Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	39.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	04 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Sinfdan tashqari o’qish darslarida po‘lat mo‘min ijodini o‘rganish

1.2.Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘qish turlari va darsga rahbarlik
qilish
Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlik shakllari . STO ‘ ga rahbarlikning
asosiy shakli maxsus sinfdan tashqari o‘qish darslaridir. Bunday darslar erkin dars
hisoblanadi. STO ‘ darslarida o‘quvchilaming kitobxonlik qiziqishlari, bilim
doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlami idrok etishi, ijodiy qobiliyati
rivojlanadi; faol kitobxonga xos ko‘nikma va malakalar shakllanadi.
Sinfdan tashqari o‘qish darslari o‘quvchilarning faolligini oshirishga
qaratiladi, shuning uchun ularning qurilishi juda xilma-xil bo‘ladi Har bir dars
o‘qituvchi va o‘quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma-xillikka,
hayotiylikka erishilsa, maqsadga erishish oson kechadi.
Shularga qaramay, STO‘ darslari o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni amalga
oshirishi uchun ma’lum talablarga bo‘ysunadi. Ular quyidagilardir:
1. Har bir darsda o‘quvchilar o‘qigan kitoblar (asarlar) hisobga olinadi. Ular
o‘qigan va o‘qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko‘rsatadilar, ikki-uch o‘quvchi
o‘zlari o‘qigan kitob haqida gapirib beradi, darsda o‘zaro fikr almashish holati
yaratiladi (bu holat darsdan tashqari vaqtda ham davom etishi mumkin).
2. Har bir darsda o‘qish uchun yangi kitob (asar)lar tavsiya qilinadi. Tavsiya
qilish shakllari turlicha bo‘lib, ular fikr almashuv, kitobni ko‘rsatish, sinfda
ko‘rgazma tashkil etish, o‘quvchilarni qiziqtirish uchun tavsiya qilinadigan
kitobdan biror parchani o‘qib berish, rasmlarni ko‘rsatish yoki film namoyish
etishdan iborat bo‘lishi mumkin.
3. Har bir darsda o‘quvchilarga asarni yaxlit holda o‘qitish m um kin. Agar
asar hajmi kattaroq bo‘lsa, bu ish ikki-uch dars davomida amalga oshiriladi. Bunda
o‘quvchilar o‘zlari o‘qigan kitobdan biror parchani ovoz chiqarib o‘qib berishlari
11

— Bizning hayotimizda o‘simliklar ham katta o‘rin tutadi. Ayniqsa, yalpiz,
qoqio‘t, otquloq kabi ko'katlarning inson salomatligini tiklashda o‘rni kattadir.
— Bolalar bizning hayotimizda yana bir muhim narsa obihayotdir. Biz suvsiz
hayotimizni tasawur qila olmaymiz. Mana shu suv ham tabiat qo‘ynidan inju
bo‘lib oqadi. Suvni ham asrashimiz kerak. Buning uchun daryolami, ko‘llarni,
irmoqlarni saqlamog‘imiz darkor. Turmushda, kundalik hayotimizda suvlarni
tejab ishlating!
— Xulosa qilib aytganda, tabiatimizning bundan ham chiroyli, obod bo‘lishi siz
bilan bizning qo'limizda ekan. O‘quvchilaming tabiat haqida yod olgan
she’rlaridan, topishmoq va maqollardan ayttiriladi: Dengiz-u daryoda yashar,
Asosan ko'klarda kezar. Zeriksa bormi, osmondan Zamin uzra qaytib tushar.
(Suv) Ikki yaproq bir tanda, Kezar gulzor chamanda. (Kapalak) Shu o ‘rinda
shoirlarning tabiat haqidagi har xil kitoblari ko‘rgazmasini uyushtirish ham
mumkin. Uyga vazifa qilib gullar haqida she’rlardan yod olib kelish beriladi.
Keyingi darsda “Gullar aytishuvi” uyushtiriladi. Dars yakunlanadi. [6]

2.1.Po‘lat Mo‘min-bolalar yozuvchisi
19

Gunoh qilsa eng birinchi kechirgan
Onadir ul, onadir ul, onadir.
Kulgan chog‘da gullarni ham kuldirgan,
Yo‘qlaganda daryolarni to‘ldirgan,
Hech qandayin bo‘lmaganni bo‘ldirgan
— Onadir ul, onadir ul, onadir.
Shoir ushbu onalarga atalgan she’rida ularni qandayin mehribonligi, jonkuyarligi,
farzandi uchun har qanday ishga tayyorligi, mehri daryoligi yaqqol tasvirlangan.
Yozuvchi kerak bo‘lsa har bir satrida tashbeh san’atidan mahoratli foydalangan.
“Ustozlar” she’ri
Mehr nuri yog‘ar doim ko‘zingizdan, ustozlar,
Yursam deyman shu tabarruk izingizdan, ustozlar.
Chin insonlik kitobiga baxtu hikmat bitibsiz,
Odob ila bilim oldim so‘zingizdan, ustozlar.
Qalbingizning yo‘q g‘ubori, mehribonsiz shunchalar,
Quyosh olmish haroratin yuzingizdan, ustozlar.
Fan bog‘ining bog‘bonisiz, charog‘bonsiz ko‘ngilga,
Joy oldingiz bir umrga shogird yurak to‘ridan,
25

Mo‘min hayot darsin o‘qir o‘zingizdan, ustozlar
Keltirilgan she’rda shoir bizning hayotimizdagi ustozlarning o‘rni qanchalik
muhimligi, ularning bizga berayotganlar bilimlari haqida fikr yuritilgan.
26

II. 2-sinfda (boshlang‘ich bosqich) S T O ‘ darsi .
Mavzu: Tabiat — mening uyim.
Darsning maqsadi: she’r mazmuni bilan tanishtirish va tabiat haqidagi bilim ,
ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, she’r o‘qish sifatlarini takomillashtirish,
tabiatga mehr-muhabbat hissini kuchaytirish.
Dars turi: yangi bilim beruvchi.
Dars usuli: suhbat, tushuntirish.
Dars jihozi : tabiat manzarasi tasvirlangan plakat, rasmlar, qushlarning rasmlari.
D arsning borishi
1. Tashkiliy qism . O‘quvchilarning uyda o‘qib kelgan asarlari so‘raladi. Olib
kelgan kitoblari ko‘rib chiqiladi.
2. Yangi mavzu: “Tabiat — mening uyim”.
1. Bir necha o‘quvchiga “Tabiat — mening uyim” she’ri 4 qatordan yod
ayttiriladi.
Dalalarni aylansam,
Uzoq xayolga botsam,
Chigirtkalar qo‘shig‘in
O‘tloqda tinglab yotsam.
Tabiat — mening uyim,
Tabiat — jonim dajon.
Shivirlayman men unga Va onamga: — Onajon!
Shundanmi ko‘ksim og‘rir
16

mumkin. Bu jarayonda ichda o‘qishdan ham, she’r yodlashdan ham, rollarga bo‘lib
o‘qishdan ham foydalaniladi.
4. Har bir darsda o‘qilgan asar yuzasidan suhbat metodi orqali tahlil ishlari
amalga oshiriladi. Bunda erkin hikoya qilish uchun , “Senga asardagi nimalar
yoqdi?”, “Bu kitob haqida sen nimalar ayta olasan?” kabi savollar beriladi va
o‘quvchilam ing ijodiy hamda mustaqil qayta hikoyalash malakalari
shakllantiriladi.
5. Har bir darsda ma’lum bir yangi kitobxonlik ko‘nikmasi hosil qilinadi:
muallif haqida ma’lumotlar to'plash, kitob nomiga qarab u nima haqida ekanligini
aytish, o‘qilgan asarlar yuzasidan ko‘rgazmalar tayyorlash, asarga taqriz yozish,
albomlar tayyorlash, kitobxonlik kundaligini yuritish kabi ishlar amalga oshiriladi.
6. Har bir dars kirish suhbati bilan boshlanadi va sinfda o‘qish darslarida
qo'llanadigan barcha usullardan ijodiy foydalaniladi.
7. Har bir darsda tahlil qilingan asarlar yuzasidan umumlashtiruvchi,
yakunlovchi suhbat uyushtiriladi. Umumlashtirishga ko‘rgazma ham, albom tuzish
ham, rasmlarni tatbiq etish ham yordam beradi.
Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlikning yordamchi shakllari ham mavjud
bo‘lib, ular barcha ishlarni izchil uyushtirishni ta’minlaydi, STO‘ darslari uchun
sharoit yaratadi. Bunday shakllarga quyidagilar kiradi:
1. Kitobni targ‘ib qilish. STO ‘ ga tavsiya qilinadigan asarlar ro‘yxati sinfga
yoki maktabning maxsus joyiga osib qo‘yiladi, ular vaqti-vaqti bilan yangilab
turiladi, to‘ldiriladi, ko‘rgazmalar tashkil qilinadi. O‘qituvchi maxsus suhbatlar
uyushtiradi.
12

1-sinfda tayyorlov bosqichida yangi matn o‘qituvchi tomonidan o‘qib
beriladi, boshlang‘ich bosqichdagi darslarda yangi kichik hajmli matnni
o‘quvchilar o‘qiydilar.
Keyingi bosqichlarda asar tahliliga doir ishlar kengaytiriladi, o‘quvchilar
o‘qiganlarini taqqoslashga, umumlashtirishga, xulosalashga, qahramonlami elem
entar tavsiflashga o‘rgatiladi. Bu jarayonda rollarga bo‘lib o‘qishdan foydalaniladi.
Asosiy bosqichda STO' darslari 2-sinfda haftada 1 marta, 3-4-sinflarda 2 haftada 1
marta o‘tkaziladi. O‘quvchilar mustaqil o‘qishga o‘rgatiladi, ular „ G‘uncha“ ,
„Gulxan", „Bilimdon" jurnallari, „Tong yulduzi" gazetasi bilan, ya’ni bolalar
matbuoti bilan tanishtiriladi. Bu bosqichda o‘zbek, qardosh va chet el adabiyoti
yozuvchilarining turli janrdagi va mavzudagi asarlaridan foydalaniladi. Bir darsga
o‘quvchilar bir nechta asarlar o‘qib kelib, ular haqida o‘z fikrlarini aytib beradilar,
qahramonlarni tasvirlab, rasm chizadilar. Bu jarayonda yozuvchilar hayoti va
ijodiga doir kechalar uyushtiriladi. Shu tarzda adabiyotni sevadigan, mustaqil fikr
yurita oladigan kitobxon shaxsi shakllantiriladi.
Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘qilgan kitobni muhokam a qilish, ijodiy
qayta hikoyalash, insenirovka qilish, rasmlar chizish, ifodali o‘qish, kitoblar
tavsiya qilish usullaridan keng foydalaniladi.[5]
Sinfdan tashqari o ‘qish darsi namunalari
I. 1-sinfda (tayyorlov bosqichi) S T O ‘ darsi.
II. Mavzu: Cho ‘ pon yigit Shiroq. Darsning maqsadi:
a) afsonaviy qahramonlar haqida m a’lumot berish; b) o‘quvchilarda
vatan tu sh un ch asini, vatanparvarlik tuyg‘usini tarbiyalash.
III. Darsning metodi : suhbat.
IV. Darsning jihozi: asar mazmunini yorituvchi rasmlar.
14

haftada 1 marta, 3-4 sinfda 2 haftada 1 marta o‘tkaziladi. Savod o‘rgatish
jarayonida haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-20 daqiqasi ajratiladi. Bu
darslarning asosiy vazifasi o‘quvchida badiiy kitoblarni o‘qishga havas uyg‘otish,
o‘qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o‘rgatish, bolalar adabiyotining
mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish.
Shavkat Mirziyoyevning 2020-yildagi nutqida qayd etilganidek: “Har bir
o‘qituvchi o‘z darslarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishi,
o‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchida hayotiy bilimlarni shakllantirishdir”[3] .
Ongli o‘qishning ta’minl o‘qituvchilarning zamonaviy usullardan foydalanishlarini
talab qiladi, bu esa dars jarayonida faollik va ijodkorlikni oshirish bilan birga,
o‘quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlaydi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – sinfdan tashqari
o‘qish darslarining tashkil qilinish usullari va metodlarini o‘rganish, ularni
samarali qo‘llash yo‘llarini aniqlash va unda ko‘proq P.Mo‘min ijodini chuqurroq
o‘rganishdir. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalangan holda o‘quvchilarda ongli o‘qishni shakllantirishning zamonaviy
usullarini ishlab chiqish va ularning ta’lim jarayoniga ta’sirini baholash ham
ishning muhim maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 sinfdan tashqari o‘qish darslarining nazariy asoslarini o‘rganish.
 Zamonaviy ta’lim texnologiyalari yordamida mustaqil o‘qish malakalarini
shakllantirish.
 O‘quvchilarni sinfdan tashqari o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar va
texnikalarni tahlil qilish.
3

Zamonaviy ta’lim texnologiyalari ham o‘quvchilarni ongli o‘qishga
o‘rgatishda katta yordam beradi. Elektron resurslar, onlayn platformalar va
interaktiv materiallar yordamida o‘quvchilar matnlarni turli formatlarda o‘qishlari
va chuqur tahlil qilishlari mumkin. Masalan, interaktiv kitoblar, video darslar yoki
multimediyali o‘quv dasturlari o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishi va ularning
matnlarni tushunish darajasini oshirishi mumkin. Ushbu vositalar o‘quvchilarga
o‘qish jarayonida o‘zlarini erkin his qilishlariga, matn mazmunini kengroq
tushunishga yordam beradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar o‘qituvchilarga
darslarni yanada qiziqarli va samarali qilish imkonini beradi .
Po‘lat Mo‘minning har bir qo‘shig‘i-yu she’rlarni yoshlarni yaxshi o‘qishi,
jismoniy va aqliy mehnatni yonma –yon olib ketishi, o‘zidan kattalarga hamisha
hurmatda bo‘lishi, o‘z kasbini sevish, do‘stlikka mahkam bo‘lish umumiy
qaralganda bolalarga hayot yo‘lini ko‘rsatib berishga intilishdan iborat. Biz Po‘lat
Mo‘min ijodida ana shunday olijanob xususiyatlar mujassamligini his etamiz.
28

chambarchas bog‘liq bo‘lib, unda ko‘zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o‘quvchilarda kitobxonlik
madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga
ko'tarish talab etiladi. O‘quvchilarda kitobga havas uyg‘otishda har bir bolaga
yakka tartibda yondashish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda
kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini
tarbiyalashning muhim omilidir. Bunda o‘qish uchun ajratilgan soatlardan
foydalaniladi. Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o‘qib
borilsagina, o‘quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish va kengaytirishga
xizmat qiladi. Sinfdan tashqari o‘qish tanish bo‘lmagan mualliflarning kitoblari
muqovasi, titul varag ‘ i, kirish so‘zi, mundarijasi va suratlariga qarab asarning
taxminiy mazmunini aniqlashga o‘rgatish vazifasini amalga oshirishga xizmat
qiladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchida badiiy
kitoblami o‘qishga havas uyg‘otish, o‘qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita
olishga o‘rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan
elementar tarzda tanishtirish hisoblanadi.
Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg‘otish, ularning
bog'lanishli nutqini o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksaltirish sinfdan tashqari
o‘qish darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi. STO ‘ darslarining muhim
vazifalaridan biri mustaqil o‘qish malakalarini tarbiyalash hisoblanadi. Buning
uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish, qiziqarli mashq turlaridan
foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to ‘ plangan
ma’lumotlarni o‘qitish, “Tez aytish”, “Topishmoqlar topish”, “Ifodali o‘qish”,
“Maqollar aytish musobaqasi”, “Ertak to‘qish”, “Bilim donlar anjumani” kabi
ko‘rik-tanlovlar tashkil qilish, muayyan mavzular bo‘yicha savol-javoblar
uyushtirish, o‘yin tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur. O‘qilgan asarlar
6

doirasi kengaytirilib, kundalik turmushda ro'y berayotgan turli voqealar
tasvirlangan asarlar, gazeta va jurnallardagi kichik hajmli xabarlarni o‘qish ham
tavsiya etilishi mumkin.
4. Kitob tanlashda o‘quvchilarning shaxsiy qiziqishi va mustaqil
o‘qishi hisobga olinadi. Bunda o‘quvchilar o‘ziga qiziqarli bo‘lgan o‘zbek va
xorijiy bolalar adabiyoti yozuvchilarining asarlarini o‘zi tanlashi muhim
ahamiyatga ega.
5. Kitob tanlashda mavsumiy tamoyilga amal qilinadi . Umuman olganda,
kitobni to‘g‘ri tanlash sinfdan tashqari o‘qish muvaffaqiyatini ta’minlashning
muhim shartidir.

O‘qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O‘qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo‘ladi, o‘qishni bilmagan odamning ko‘zi ojiz
kishidan farqi yo‘q. boshlang‘ich sinfda o‘qish faoliyati barcha predmet darslarida
amalga oshiriladi. Lekin o‘qishga o‘rgatishning yo‘l - yo‘riqlarini o‘qish
metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasining kichik yoshdagi o‘quvchilarning
umumiy rivojlanishi, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutugi
asosida shakllanib boradi. Masalan, eski maktablarda quruq yod olish metodida
o‘rganilagan bo‘lsa, hozirgi maktablarda o‘qish izohli o‘qish metodida olib
boriladi.
O‘qish darslarida o‘quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi, kishilar hayoti,
ularning o‘tmishi, hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari haqida, vatanning
tabiati: ob-havosi, boyliklari, hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi bilimlarni
egallaydilar.
10

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….….3
I BOB.SINFDAN TASHQARI O‘QISH DARSLARINING AHAMIYATI VA
MUHIM VAZIFALARI
1.1.Sinfdan tashqari o‘qish darslarining ahamiyati……………………………6
1.2.Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o’qish turlari va darsga rahbarlik
qilish…………………………………………………………….…………..……12
II BOB.SINFDAN TASHQARI O‘QISH DARSLARIDA PO‘LAT MO‘MIN
IJODINI O‘RGANISH
2.1. Po‘lat Mo‘min-bolalar yozuvchisi…………..………………………………..21
2.2.Sinfdan tashqari o‘qish darslarida Po‘lat Mo‘min ijodini o‘rganish va uning
ahamiyati…………………………. .……………………..……………………..24
III.XULOSA……………………………………………………………………28
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………30
1

I BOB.SINFDAN TASHQARI O‘QISH DARSLARINING AHAMIYATI VA
MUHIM VAZIFALARI
1.1.Sinfdan tashqari o‘qish darslarining ahamiyati
Hozirgi zamonaviy ta’lim tizimida o‘quvchilarda ongli o‘qishni
shakllantirish dolzarb masalalardan biri sifatida oldimizda turibdi. Buning sababi,
savodxonlikni oshirish faqatgina o‘qish va yozish qobiliyatini rivojlantirishni
emas, balki o‘quvchilarning matn mazmunini chuqur anglash, tahlil qilish va
mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishni talab qiladi. Bu borada
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sifatini yuksaltirish, raqobatbardosh va
tanqidiy fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash masalasini o‘ta muhim vazifa sifatida
belgilaganlar. Prezident o‘z nutqlarida bu masala haqida shunday deydi:
"Ta’limning mazmunini yangilash, xalqaro talab va standartlarga moslashtirish
zarur. Chunki bilimli va raqobatbardosh yoshlar – ertangi kunimizning mustahkam
poydevoridir"[1] .
Maktab o‘quvchini o‘qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda
kitobni mustaqil o‘qiy oladigan, uni tushunadigan, ma’lum bir mavzuga oid
kitoblami tanlay oladigan, gazeta va jurnallami ham mustaqil o‘qiydigan faol
kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o‘qish (S T O‘) tarbiyaning
asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni orttiradi. STO‘
ning maqsadi o‘qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan,
muntazam kitob o‘qiydigan, o‘qilgan kitobni to‘g‘ri baholay oladigan ongli
kitobxonni tarbiyalashdir. Maktablarda 1959-yildan boshlab maxsus STO ‘ darslari
tashkil etilgan. STO ‘ darslari 1-2 -sinfd a haftada 1 marta, 3—4-sinfda 2 haftada
1 marta o‘tkaziladi. Savod o‘rgatish jarayonida esa haftadagi oxirgi alifbe
darsining 17 -20 daqiqasi ajratiladi. Sinfdan tashqari o‘qish o‘quv dasturi bilan
5

Zaharlansa ona yer.
Tabiat — mening uyim,
Tabiat — eng go‘zal she’r
Shivirlasam giyohga Xapqirgancha: — Ey ko‘kat,
Nega keldim dunyoga,
Yashamoq sirin o‘rgat?!
Toshni yorgan giyohlar Sabotdan dars o ‘qisin.
Oy cho‘milgan daryolar Bolaga she’r to‘qisin.
U chaldi bola tomon
Shu sabab mening so‘zim: — Tabiat — jonim dadajon,
Tabiat — mening uyim.
She’r yuzasidan suhbat uyushtiriladi:
— She’r nima haqida ekan?
— Tabiat, shoirning uyi ekanligi haqida ekan.
— Tabiat yana kimlarning uyi? Nima uchun?
— Tabiat mening ham uyimdir. Men shu tabiat qo‘ynida tug‘ildim, ulg‘aydim.
— Miraziz, tabiat sening ham uyingmi?
— Tabiat mening ham uyimdir. Negaki men ham shu tabiat qo‘ynida
yashayman, tabiat qo‘ynida o‘sgan mevalardan iste’mol qilaman.
— Bolalar, hozir o‘rtoqlaringiz o‘qigan she’rning muallifi kim?
17

yuzasidan suhbatlar o‘tkazish, “Kitob haftoligi” tashkil etish, asarlar asosida kichik
insholar yozishni mashq qilish yaxshi samara beradi. STO ‘ sinfda o‘qish bilan
uzviy bog‘liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o‘qish STO ‘ uchun zarur bo‘lgan
o‘qish malakalarini shakllantiradi, o‘quvchilarning o‘qigan asarini tushunishga
o‘rgatadi, lug'atini boyitadi. STO ‘ qiziqarli va o‘ziga jalb etadigan faoliyat bo‘lib,
bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o‘qish
— hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o‘qish esa hayotning o‘zidir.
Hozirgi paytda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sinfdan tashqari o‘qishga
mo'ljallangan “Kitobim – oftobim” (1—3-sinflar uchun) nomli qo‘llanmalar ham
chop etilgan. Sinfdan tashqari o‘qish bosqichlari STO ‘ darslari o‘quvchilarda
mustaqil kitob tanlash va o‘qish malakalarini shakllantiradi.
Mustaqil o‘qish malakasini shakllantirish 3-bosqichga bo‘linadi :
1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1-sinfning savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi.
Unga darsning bir qismi — 17—20 daqiqasi ajratilgani uchun , “STO‘
mashg‘uloti” deb yuritiladi. U ning o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, o‘qituvchi
asarni o‘zi tanlaydi, asarning kichik hajmda bo‘lishiga va boshqa kitob tanlash
tamoyillariga e’tibor beradi. Asarni o‘qituvchining o‘zi o‘qib beradi. O‘quvchilar
asarni eshitishga, eshitganlarini idrok etishga, ularga soddagina baho berishga, asar
mazmuni bilan sarlavhasining mosligini aniqlashga, asar mazmunini hikoya qilib
berishga o‘rgatiladi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qish gigiyenasi va kitobga qanday
munosabatda bo‘lish bilan tanishadilar.
2. Boshlang‘ich bosqich . Bu 1-sinfning 2-yarim yilligiga to‘g‘ri keladi. Bu
bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi. Asarni o‘qishdan oldin
o‘quvchilar asar nomi va uning muallifi bilan tanishadilar, rasmlarini tomosha
qiladilar, daftarlariga u haqda soddagina qilib asar muallifini va nomini yozadilar.
7

 sinfdan tashqari o‘qish darslarida mustaqil mustaqil kitob tanlay olib
o‘qishni shakllantirishning o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlariga
ta’sirini o‘rganish va baholash.
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmeti – o‘qish darslarida
sinfdan tashqari o‘qishni ta’minlashning metodik yondashuvlari va ta’lim
texnologiyalaridir.
Kurs ishining obyekti. O‘quvchilarda mustaqil kitob tanlay olib o‘qish
ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni hamda o‘qituvchilarning o‘qish darslarida
foydalanadigan uslublari va metodlari ushbu kurs ishining obyekti sifatida
tanlangan.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, nazariy qism, amaliyotga oid qism,
xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat
bo‘lib, umumiy hajmi 31 betdan tashkil topadi.
4

mavzuyiga bag‘ishlangan. O‘z ustida ko‘p ishlash, kitob o ‘qish, dars qoldirmaslik
“a'lo” o‘qishning mustahkam garovi ekanligini shoir “Uch baho — puch baho”
qo‘shig‘ida ancha tanqid qilib o‘tadi. Onalarni, keksalari hurmat qilish, e’zozlash
(“Achomachom buvijon”, “Mehribonim, oyijon!”); o‘zaro hurmat, do‘stlikni
joyiga qo‘yish (“Bir jahon bolalarimiz”); har bir shodiyona, bayramlarni zo‘r
tayyorgarlik bilan kutib olish, chevarlik kasbini bolalikdan bilib borish
(“Ko‘ylagim”) mavzulariga bag‘ishlab shoir o‘nlab qo‘shiqlar yaratganki, bunday
qo‘shiqlar bolalarning jon-dili hisoblanadi. Po‘lat Mo‘min axloq va odob kuychisi
hisoblanadi. Bu masala ko‘proq uning “ Birovlar”, “Bir odamning afsusi”, “So‘zi
shunaqa — o‘zi shunaqa”, “Behzodni bilasizmi?”, “Ulg‘aydimi aqlingiz?”,
“Qo‘ling oltin — yo‘ling oltin”, “Birinchi bo‘l, birinchi” kabi she’r va
qo‘shiqlarida ochib beriladi.
Qalami o‘tkir shoirning onalarimizga va ustozlarimizga bag‘ishlangan
she’rlaridan namunalar berib o‘tamiz:
“Onadir ul, onadir ul, onadir” she’ri
Onalar bor olam qo‘shiqxonadir,
Onalarni maqtasa dil qonadir,
Farzand uchun kim quvonib yonadir?
Onadir ul, onadir ul, onadir.
Yuragidan yangi yurak ko‘chirgan,
Oq sutiga mehrin qo‘shib ichirgan,
24

Sinfdan tashqari o‘qishning ahamiyati shundaki, bu jarayon o‘quvchilarda
mustaqil fikrlashni, tahlil qilishni va o‘z bilimlarini amaliyotga tatbiq etishni
o‘rgatadi. Shuningdek, boshlang‘ich ta’lim davrida ongli o‘qishni shakllantirish
keyingi o‘quv yillarida o‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘zlashtirishi uchun
mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Bu borada davlatimiz rahbari Shavkat
Mirziyoyev yana bir bor ta’kidlashlaricha: "O‘qituvchi nafaqat bilim beradi, balki
o‘quvchilarni kelajak hayotga tayyorlaydi. Shu bois, ta’lim jarayonida zamonaviy
yondashuvlar va innovatsion metodlarni keng joriy qilish hayotiy zaruratga
aylangan" . [3]
Sinfdan tashqari o‘qish uchun kitob tanlash tamoyillari
Metodikaning vazifalaridan biri STO‘ uchun kitoblar tanlash, o‘qiladigan
adabiyotlar ro‘yxatini tavsiya qilish, yillik o‘quv rejasi va dars tuzilishi
namunalarini ishlab chiqishdir. Sinfdan tashqari o‘qish uchun kitob tanlashda
quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:
1. Kitob tanlashda tarbiyaviy maqsad ko‘zda tutiladi. Bunda
o‘quvchilarga vatanimiz o'tmishi, mustaqillik uchun kurash, xalq qahramonlari,
xalq turmushi haqidagi, oilada, maktabda va jamoat joylarida o‘zaro
munosabatlarda yuzaga keladigan axloqiy muammolar haqidagi, tabiat va uni
asrab-avaylash haqidagi kitoblar tavsiya etiladi.
2. Kitob tanlashda asarlar janri va mavzusining xilma-xilligi e’tiborga
olinadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar, asosan, hikoyalar, ertaklar, she’rlar,
topishmoqlar, maqollarni o‘qishga qiziqqanlari uchun shu janrdagi asarlar tanlansa,
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
3. Kitobning o‘quvchilar yoshi va saviyasiga mosligi hisobga olinadi. 1-
sinfda kichik hikoya va ertaklarni o‘qish tavsiya etilsa, 2—4-sinflarda mavzular
9

Darsning borishi
1. Kirish suhbati. O‘quvchilardan vatanini dushmandan asragan
qahramonlardan kimlarni bilishlari so‘raladi. To‘maris, Jaloliddin Manguberdi,
Najm iddin Kubro nomlari sanalib, Shiroq degan qahramon ham o'tganligini,
uning qahramonligi haqida xalqimiz, “Cho'pon yigit Shiroq” degan afsona
yaratgani aytiladi.
2. “Cho‘pon yigit Shiroq” afsonasi o ‘qib beriladi .
3. Afsona yuzasidan dastlabki suhbat o ‘tkaziladi :
— Afsona sizga yoqdimi?
— Unda kimning qahramonligi hikoya qilib berilgan?
— Shiroq nima uchun xanjari bilan burni, quloqlarini kesadi?
— Keyin Shiroq kimning oldiga boradi?
— U shoh Doroga nima deydi?
— Shiroq Doro qo‘shinlarini qayerga olib boradi?
— Shiroq nima deb hayqiradi?
O‘quvchilar javobi umumlashtirilib, vatanni sevish, uning tinchligi uchun
kurashish kerakligi ta’kidlanadi.
4. Asarga ishlangan rasmlar ko‘rsatiladi . Bu jarayonda asar mazmuni
yuzasidan rasmlarga bog‘lab qisqacha suhbat uyushtiriladi.
5. Shiroq rasmini uyda chizib kelish topshirig‘i beriladi . O‘quvchilarga ota-
onalaridan qahramonlar haqida ertak, hikoya bilib kelishlari va ota-onalariga
Shiroq haqida gapirib berishlari aytiladi.
15

Po lat Mo minʻ ʻ (taxallusi; asl ism-sharifi Po lat Mo minov ʻ ʻ ) (1922.24.12
– Toshkent – 2004.2.3) — bolalar shoiri. O zbekiston xalq yozuvchisi
ʻ (1992).
O zbekistonda xizmat ko rsatgan san at arbobi (1983). Dastlab pedagogika bilim
ʻ ʻ ʼ
yurtini (1939), so ng Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutini tugatib
ʻ
(1944), o qituvchilik bilan shug ullangan (1944–1947). “Lenin uchquni”
ʻ ʻ
gazetasida adabiy xodim (1948–50), O zbekiston davlat nashriyotida bo lim mudiri
ʻ ʻ
(1951–1952), respublika Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi (1954–60),
Madaniyat vazirligi qoshidagi San at ishlari boshqarmasida dramaturgiya bo yicha
ʼ ʻ
bosh muharrir (1962–64).
Ilk she rlar to plami
ʼ ʻ – “Sayrang, qushlar” (1949). Shundan keyin uning “Tong
kuylari” (1949), “Oltin boshoqdor” (1951), “Tish cho tkasi ertagi”(1955),
ʻ
“Hunardan unar” (1958), “To g ri o sgan gul bo lur” (1960), “Aql qayerda bo lar”
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(1962), “Oltin nay” (1967), “Yaxshilarga o xshasam”
ʻ (1975), “Rahmatga rahmat!”
(1969), “Eson va Omon” (1973), “Ertaqdan ertakka” (1989), “Ertaklar yaxshilikka
yetaklar” (1984), “Yurak zavqu dardlarim, aytar baytu fardlarim” (1993),
“Bug doy bobo”(1995), “Bolajon, bolajonim” (2003) va boshqa bolalarga
ʻ
bag ishlangan she r va ertaklardan iborat to plamlari, “Kul-di xiyol” (1964), “Gul
ʻ ʼ ʻ
va piyoz” (1971), “Qo shiq aytib” (1985) singari qo shiqlardan tashkil topgan
ʻ ʻ
kitoblari nashr etilgan. Po lat Mo min mumtoz o zbek adabiyoti an analarini
ʻ ʻ ʻ ʼ
davom ettirib, g azal, tuyuq, fard janrlarida ham ko plab asarlar yaratgan. Uning
ʻ ʻ
500 dan ziyod qo shiqlari g azal janrida yozilgan. Po lat Mo minning bolalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayotidan olingan “Qovoqvoy bilan Chanoqvoy”, “Suqatoy va Konfetvoy” (1970),
“Bahodirning botirligi” (1972), “Ona bolam deydi, bola onam deydi” (1975), “Oq
fil yo qoldi” (1983), “Tuyaqush-boyqush” (1987) pyesalari respublika teatrlarida
ʻ
sahnalashtirilgan. A.S. Pushkin , V. V. Mayakovskiy , S. Marshak , S. Mixalkov , A.
21

Po‘lat Mo‘min yoshligidanoq adabiyotga havas qo‘ydi. U Toshkent
pedagogika bilim yurtida o‘qib yurgan vaqtida adabiyot to‘garagiga faol qatnashdi.
Adabiyotni qunt bilan o‘qidi, o‘rgandi. Hozirgi Nizomiy nomli Toshkent daviat
pedagogika universitetining o‘zbek tili va adabiyoti fakultetiga o‘qishga kirib, uni
muvaffaqiyatli tamomlagach, aspiranturada o‘qidi, maktablarda o‘qituvchilik qildi.
So‘ngra O‘zbekiston Davlat nashriyotida ishladi. P. Mo‘min qayerda ishlamasin,
doimo adabiyotga muhabbat bilan qaradi. Birinchi she’rlar to‘plami 1949-yilda
“Sayrang, qushlar” nomi bilan nashr etildi.
Bolalar uchun ijod qilish, bu sohada muvaffaqiyat qozonish uchun qobiliyat va
istakning o‘zigina yetmaydi. Belinskiy ta’rifi bilan aytganda, bolalar yozuvchisi
bo‘lib tug‘ilish kerak. Bu bolalar yozuvchisi mohir pedagoglarday bola qalbining
bilimdoni bo‘lsin, nozik ta’b egasi, go‘zal tabiati va psixologiyasining bilimdoni,
mehribon va bolajon, kamtarin va samimiy, bolalarcha soddadil hamda dono
bo‘lsin, degan mazmunni anglatadi.
O‘zbekiston xalq shoiri Po‘lat Mo‘minning ijodiy mehnati tufayli “Hunardan
unar”, “To‘g‘ri o‘sgan gul bo‘lar”, “Aql qayerda bo‘lar”, “O‘rinbosarlar”, “Oltin
nay”, “Bir yarim Karim”, “Endi adashmaydi”, “Barcha bola do‘st bo‘lsa”,
“Rahmatga rahmat”, “Gazpolvon ertak aytar”, “Chang yutar botir”, “Oftob va
odob”, “Yaxshilarga o‘xshasam”, “Bu juda soz”, “Eson va Omon”, “Oltmish olti
oltin qo‘l”, “Ustozlar izidan”, “Bolalarning baxti kulgan”, “Bir yuz bir oltin qo‘l”
she’riy to‘plamlari, “Chanoqvoy bilan Qovoqvoy”, “Bahodirning botirligi”, “Oq fil
yo‘qoldi”, “Suqatoy-Konfetvoy”, “Ona bolam deydi...” kabi ertaklari, pyesalari
yuzaga keldi. Bu kitoblarga kirgan eng yaxshi she’r va qo‘shiqlari, doston va
ertaklari bolalar adabiyoti xazinasiga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi, uni boyitdi.
Bu asarlardan bir qanchasi jahon xalqlari tillariga taijima qilingan.
20

Xulosa
O‘qish jarayoni nafaqat savodxonlikni oshirish balki o‘quvchilarning
fikrlash qobiliyatini shakllantirish, ularni chuqur anglash va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asosiy vositadir. Ongli o‘qish esa,
o‘quvchilarning matn mazmunini chuqur tushunishi, fikrlarini shakllantirishi,
mantiqiy xulosalar chiqara olishi jarayoni hisoblanadi. Bu qobiliyatni shakllantirish
o‘qituvchi oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir, chunki ongli o‘qish orqali
o‘quvchilar faqat matnning yuzaki qismiga emas, balki uning ichki mazmuniga
kirib borishga o‘rganadilar.Ongli o‘qish o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga
bevosita ta’sir qiladi. Agar o‘quvchilar matn mazmunini chuqur tushunmasalar,
ular bu ma’lumotlarni eslab qolishda ham qiyinchilikka duch keladilar. Ongli
o‘qish o‘quvchilarni faqatgina matnni yodlashga emas, balki u bilan ishlashga,
ma’nosini tahlil qilishga va real hayotda qo‘llashga yordam beradi. Shu bilan birga,
ongli o‘qish fikrlash jarayonini rivojlantiradi, o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash va
muammolarni tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa kelajakda ularning
boshqa o‘quv fanlarini o‘zlashtirishlari va hayotiy holatlarda to‘g‘ri qaror qabul
qilishlariga yordam beradi .
O‘quvchilarning yoshiga mos matnlarni tanlash va ularga savol-javob,
guruhli ish, tahlil qilish kabi interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarni
o‘qilgan matnni chuqur anglashga undaydi. Misol uchun, kichik yoshdagi
o‘quvchilar uchun qisqa hikoyalar, ertaklar yoki dialog shaklidagi matnlar
tanlanishi mumkin. Ular matnni o‘qib bo‘lgach, o‘qituvchi ular bilan suhbat
qurishi, savol-javob o‘tkazishi va matnning mazmunini tushuntirishga
yo‘naltiruvchi savollar berishi zarur. Katta yoshdagi o‘quvchilar bilan esa
murakkabroq matnlarni tahlil qilish, ularning turli nuqtai nazarlari haqida
muhokama o‘tkazish samarali bo‘ladi .
27

Barto va boshqa rus yozuvchilarining bolalarga bag ishlangan asarlarini o zbek ʻ ʻ
tiliga tarjima qilgan. "El-yurt hurmati" ordeni bilan mukofotlangan (1998).
22

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda zamonaviy ta’lim jarayonida
o‘quvchilarda ongli o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish eng dolzarb vazifalardan
biri bo‘lib qolmoqda. O‘quvchilarning savodxonligini oshirish, ularning nafaqat
o‘qish va yozish qobiliyatlarini rivojlantirish bilan cheklanmaydi, balki ularda
matn mazmunini chuqur anglash, matnni tahlil qilish va mustaqil fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantirishni ham talab qiladi.
Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni
mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, m a’lum bir mavzuga oid kitoblami
tanlay oladigan, gazeta va jurnallami ham mustaqil o'qiydigan faol kitobxonni
tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish (S T 0 ‘) tarbiyaning asosiy quroli
sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni orttiradi.
Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida bir necha bor
ta’kidlaganidek: “Ta’lim tizimini zamonaviy, innovatsion yondashuvlar bilan
boyitish, o‘quvchilarni ongli va mustaqil fikrlaydigan shaxslar qilib tarbiyalash
bugungi kunning eng muhim vazifasidir. O‘quvchilarda nafaqat bilim olish, balki
bilimlarini to‘g‘ri tahlil qilish va amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish
zarur”[1] milliy ta’lim tizimining poydevorini yaratadi va raqobatbardosh avlodni
tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi.
Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi – o‘qish malakalarini takomillashtirish,
kitob tanlab oladigan muntazam kitob o‘qiydigan, o‘qilgan kitobni to‘g‘ri baholay
oladigan ongli kitobxonni tarbiyalash. Maktablarda 1959 -yildan boshlab maxsus
sinfdan tashqari o‘qish darslari tashkil etilgan. Sinfdan tashqari o‘qish 1-2 sinfda
2

Asar elementar tarzda tahlil qilinadi. Tanlangan asar (kitob) yaxshi o‘qiydigan
o‘quvchiga maxsus tayyorgarlikdan so'ng o‘qitiladi. Asarning oson o‘qiladigan
o‘rinlarini bo'sh o‘qiydigan o‘quvchilarga o‘qitish ham mumkin. Bu ularda
o‘qishga qiziqish uyg'otadi. Bu bosqichda o‘quvchilar har xil tezlikda bo‘g‘inlab
o‘qiydilar. Shuning uchun o‘qituvchi bu jarayonda har bir o‘quvchiga individual
yondashishi, kichik kitobxonni kitobni mustaqil o‘qishga o‘rgata borishi lozim.
3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2—4-sinflarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda
o‘quvchilam ing o‘qish malakalari mustahkamlanadi. Bunda o‘quvchilarning
sinfdan tashqari o‘qiganlari baholanadi. Baholashda dastur talablariga asoslaniladi:
o‘qigan kitoblarining sifat o‘zlashtirishiga, miqdoriga, o‘qigan kitobiga munosabat
bildira olishiga e’tibor beriladi. Bunda o‘quvchilar muayyan mavzuga doir bir
necha asarlarni o‘qib keladilar, ularning ayrim o‘rinlarini ifodali o‘qib beradilar,
o‘qigan asarlarini o‘zaro taqqoslaydilar. STO ‘ ning bosqichlari, dastur talablari,
tarbiyaviy vazifalari o‘quvchilam ing qiziqishlari bilan belgilanadi. Masalan,
tayyorlov bosqichida kichik hajmdagi asarni o‘qituvchi o‘qib bersa, o‘qilganlar
yuzasidan suhbat, qayta hikoyalash o‘tkazilsa, boshlang‘ich bosqichda butun sinf
o‘quvchilari bir xil kitob bilan ta’minlanadi, barcha o‘quvchilar bitta matn ustida
ishlaydilar. Bunda bitta yozuvchi yoki bir mavzudagi asarlar ko‘rgazmasi tashkil
qilinadi. Asar ichda o‘qishga topshirilishi, albomlar tayyorlanishi, kinofilm va
diafilmlardan parchalar ko‘rsatilishi, musiqiy daqiqalar o‘tkazilishi hamda asar
mazmuni yuzasidan ijodiy rasmlar chizdirilishi ham mumkin. Bu jarayonda kitobni
saqlash maqsadida uni va yamash, o‘rash o‘rgatiladi, “Ertaklar bayrami”, “Ifodali
o‘qish tanlovi” o‘tkaziladi. Asosiy bosqich yakunida kichik yoshdagi o‘quvchilar
faol kitobxon uchun zarur bo‘lgan yaxshi o‘qish ko‘nikma va malakalarini
egallashlari, eng muhimi, ularning kitob hamda mustaqil o‘qishni yaxshi
ko‘rishlariga erishish juda muhimdir.
8

2. Yakka tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv . O‘quvchilarning
o‘qigan kitoblari yuzasidan suhbat uyushtiriladi, o‘qilgan kitoblar hisobga olinadi.
Shaxsiy fikrlar aniqlanadi, uy kutubxonalari bilan tanishiladi, ota-onalar bilan
suhbat o‘tkaziladi.
3. STO‘ yuzasidan ommaviy ishlar. Adabiy ertaklar, viktorinalar,
yozuvchilar bilan uchrashuvlar, adabiy ekskursiyalar uyushtiriladi, ular uchun
maxsus tayyorgarlik ko‘riladi.
4. Kutubxonaga yozilish. 1 -sinf o‘quvchilari o‘qituvchining tavsiyasi
bilan kutubxonaga a’zo bo‘ladi. Bu jarayonda o‘qituvchi va kutubxonachi
hamkorlikda ish olib borishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
5. O‘quvchilaming o‘qiganlarini hisobga olish. Bunda ularning
kitobxonlik kundaligidan foydalaniladi. 1-sinf o‘quvchilari 2-yarim yillikdan
boshlab kitobxonlik kundaligiga yozuvchining ismi, familiyasi va kitob nomini, 2-
sinfda esa unga nashr etilgan joyi va yilini qo‘shib yozadilar. 3—4-sinflarda
o‘qigan kitobining qisqacha mazmunini yozib, unga taqriz va o‘z mulohazalarini
ham qo‘shishlari mumkin.
O‘quvchilarning o‘qigan kitoblari o‘g‘zaki tarzda ham hisobga olinadi: ular
o‘qiganlari yuzasidan sinfdan tashqari o‘qish va sinfda o‘qish darslarida, yakka
tartibdagi suhbatlarda gapirib beradilar.
Sinfdan tashqari o ‘qish darslarining turlari
Sinfdan tashqari o‘qish darslarining xususiyatlari, birinchidan, STO ‘
tizimining bosqichlari bilan, ikkinchidan, o‘quv vazifalari va dastur bilan,
uchinchidan, oldinga qo‘yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to‘rtinchidan,
o‘quvchilam ing qiziqishlari bilan belgilanadi.
13

2.2.Sinfdan tashqari o‘qish darslarida Po‘lat Mo‘min ijodini o‘rganish va
uning ahamiyati
Shoirning tinimsiz ijodiy mehnati tufayli “Hunardan unar”, “To‘g‘ri o‘sgan
gul bo‘lar”, “Aql qayerda bo‘lar”, “O‘rinbosarlar”, “Oltin nay”, “Bir yarim
Karim”, “Endi adashmaydi”, “Barcha bola do‘st bo‘lsa”, “Rahmatga rahmat”,
“Gazpolvon ertak aytar”, “Chang yutar botir”, “Do‘sting qancha ko‘p bo‘lsa”,
“Oftob va odob”, “Yaxshilarga o‘xshasam”, “Bu juda soz”, “Eson va Omon”,
“Oltmish olti oltin qo‘l”, “Ustozlar izidan”, “Bolalaming baxti kulgan”, “Bir yuz
bir oltin qo‘l” she'riy to‘plamlari; “Chanoqvoy bilan Qovoqvoy”, “Bahodirning
botirligi”, “Oq fíl yo‘qoldi”, “Suqatoy-konfetvoy”, “Ona bolam deydi” kabi
ertaklari, pyesalari yuzaga keldi. Bu kitoblarga kirgan eng yaxshi she’r va
qo‘shiqlari, doston va ertaklari bolalar adabiyoti xazinasiga munosib hissa bo‘lib
qo‘shildi, uni boyitdi. Bu asarlardan bir qanchasi jahon xalqlari tillariga tarjima
qilinganki, bu faqat shoirning emas, balki o‘zbek bolalar adabiyotining ham
yutug‘i, obro‘si hisoblanadi. Shoirni to‘laqonli bolalar shoiri, bolalarning sevimli
adibi desak yanglishmaymiz. U ko‘rib, o‘rgangan har bir mavzu to‘laqonli
yoritilgan. P.
Mo‘minning “ Yer chopildi — javob topildi ” asarida mehnatdan zavqlanish
tuyg‘usi yorqin ifodalangan. Asar qahramoni dastlab uyga berilgan topshiriq —
misollarni ishlay olmaydi. Shunda u jismoniy mehnat qilishga kirishadi — yer
chopadi. Terlab-pishadi. Natijada ko‘ngli yorishadi, fikri oydinlashadi. Uyga
berilgan misollarni ham yechadi, yerni ham chopadi. Barcha savolga javob topildi.
Shu bahonada yer ham chopildi.
Po‘lat Mo‘minning “5” baho qo‘shig‘I”,“Xursandmisiz?, Xursandmiz”,
“Sentyabrim”, “Uch baho — puch baho” singari qo‘shiqlari o‘qish, ilmli bo‘lish
23

U nimani kuylayapti? — Bu she’r X. Davronning “Tabiat - mening uyim”
she’ri.
— She’rda shoir “dalalarni aylanaman, chigirtkalar qo‘shig‘ini eshitaman,
bulbullarni shod qilsam, o‘t bilan suhbatlashsam, mushukni sut bilan mehmon
qilsam, xayron bo‘lmang. Ular mening do‘stlarim Ular bilan ko‘nglim xush.
Tabiat mening uyimdir”, — deb aytyapti (1 - o‘quvchining javobi)
— “Mening tomirimga tutash o‘t ildizi, tunlari oy va yulduzlari daftarimni
yoritadi. Ona yer zaharlansa, ko‘ksim og‘riydi. Sen uni asra, mangu qolsin,
o‘lmasin” , — deyapti. (2 -o‘quvchining javobi)
— Hurmatli, o‘quvchilar! Demak, biz tanishgan she’rimizda tabiat kuylangan
ekan. Tabiat bizning ikkinchi onamiz. Chunki biz onamiz va tabiat quchog‘ida
yashaymiz. Shuning uchun ham biz uni “Ona tabiat” deb ataymiz. Biz uning
bag‘ridagi o ‘simliklarni, qushlarni, hayvonlarni, dengiz-u ko‘llarni va boshqa
boyliklarni asrashimiz, e ’zozlashimiz kerak. Tabiat insonga birgina toza suv,
havo, oziq-ovqat, kiyim -kechakkina emas, sog‘lik, a ’lo kayfiyat ham beradi.
— Bolalar tabiatimizni qushlarsiz tasavvur qila olmaymiz. Ular tabiatning nodir
va g‘alati jonivorlaridan biridir. Qushlar zararkunanda hasharotlami yeb,
kishilarga foyda keltiradi va estetik zavq baxsh etadi. Siz ularning sayrashidan
olam -olam zavq olasiz. Masalan, bulbul, sa’va va boshq. (Shu o ‘rinda
qushlarning rasmi ko‘rsatiladi va “Bahor valsi” kuyi eshittiriladi).
— Hasharotlardan kapalak va ninachilar tabiatimizning jonli bezagidir.
Kapalaklar chiroyi bilan o‘ziga maftun etadi. Gullar chamani uzra qanot qoqib,
hayot qo‘shig‘ini kuylashadi. Lekin hozirgi kunda ularning turlari kamayib
ketgan. Buni hamisha yodda tuting. Ularni asrang, ermakka kapalak tutmang.
(Rasm ko‘rsatiladi)
18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.
2. Mirziyoyev Sh. M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning nutqlari va ko‘rsatmalari . Toshkent: “O‘zbekiston”, 2020.
3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . Toshkent: “Ma’naviyat”,
2008.
4. Abdullayev Sh. Boshlang‘ich sinflarda ongli o‘qishni o‘rgatishning metodik
asoslari . Samarqand: “Ilm Ziyo”, 2021.
5. Hamroyev M,Shodmonqulov D Ona tili va bolalar adabiyoti ,T-2023
6. Qosimova K Ona tili o‘qitish metodikasi ,T-2009
7. Saidova N. Boshlang‘ich ta’limda o‘quv jarayonini samarali tashkil etish .
Farg‘ona: “O‘zbekiston Milliy Universiteti”, 2020.
8. Bekmurodov U. O‘qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish // www.uzedu.uz , 2023.
9. Saidov N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlashda didaktik
yondashuvlar // www.pedagog.uz , 2022.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqlari // www.press-service.uz , 2020.
11. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari va ularning joriy etilishi // www.edu.uz , 2023
29

Sinfdan tashqari o’qish darslarida po‘lat mo‘min ijodini o‘rganish

Купить