ta’minlovchi hamda mahsulotning barcha hayotiy bosqichlarini qamrab oluvchi faoliyat sifat tizimlarini bildiradi. Sifatli ish marketing (bozor tahlili va savdo - sotiq ishlari) sohasidan boshlanib, mahsulotning ishlatilishidan hosil bo‘ladigan chiqindilardan foydalanish bosqichi bilan yakunlanadi. Bu bosqichlarning yig‘indisini sifat halqasi (petlya kachestva) deb atalib, uning ta’rifi esa yuqorida keltirilgan. 2.2. Mahsulotning sifatini baholash 19 Sifat tizimlarida mahsulot sifatini baholashning uslubiy asoslariga, ayniqsa, mahsulotni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlash- tirishda alohida talablar qo‘yiladi, bunda quyidagilar deyarli to‘liq ta’minlanadi; • Mahsulotning iste’moldagi hamma xossalarining kompleks tahlil va xolisona baholanishi, xavfsizliligi va ekologikligi namoyon bo‘lish imkoniyati; • Keltirilgan baholanishga asoslanib, iste’molchi tomonidan mahsulotning ishlatilishdagi va ekologikligidagi xavfdan hamda mahsulot va uning sifatini (amaldagi bozor sharoitida) noto‘g‘ri baholanish xavfidan ijtimoiy himoya qilishga zamin yaratish. Mahsulot sifatining darajasi baholanishining asosiy maqsadi; • Yangi mahsulot turlarining parametrlarini asoslash; • Mahsulotni, standartlarini, texnikaviy shartlarni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriqlar tayyorlash hamda yangi mahsulot uchun uning texnikaviy darajasi kartalarini tuzish; • Ishlab chiqariluvchi mahsulotning sinov natijalariga qarab qaror qabul qilish; • Mahsulotni ta’mirlash bo‘yicha qaror qabul qilish; • Mahsulotni bozorda yetarlicha qadrlanishiga va arziydigan bahoda sotilishiga zamin yaratish. Mahsulot sifatining darajasini baholashda turli usullardan foydalaniladi: differensial, kompleks, aralashgan va statistik usullar. 20 Differensial usul deb, mahsulotning birgina ko‘rsatkichidan foydalanishga asoslangan mahsulot sifatining baholash usuliga aytiladi. Differensial usul baholanuvchi mahsulot sifatining ko‘rsatkichiga asos bo‘luvchi ko‘rsatkich bilan taqqoslashga asoslangan. Masalan, bir korxonadan chiqarilayotgan uskunaning ishlash muddati 8 yilni, ikkinchi korxonada esa bu raqam 12 yilni tashkil etadi, asos bo‘luvchi qiymat asos bo‘luvchi qiymatga nisbatan past, ikkinchisida esa balanddir. Bu ko‘rsatkichga uning ishlash muddatining yaxshilanishi natijasida erishilgan. Mahsulot sifatining kompleks ko‘rsatkichlarining qo‘llanilishi- ga asoslangan mahsulot sifatini baholash usuli - kompleks usul deb ataladi. Masalan, avtobuslarning sifatini baholashda umumlashti- rilgan sifat ko‘rsatkichi - bu ularning yillik unumdorligi tushuniladi. Aralashgan usul - bu bir vaqtning ichida ham birgina ko‘rsatkichidan, ham kompleks ko‘rsatkichlardan foydalanib mahsulotning sifati baholanadi. Statistik usul bilan mahsulotning sifatini baholashda matematik statistika usullaridan foydalaniladi. 5. Mahsulot sifatini oshirish va boshqarish tizimi Mahsulot sifatini oshirishda uni oldindan aytish, rejalashtirish va me’yorlash muhim tadbirlardan hisoblanadi. Mahsulot sifatini oldindan aytib berish deganda berilgan vaqtda yoki berilgan vaqt oraligida erishilishi mumkin bo‘lgan mahsulot sifati ko‘rsatkichlarining imkoniy qiymatlarini aniqlanishi tushuniladi. Mahsulot 21 sifatini rejalashtirish deganda mahsulotni ishlab chiqarish bo‘yicha berilgan vaqt ichida yoki berilgan vaqt oralig‘ida kerakli sifat ko‘rsatkichlarining qiymatlari bilan asoslangan topshiriqni belgilash tushuniladi. Mahsulot sifatini bir me’yorda bo‘lishini ta’minlashda mahsulot sifatini boshqarish alohida o‘rin egallaydi. Har qanday boshqarishning mohiyati boshqarish qarorlarini ishlab chiqish va uni boshqaruvchi obyektda o‘z ta’sirini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Mahsulot sifatini boshqarish deganda mahsulotni yaratishda uning kerakli sifatini ta’minlash va me’yorida bo‘lib turish maqsadida amalga oshiriladigan harakatlar majmuasi tushuniladi. Mahsulot sifati jarayonlarning qay darajada tashkil etilganligiga ularni qanday me’yorda ishlashiga, nazorat - o‘lchash asboblarining naqadar tekis ishlashiga va shu jarayonlarda ishlayotgan xodimlarning malakasiga so‘zsiz bog‘liqdir. Boshqarish ta’siri boshqariluvchi jarayonlarni amaldagi holatini saqlash yoki unga o‘zgartmalar kiritishdan iborat. Mahsulot sifatini boshqarish tizimi deganda boshqarish idoralari va boshqariluvchi obyektlarning mahsulot sifatini boshqarishda moddiy- texnika va axborot vositalari yordamida o‘zaro bog‘lanishning majmuasi tushuniladi. Shuning uchun bu tizim o‘zaro bog‘langan mahsulot sifatini boshqarishni ta’minlaydigan tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarning yig‘indisi sifatida ko‘zda tutilgan bo‘lmoqligi lozim. Boshqarishning 22 asosiy maqsadi esa mahsulot sifatini kerakli darajaga erishilishini ta’minlash hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish tizimi o‘z tarkibiga inson jamoalarini, texnikaviy qurilmalarni, moddiy vositalami va kuchli axborot oqimini oladi. Mahsulot sifatini boshqarish o‘zida quyidagi boshqarish davrining umumlashgan elementlarini mujassamlash-tiradi: Oldindan aytib berish va rejalashtirish; Ishlarni tashkil qilish; 0 ‘zaro muvofiqlashtirish va tartibga solish; Faol harakatga keltirish va rag‘batlantirish; Nazorat, hisob - kitob va tahlil qilish. Mahsulot sifatini boshqarish tizimidagi boshqarish jarayonlari 2guruhga bo‘linadi: 1. Ishlab chiqarish tizimini deyarli yuqori darajada o‘tkazuvchi (mahsulotning deyarli yuqori texnikaviy va sifatni yaratish va o‘zlashtirishni ta’minlovchi);2. Ishlab chiqarish tizimidagi turg‘unlikni ushlab turish va o‘zlashtirilgan mahsulot ishlab chiqarilishini rejalashtiruvchi sifat darajasida ta’minlash. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonni boshqarishning umumiy nazariyasiga binoan quyidagi ishlardan tashkil topadi: boshqarish rejasini ishlab chiqish; mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish; mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi har qanday obyekt (buyum, arayon) ning holati haqida axborotlar olish va tahlil qilish 23 • sifatni boshqarish bo‘yicha qaror qabul qilish va obyektga ta’sir etish usulini tayyorlash; • ta’sir etmaydigan, boshqaruvchi ko‘rsatmalar berish; • ta’sir etadigan boshqaruvchi ko‘rsatmalar berish natijasida obyektdagi sifatning o‘zgarishi haqida ma’lumot olish va tahlil qilish. Yuqorida zikr etilganlarni tushungan bo‘lsangiz, ushbu savol tug‘ilishi tabiiy: Xo‘sh, mahsulot sifatini boshqarish haqidagi axborot qayerdan olinadi? Dastawal, yuqorida aytilganidek, marketing, sotuv bozorini aniqlash va uni o‘rganish bo‘limining xodimlari tomonidan olinadi. Bunda shu mahsulotga nisbatan bozordagi ehtiyoj va xalqning shu mahsulotga munosabati inobatga olinadi. Bunday ma’lumotlar esa shu sohadagi ilmiy-tadqiqot va loyihalash konstruktorlik ishlarini oldindan aytib berish hamda ishlab chiqarish hajmini va mahsulotning sifat darajasini rejalashtirish uchun asos bo‘ladi. Mahsulotni ishlab chiqarish uchun shunga o‘xshash buyumlarning sifatini hamda ularning ishlash usullari ishlatilishi va ta’mirlanishini tavsiflovchi axborot kerak.Bu ma’lumotlar qaror qabul qilish uchun asos hisoblanib, qaror qabul qilish natijasida boshqaruvchi idoraga o‘zining muayyan boshqaruvchilik ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir mahsulotning har qanday bosqichiga - ishlab chiqishga ishlatilishiga taalluqlidir. Katta korxonalarda mahsulot sifatini boshqarish sohasida avtomatlashtirilgan tizimlar yaratilgan. EHM yordamida mehnat va mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarga hamda me’yoriy hujjatlarga 24 nisbatan hisob-kitobiga, mahsulot ishlab chiqarishdagi yaroqsizlikning hisob-kitobiga va tahliliga, mahsulotni ishlatilishidagi va boshqa bosqichlardagi uni sifatining tahliliga ishlov beradi. Hamma boshqaruvchi tizimlarga umumiylik belgilari bo‘lib - sifat darajasiga topshiriq; bu topshiriqni yaratish va uni amalga oshirish; vaqti- vaqti bilan sifat holatini rejalashtirilganiga nisbatan bajarilishini qiyoslash; har qanday og‘ishlar bo‘lgan taqdirda o‘zgartirishlar kirgizish hisoblanadi [8]. Mahsulot ishlab chiqarilishida, ayniqsa yangi mahsulot bilan bog‘liq bo‘lsa, turli xil muammolar paydo bo‘ladi. Shu va shunga o‘xshash muammolarni tezkorlik bilan hal qilishda mahsulot sifatini boshqarish tizimlari va uni boshqaruvchi idoralari hal qiluvchi vazifani bajaradi. Mahsulot sifatini oshirishda standartlashtirish faoliyatining roli kattadir, chunki har qanday texnologik jarayonlarning bir me’yorda ishlashi, ularni har bir bosqichida me’yoriy hujjatlarning bajarilishiga qanchalik rioya qilinishi, jamoaning mehnat va texnologik intizomi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Vazifa sifatli mahsulot ishlab chiqarish, uning sifatini turg‘unlashtirish, yangiliklami tinmay joriy qilish, yangi bozorlarni izlab topish va uni o‘rganish - bularning hammasi mahsulotni dunyo bozoriga olib chiqishga, uning raqobatbardoshlik qobiliyatini oshirishga va korxonaning iqtisodiy faoliyatini yaxshilashga imkon beradi, demak korxona o‘z navbatida sifatli mahsulot ishlab chiqarishga kafolat beradi. 25 3-BOBMAHSULOT SIFATINI BOSHQARISH VA TAHLIL QILISH STATISTIK USULLARINING TIZIMLI TAHLILI 3.1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari 2. Yetti instrument usullari 1. Sifatni tahlil qilishning statistik usullari mamlakatimizda hamda chet ellarda sifatni boshqarish sistemalarida keng qo‘llaniladi. Statistik tahlil - bu mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni va shartlarni tahlil qilishdir. Sifatni nazorat qilish va tahlil qilishning ma’lumotlar manbalari bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi: 1) inspeksion nazorat: berilgan xomashyo, materiallarning kirish nazorati ma’lumotlarini belgilash; tayyor mahsulotlarni belgilab qo‘yish; oraliq nazorat ma’lumotlarini belgilash va boshqalar. 2) Ishlab chiqarish va texnologiya: jarayonni tahlil qilish ma’lumotlarini belgilab qo‘yish; qo‘llanilayotgan operatsiyalar to‘g‘risida kundalik ma’lumotlarni to‘plash; dastgohlarni nazorat qilish to‘g‘risidagi ma’lumotlami (to‘g‘rilash, ta’mirlash, texnikaviy xizmat ko‘rsatish) belgilab qo‘yish va boshqalar. 3) Xomashyo va materiallarni keltirish va mahsulotni sotish: harakatni omborxonalar orqali ro‘yxatga olish va boshqalar. 4) Boshqarish va ish yuritish: foydani hisobga olish; qaytgan mahsulotni hisobga olish; doimiy mijozlarga xizmat ko‘rsatishni hisobga olish; 26 sotishni hisobga olish jurnali; bozomi tahlil qilish ma’lumotlari va boshqalar. 5) Moliyaviy operatsiyalar: debet va kreditni taqqoslash jadvali; zararlarni hisobga olish; iqtisodiy hisoblar va boshqalar. 2. Odatda, Yaponiya korxonalarida ish o‘rinlarida ma’lumotlarni tahlil qilish uchun maxsus, tushunish unchalik qiyin bo‘lmagan «sifatni nazorat qilishning yetti instrumenti» deb atalgan statistik usullardan foydalaniladi. Ushbu yetti instrument o‘z ichiga quyidagi usullarni oladi: 1. Qatlamlashtirish; 2. Grafiklar; 3. diagramma Pareto; 4. sabab-oqibat diagrammasi; 5. gistogramma; 6. sochilish diagrammasi; 7. nazorat kartalari. Yuqorida sanab o‘tilgan «sifatni nazorat qilishning yetti instrument»i turli muammolarni hal etishda alohida yoki turli kombinatsiyalarda qo‘llanishi mumkin. U yoki bu muammolarning yechilishi quyidagi sxema asosida amalga oshiriladi: 27 1) parametrlarni o‘rnatilgan me’yorlardan farqlanishini baholash. 2) Muammoning yechilishi bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim omillarni tanlash. 3) Muammo yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni baholash. 4) Yaroqsiz mahsulotlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan eng muhim omillarni baholash. 5) Natijalarni tasdiqlash. Statistik usullarni batafsil ko‘rib chiqamiz. 1. Qatlamlashtirish - eng oddiy statistik usullardan biri. Agar chetlanishlar mahsulotni tayyorlash sharoitlari bilan bog‘liq deb faraz qilinsa, o‘lchash ko‘rsatkichlarini alohida qatlamlar bo‘yicha, ya’ni mashina va uskunalar bo‘yicha alohida, har bir operator bo‘yicha alohida, xomashyo bo‘yicha alohida, brigadalar bo‘yicha, smenalar bo‘yicha ham alohida nisbiy o‘rganilib, tahlil qilish ishlarini amalga oshiriladi. 2. Grafiklar - o‘rganilayotgan voqelikning faqatgina aniq bir vaqtdagi holatinigina tavsiflab qolmay, balki rivojlanish tendensiyasini ham o‘rganish imkonini beradi. Ustunli grafiklar-mahsulot tannarxining uning turiga bog‘liqligi, korxonaning ko‘rgan zararini ishlab chiqarilgan yaroqsiz mahsulotning hajmiga bog‘liqligi kabi omillarni miqdoriy jihatdan ustunlarning balandligi orqali ifodalashga asoslangan ustunli grafiklarni yasashda 28 ordinatalar o‘qi bo‘yicha miqdori; abssissa o‘qi bo‘yicha omillari qo‘yiladi. Har bir omilga ma’lum bir ustun tegishli bo‘ladi. 6.1-rasm. Mahsulotning sotib olinishini rag‘batlantirish: 1-sifat; 2-narxning arzonlashtirilishi; 3-kafolatli muddat; 4-dizayn; 5-olib borib berish; 6-boshqalar. 4. Aylanali grafiklar - ma’lum bir parametr ayrim qismlarining nisbatini tavsiflash maqsadida qo‘llaniladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushini ifodalashda yoki ayrim mahsulot turlari bo‘yicha 29 olingan daromadlarning korxonaning umumiy daromadidagi ulushini ifodalashda qo‘llanishi mumkin. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining tarkibiy tuzilishi: 1-ishlab chiqarish moddiy sarf-xarajatlari. 2-mehnatga to‘lanadigan haq harajatlari. 3-ijtimoiy sug‘urta xarajatlari. 4-asosiy ishlab chiqarish fondlari amortizatsiyasi. 5-ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar. 3 -Pareto diagrammasi. Firma, korxonalar faoliyatida diagrammalarni qo‘llash orqali hal qilinadigan juda ko‘p muammolar yuzaga keladi. Pareto: kredit miqdorining aylanuvchanligidagi qiyinchiliklar, buyurtmalar qabul qilishning yangi qoidalarini o‘zlashtirish, yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sotilishi orasidagi vaqtning cho‘zilib ketishi, 30 omborxonalarda mahsulotning turib qolishi, reklamatsiyalarning kelib tushishi, xomashyo va materiallarning vaqtida kelib tushmasligi va boshqalar. Pareto diagrammasi yuqoridagilarning aksi, ya’ni ayrim sex yoki bo‘limlarning ijobiy tajribasini butun korxonaga tatbiq etish kerak bo‘lgan holatlarda ham qo‘llaniladi. Pareto diagrammasi yordamida erishilgan yutuqlarning sababini aniqlab, samarali ishlash usullarini keng tatbiq etish mumkin. Pareto diagrammasini muhim omillarni nazorat qilishda qo‘llaganda eng keng tarqalgan uslub - AVS-tahlili uslubidan foydalaniladi. Faraz qilaylik, omborxonada 1000, 3000 va undan ortiq sondagi detallar bo‘lsin. Detallami bir xilda birma-bir nazorat qilish juda ko‘p mehnat sarfini talab qiladi va samarasiz hisoblanadi. Agar bu detallarni guruhlarga ajratsak, masalan, omborxonadagi hamma detallarning 20-30% ini tashkil etuvchi eng qimmat detallarga uning umumiy qiymatining 70-80% i, jami mahsulotning 40-50% ini tashkil etuvchi eng arzon detallarga esa mahsulot qiymatining 5-10% iginato‘g‘ri keladi. Birinchi guruhni A, ikkinchi guruhni V deb ataymiz. Qiymati umumiy qiymatga nisbatan 20-30 % ni tashkil etuvchi oraliq guruhni esa V deb ataymiz. Agar omborxonadagi A guruhga tegishli mahsulotlarning sifati kuchli nazorat qilinib, S guruhga tegishli mahsulotlar sifati yengilroq nazorat qilinsa, mahsulot sifatini nazorat qilish samarali amalga oshirilgan hisoblanadi. Bunday tahlil omborxonalarni, mahsulotning sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan pul miqdorini nazorat qilishda keng qo‘llaniladi. 31 Pareto diagrammasi yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, dastgohlarning nosozligi, omborxonalardagi detallarni nazorat qilish kabi muammolarni hal etishda ustunli grafiklar ko‘rinishida ifodalanadi. Diagrammalami bir necha variantda tuzish tavsiya etiladi. Ularni ketma-ket tahlil qilib, oqibat natijada alohida Pareto diagrammasini tuzish mumkin. Pareto diagrammasini sabab natijaviy diagramma bilan birga qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Mahsulot sifatining past bo‘lishidek juda muhim masalani hal etishda har bir konkret defekt bo‘yicha uning mohiyatini aniqlab olish kerak. Bunday holatlarda imkoni boricha ko‘proq sondagi manfaatdor shaxslar to‘planadi va mahsulot sifatsizligining asosiy sababi o‘rganiladi. Natijada, birinchi navbatdagi e’tibomi talab qiladigan to‘rtta-beshta sabablarda to‘xtatiladi. Korxonaning murakkab iqtisodiy faoliyatida, uning turli bo‘linmalarida muammolar kelib chiqishi mumkin. Ushbu muammolarni hal etishni Pareto diagrammasini tuzishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ular yordamida firma faoliyatining turli sohalaridagi muammolarni tahlil qilish mumkin. Moliyaviy sohada: har bir mahsulot turi bo‘yicha mahsulot tannarxining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha foydaning tahlili; foyda foizining tahlili va boshqalar. 32 Mahsulot sotish sohasida: mahsulot turlari bo‘yicha iste’molchilar talabining o‘zgarishining tahlili; mahsulot turlari bo‘yicha sotishdan kelib tushgan tushumning tahlili; ayrim mahsulot turlari bo‘yicha qaytgan tovarlarning tahlili va boshqalar. Moddiy-texnikaviy ta’minot sohasida: xomashyo va materiallar turlari bo‘yicha maxsus tanlash holatlarining tahlili; xomashyo va materiallami turlari bo‘yicha yetkazib berish kunlarining kechiktirilishi tahlili; xomashyo va materiallarning omborxonalarda bekorga ushlanib turishi hisobiga moliyaviy yo‘qotishlarning tahlili va boshqalar. б.З.-rasmda Pareto diagrammasi ifodalangan: a - da detallar aniq ko‘rib chiqiladi; b - da detallardagi defektlilik holatlari als ettirilgan; 33 6.3- rasm. Detallar nomi v - da birorta aniq defektning kelib chiqish sabablari aks ettirilgan. 6.4-rasm. Defektlar turi Ishlab chiqarish sohasida: ish uchastkalari bo‘yicha ayrim qayta tuzatishlar sonining tahlili; ayrim mashina va dastgohdagi nosozliklarning tahlili; alohida haftaning kunlari bo‘yicha yaroqsiz mahsulotlar ishlab chiqarilishi foizining tahlili; ayrim jarayonlar bo‘yicha jarayonlarning to‘xtab qolishi holatlarining tahlili va boshqalar. Ish yuritish sohasida: xodimlar bo‘yicha alohida kelib tushgan taklif mulohazalar sonining tahlili; alohida taklif-mulohazalarni qayta ishlash kunlari sonining tahlili; ayrim ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha rejaning oshirib bajarilishi tahlili va boshqalar. Sabab natiiaviy diagrammalar: Yaponiyada ishlab chiqarish jarayonining birinchi liniyasiga xuddi 4M ning o‘zaro aloqasi: 34 Material-(material) О Machine-(mashina) О Man-(operator) О Method- (metod) ko‘rinishida tushuniladi. Sabab natijaviy diagrammasini 6.5-rasmda ifodalangan ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Bunday diagrammani ba’zan «baliq suyagi» deb ham ataladi. 1-sabab omillari sistemasi; 2-materiallar; 3-ishlab chiqarishning asosiy omillari; 35 4-operator; 5-dastgohlar; 6-ishni bajarish usuli; 7-jarayon; 8-oqibat-natija; 9-sifat tavsiflari; 10-ma’lumotlar; 11-jarayon sifat tomonidan nazorat qilinadi. 6.5-rasmda sabab natijaviy diagramma sxemasi keltirilgan. Bunda natija bo‘lib hisoblanadigan sifat tavsiflarini A, B, S va boshqa sabablar belgilaydi. Bu sabablar o‘z navbatida boshqa sabablarning, masalan A-Ab A2 sabablarning, V-Vi;V2 sabablarning oqibatida kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Sabablarni izlashda shuni yodda tutish muhimki, oqibat bo‘lib hisoblanayotgan tavsiflar albatta yoyib o‘rganilishi kerak. Ushbu barcha sabab omillari ichidan tavsiflarning yoyilishiga katta ta’sir ko‘rsatadigan omillarni izlash-sabablarni tadqiqot qilish deb ataladi. Sabablarni tadqiqot qilish jarayoniga «uchinchi tomon» kishilarni, ya’ni ishga bevosita aloqasi yo‘q kishilarni ham jalb etish kerak. Chunki ular mana shu ish sharoitiga ko‘nikib qolgan xodimlardan farqli, mahsulot sifatsizligini keltirib chiqargan sabablarni aniq ko‘rishlari mumkin. 36 1 - sabab omillari sistemasi; 2 - omillar yoyiladi; 3 - tavsif (oqibat); 4 - tavsiflar yoyiladi. Kishilar guruhi tomonidan amalga oshiriladigan «miya shturmi» deb 37 ataladigan tahlil eng samarali usul hisoblanadi. Ushbu tahlilni amalga oshirishda quyidagilarga amal qilish kerak: • guruh a’zolari tomonidan muammoning kelib chiqish sabablari to‘g‘risidagi o‘z fikr-mulohazalarini erkin gapirishlari uchun muhitni ta’minlash; • bekorchi gaplarni chiqarib tashlab, omillar tahliliga asoslangan xulosalarni e’tiborga olish; • guruh rahbarining hech qachon o‘z fikrini birinchi bo‘lib aytmasligi; • sabab-natijaviy diagrammalarni tuzishda sabablar orasida «boshqa hisobga olinmagan omillar» ni ham e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. 38 XULOSA Sifat nazorati zamonaviy bozor sharoitida firmalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi va raqobatbardoshligini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu tizim mahsulot va xizmatlarning sifatini doimiy nazorat qilishni tashkil etish, iste’molchilar talablarini qondirish hamda bozor talablariga moslashish imkonini yaratadi. Sifat nazorati kompaniyalarga raqobatchilar bilan kurashda ustunlik berib, ularni iste’molchilar uchun ishonchli hamkor sifatida namoyon etadi. Sifat nazorati firmalarning umumiy strategik tiplari bilan uzviy bog‘liqdir. Mahsulot sifatini boshqarishga asoslangan strategiyalar, innovatsion yondashuvlar va resurslarni samarali boshqarish strategiyalari korxonaning rivojlanishiga xizmat qiladi. Har bir strategiya o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning muvaffaqiyatli qo‘llanilishi korxonaning ichki va tashqi muhitiga bog‘liq. Innovatsion texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari sifat nazorati samaradorligini oshiradi. Zamonaviy uskunalar va texnologiyalar yordamida korxonalar sifatni nazorat qilishni optimallashtirib, nuqsonlarni kamaytirishi va mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlashi mumkin. Shu bilan birga, sifat nazorati jarayonida inson omilining ahamiyati yuqori bo‘lib, xodimlarning malakasi va bilimini oshirish orqali nazorat samaradorligi ta’minlanadi. Sifat nazorati firmalarga mijozlar ehtiyojlarini chuqur o‘rganish va ularni qondirish imkonini beradi. Bu jarayon nafaqat iste’molchilarni qoniqtirish, balki ularning uzoq muddatli ishonchini qozonishga yordam beradi. 39 Mijozlar ehtiyojlarini birinchi o‘ringa qo‘ygan korxonalar bozorda o‘z mavqeini mustahkamlab, barqaror rivojlanish imkoniyatini oshiradi. Firmalar uchun sifat nazorati strategik ahamiyatga ega bo‘lib, ularning uzoq muddatli rivojlanish rejalarida muhim o‘rin tutadi. Sifat nazoratini strategiyaga integratsiya qilish orqali korxonalar resurslardan samarali foydalanib, innovatsiyalarni rivojlantirishi va bozor talablariga moslashishi mumkin. Bu esa nafaqat korxona ichidagi jarayonlarni takomillashtirish, balki umumiy biznes maqsadlariga erishishni ham osonlashtiradi. Xulosa qilib aytganda, sifat nazorati firmalar faoliyatining samaradorligini oshirish, mijozlar ehtiyojlarini qondirish va raqobatbardoshlikni ta’minlashda markaziy ahamiyatga ega. Sifat nazoratining to‘g‘ri tashkil etilishi korxonalarga nafaqat bugungi bozorda muvaffaqiyat qozonish, balki uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta’minlash imkonini beradi. Shu sababli, har bir firma o‘z strategik rejalari doirasida sifat nazoratiga alohida e’tibor qaratishi zarur. 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 41 1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd edition) Mc Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p. 2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. - 896 p. 3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p. 4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. 2012. - 778 p. 5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.: ДМК пресс, 2013. - 320 с. 6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория, исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.: РОССПЭН, 2010. – 525 с. 7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с. 8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с. 9. www.ved.ru 10. www.Lex.uz 11. www.ziyonet.uz 42 43 44 45

SIFAT NAZORATINING ROLI SOHADAGI FIRMALARNING UMUMIY STRATEGIK TIPLARI kurs ishi

Sotib olish