Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	48.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Январь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

Купить

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning
uyg’unligi
Reja:
Kirish
1. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg ’ unligi –
barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida
2. Ta ’ lim muassasalarida sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy
rivojlanish uyg ’ unligini amalga oshirish yo ’ nalishlari
3. Sog ’ lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga
sabab bo ’ luvchi mahsulotlar
4. Sog ’ lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda
oiladagi ma ’ naviy muhitning roli
Xulosalar
Adabyotlar

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. 1999 yil 7 dekabrda O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganligining etti yilligiga bag’ishlangan tantanali
yig’ilishda Prezidentimiz I.A.
Karimov 2000 yilni «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilishni taklif etdi. Shu
munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2000
yil 15 fevralda «Sog’lom avlod» Davlat dasturi tasdiqlandi. Dasturda, jumladan
ijtimoiy tafakkurda etuk ma’naviy boy, jismonan sog’lom va barkamol avlodning
tug’ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak ma’suliyat psixologiyasini shakllantirish
masalalari bo’yicha aholiga yalpi bilim berish tizimini yaratish zarurligi
ta’kidlangan.
Abu Ali ibn Sino o’zining tib qonunlari va boshqa asarlarida gimnastik
mashqlar, massaj, dieta, suv muolajasi, hammomni, juda ko’pgina kassaliklarda va
kasallikning oldini olish maqsadida ishlatilishi haqida to’liq ma’lumot bergan.
Salomatlik, bu organizmning tabiiy holati bo’lib uning atrof-muhit bilan eng
optimal o’zaro munosabatini ta’minlab turadi. Salomatlikning asosiy mazmuni
jismoniy va ma’naviy kuchlarning uyg’unligi, nerv tizimining muvozanatda
bo’lishi, chidamliligi, tashqi va ichki muhitning turli xildagi zararli ta’sirlariga
qarshi turish qobiliyati hisoblanadi. Tevarak-atrofdagi o’zgarib turadigan
sharoitlarga moslashib muvofaqiyat bilan mehnat qilish salomatlikning muhim
belgisi hisoblanadi, chunki organizm tashqi muhit bilan muvozanatda turmasa,
uning hayot faoliyatini va odamning mehnat qobiliyatining saqlab bo’lmaydi.
Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda
keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini
asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z
sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va
hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz.
Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni
qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani
2

ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday
foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday
qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor
qaratishimiz lozim.
Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish
muhim o’rin to’tadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol
harakatni taqozo qiladi.
Bunday bog’lanish inson paydo bo’lganidan beri hayot kechirishning ajralmas
qismi bo’lib, evolyutsion yo’l bilan mustahkamlangan.
Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo’lib qolmasdan (ovqat
topib eyish, dushmandan o’zini himoya qilish, noqulay omillardan muhofazalanish
va boshqalar), barcha tashqi va ichki a’zolarning me’yoriy ishlashi uchun zaruratga
aylangan. Hozirgi sharoitda esa texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirishning tobora keng ko’lamda
qo’llanilishi insonning bevosita harakat qilishini ancha-muncha cheklab qo’ydi.
Faol harakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha a’zolarning
me’yoriy ishlashi bo’ziladi, chunki ular asosan serharakat sharoitda o’z
funktsiyalarini to’liq bajaradilar. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya va sport
bilan shug’ullanish kundalik turmushning ajralmas qismiga aylanishni taqozo etadi.
Boshqacha qilib aytganda, bunday turmush tarzi jarayonida inson tanasidagi barcha
a’zolar va tizimlarning harakatiga nisbatan bo’lgan tabiiy talabi qo’shimcha
ravishda yuzaga keltiradigan serharakatlik bilan yoki jismoniy tarbiya va sport
bilan shug’ullanish orqali qoplanishi kerak.
Faol harakat qilib yashash inson organizmining kasalliklarga kam
chalinishini, xastalangandan keyin esa oson va tez to’zalib ketishini tegishli
ravishda ta’minlaydi. Hayotda bunga ko’pgina jonli mislollar keltirish mumkin.
Ma’lumki, ota-bobolarimizning turmush tarzi doimiy jismoniy ish qilib turish bilan
bog’liq bo’lgan. Ko’pgina manbalarda ko’rsatishlaricha, bunday serharakatlik
bo’lish kishi sihat-salomatligi uchun juda foydali hisoblanadi. SHu boisdan ham
ular hozirgi paytdatez-tez uchrab turadigan ayrim surunkali kasalliklar bilan (qonda
3

xolestirin moddasining ko’payib ketishi va bu bilan bog’liq xastaliklar, semizlik,
qandli diabet, yurakning ishemik kasalligi va boshqalar) kam og’riganlar.
Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi –
barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida
Bugungi kunda Respublikamizda oila turmush tarzini o’rganish, oilada
sog’lom turmush tarzini yaratish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu
vazifa va muammolar oilaning sog’lom bo’lishi, ma’naviy va modiy farovonligini
oshirishi, farzandlar tarbiyasining muhim omili bo’lib xizmat qiladi. Sababi, faol
yaratuvchanlikka asoslangan turmush tarzi jamiyat hayotining barcha sohalarida
ijtimoiy faollik, oliy darajadagi fuqarolik sifati, aqliy, ma’naviy vajismonan
sog’lom, mehnatda, o’zaro munosabatda, muloqotda yuksak madaniyatlilik, albiy
hodisalarga murosasizlik bilan qarash, ularga qarshi kurashish, tabiatga nisbatan
oqilona munosabatda bo’lish, atrofdagilarga mehr-oqibatda bo’lish kabi sifatlarni
o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi.
Darhaqiqat, oilada turmush tarzini sog’lomligi kishilarni jamiyatda egallab
turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki turmush
tarzi kishilarning ma’naviy dunyosi bilan ham uzviy bog’liqdir va ularning fikrlash
tuyg’usi borasida ham muhim o’rin tutadi. Kishilarning turmush tarziga mavjud
ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot
faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush
tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga,
fikrlash tarziga aylanadi. Turmush tarzining eng muhim ijtimoiy tomoni jamiyat
a’zolarining ijtimoiy mehnati, o’zaro munosabatlar, oila, kundalik turmushidagi
faolligi, kishilarning jismoniy va ma’naviy imkoniyatlarini atrofdagi tabiiy va
ijtimoiy muhit bilan qay tarzda namoyon bo’lishidadir.
Bundan tashqari oilada sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali
jamiyatimiz a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik
g’oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli
qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Xozirgi o’tish davrida yoshlarni uzoq
4

tarixga ega bo’lgan madaniyatimizni yuksaltirishda ham oiladagi sog’lom turmush
tarzi o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mana shularni inobatga olgan holda hukumatimiz
tomonidan oilalarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish va uni takomillashtirish
uchun yetarli shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Chunki kishilarning turmushi
jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy jihatlarini
o’zida aks ettiradi va bu oiladagi sog’lom muhitni belgilaydi. “Sog’lom tanda sog’
aql” degan xlqimizning ulug’ bir naqli bor. Har bir odam sog’lom bo’lsagina
yaxshi mehnat qilishi, ilhom bilan ijod qalamini tebrata olishi, yegan luqmasi
taniga singishi, tiniqib, uxlay olishini bilsa-da, o’sha sog’ holatni saqlash, ham
vujudga, ham aqlga, ham ruhga o’z vaqtida madad berib turish kerakligini, bu faqat
o’zimizning manfaatimizga aloqadorligini ba’zan unitib ham qo’yamiz.
Tani sog’liq xalqimiz uchun eng muhim qadriyatlardan bo’lishi bilan
birgalikda u har birimizning dunyoqarashimiz, falsafamiz, mafkuramizning,
oqilona turmush tarzimizning ajralmas bo’lagi bo’lmog’i darkor. Shu bois ham
davlat dasturining bandlarini sinchiklab o’rganar ekanmiz, unda har bir shaxsning
o’z salomatligini saqlashga to’g’ri va mas’uliyatli munosabatda bo’lishi, sog’lom
turmush tarzini eng avvalo o’zi, qolaversa yaqinlari uchun tashkil etishga bog’liq
shart-sharoitlar o’z ifodaini topganligining guvohi bo’lamiz. Fuqarolar sog’lig’iga
hukumatning bunday g’amxo’rligi biror bir boshqa davlatda yo’q. Davlat dasturida
“Sog’lom oila” tarbiyaviy-ma’rifiy dasturini amalga oshirishga yo’naltirilgan qator
choratadbirlar belgilangan. Ularning ma’nosa shundaki, salomatlik, eng avvalo,
mavjud muhitga, odamlarni bir-birlariga mehrli, muruvvatli blishlari g’amxo’rlikka
va samimiyatiga to’liq munosabatlariga bog’liq. Shu ma’noda salomatlik
psixologik kategoriya bo’lib, uning sharti va sharoiti – sog’lom oila muhitidir.
Oilada ota-onaga ko’p narsa bog’liq. Ular oiladagi barcha hodisalarning
balogardonlari sifatida eng avvalo o’z sog’liqlariga o’zlari mas’ul ekanliklarini
unutmasalar, uni saqlashda barcha ehtiyoj choralarini o’z vaqtida ko’rgani holda
oilaviy hayotga to’g’ri munosabatni shakllantira olsalar, murod-maqsadlariga
albatta erishadilar. Sog’lom odam, u otami, yoki onami, turmush va ro’zg’ordagi
barcha past-balanliklar, turli vaziyatlar, kerak bo’lsa, qiyinchiliklarga tez
5

moslashib, ulardan oqilona chiqish yo’llarini bilishi kerak. Oddiy oila muhitida bir
narsadan toliqqanda yoki asab buzilganda, dardimizni aytadigan hamdard, yaqin
kishimiz bo’lgani ma’qul. Ana shunday hayotiy falsafa va yo’nalish bilan yashagan
inson albatta, baxtli va sog’-salomat bo’ladi. Muhimi, bunday hayotiy mo’ljallar,
jismoniy va ruhiy tetiklik, bardamlik u tarbiyalayotgan bolalarning baxti va
kelajakka intilishiga ishonchli zamin bo’ladi. Ana shunday ota-ona tarbiyalagan
farzandlarga ortiqcha o’gitlar, tarbiyaviy tazyiqlar darkor emasligini ta’kidlash
kerak. Chunki inson aqlini, uning tafakkurini peshlaydigan, tanini sog’, vujudini
go’zal qiladigan ma’naviy ozuqani oilasida olgan farzandning o’z baxti va kamoli
yo’lidan og’ib ketishiga ishonish qiyin. Ham jismonan, ham ma’nanva ruhan
sog’lom odam turli g’alamislarning kirdikorlariga uchmay o’z yurti, Vatani va
xalqi manfaati yo’lida halol mehnat qiladi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, sog’lom turmush tarzini kundalik hayot
kechirishning asosiy mezoniga aylantirishga bog’liq tushuncha va tasavvurlar
oiladan boshlanadi. Bu g’oyalarning xalqimiz qon-qoniga singib ketganligi eng
avvalo oilalarda saqlanib kelayotgan ijobiy an’analarda, ota-onadan farzandlarga
singdiriladigan o’gitlarda, qarindosh urug’chilik aloqalaridagi mehmonavozlik va
ushbu jarayonda orastalik va ozodalik tamoyillariga rioya etilishlarida, mahalla-
ko’yda rioya etiladigan tartib-qoidalar, xususan, ko’chani, har bir xonadonni ozoda
va sarishta saqlash odatlariga tayangan qo’ni-qo’shnichilik muomalalarida o’z
aksini topadi.
Sog’lom turmush tarzini falsafiy-ma’naviy, psixologik mezonlarini
quyidagicha ta’riflash mumkin6
- oilada, ta’lim maskanlari va jamoat joylarida yosh qizlar va
ayollarning
kiyinishlariga alohida e’tiborni qaratish;
- oilada va jamoat joylarida yoshlarning muomala madaniyatini
shakllantirishda sog’lom turmush borasidagi xalqimizning o’ziga xos
an’analari va qadriyatlarini, otalar va momolar o’gitlarini alohida sog’lom
ma’naviyatli oilalar tajribasini ibrat omili sifatida keng targ’ib etish;
6

- yoshlarni sportga, jumladan, oilaviy sportga ijobiy munosabatini
shakllantirishda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadbirlar, oilaviy
sportchilar an’analaridan foydalanish;
- oila a’zolarida, birinchi navbatda yoshlar orasida hayot
mohiyatini anglash, umr qadriyatini e’zozlash, hayotiy faoliyatni oqilona
tashkil etish madaniyatini shakllantirish;
- islom falsafasidagi orastalik va ozodalik tamoyillarini omma
orasida targ’ib etish orqali suv, havo, yer va suv qadriyatlari borasida
ijtimoiy fikrni shakllantirish.
Xulosa qilib aytganda, salomatlik falsafasining shaklanishi sog’lom va
xalqchil marosimlar, urf-odatlar va milliy doimiy qadriyatlar bilan bevosita
bog’liq. Sog’lom turmush tarzi hayot kechirishning maqsadga muvofiq ravishda
tashkil etish, umr qadrini anglab yetishni nazarda tutadi. Sog’lom turmush tarzi
yomon illatlar bilan kelisha olmas ekan, oilaviy sharoitni yaxshilash, ya’ni undagi
ma’naviy-psixologik muhitni barqarorlashtirish muhim vazifalardan bo’lib
qolaveradi. Shu tufayli ham odamlarga nafaqat davlat, nodavlat va jamoat
tashkilotlarining, balki oilaning dolzarb muammosi ekanligini fuqarolar ongiga
yetkazish lozim.
Zero , Prezidentimiz ta ’ kidlaganlaridek , “ Sog ’ lom xalq , sog ’ lom millatgina buyuk
ishlarga qodir ”. Xalqimiz sog ’ lig ’ ini asrash esa har bir kishining insoniy muqaddas
burchi bo ’ lib qolaveradi .
Ma’naviyat va madaniyat egizak va mushtarak tushunchadir. Insonda ong
shakllanib, tilning paydo bo’lishi madaniyatning ilk qadamlari sanaladi. Odamzod
hali ma’rifatli bo’lmasdanavval rasm chizishlari, kuy va shula aytishi, diniy rasm-
rusumlarni bajo keltirishning o’zi madaniyatning dastlabki shakllanishi va
rivojlanishidan darak beradi. So’ngra insoniyat o’z tarixiy taraqqiyot yo’liga tushib
olgach, asta-sekin ma’rifatli bo’la boshlaydi va madaniyatning yuksak
pog’onalariga ko’tariladi. Bu jarayon, shubhasiz ma’ngaviyatni madaniyat va
san’atdan, ma’rifatdan ajralmagan holda birga va o’zaro aloqadorlikda bo’lishini,
ma’lum dunyoqarash bilan mustahkamlanishini taqazo etadi. Inson borki, uning
7

ma’naviyati bor, bu ma’naviyat uning madaniyati, ma’rifati va ma’lum darajada
mafkuraga, dunyoqarashga e’tiqodini belgilaydi. Shu o’rinda Prezidentimiz Islom
Abdug’anievich Karimovning ushbu so’zlarini keltirish joizdir: - “Bizning
ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri bilan shakllangan.
Uni o’lchab ham, poyoniga yetib ham bo’lmaydi. U inson uchun butun bir olam,
yer, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urug’lar, qo’ni-qo’shnilar, xalq, mustaqil
davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik –
ma’naviyatning ma’nosi juda keng”.
Ana shu keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, ma’naviy tarbiyaning inson
hayotidagi ruhiy omili sifatida baholashlikni taqazo etadi. Bunda madaniyat va
san’atning o’rnini alohida baholash va tahlil etish zarurdir. Insoniyat tarixiga nazar
tashlansa barcha davrlarda madaniyat va san’at ana shu davr g’oyasiga,
mafkurasiga hizmat qilib kelgan. Buning sababi hukmron mafkuraning madaniyat
va san’at ustidan o’tkazgan tazyiqidir. Buning oqibatida butun bir xalqlar o’z
madaniyatlarini to’la namoyon qilishga imkon topa olmaganlar. G’oyalar kurashi
silsilasida shunday bir g’oya borki, bu milliy g’oya bo’lib, bu g’oya har bir
millatning ongi va tafakkurining mahsuliga aylanadi. Ya’ni shu millatning o’zi
anglashi, ma’naviy merosini avaylab asrashi, milliy madaniyati va san’atiga
munosabati, milliy urf-odatlarga bo’lgan hurmati va unga amal qilishi singari qator
tamoyillarda o’z aksini topadi.
Xalqimiz ma’lum bir muddatda totalitar tuzum deb atalmish “sotsialistik
realizm” g’oyasi ta’sirida o’zlarining g’oyasiga, madaniyat va san’atning to’liq
namoyon qilishlariga imkon topolmadilar, lekin o’zligini yo’qotmadilar. Milliy
tafakkurini, ajdodlardan qolgan ma’naviy boyliklarini, o’z dinlarini saqlab qoldilar.
Madaniy meroslarini, milliy san’atlarini barcha iurlarini xozirgi va kelgusi avlod
uchun asrlar silsilasidan olib o’tdilar va bugungi muborak mustaqillik kunlariga
yetib keldilar. Manda endi xalqimiz ongiga barkamol inson tarbiyasida asosiy
mezon bo’lgan ma’naviy madaniyatni, madaniyat va san’atning o’rnini va uni
milliy istiqlol g’oyasi ruhida singdirishni asosiy omil deb bilmoqdalar.
8

Ushbu fikrlardan kelib chiqqan holda madaniyat va san’atning o’rnini yana
bir bor tahlil qilish va uning ta’sir kuchi zamirida ma’naviy tarbiyani, milliy istiqlol
g’oyalarini xalqimiz ongiga singdirish asosiy vazifalardan biri sifatida e’tirof
etilmoqda. Bu borada quyidagi yo’nalishlar blan ta’sir etish ko’zda tutiladi:
1. Murakkab va shonli tariximizning yorqin sahifalarini ochib
berish.
2. bugungi hayot voqeligini orzu-umidlarimizni aks ettiradigan
adabiyot, kino, musiqa va tasviriy san’at asarlari yaratishga e’tiborni
qaratish.
3. Yoshlarga ibrat bo’ladigan barkamol insonlar zamonaviy
qaxramonlar timsolini yaratish.
4. Istiqlol mafkurasiga zid g’oyalarni ochib berishga qaratilgan
asarlar yaratish.
Bularning barchasi milliy istiqlol g’oyalarini, ma’naviyat sarchashmalarini
singdirish borasida asosiy tamoyillar bo’lib xizmat qiladi. Bunda albatta yuqorida
ta’kidlanganidek, barkamol avlod tarbiyasida san’at va madaniyatning o’rnini
alohida ta’kidlash joizdir. Ma’naviy tarbiyada diniy madaniyatning o’rnini alohida
ta’kidlash zarurdir. Chunki o’n to’rt asrdan buyon xalqimiz asosiy ma’naviy
tarbiyani diniy madaniyat orqali o’zlashtirib keladi. Bugungi kunimizda xalqimiz
istiqlol sharofati bilan o’z diniga, o’zligiga yangidan qaytmoqda. Muqaddas
dinimiz Islom dini milliy ma’naviyatimizning muhim asoslarimizdan biriga
aylanadi.
Bugungi kunda yoshlarimizni boy madaniy merosimiz, tarixiy
an’analarimizga, milliy urf-odatlarimizga hurmat ruhida, yuksak ma’naviy fazilatli
har tomonlama kamol topgan
insonlar qilib tarbiyalashga katta e’tibor berilmoqda. Bu masala davlat ahamiyatiga
molik vazifa deb tushunilmoqda.
Komil inson deganda, har tomnlama yetuk, ichki dunyosi, tarbiyasi, pokligi,
bilimi va malakasi, umuman ijobiy jarayonlarning barchasini o’zida
mujassamlashtirgan inson tushuniladi.
9

Zotan millatimiz tarixida shunday zoti komillar o’tgshanki, ularning har birlari biz
avlodlarga bitmas-tuganmas ma’naviy boylik qoldirganlar. Hozirda bu ziyo
nurlaridan bahramand bo’lmoqdamiz.
10

Ta’lim muassasalarida sog’lom turmush tarzi va jismoniy
rivojlanish uyg’unligini amalga
oshirish yo’nalishlari
Ta’lim muassasalaridagi sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanish
uyg’unligini amalga oshirishga yo’naltirilgan o’quv-tarbiya jaraenini amalga
oshirishda biz to’rtta yo’nalishni ajratdik;
A) tabiiy ilmiy siklidan o’quv fanlari bo’yicha texnologik
ishlanmalarni yaratish. Ular jismoniy mashqlarning o’quvchi organizmiga
sog’lomlashtiruvchi ta’sir ko’rsatishining biologikasoslarini chuqur
o’rganishga mo’ljallangan;
B) o’quvchilarning jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, sport
to’garaklari, maktabdan tashqari sport faoliyati tizimidagi salomatlikni
saqlash tarkibini kuchaytirish;
V) kuzatish xizmatlari faoliyati mazmuniniqayta o’zgartirib, o’quvchilar
bilan sog’lomlashtirish ishlari texnologiyalarini ishlab chiqishga qaratish (maktab
o’quvchilarining o’quv kuni davomida tiklanish va dam olishga bo’lgan
ehti yo jlariga mos faoliyat tarkibiga o’tish, ehti yo jlarga ko’ra oqilona
muvozanatlashtirilgan ovqatlanish, vitaminlashtirishni tashkil etish, tibbiy gigienik
ta’minot tizimidagi kompleks sog’lomlashtirish muolajalari);
G) moddiy texnika zahiralari va tibbiy biologik vositalardan salomatlikni
saqlash maqsadlarida oqilona foydalanish.
Pedagog oldida shaxsiy noaniq o’quvchilar jamoasi emas, balki individual-
shaxsiy tavsiflariga ko’ra juda har xilo’quvchilar tarkibi turadi. Bu salomatlikni
saqlashga yo’naltirilgano’quv tarbiya ishlari jara yo ninimurakkab ijtimoiy
pedagogik muammoga aylantiradi. Uning hal etilishi maktab
o’qituvchisidansalomatlikni saqlashning psixologik-pedagogik asoslarini chuqur
bilishni, kasbiy-pedagogik sohadagi bilimdonlikni taqozo etadi.
Pedagog, ta’lim muassasi rahbarining salomatlikni saqlash sohasidagi kasbiy
bilimdonligi kognitiv, faoliyat tashkiliy jihatlarni o’z ichiga oladi. Kognitiv jihati
11

pedagogningta’lim qatnashchilari sog’lig’i va ha yo tini saqlash masalalari buyicha
bilimdonligini nazarda tutadi (ya’ni ushbu sohada ma’lum bir bilimlarning
mavjudligi). Faoliyat jihati pedagogning ta’lim qatnashchilarida o’z sog’lig’i va
atrofdagilar salomatlikni saqlash hamda mustaxkamlashga bo’lgan ehti yo jni hosil
qilish bo’icha maqsadli faoliyatini nazarda tutadi.
Zamonaviy umumta’lim maktabida salomatlikni saqlash faoliyatining
tashkiliy asoslarini ishlab chiqishda biz umumiy tan olingan ilmiy ishlarga
tayandik.
O’quvchilar va ularning ota-onalari salomatligini saqlashning
innovatsiontexnologiyalarini ishlab chiqishning asosiy bosqichlari 7- jadvalda
berilgan.
O’quvchilarning ta’lim jara yo niga innovatsion yo ndashuvini ishlab
chiqishda biz maktabrahbarlari hamda o’qituvchilari bilan birgalikda ta’limni
demokratlashtirish va insonparvarlashtirish, variantlashtirish hamda
muqobillashtirish, tamoyillarining amalga oshirilishinita’minladik. Ta’lim
tizimidagi innovatsiyalarni metodologik nuhtai nazardan ular amalga oshiriladigan
ijtimoiyta’lim va predmet muhitining o’zgarishi kontekstida ko’rib chiqish joiz.
Har qanday yangilik ijtimoiy, ta’lim va tashkiliy-uslubiy munosabatlarning keng
doirasiga ta’sir ko’rsatadi, ikkilamchi (hosil qilingan) oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Biz o’quvchilarning valeologiya ta’limiga bo’lgan innovatsion yo ndashishda
buning hammasini hisobga oldik.
Unda o’qitish shunday tarzda tashkil etilgan ediki,
-o’quvchi o’qish vao’qishdan tashqari paytda sermaxsul ish bilan band
bo’lishi lozim edi. Bunday faoliyat optimal psixik va jismoniy holatni saqlash
imkonini beradi;
-u kuchli aqliy va jismoniyfaoliyatnitaqozo etuvchi vaziyatlarni funksional
zo’riqishsiz o’rtagaquyish hamda ularning yechimini topishni bilishi kerak edi;
-nostandart ha yo tiy va o’quv vazifalarini hal etishda salomatlikni
saqlashusullaridan foydalana olishni bilishi zarur edi;
12

-o’quvchi o’quv ma’rifiy faoliyatda salomatlikni saqlash usullarini o’zi
amalga oshirish uslublarini muntazam o’zlashtirib borishi kerak edi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun pedagog faoliyatining quyidagi
o’quv-uslubiy va tashkiliy bloklarining o’zaro bog’liqli hamda o’zaro ta’siri
ta’minlandi;
-nazariy metodologik;
-o’quv-ishlab chiqarish;
-ilmiy uslubiy;
-moddiy-texnik.
Har bir blokda muammolar kompleksi ishlab chiqildi. Ular o’zaro bog’liq
holda va tizimli ierarxiya asosida hal etildi.
Har bir blok va yagona tizim doirasida pedagogik harakatlar ijobiyyakuniy
natijani olish uchun, ya’ni o’quvchilarning bilimlari sifatiga yuqori talablar
qo’ygan holda salomatlikni saqlashga qaratilgan edi.
Alohida e’tibor o’qituvchi va o’quvchining sub’ekt-ob’ekt
munosabatlaridagi o’zarotizimli aloqalarini ta’minlashga qaratilgan edi. Bu o’zaro
aloqani optimallashtirishga «pedagogo’quvchi» («o’qituvchi-o’quvchi») tizimidagi
sub’ekt-ob’ekt munosabatlaridan sub’ekt-sub’ekt munosabatlariga o’tish orqali
erishildi.
Ta’lim jara yo ni mazmunio’ziningmonandligiga ega bo’lishi bilan
dun yo qarashi va ijtimoiy-madaniy qadriyatlar tizimidagi o’zgarishlar ta’sirida
o’zgaradi. Yuqorida ajratibko’rsatilganvazifalar va belgilab o’tilgan innovatsion
yo ndashuvlardan kelib chiqib ta’lim mazmunida bir qator yangipozitsiyalarni
ajratish mumkin. Ularga tayanish o’quvchilarning ehti yo j motivatsion sohalarini
faollashtirish bilan bir qatorda pedagogik jara yo nningsalomatlikni
saqlashasoslarini samaraliamalga oshirishga imkon yaratadi.
Ta’lim jara yo ni mazmunini yangilash hamda uning tashkil
qilinishigasalomatlikni saqlash asoslarini kiritish zarurati ijtimoiyong
tuzilishidagio’zgarishlar natijasida kelib chiqqan. Innovatsionta’lim
muassasalaridau shunday muhim elementlar bilan to’ldiriladiki, bular insonning
13

ta’lim sohasidagi ijtimoiy-madaniy faoliyati yuzasidantajribasi, ta’lim faoliyatining
noan’anaviy turlari, o’quvchilar salomatligini saqlash va mustaxkamlash bilan bir
qatorda ta’lim sohasidagi yuqori natijalarga olib keladi.
Maktabo’qituvchisining o’quvchilar salomatligini saqlash sohasidagi
innovatsion faoliyati bo’lgan tay yo rligi modelida uning faoliyatinibelgilab
beruvchi shartlarni ikkita guruhga ajratish mumkin:
a) tashqi shartlar;
b) ichki shartlar.
Ekologik noqulay mintaqalarda o’quvchilarning salomatligini saqlash
sohasidagi innovatsion faoliyatning tashqi shartlari maqsadli ko’rsatmalar, global
va mintaqaviy ekologik tanglik, uning oqibatida yuzaga keladigan sotsiumning
ijtimoiy-iqtisodiy omillari va insonparvarlik qadriyatlari hisoblanadi. Maktab
o’qituvchisiningo’quvchilar va ularning otaonalari salomatligini saqlash sohasidagi
innovatsion faoliyatga bo’lgan tay yo rligini aniqlovchi ichki shartlar, o’z navbatida
ikkita blokka ajratilgan; ehti yo j-motivatsion blok va pedagogning salomatlikni
saqlash sohasidagi kasbiy-pedagogik bilimdonligi bloki.
Ehti yo j motivatsion blok (kengaytirilganda-ehti yo j motivatsion model)
pedagog shaxsini salomatlikni saqlashga yo’naltirish qadriyatlari, salomatlikni
saqlashning an’anaviy hamda innovatsion texnologiyalarini samarali amalga
oshirishning pedagogik shart-sharoitlarini (o’quv faoliyatining salomatlikni saqlash
tartibi, jismoniy tarbiya vositalaridan sog’lomlashtirish maqsadida foydalanish,
salomatlikni saqlash vositalarini tanlashda o’quvchilarga individual shaxsga xos
yo ndashuv, salomatlikni saqlash to’g’risidagi umummilliy va maxsus bilimlarning
integratsiyasi) o’z ichiga oladi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jara yo nida pedagogning salomatlikni
saqlashga qaratilgan qadriyatlarning tuzilmaviy modeliga quyidagilar kiradi; o’quv
faoliyati tartibini mukammallashtirish, unga rekreatsiya xususiyatiga ega bo’lgan
jismoniy mashqlarni kiritish. Madaniyatning o’quv-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi
tarkiblari integratsiyasi.
14

O’quv-tarbiya jara yo nining sog’lomlashtirish mazmuni o’quvchilarning
oqilona gigienik tartibi, to’laqonli, muvozanatlashtirilgan energiya sarfi,
vitaminlashtirilgan ovqatlanishi bilan birga qo’shib olib boriladi. Maktab
o’quvchilari tomonidan ushbu sharoitlarda o’zlashtiriladigan salomatlikni
saqlashga qaratilgan turmush tarzi bo’yicha bilimlar va ko’nikmalar maqsad emas,
balkibir me’ yo rda jismoniy hamda psixoemotsional rivojlanishni ta’minlovchi
o’quv faoliyati va dam olishni mukammallashtirish vositasi sifatida ko’rib
chiqiladi.
Zamonaviy maktabdagi salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan faoliyatning
past samarasini yanada chuqurlashtiruvchi omillar qatorida maktab
o’qituvchilarining o’quvchilar salomatligini saqlash hamda mustaxkamlash
masalalarida bilimlarining yetarli darajada emasligi hisoblanadi. Pedagogning
salomatlikni saqlash faoliyatini amalga oshirish borasidagi bilimdonligi ta’lim
qatnashchilari ha yo ti va salomatliginini saqlash bo’yicha ma’lum bir bilimlar
hamda tajribaning mavjudligini nazarda tutadi. Ushbubilimlar hajmiga quyidagilar
kiradi; psixologiya, xususiy usuliyatlar, boshqarish nazariyasi sohasidagi
bilimlar;ta’lim qatnashchilarining ha yo tiy faoliyatihavfsizligini ta’minlovchi
me’ yo riy-huquqiy xujjatlar to’g’risidagi ma’lumotlar; inson
psixologiyasisohasidagi ma’lumotlar; ta’lim jara yo nisub’ekti sifatida bola
to’g’risida uning yo shiga xos, individual xususiyatlari, rivojlanishga ta’sir
ko’rsatuvchi ijtimoiy omillar haqidagi ma’lumotlar; o’quvchilar ha yo ti va
sog’lig’igazarar keltirmaydigan o’quv-tarbiya tartibini tashkil qilish to’g’risidagi
ma’lumotlar.
O’ziningshaxsiy sog’lig’ini saqlash va mustaxkamlash bo’yicha maqsadli
faoliyat olib borishzarurligini anglagan o’qituvchi o’sib kela yo tgan yo sh avlodning
jismoniy va psixik rivojlanishigasamarali yo rdam ko’rsata oladi. Bu jihatdan u
o’quvchilarga shaxsiy namuna ko’rsatib safarbar qilishga qodir bo’lmagan va
sog’lom turmush tarziga faqat so’zda amal qiladigan mutaxassisdan afzalligi bilan
ajralibturadi.
15

Jismoniy tarbiya ta’lim sohasiga kiruvchi (Ha yo tiy faoliyatxavfsizligini
ta’minlash, va Ekstremal vaziyatlar ekologiyasi kurslari jismoniy tay yo rgarlik,
boshlang’ich harbiy tayergarlik va boshq.) fanlar va boshqa ta’lim
sohalarigataalluqli fanlar o’rtasida bog’liqliklar mavjud. Shuning
uchuno’qituvchining vazifalaridanbiri, u maktab o’quvchilari tomonidan
salomatlikni mustaxkamlashga yo’naltirilgan o’quv materialining yaxlit
o’zlashtirilishini ta’minlovchi koordinator bo’lishi lozim.
Maktab o’qituvchilarining o’qishdan tashqari paytda salomatlikni saqlash
faoliyatini olib borishga bo’lgan tay yo rligi mezonlarini ishlab chiqishda biz
quyidagilarni hisobga oldik;
1) o’quvchilar salomatlikni saqlash bo’yicha kasbiy-pedagogik
bilimlar va amaliy malakalar;
2) salomatlikni saqlash amali yo tida innovatsion yangiliklarga
moslashish darajasi;
3) salomatlikni saqlash sub’ektiningijodiy imkoniyatlari;
4) shaxsga yo’naltirilgan o’qitish ko’nikmalari;
5) salomatlikni saqlashga oid bilimlar va ko’nikmalarning
tizimliligi;
6) salomatlikni saqlashga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni olib
borish bilimlari va malakalari.
Maktab o’qituvchilarining salomatliknisaqlashga bo’lgan tay yo rligi
mezonlarini ishlab chiqishda biz quyidagilarga e’tibor qaratdik;
-salomatlikni saqlashga oid kasbiy pedagogik bilimlar va amaliy
ko’nikmalar;
-salomatlikni saqlash faoliyatidagikiritilganyangiliklarga moslashish;
-o’qituvchiningijodiyimkoniyatlari;
-o’quvchilarsalomatligini saqlashda shaxsga yo’naltirilgan yo ndashuv
ko’nikmalari;
-salomatlikni saqlash sohasidagi bilimlar va ko’nikmalarning tizimliligi;
16

-jismoniy tarbiya vositalaridan salomatliknisaqlash maqsadida foydalanish
bilimlari va ko’nikmalari.
Bu mezonlar biz uchun maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash
faoliyatiga bo’lgan tay yo rligi darajasini aniqlash uchun hamda o’qituvchilarning
o’quvchilar va ularning ota-onalari salomatligini mustaxkamlash sohasidagi
innovatsion faoliyatiga bo’lgan tayerligi modelini loyihalash, shuningdek,
o’qituvchining sog’lomlashtirish faoliyatiga bo’lgan tay yo rligining ehti yo j-
motivatsion-modeli uchunmo’ljal bo’lib xizmat qildi.
Salomatlikni saqlash faoliyatiga bo’lgan kasbiy pedagogik tay yo rlikning
yuqori darajasi salomatlikni saqlash aloqalarining mukammalegallanganligi,
psixologik-pedagogik va tibbiybiologik asoslarni chuqur bilish, olingan bilimlar
hamda ko’nikmalarni o’quvchilar o’quv faoliyati va dam olishining o’zgaruvchan
sharoitlarida qo’llay olish ko’nikmasi bilan tavsiflandi. Yuzaga kela yo tgan
vaziyatga qarab salomatlikni saqlash texnologiyasiga tuzatish kiritish ko’nikmasi,
salomatlikni saqlash jara yo nini boshqarishning texnologik usullarini ishlab
chiqishga bo’lgan ijodiy munosabat yuksakdarajadagi kasbiy pedagogik
tay yo rlikka ega maktab o’qituvchisining salomatlikni saqlashga oid maxsus
bilimlari va ko’nikmalari tavsifini yakunlab berdi.
O’quvchilar salomatligini saqlashga o’qituvchining o’rta darajadagi
tay yo rligiga egallangan bilimlar va malakalarni standart maktab tartibi bilan
tartiblashtirilgan sharoitlarda qo’llay olish ko’nikmasi xosdir. Improvizatsiya,
vaziyatga qarab yo ndashish imkoniyati o’rta darajada cheklangan hisoblanadi.
Pedagoglarningmaktabdagi salomatlikni saqlashga doir ishga bo’lgan past
darajadagitay yo rligi salomatliknisaqlash texnologiyalarining mustaxkam
malakalarining yo’qligi, o’zgaruvchan pedagogik vaziyatlarda qo’llaniladigan
salomatlikni caqlash usullarining nomuvofiqligi bilan tavsiflanadi.
Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga, o’quvchilarning
esa sog’liqlarini saqlashga tay yo rligi bo’yicha ob’ektiv fikr hosil qilish uchun biz
salomatlikni saqlashga oid ko’nikmalar va maxsus bilimlarni ekspert baholashni
amalga oshirdik.
17

Maktab o’qituvchilarining salomatlikni saqlash faoliyatiga tay yo rligini
ekspert baholashma’lumotlari tahlilishuni ko’rsatadiki, tajriba guruhi
o’qituvchilarida pedagogik tajribaning yakuniy bosqichida yuqori daraja
qaydetildi.

18

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga sabab
bo’luvchi mahsulotlar
Chekishni oldini olishda talabalarning o’z vaqtida dam olish, ovqatlanishi,
ularda axloqiy tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish muhim o’rinni egallaydi. Oliygohlar,
akademik litseylar, kasbxunar kolejlarida tamaki, nos chekishga qarshi yagona
tarbiya sistemasini tashkil etish kerak.
Bunga fakul’tet ma’muriyati bosh bo’ladi va nazorat qilib turadi.
O’zbekiston mustaqillik va istiqlol yo’lida rivojlanayotgan davrida tamaki, nos
chekishni oldini olishda hadislardan, ko’pgina diniy risolalardan foydalanish
mumkin. Oliygohlarning koridor va vestibullariga chekishning zarari haqidagi
buyuk allomalarning fikrlari osib qo’yilib chekishni oldini olish mumkin. Gurux
murabbiylari talabalar bilan papiros, nos chekisni zarari haqida suxbatlar, savol
– javoblar o’tkazishlari yaxshi natija beradi.
“Chekishni organizmga zarari” xaqidagi suxbatni misol qilib keltirish
mumkin: Inson salomatligining ashaddiy dushmani tamaki, nos chekishdir, bugun
biz sizlar bilan ana shu mavzuda fikr yuritmoqchimiz.
Ko’pgina mamlakatlar uchun alkogollik ichimliklarni ishlab chiqarish
eksport va daromadning asosiy omili bo’lib qolmoqda. 1971 yilda dunyo bo’yicha
8,5 mlrd litr spirt ishlab chiqarilgan. BM. Levinaning (1972) ma’lumoticha
plenetaning har bir kishisiga bir yiliga 1 l spirt, 6 l vino, 10 l pivo to’g’ri kelar
ekan. Faqatgina Hindiston va Egipitda erkaklar spirtli ichimliklarni ichishdan voz
kechishgan. Rossiyada spirtli ichimliklarni iste’mol qilish Ivan Grozniy davridan
kengroq tus ola boshlagan. Aroqni ishlab chiqarish 1905 yilda ancha ortgan.
1910 yilda rossiyaning har bir kishisiga 3,6, 1914 yilda 4,6 l aroq to’g’ri
kelgan.1914 yilda birinchi jahon urushi boshlanishi bilan chor hukumati spirtli
ichimliklarni sotishni man etadi. Spirtli ichimliklarni taqiqlash yaxshi natija
bermadi. Odamlar turli xil tarkibida zaharli moddalari ko’p saqlangan spirtli
ichimliklarni tayyorlay boshladilar. Buning oqibatida ko’pgina aholi zaharlangan.
19

Sobiq sovet hukumatida aroq, vino mahsulotlarini ishlab chiqarish aholi jon
boshiga ancha orta boshladi. 1940 yilda sobiq SSSR da 19,7 mln dekalitr uzum
vinosi 121,3 mln dekalitr pivo ishlab chiqarildi. Bu har bir jon boshiga 1,9 l dan
to’g’ri keladi.
Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha jon boshiga spirtli ichimliklarni iste’mol
qilish ortib bormoqda. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi
tufayli aholi o’rtasida spirtli ichimliklari ichish ancha kamaydi. Lekin, yoshlar,
o’rta yoshli odamlar orasida spirtli ichimliklarni iste’mol qilish uchrab turadi.
Spirtli ichimliklarni tez – tez ichish ko’pincha o’lim bilan tugovchi turli
kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Butun dunyo sog’liqni tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra 1930 – 1965
yillar orasida spirtli ichimliklarni ishlab chiqarish 50 martaga ortgan. Italiyada jigar
serozi hastaligidan har 100 ming aholi jon boshidan 39,3 erkak 14,9 ta ayolda
o’lim kuzatilgan. O’zbekiston Respublikasini bozor iqtisodiga o’tishi munosabati
bilan xususiy do’konlarda turli ba’zan nazoratdan o’tmagan spirtli ichimliklar
sotilmoqda. Bu ba’zi odamlarni zaharlanishiga sabab bo’lmoqda.
Afsonalardan ma’lum bo’lishicha vinoni birinchi bo’lib XI asrda arab
virachi Albukazes achigan uzum shirasini xaydash yo’li bilan olgan ekan. Alkogol
so’zi – “nozik, yengil, oliy janobi” degan manoni bildiradi.
Ko’pgina spirtli ichimliklar uzum vinosi va pivodan tashqari hammasi
spirtga suv va turli narsalar qo’shib tayyorlanadi. Spirtli ichimliklarning zaharliligi
undagi sivush yog’larni tarkib bilan bog’liq bo’ladi. Uyda tayyorlangan spirtli
ichimliklarning tarkibida bir yarim foizgacha zaharli moddalar bo’ladi.
Etil alkogoli (etakol, etil spirti, uzum spirti) tiniq, keskin maxsus xidli suvda
va organik eritmalarda yaxshi eriydigan moddadan iborat. Spirt ko’kish rang berib
yonadi. Meditsinada tashqi a’zolarni antiseptik moddasi sifatida ishlatiladi. Etanol
shilliq qavatlar, terini ta’sirlaydi, u tez so’rilib qonga o’tadi. Og’iz bo’shlig’ini
biroz qizartiradi va so’lakni ko’p ajratadi. Qabul qilingan alkogol oshqozon
engichka ichakning boshlang’ich qismidan so’rilib qon orqali butin organizmiga
tarqaladi.
20

Alkogolni u yoki bu organga kirishi organni qon bilan taminlanishini
yaxshilaydi.
Masalan, bosh miyyaning qon bilan taminlanishi, oyoq, qo’llarni qon bilan
taminlanishiga nisbatan 16 marta yaxshi bo’ladi. Shuning uchun alkogolni ko’p
qismi bosh miyaga boradi.
Alkogol bosh miyaga borishi miya hujayralarini buzadi, so’ng boshqa
hujayralarga borib ularning faoliyatini buzadi.
Bosh miya hujayralariga bunday kuchli ta’sir etishining sababi nerv
hujayralarini tarkibida spirtda yaxshi eriydigan (lipidlar) ko’p bo’ladi. Nerv
hujayralariga o’tgan spirt ularning reaktivligi va ish qobilyatini pasaytiradi.
Agarda bolalik ona 50 g spirtli ichimlik ichsa bola uchun juda xafli, chunki
alkogolning
25 foizi ona sutining tarkibida bo’ladi. Bolani nogiron qilib qo’yish uchun
shuning o’zi yetarli.
Spirtli ichimliklarni ko’p istemol qilish modda almashinuvini buzadi: oqsil,
uglevod, yog’, vitaminlar almashinuvi buziladi. Alkogolizm psixik kasalliklarni
kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ota-onasi ichadigan oiladagi bolalar yomon o’qiydi,
psixik stres xolatlar tufayli bola kechasi siyib qo’yadigan, nevroz, yoki tutilib
qoladi. Xronik alkogolizm eng ko’p 20 – 22 yoshda (31,4 foiz) va 23 – 26 yoshda
(40,4 foiz) yoshda uchraydi.
Spirtli ichimliklarni birinchi marta ichib, bunga bog’lanib qolish 13 – 14
yoshdan, ba’zi hollarda 7 – 8 yoshdan boshlanadi. Bunday bolalar oilada,
mehmondorchilikda vinoni ichib mazasini ta’tib ko’rishdan, ichkilikka o’rgana
boshlaydi. Oilada o’smirga ichishga ruxsat berildimi alkogolizm boshlanadi.
Ayollarni alkogolni ko’p ichishi oilani buzilishiga, ajrashishga sabab bo’ladi.
Erkakni alkogol bo’lib qolishini ayol kishini asab tizimini buzilishiga psixik
shkastlanishlar, nevroz, psixoz va boshqalar sabab bo’ladi. Ayollarda erkaklarga
qaragan tezroq rivojlanadi alkogolizm bilan kasallangan ayollarda, kayfiyatni
tushishi, hayotdan qoniqmaslik, psixopatiya, antisotsial xulq paydo bo’ladi.
21

Ayollar mastlik xolatida boshqa odamni o’ldirishga o’ziga shikast yetkazishga,
turli yuqumli kasalliklarga chalinishga moil bo’ladilar.
Spirtli ichimliklar ichadigan ayollarda keyincha o’lik, chala, jismoniy va
psixik kamchiliklari bor bola tug’iladi. Ba’zan kam aql, turli kamchiliklarga ega,
ortiqcha barmoqlari bor, yuragi parog bolalar ham tug’ilishi mumkin. Shuningdek,
psixoz, nevroz, tutqanoq kasalliklari ham alkogolizm bilan bog’liq. Spirtli
ichimliklarni ko’p ichish tufayli nafas kasalliklari, ko’pincha sil kasalligi kelib
chiqadi.
Qon bosimi, yurak ishmiyasi, miokard infarkt kasalliklarining 62 foizi
alkogolizm tufayli kelib chiqadi. Alkogolni uzoq tizimli ichish tufayli jigar
kasallanadi, jigar tserfoza kelib chiqadi.
Bu kasalliklarning 60 foizi o’lim bilan tugaydi. Alkogoliklarda ko’pincha
qizilo’ngach, yoki og’iz bo’shlig’i raki vujudga keladi.
Alkogoliklarning 90 foizi oshqozon gastiriti, kasalliklarga uchraydi.
Alkogolni ko’p ichish turli xuquqbuzarliklarga sabab bo’ladi. Har 5 ta odamdan
biri xuquqni buzadi, jinoyat sodir qiladi. Alkogolni suyiste’mol qilish tufayli
barcha mamlakatlarda jinoyat, transport va ishlab chiqarish tramvatizmi, ish
qobilyatini pasaishi sodir bo’ladi. Alkogolliklarning o’rtacha umri ichmaydigan
kishilarga qaraganda 10 – 15 yil kam. Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti
(Voz) ma’lumotiga muvofiq ichkilikbozlikdan har yili 1,5 million odam o’ladi.
Alkogolliklar o’z kasbini yo’qotadi, boshqa ish qidiradi.
Alkogolni istemol qilinganda turli darajada zaharlanish hosil bo’ladi.
Alkogoldan zaharlanishning uchta darajasi bo’ladi.
Birinchi darajada qo’zg’olish hosil bo’ladi, eyforiya, tetiklik, hurkish,
harakat aktivligining tormozlanishi vujudga keladi. Biroz qizarish kam hollarda
teri qatlamini oqarishi, pulsni tezlashishi, ishtaxani yaxshilanishi, jinsiy
qobiliyatning ortishi kuzatiladi. Odam tetik, saxiy, ko’p narsani vada qiladigan,
ko’p gapiradigan, distatsiya va taktil sezgirligini yo’qotadi.
Ichib olgan odam o’zining imkoniyatlarini yuqori baholaydi, maqtanchoq
bo’lib qoladi, ko’pincha eyforiya bo’lish, tajovuskor, qasoskor bo’lib qoladi. Bu
22

xolatlarning barchasi miya yarimsharlarda tormozlovchi jarayonlarni pasayishi
hisobiga po’stloq ostki qisimlar tormozlanganidan darak beradi.
Ikinchi darajada mastlik markaziy nerv tizimining oliy bo’limlarning
tormozlanishi bilan harakterlanadi. Bunda umumiy zaiflik, fikrlash tempini
pasayishi, yurishni sekinlashuvi, nutqni buzilishi kuzatiladi. Muvozanati buziladi.
O’z xulqini nazorat qilish buziladi.
Uchinchi darajadagi mastlik, bu ongni chuqur buzilishi hisoblanib, odam
xushidan
ketadi. Komada avval teri qizaradi, so’ngra ko’karibketadi. Qorachiq keskin
torayadi, tana xarorati pasayadi, nafas olish sekinlashadi. Puls tez – tezbo’sh ura
boshlaydi.
Muskul tonusi pasayadi, bazan tutqanoq tutadi, siydik ajralish ixtiyorsiz
bo’ladi. Bu stadiyada ko’pchilik ichki azolarva qon aylanish buziladi. Kam qonli
rivojlanadi, modda almashinuv buziladi.
Ko’p ichgandan so’ng erta bilan bosh og’rish, umumiy xolsizlanish, qusish,
ich ketish, qo’llarni qaltirashi, oyoqni qaltirashi hosil bo’ladi. Alkogolikda muzdek
ter chiqish, qaltirash kuzatiladi. Bu noxush xollarda dush qabul qilish kefer ichish,
bilan qutulish mumkun. Lekin bir necha vaqtdan so’ng spirtli ichimlikdan
ichmasdan tura olmaydi.
Alkogol psixozning ko’rinishlaridan biri alaxsirash “belaya goryachka”
hisoblanadi. U pyanistalikni tashlagandan bir necha soat yoki bir necha kun
o’tganidan so’ng hosil bo’ladi. Kechki paytlarda alkogolik yolg’iz, hayajonlangan
bo’ladi. Uning kayfiyati tez o’zgarib turadi.
U yaxshi bo’lib qoladi, birdan xaffsiraydi, qo’rqadi. Kechqurun uxlolmaydi,
ko’ruv galyutsinatsiyasi boshlanadi.
Bunda ko’pgina mayda xashoratlar, jinlar, murdalar ko’rinadi. Bu narsalar
uyning burchagidan, karavat tagidan, bemani o’rab olayotgan bo’ladi unga
o’rgimchaklar hujum qilayotgandek bo’ladi. Bu narsalar bemorni og’ir oqibatlarga
keltirishi mumkin. Bemorning kayfiyati tushib ketadi, yakkalikni xis etadi,
ta’sirchanlik hosil bo’ladi, yig’loqi bo’lib qoladi, qo’rqadi. U o’zini keraksizdek
23

xis etadi. O’z joniga qast qilishga urinadi. Alkogolizmni uchinchi stadiyasida bosh
miya og’irligi kamayadi. Bemorning psixikasi o’zgaradi. Bemorning ichki a’zolari
buziladi. Alkogolizmdan odam vahliroq o’ladi. Alkogolizmni ozgina ichilganda
ham odam organizimi shikastlanadi.
Tabiy savol beriladi? Qachonlardir alkogolizmga qarshi kurash olib
borilganmi: bunga ishonch bilan ha deb javob berish mumkin. Ichkillikbozlikka
qarshi dastlabki qonunlar juda qadim zamonda bizning eramizdan avval qabul
qilingan. Bu qonunlardan biri shox Xammurapi tomonidan chiqarilgan. Bu
qonunda shunday deyilgan “Vino sotuvchi ichkilikbozlar bilan
xonada janjal ko’tarsa, ularni tartibga chaqirish xonasiga olib kirmasa u
javobgarlikka tortiladi vao’lim jazosiga xukm qilinadi. Bizning eramizdan avval
1220 yilda Xitoy imperatori Vu Veng mast odam otilishga xukm etilishi haqida
qonun qabul qilingan. Qadimgi Gretsiya xramlarini asrovchilar va yashovchilar
spirtli ichimliklar sotiladigan yerga kirishlari man etilgan, aks holda ularni olovda
yondirishgan. Spartada yoshlarni salomatligi haqida qayg’urishgan, ularni
mastvozlikdan himoya qilishgan. Rimliklarning qonuniga binoan 30 yoshgacha
ichish man etilgan chunki, shu davrda odam voyaga yetadi, oila quradi. To’y va
marosimlarda kelin kiyovga vino berilmagan. U zamonning yuqori tarbiyali
kishilarni mastlikni zarar haqida ogoxlantirishgan. Arestotel va Gippokratlar
mastlik ixtiyoriy tentaklik, aqlsizlik deb bilganlar. “Pyanistadan pyanista dunyoga
keladi” deyilgan. Xitoyda juda piyanista odamni o’lim jazosiga buyurilgan.
Hindistonda pyanista odamning og’ziga qaynagan vino quyilgan. Angliyada
pyanista odamlarga latta boylab unga pyanista deb yozib qo’yilgan. Shvetsiyada
ichkilikbozni boshini kesishgan. Birlashgan Arab davlatida, Emiratlarda alkogolik
ichimliklarni ichish butunlay taqiqlangan. Spirtli ichimlik ichgan musulmon 40
darra urilgan. Musulmon bo’lgan 750 funsterling jarima solingan.
Narkotiklar bu o’z salomatligi obro’- etiborini yo’qotgan, juda og’ir nogiron
odamlardir. Bular davolash maqsadida beriladigan narkotik moddaga nisbatan 2 -
10 martadan ortiq do’zadagi narkotik modda qabul qiladilar. 1) Narkotik moddani
dastlab qabul qilinganda odamga kayf qilish eyfariya vujudga keladi. 2) Bunday
24

kayfiyatni yana hosil qilish uchun o’smir yana narkotik moddani qabul qiladi,
so’ng narkotik moddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi.
Endi o’smir narkotik moddani qabul qilmasdan tura olmaydi.
Organizmning reaktivligini kamayishi va narkotik moddaga o’rganib qolish
odam narkoman bo’li qoladi. Asta sekin narkotik moddaga jismoniy va psixik
jixatdan bog’lanib qolish vujudga keladi. Narkomaniyani shakllanish dinamikasi
shartli ravishda 3 stadiya ajratiladi.
Birinchi stadiya adaptatsiya moslanish (organizmning reaktivligining
o’zgarishi va psixik bog’lanishining vujudga kelishi). Ikkinchi stadiya – jismoniy
bog’lanishning vujudga kelishi, narkotik moddani iste’mol qilishini hohlamaganda
ham organizmni narkotik moddani qabul qilishga talabni hosil bo’lishi. Uchinchi
stadiya – organizmni barcha sistemalarini izdan chiqishi, psixikaning o’zgarishi.
Bu stadiya narkomanlar tez qo’zg’oluvchan bo’lib qoladi, jinoiy ishlarini amalga
oshiradilar.
Tolerantlik – ayrim dori vositasi yoki zaharli moddalarni uzoq muddat qabul
qilish natijasida ular ta’sirining susayishi. Bunday holatda ko’pincha dorilarning
yaxshi so’rilmasligi, metobolizmga tez uchrashi va organizmdan tezroq chiqib
ketishi yoki xujayra to’qimalar, sezuvchanligining pasayishi natijasida yuz
berishidir. Og’riq qoldiruvchi, qon bosimini tushuruvchi, surgi va boshqa dori
vositalarini uzoq muddat qo’llash natijasida organizm ko’proq dori qabul qiladi.
Morfi, nasha, marixuannalarni qabul qilish tufayli ham tolerantlik vujudga keladi.
Tolerantlilik – narkomaniya va alkogolizmda tolerantlikning o’zgarishi
jismoniy va ruhiy bog’liqlik shu bilan birga ko’zga ko’rinarli darajadagi abstinen
holat yuzaga keladi.
Kanopning turli navlaridan olinadigan preparatlar ta’sirida narkomaniyaning
kelib chiqishi. Kanop tarkibidagi aramatik al’degid – kannabinol mastlik holatini
keltirib chiqaradi.
Nashani chekadilar, chaynaydilar, ichimlik sifatida iste’mol qiladilar.
Nashaning ta’siri 15 – 30 minutdan so’ng bilinadi: avval so’lak ko’p ajraladi, bosh
aylanadi, so’ng bu noqulay sezgilar o’tib ketadi. So’ng gashish qabul qilgandagi
25

ko’rinish rivojlanadi. Gashishni iste’mol qilinganda qizib ketish, ochlik, tananing
barcha qismida issiqlik, tana muvozanatini yo’qolishi odamning sakrashi, raqsga
tushishi va boshqa holatlar ro’y beradi. Bunda narkoman ko’p kuladi, tana holatini
o’zgartiradi. Fikrlash tez – tez almashinadi, nutq buziladi. Chekuvchining atrofdagi
kishilar bilan munosabati yo’qoladi. Narkomanda jaxl chiqishi, ta’sirchanlik
vujudga keladi. Ko’zga turli narsalar ko’rinadi. Bu gashish bilan mast bo’lishning
birinchi yani qo’zg’olish stadiyasidir. So’ng ikkinchi stadiya bunda tushkunlikka
tushish hushchaqchaqlik kamayadi, fantaziya yo’qoladi, fikrlash keskin
tormozlanadi. So’ng qo’rqish, yomon fikrlash holatlari kelib chiqadi. Og’ir
holatlarda chuqur uyquga ketish, quvatsizlik va apatiya sodir bo’ladi.
Gashishni suyistimol qilish tufayli ong buzilishi bilan bog’liq psixoz, ko’rish
va eshitish gallyutsinatsiyasi, oyoq qo’llari harakatlarini qo’zg’alib ketishi sodir
bo’ladi. Shaxsda psixopatiya rivojlanadi. Narkomanlar do’stlaridan, o’rtoqlaridan
judo bo’ladi. So’ng nogiron bo’lib qoladi.
Morfiy preparatlari bilan narkomaniyaning kelib chiqishi. Morfiy
preparatlariga pantapon, amnopon, laudonon, pregorik, opionno, morfiy, kodein,
tebain, geroin, dionin, papaverin, narkoten, laudanin va sintetik pereparatlar –
fenadon, promedol kiradi.
Morfiy pereparatlari ko’knori o’simligidan olinadi. Morfiyli pereparatlarga
odam tez o’rganib qoladi. Pereparatlarni teri ostiga, vena tomiriga, ukol qilish
mumkin yoki chekiladi. Narkotiklar ko’p xollarda strillanmagan shpritsda narkotik
moddalarni qabul qiladilar. Narkotik moddaning0,3-0,5 g odamni o’ldiradi. Odam
unga o’rganib qolishi tufayli 10 martadan ortiq dozada qabul qilishi mumkin.
Narkoman bunday katta dozani qabul qilishi tufayli unda eyforiya hosil bo’ladi.
Narkotik moddani qabul qilgandan keyin narkomanning og’zi quriydi, umumiy
quvvatsizlik kuzatiladi, badani qizib ketadi, qulog’ida turli shovqinlar hosil
bo’ladi, boshi og’riydi, ter chiqadi, siydik ayrish kuchayadi, nafas olish o’zgaradi.
Tanasi ko’kara boshlaydi, qonli ichi ketadi, badani qichishadi, terisiga qizil toshma
toshadi, chuqur uyquga ketish boshlanadi. Narkotik moddalarni surunkali qabul
qilish natijsida osmonda uchib yurgandek xis etadi, ko’ziga turli narsalar ko’rinadi,
26

30 – 40 minutdan so’ng eyforiya uyquchanlik, mudrash, xush yoqish boshlanadi.
Narkotik moddadan voz kechgandan keyin 5 kun qabul qilmay yurish mumkin.
Bunda narkomanda ter ajralish, esnash, ko’zdan yosh oqish, qusish, ko’ngli aynish,
nafasni tezlashuvi, qo’l, oyoq mushaklarida og’riq, ozib ketish ro’y beradi. Bu
holatni abstinentsiya deb yuritiladi. Abstinentsiyada bezovtalanish, o’lib qolishdan
qo’rquv, uyquni buzilishi, qo’rqinchli tush ko’rishlar, agressivlik yoki apatiya holat
sodir bo’ladi.
Kokainli narkomaniya. Kokainni qabul qilganda odam o’tkir yoki surunkali
zaxarlanadi. O’tkir zaxarlanishda teri qoplamlarini oqarishi, umumiy quvvatsizlik,
yurakni tez qisqarishi, nafas qisish, ko’z qorachig’ining kengayishiva boshqa
holatlar sodir bo’ladi.
Xronik zaharlanish kokainni uzoq muddat qabul qilish natijasida vujudga
keladi.
Kokainga tez o’rganib qoladi. Narkomanlar ishlagisi kelmaydi, juda injiq
egoist bo’lib qoladi.
Narkomanlarning ishtaxasi kamayadi, og’zi quriydi, ko’z qorachig’i
kengayadi, bazi narkomanda gallyutsiantsiya, rashk qilish, kuzatib yurish
rivojlanadi. Bunda narkomanlar jinoiy ish qilishga tayyor bo’ladilar. Teriga turli
yaralar toshadi, organizm kuchsizlanib qoladi.
Nasha va nashavandlik. Nasha qadimgi narkotik moddalardan biri
hisoblanadi. Nasha kanoplidan olinadi. Nasha (gashish) maxsus xidga ega bo’lgan
modda. Undagi tasir etuvchi bo’lgan modda 1964 yilda farmokoliklar tomonidan
ajratib olingan va sintez qilingan modda – 9tetrogidrokannibinol hisoblanadi.
Nasha tabobatda qo’llanilmaydi. Uni yashirincha yo’llar bilan nasha changini
yig’ish bilan olinadi. Nashaning xar xil kannabinollarning miqdori o’simlikning
quruq vazniga nisbatan turlicha bo’lib, 15 foizgacha bo’ladi.
Marixuanna bu ma’lum turdagi kanop o’simligidan maxsus texmologik
usullar bilan olinadigan preparat. Marixuanani chekadilar. AQSH da
tayorlanadigan sigaretaning tarkibida
27

300 – 500mg marixuana bo’lib, uning tarkibidagi tetrogidrokannabinol 0,5 –
2foizni tashkil etadi. Marixuannaning tasir davomliligi 6 soat. Kannabinolidlar
miya xujayralaridagi lipidlarda yaxshi eriydi va shuning uchun miya xujayra
mambranalaridagi o’tkazuvchanlik oshiradi.
Marixuanani chekkandan so’ng dastlab o’zini yaxshi sezishlik, roxatlanish,
beg’amlik sodir bo’ladi. Yuqori toksik dozada esa xomxayollik, o’z jasadini
og’irligini sezmaslik, xarakatning buzilishi 4 – 8soatlar davom etadi. Ikkinchi
qo’zg’aluvchanlik davrda atrofdagi kishilarga beparvolik, tartibsizlik, xadiksirash,
kayfiyatini keskin, kamayishi va boshqalar paydo bo’ladi.
Uyqu dorilarini qabul qilish tufayli narkomaniyaning kelib chiqishi. Uyqu
dorilarini tez – tez qabul qilish oqibatida odam ularga o’rganib qolib, narkomaniya
rivojlanadi. Uyqu dorilarga: barbituratlar gurixiga kiruvchi preparatlar (veronal,
medional, lyuminal, barbamil, nembutal, tsiklabarbital, geksobarbital) piradin
preparatlaridan (tetrin, noksirpn ortonol kiradi) Uyg’u preparatlarini dastlab vrach
maslaxati so’ng bemorning o’zi uzoq muddat qabul qilishi natijasida odam bularga
o’rganib qoladi. Ba’zan bu preparatni bir vaqtda ko’p iste’mol qilish natijasida
odam qattiq zaharlanadi.
Oz miqdorda uzoq muddat qabul qilinganda koordinatsiyaning buzilishi,
muskul quvatining kamayishi, reflekslarni pasaishi qon bosimi tushishi, xaroratni
ko’tarilishi va boshqalar kuzatiladi.
Uyqu preparatlarini tez – tez qabul qilish tufayli odamda bularni qabul
qilishga exityoji ortib boradi.
Bunday narkomanlar ta’sirchan, zahar, xotirasi susaygan bo’lib qoladilar.
Terisi, qo’l, oyoqlari, og’izning shilliq qavatiga turli toshmalar toshadi. Uyqu
dorisini 3 – 4 kun ichmay qo’ygandan so’ng bemorda abstinent xolat yuzaga
keladi. Bunday bemorda uyqusizlik, umumiy quvvatsizlik, bosh aylanish, qusish,
ko’ngil aynish va boshqa xolatlar yuzaga keladi. Dorini suyiste’mol qilinsa
“entsefalopatiya” (bosh miyaning zararlanishi” kuzatiladi va epitelepiyasi belgilari
yuz beradi. Bunday kasallar qo’pol, agressiv, badjahl, raximsiz bo’ladilar olti oy
qabul qilganlarda psixoz vujudga keladi.
28

Toksikomaniya. Toksikomanlar yuridik jihatdan narkotik preparatlarga
kirmaydi, lekin unga o’rganib qoladi. Toksikoman preparatlar guruhiga: a)
psixoleptik (seduksen, elenium, tezepam, trioksazin, meprobanat); b) psixonaleptik
(sidinofen, atsefen) vab) boshqa stimulyatolarga (fenamin, benzidrik, kofe, choy)
kiradi.
Nerv sistemaning qo’zg’aluvchanligini oshirish uchun yoki charchaganda,
ishchanlik qobiliyat kamayganida, uyquni qochirish uchun fenomin yoki
benzdrinpreparatlarini qabul qilib, ko’pincha narkomaniya rivajlanadi. Ba’zan
odam kofe yoki achchiq choyni ichib taksikoman bo’lib qolishi mumkin. Kofe
yoki achchiq choy ichmasa uyqusizlik, bosh og’rig’i, qo’rqinchli tush ko’rish,
qaltirash xolatlari sodir bo’lish mumkin. Achiq choy (chivir) ichgandan 30 –
40minut o’tgach “mast bo’lish” yaxshi kayfiyatni ko’tarilish
qo’zg’aluvchanlikning ortishi kuzatiladi. Ish qobiliyatining ortishi,
charchog’likning qolishi mumkin. Chivirni surunkali qabul qilish oqibatida uyqu,
psixikaning buzilishi, qiziqishni kamayishi vujudga keladi.
Polinarkomaniya. Polinarkomaniya ikkita undan ortiq narkotik moddani
qabul qilishdir. Odam alkogol bilan birga narkotik modda qabul qilishi mumkin.
Masalan alkogolizm Q chekish
Q morfinizm, yoki alkogolizm Q nashavandlik Q tamaki chekish. Ba’zilar
alkogolni ichida so’ng tamaki chekadi, undan so’ng uyqudori ham qabul qiladi.
Polinarkmanlar og’ir bemorlar hisoblanadilar. Narkotik moddalar bilan uyqu
dorisini ichganda bo’g’inlarda qattiq og’ri, qaltirash, ishtaxaning pasayishi, psixoz
yuzaga keladi. Bemorlar ta’sirchan, tajavuzkor, xotirasi sust, ishchanlik qobilyati
pasaygan bo’lib qoladilar. Ba’zan narkomanlar alkogol bilan nasha chekadilar.
Bunday bemorlar ingraydi, baqiradi, qo’rqadi, o’zini o’zi o’ldirmoqchi bo’ladilar.
Opiy bilan uyqu dori ichsa haddan tashqari hursandlik, sergaplik va boshqalar
vujudga keladi, so’ng tajavvuzkor bo’lib qoladilar.
Psixostimulyator vositalarga: “ekstazlar”, kokain, galyutsionagenlar kiradi.
Ekstazlar – keyingi vaqtlarda ko’proq qo’llanila boshlandi. Ko’proq ekstaz qabul
29

qilinganda tana harakati faollashadi, xarorat oshadi va issiqlikka chalinib sodir
bo’lishi mumkin.
Kokain qabul qilinganda yurakda aritmiya sodir bo’ladi, odam to’satdan
o’lib qoladi.
Gallyutsionagenlar kanopga o’xshab kayf beradi. Bu moddalar psixozni
keltirib chiqaradi. Uchuvchi moddalarga – kimyoviy erituvchilar, benzin, kley,
bo’yoqlar va boshqalar kirib, ularni xidlashadi. Bu moddalar bosh miya jigar,
o’pka xujayralarini o’ldiradi. Tamaki tarkibidagi nikotin va spirtli ichimliklar
tarkibidagi etanol – etil spirti xam narkotik moddalarga kiradi. Bu moddalar
ta’siridan ham odam kayf qiladi.
Alkogolni istemol qilishganda turli darajadagi zaharlanish vujudga keladi.
Birinchi darajadagi mast bo’lishda qo’zg’olish, eyforiya, tetiklik, harakatlarning
tormozlanish xolatlari sodir bo’ladi. Bunda qizarish, pulsni tezlashuvi, ishtaxani
ochilishi, bazi hollarda jinsiy faoliyatning ortishi kuzatiladi.

4. Sog’lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda oiladagi
ma’naviy muhitning roli

«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini ham
yaxshilangizlar» deyiladi Muhammadpayg’ambar hadislaridan birida. Farzand
hayotning guli. Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayot fayzlidir. Biroq, farzandlar
xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko’zga tashlanadi, ularni o’z vaqtida oldini
olib, bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi.
Shuning uchun oilada farzandlarga hadis namunalarini uqtirib borish kerak.
Pedagogika fani atamasida «tarbiyasi qiyin» degan tushuncha mavjud. Bu
tushuncha odatda sho’x va qaysar o’quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek,
tarbiyasi og’ir bolalar qatoriga o’zboshimcha, hatto bezori va zararkunanda
darajasiga tushib qolgan o’smirlar ham kiradi; ularni tarbiyalash, hayotda haqiqiy
to’g’ri yo’lga solib yuborish oson ish emas, albatta. Biroq astoydil, e’tiqod va
fidoyilik ko’rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og’ir va mashaqqatli
30

ishda muvaffaqiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yo’q emas. Chunki
atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy aytganidek, yomon bola yo’q, faqat yomon
tarbiyachi bor, xolos. Xalqimiz «onasini ko’rib, qizini ol» deb bejiz aytmagan.
Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni o’z vaqtida payqab, ularni
bartaraf etish tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir o’tkazish
orqali, shubhasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va
pedagogika fanlariga asoslangan holda ish yuritish ko’zlagan maqsad sari
yetaklaydi.
Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan
holda, bolani eng kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish
malakalariga o’rgatib borish, buning uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat,
tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amaliy metodlardan oqilona
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni egallash
orqali har qanday mo’’jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega.
Dorbozu polvonlarning mahorati-yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz
mashq natijasi ekanligini to’g’ri tushuntira olmasak, kelajakda «Sab’ai sayyor»dagi
Bahromdek o’z mahoratlariga qandaydir rag’batlantirishni talab qilishlarining
guvohi bo’lamiz.
Vaqt-vaqti bilan axloqiy mavzularda suhbat o’tkazib, bolaning ongiga ta’sir
etish ham ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning
ajoyib kishilari hayoti va faoliyati to’g’risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib
o’tkazish mumkin. Bunda o’g’il va qizlarning yosh xususiyatlari, bilim saviyalari,
aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olingan holda tarbiyaviy
tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shu xususda bolalarning din ahllari
bilan muloqotda bo’lishi ham maqsadimizni oydinlashtiradi.
Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi
ahamiyatga molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiya .
Binobarin, kishining ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati,
ilg’or dunyoqarashi xuddi ana shu uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning
haqiqiy komil inson darajasiga o’sib yetishishida mazkur uchta omilning roli
31

birdek ahamiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga ko’ra, bu omillarlan birortasi
marom darajasida bo’lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi
salbiy ko’rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy
qiyofasida chekinish yuz beradi — uning tarbiyasi buzila boshlaydi.
Binobarin, «bolani boshidan, niholni yoshidan asra» degan hikmatga amal
qilgan holda, yosh bug’inni eng kichik yosh davridan boshlab g’oyatda e’tibor
bilan tarbiyalab borilsa, zarur xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirilsa,
farzandlarning kelajagi haqida qayg’urib, vatan oldidagi mas’uliyatimizni doimo
his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan bo’lamiz. Ana
o’shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina
farzandi bo’lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bo’lib voyaga
yetadilar.
Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, o’zidan kattalarga taqlid
qiluvchi bo’ladi. Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini o’zlashtirishga ulgurgan
bo’ladilar. Bola xarakteriga xos bunday xususiyatlar tarbiyada ksng ildiz otgan, uni
ko’proq oiladagi to’g’ri tarbiya va o’rinli, asosli tanbehlar, ibratomuz ugitlar
zamirida ulg’aytirsak, bu illatni asta-sekin yo’qotish mumkin. Ammo biz kattalar
ba’zida erkalanib yolg’on gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday
qusurlarga «shunchaki kamchilik» yoki «hali bola-ku» degan tushuncha bilan
yondashmasligimiz kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi «shunchaki kamchilik»lar
qimmatga tushadi.
Har bir millatning tarixiy an’ana va urf-odatlari, udumlari, xullas hayot
tarzini ko’zko’zlovchi madaniyatiga g’amxo’rlik qilish, shu asosda ularni yangi-
yangi mazmun bilan boyitish millatning tafakkur, fikrlash qobiliyatini qayraydi,
boyitadi. Shogirdning ustozdan o’rganadigani ham shu masalalar bo’lgan, shuning
uchun ham xalqimiz «ta’lim bergan ustozingdan ayrilma», deydi.
«Navro’z» — o’zbek xalqining juda katta milliy bayramidir. Uning
mazmunida xalqimizning yashash tarzidagi bahorni iliq qarshi olish, yerga birinchi
urug’ qadash, sumalak, non ulashish, kurash, xashar, uloq, arqon tortish, dor o’yin,
aytishuv, topishmoq sahnasi, quloqcho’zma, o’tganlarni eslash kabi yuzlab an’ana,
32

urf-odat va udumlari bor. Tabiiyki, ushbu marosimlarni bajarish, ijro etishda til
bilan tafakkur ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayonda millatning
idroki, tafakkuri natijalari so’z, jumla va gaplarda voqea bo’ladi.
33

Xulosa
Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:
1. Sog’lom hayotni yo’lga qo’yishda, Prezidentimiz fikricha,
birinchidan, oqilona yashashni yo’lga qo’yish, ikkinchidan, sog’lom turmush
tarzi talablariga rioya qilish lozim. Bunday yo’l tutish insonni «o’zim uchun
ham yashashga, shu hayotdan bahra olishga vaqt topa oldimmi» deya o’ylab
ko’rishga olib keladi.
2. Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga
katta e’tiborni qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni
iste’mol qilishimiz, nimani ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz
kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam
olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya
qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim.
3. Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga
foyda keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z
sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi».
Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni
zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik
asoslarini saqlab qolamiz.
4. Oilada turmush tarzini sog ’ lomligi kishilarni jamiyatda egallab
turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi . Chunki
turmush tarzi kishilarning ma ’ naviy dunyosi bilan ham uzviy bog ’ liqdir va
ularning fikrlash tuyg ’ usi borasida ham muhim o ’ rin tutadi . Kishilarning
turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik
qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki
dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga
aylanadi.
34

5. Sog’lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz
a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik
g’oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga
sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.

Adabiyotlar
1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun
o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet.
2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston
Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI
nashriyoti, 2009. – 559 b.
3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. –
225 b.
4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat
talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T.
Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b.
5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv
uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t.
35

Sog’lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg’unligi

Купить