Soliq stavkasining mazmuni va turlari. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	905.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

22 Sotish

Soliq stavkasining mazmuni va turlari.

Sotib olish

Soliq stavkasining mazmuni va turlari.
MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………........................... 3
1. Soliq siyosatining mohiyati, xususiyatlari va vazifalari…………………………... 5
2. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining
asosiy yo’nalishlari………………………………......................................................14
3. Davlat budjet daromadlari tarkibida soliqlarning tutgan o’rni……………………17
4.Iqtisodiy subyektlarni soliqqa tortishda belgilangan soliq siyosatining
yo’nalishlari………………………………….............................................................22
5.O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimidagi mavjud muammolar va
ularni bartaraf etish yo’llari …………………………………………………………25
Xulosa……………………………………………………………………………….47
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………..……………………………...49

KIRISH
Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlarni amalga
oshirishda avvalambor soliq siyosatini yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari
va ularning amal qilish mexanizimini soddalashtirishning muhim masalalaridan
hisoblanadi.
Mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni
amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va
mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak
texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni
ta’minlaydigan ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirish asosiy ustuvor
yo’nalishlardan biri ekanligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu sababli ham
mamlakatimizdagi tadbirkorlarlarga sharoit yaratib berish maqsadida bir qancha
islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, koronavirus pandemiyasi sharoitida
tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab-quvvatlash choralarini davom ettirish maqsadida
quyidagilarning amal qilish muddati 2021 yil 31 dekabrga qadar uzaytirish taklif
qilindi:
- turizm, transport va umumiy ovqatlanish sohalariga berilgan yer va mol-mulk
solig‘ini to‘lash bo‘yicha imtiyozlarga oid 20 mingta tadbirkorlik sub’yektining 2020
yil yakuniga qadar kechiktirilgan 400 milliard so‘mni qaytarishi;
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi PF–5969 - son
Farmonida nazarda tutilgan mol-mulk solig‘i va yer solig‘i bo‘yicha penyalar
hisoblanishini to‘xtatib turish, shuningdek soliq qarzini majburiy undirish choralari
ko‘rilishiga cheklov
(2020 yil 31 dekabr holatiga mavjud soliq qarzga nisbatan);
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 3 apreldagi PF–5978 - son
Farmonida nazarda tutilgan mikrofirma, kichik korxona va yakka tartibdagi
tadbirkorlarga mahalliy davlat hokimiyati organlariga ariza bermasdan turib soliq
organlarini xabardor qilgan holda mol-mulk solig‘i va yer solig‘i bo‘yicha berilgan
foizsiz kechiktirish (bo‘lib-bo‘lib to‘lash) tartibi;
2

O’tgan yil yakunlariga ko’ra soliq tizimida sezilarli darajada o’zgarishlar
bo’lgan. Ya’ni, 2020 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlardan tushumlar 43,8 trln.so‘mni
tashkil etdi va 1,5 barobardan ziyod o‘sdi.2020 yil yakuni bo‘yicha davlat
byudjetining daromadlari 161,7 trln.so‘mni, xarajatlari 187,4 trln.so‘mni tashkil etdi.
Shu bilan birga, davlat byudjeti taqchilligi 25,7 trln.so‘mni yoki YaIMga nisbatan 4,4
foizni tashkil etdi. Davlat byudjeti va maqsadli jamg‘armalarning daromadlari va
xarajatlari 156 trln.so‘m va 169,1 trln.so‘mni, taqchillik esa 13,1 trln.so‘mni yoki
YaIMga nisbatan 2,3 foizni tashkil etdi. Bu haqda Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligining 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi
iqtisodiyoti rivojlanishining tendensiyalari va 2021 yilga mo‘ljallangan prognozlar
sharhida keltirilgan. 2020 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlardan tushumlar 43,8
trln.so‘mni tashkil etdi va 1,5 barobardan ziyod o‘sdi, shu jumladan, daromad solig‘i
bo‘yicha tushumlar 2019 yilga nisbatan 1,9 martaga oshdi. Davlat byudjetning
umumiy daromadlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlarning ulushi 25,4 foizdan 33,0
foizgacha o‘sdi. Bilvosita soliqlar bo‘yicha to‘lovlar 47,8 trln.so‘mni tashkil etdi
(o‘tgan yilga nisbatan 3,7 foizga kamaydi). Shu bilan birga, byudjet daromadlari
tarkibidagi egri soliqlarning ulushi 44,3 foizdan 35,9 foizgacha kamaydi. Ushbu
tushumlarning kamayishi qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tushumlarning 11
foizga, shuningdek aylanmadan soliqning 31,7 foizga kamayishi bilan bog‘liq. Resurs
soliqlaridan byudjet daromadlari 21,3 trln.so‘mni tashkil etib (o‘tgan yilga nisbatan 8
foizga ko‘p), ularning byudjet daromadlaridagi ulushi 17,5 foizdan 16 foizgacha
kamaydi. Bilvosita va resurs soliqlarining kamayishi koronavirus pandemiyasi
davrida iqtisodiy faoliyatning cheklanishi, tadbirkorlik sub’yektlariga soliq
imtiyozlari va preferensiyalar berilishi, shuningdek tashqi talabning pasayishi bilan
bog‘liq bo‘ldi. Shu bilan birga, jahon bozorlarida qimmatbaho metallar narxlarining
ko‘tarilishi ushbu yo‘qotishlarni qoplashga va belgilangan prognoz parametrlariga
erishishga hissa qo‘shdi. Jahon bozorlarida oltin narxlarining 2019 yilda o ‘ rtacha bir
troy unsiyasi uchun 1 392,2 dollardan 2020 yilda 1 770,4 dollarga o ‘ sishi ,
qimmatbaho metallarni ishlab chiqaruvchilar tomonidan to ‘ lanadigan soliqlar jami
byudjet daromadlaridagi ulushi 8,9 foizgacha ko ‘ tarildi .
3

1. Soliq siyosatining mohiyati, xususiyatlari va vazifalari
Soliq siyosati haqida so‘z yuritar ekanmiz, biz uning nihoyatda ko,p qirrali va
murakkab kategoriya ekanligini alohida ta’kidlashimiz kerak. Hozirgi kunga qadar
soliq siyosati tushunchasi borasida yagona fikr mavjud emas. Masalan, g‘arb
iqtisodchilari Stenli Fisher, Rudiger Dornbush va Richard Shmalenzilarning fikricha,
soliq siyosati mustaqil tushuncha hisoblanmaydi. Ular soliq siyosati tushunchasiga
fiskal siyosat tushunchasi orqali yondoshadilar. Fiskal siyosat esa davlatning o’z
daromadlari va xarajatlari bo’yicha qaror qabul qilishi bo’lib hisoblanadi, - deb
ta’kidlashadi.
Soliq siyosati davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo’lib, uni falsafiy
kategoriyaga taqqoslaydigan bo’lsak, u ustqurmaga taalluqlidir. Ma’lumki, har
qanday jamiyatda ham davlat biron-bir maqsadga erishish, oldiga qo’yilgan vazifa va
majburiyatlarni bajarish uchun moliyadan keng foydalanadi. Soliq siyosati qo’yilgan
maqsadlarni hayotga tadbiq etish uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni tashkil
etishda asosiy rol o’ynaydi. Uni ishlab chiqish jarayoni va hayotga tadbiq etishda,
jamiyat oldida turgan vazifalarni bajarish sharoitlarini ta’minlab, iqtisodiy
manfaatlarga ta’sir ko’rsatadigan qurol sifatida namoyon bo’ladi. Soliq siyosatining
asosiy yo’nalishi moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish,
moliyaviy tizim sohalari o’rtasida qayta taqsimlash va bosh yo’nalishga ega bo’lgan
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish maqsadida davlat ixtiyoridagi
moliya resurslarini markazlashtirishdan iboratdir. Xorij iqtisodiy maktabining
Kempbell R.Makkonell va Stenli L.Bryu kabi namoyondalari ham shunga o’xshash
fikrlarni bildirib, moliyaviy-byudjet va fiskal siyosat tushunchalarini bir o’ringa
qo’yishadi. 1

Professor V.V.Lavrovning fikricha, soliq siyosati ishlab chiqarishni hisobga
olish va nazorat qilish, mehnat sifati va mahsulotlarni taqsimlash bilan bevosita
bog’liq. Rus olimi I.V.Levchuk soliq siyosatining ishlab chiqarishni
rivojlantirishdagi katta rolini ko’rsatib, u birinchi navbatda, moliyaviy mablag’larni
taqsimlash va foydalanishda markazlashtirish va demokratik boshqarishni tashkil
1
Belyaev Yu.A. Byudjetniy federalizm: zarubejniy opit. –M.: Finansi, 2007 g
4

etishda xizmat qiladi, deydi. Shuningdek, rus iqtisodchi olimi M.K.Sheremetev
o’zining «Finansi» asarida soliq siyosatiga quyidagicha tushuncha beradi:
birinchidan, soliq siyosati – bu moliyadan foydalanish bo’yicha davlatning asosiy
yo’nalishidir; ikkinchidan, mamlakat iqtisodining ichida ro’y beruvchi moliyaviy
jarayonlarning natijasidir.
Yuqoridagilarga asoslanib, soliq siyosati – bu aholining hayot darajasini oshirish
maqsadida moliyaviy mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishidir, - deb
aytishimiz mumkin.
Soliq siyosati haqida fikr yuritganimizda, uning turlariga alohida to’xtalib
o’tishimiz lozim bo’ladi. Hozirgi kunda soliq siyosati turlarini quyidagicha guruhlash
mumkin:
- iqtisodiy o’sish siyosati;
- muvozanatlashtirish siyosati;
- chegaralash siyosati.
Soliq siyosatining yuqorida keltirib o’tilgan turlari milliy daromad hajmini va
aholi bandligi darajasini oshirishga, davlat xarajatlari tizimini nazorat qilish, soliqlar
vositasida iqtisodiyotni tartibga solish, byudjet-soliq siyosati yaxlitligini ta’minlashga
xizmat qiladi.
5

Moliya tizimida davlat byudjeti asosiy o’rinni egallaydi. Byudjet juda keng
qamrovli tushuncha bo’lib, u mamlakat iqtisodiy siyosatini boshqarishda asosiy
moliyaviy reja sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Soliq siyosati davlatning byudjet
daromadlarini optimal shakllantirish va davlat xarajatlarini oqilona sarflash uchun
soliq olishni takomillashtirish sohasidagi siyosati tushuniladi. Ayni paytda, soliq
siyosati ishlab chiqarishni o’stirishga va uning samaradorligini oshirishga, soliqqa
tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar
daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi lozim.
Soliq siyosatining xususiyati shundan iboratki, u nafaqat davlatning daromadlar
bazasini ta’minlash va kelib tushgan pul mablag’larini xarajat qilish, balki jamiyatda
makroiqtisodiy barqarorlikni hamda inflyatsiyaning past darajasini, aholining optimal
bandligini ta’minlashi zarur. Soliq siyosati tor ma’noda makroiqtisodiy barqarorlik va
mustahkam iqtisodiy o’sish, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash, tashqi
iqtisodiy faoliyatni va bosqichma-bosqich valyuta bozorini erkinlashtirish, aholining
barqaror moddiy farovonligini ta’minlash va ijtimoiy himoyasini oshirish kabi
umumdavlat makroiqtisodiy vazifalarini ta’minlashga yo’naltirilgan. Soliq siyosatini
amaliyotda amalga oshirish nuqtai nazaridan birlamchi vazifalar o’rtasida to’g’ri
muvofiqlikni aniqlash muhim hisoblanadi.
Boshqacha aytganda, soliq siyosati doirasida umumiy strategiyani ishlab chiqish
bilan bir qatorda navbatdagi amalga oshiriladigan aniq chora-tadbirlarga faqat to’g’ri
urg’u berish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkin.
Bozor munosabatlariga o’tishning muayyan bosqichi vazifalariga mos ravishda
byudjet-soliq siyosati instrumentlari ham o’zgarib boradi. Milliy iqtisodiyotimizni
isloh qilishning bugungi kundagi eng muhim vazifalaridan biri davlat byudjeti
daromad va xarajatlari muvofiqligini ta’minlashga qaratilgan. Davlat byudjet-soliq
siyosatining strategik vazifasi davlat xarajatlarini tuzilmaviy qayta qurishni,
daromadlarning yangi manbalarini izlab topishni, iqtisodiy mustaqillikni va oxir-
oqibatda aholi farovonligining oshishini ta’minlash uchun rivojlanayotgan bozor
iqtisodiyoti mexanizmlariga maqsadli ta’sir ko’rsatishni yo’naltirishdan iborat.
6

Bunda byudjet-soliq siyosati davlatning byudjet daromadlarini byudjet
xarajatlari tarkibiy tuzilishining o’zgarishiga qarab shakllantirish, daromadlarni
oqilona sarflash mexanizmini ishlab chiqish sohasidagi siyosat tushuniladi.
Davlat byudjet siyosati davlat daromadlari va xarajatlarini ratsional
shakllantirish, byudjet bo’g’inlari o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish hamda
mahalliy byudjetlar manfaatlarini muvofiqlashtirib turishni ta’minlashi lozim. Ayni
paytda, byudjet-soliq siyosati ishlab chiqarishni o’stirishga hamda uning
samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida
yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq siyosatining asosiy vazifasi iqtisodiyotda
ishlab chiqarish darajasining pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik, ishlab chiqarishni
rag’batlantirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish bo’lib hisoblanadi
Buning uchun soliq siyosati sohasida soliq stavkalarini pasaytirish, yangi
investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini berish, tezlashtirilgan amortizatsiyani
qo’llash kabi tadbirlar amalga oshiriladi.
O’zbekistondagi soliq siyosatining xarakterli xususiyatlari sifatida quyidagilarni
ajratish mumkin:
-hukumat ijtimoiy-iqtisodiy va byudjet-soliq siyosatining o’zaro bog’langanligi va
bir-birini to’ldirishi;
-soliq siyosatining makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy yuksalishini
rag’batlantirishga erishish hamda uni mustahkamlashga yo’naltirilganligi;
-soliq yig’imini oqilona usulda tashkil etish va soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini
ta’minlash;
-byudjet xarajatlarining ijtimoiy maqsadlarga yo’naltirilganligi. Bir butun olgan
mamlakat hukumati tomonidan o’tkazilayotgan soliq siyosati davlat xazinasi bilan
soliqlarning rag’batlantiruvchi roli va byudjet xarajatlarining eng maqbul tuzilmasi
o’rtasidagi o’zaro nisbatning samaradorligiga erishish imkonini yaratdi. O’z
navbatida, daromadlar bo’yicha byudjetning barqaror va to’laqonli ijrosi byudjetda
belgilangan barcha tadbirlarni o’z vaqtida va to’la moliyalashtirishni ta’minlaydi.
7

Makroiqtisodiy jihatdan esa davlatning samarali byudjet-soliq siyosati
investitsiya iqlimini yaxshilash, moliyaviy barqarorlik, pul va moliya bozorlari rivoji,
korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish va aholining real daromadlari o’sishiga
imkon beradi.
Soliq tadbirlari byudjet tadbirlarini to’ldirib turadi va ular birgalikda talab
majmuasini rivojlantirishga, natijada esa ishlab chiqarishni ham rivojlantirishga olib
keladi. Byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosati kabi izchil soliq siyosat yuritishni
taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Iqtisodiy holatni ko’tarish davrida davlat byudjet-soliq va pul-kredit siyosatida
qarama-qarshi tadbirlarni mujassamlashtirgan tutib turish siyosatini o’tkazadi. Ushbu
davrdagi byudjet-soliq siyosati soliqlar stavkasining ko’tarilishi, davlat
xarajatlarining qisqarishi, amortizatsiya siyosatini o’tkazish doirasida
chegaralanishlar bilan xarakterlanadi;
2. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash. Buning uchun, eng avvalo, iqtisodiy
islohotlarni muvaffaqiyatli o’tkazishning asosi sifatida pul muomalasini
barqarorlashtirish bo’yicha zarur choralar ko’rish darkor. Faqat barqaror pul tizimi
yaratilgan sharoitdagina xo’jalik mexanizmining barcha qatnashchilari va tashkiliy
qismlari o’rtasida aloqalar o’rnatish mumkin;
3. Investitsion faollikni rivojlantirish va uning milliy daromaddagi ulushini
ko’paytirish;
4. Byudjetning davlat dotatsiyalari bo’yicha alohida moddiy ishlab chiqarish
sohalariga ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish. Xarajatlar orqali byudjet,
iqtisodiyotni boshqarish va rivojlantirishning muhim dastagi bo’lib xizmat qiladi;
5. Byudjetning daromad bazasini, soliqqa tortishni takomillashtirish va soliqlarni
to’liq to’lanishi bo’yicha nazoratni kuchaytirish hisobiga barqarorlashtirish. Soliqlar
orqali korxonalar faoliyatini rag’batlantirish raqobatbardoshlikni oshiradi, kapital
yig’ilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Bunda turli soliqlardan imtiyozlar berilib,
iqtisodiy rivojlanish uchun zamin yaratiladi;
8

6. Davlat xarajatlarini maqsadli va samarali tashkil qilinishi bo’yicha moliyaviy
nazorat tizimini shakllantirish.
Hozirgi kundagi eng dolzarb masalalardan biri bu byudjet daromadlari va
xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashdan iborat. Bunda asosiy o’rinni
byudjet-soliq siyosati yaxlitligiga erishish masalasi egallaydi. Soliqlar yordamida
tartibga solish har qanday mamlakatning xo’jalik hayotini, ya’ni ishlab chiqarish
tarkibi, sarmoya jamg’arish hamda shaxsiy iste’molni qamrab oladi, chunki soliq
siyosatining o’zgarishi mamlakat iqtisodiyotining ta’sirchan vositasidir. Bunday
tartibga solishning asosiy maqsadi bo’lib, korxonalarning ichki va tashqi faoliyati
uchun (ayniqsa, investitsiya mablag’larini joylashtirish uchun) qulay soliq iqlimini
yaratish hamda sarmoya harakatini tarmoq va mintaqaviy yo’nalishlarda
rivojlantirishni rag’batlantirish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash hisoblanadi. Soliq
siyosati yordamida tartibga solish har doim ham samarali natijalar beravermaydi,
bunga mavjud iqtisodiy vaziyatni to’g’ri baholamaslik, uzoq muddatli strategik
taxminlashtirishni noto’g’ri belgilash, soliq yukining taqsimlanishdagi
nomutanosiblik sabab bo’lishi mumkin.
Soliq siyosati asosiga byudjetga soliq tushumlari hajmlarini soliq stavkalarini
oshirish hisobiga emas, balki ishlab chiqarishni tegishli tarmoqlarini va mahsulotning
ustuvor turlarini rag’batlantirish vositasida soliq solish bazasini ko’paytirishga imkon
yaratadigan choralar hisobiga oshirish zarurligiga asosiy e’tiborni qaratish lozim.
Soliq siyosati soliqlarning jamiyatdagi rolini belgilaydi. Soliqlarning ustqurma
tartibining sub’ektiv hodisasi sifatidagi ahamiyati davlat faoliyati bilan chambarchas
bog’liq. Ushbu ahamiyat doimiy harakatda bo’lib, butun xalq xo’jaligining
manfaatlari va maqsadlarini jamlama ko’rinishda aks ettirilgan holda davlat siyosatini
o’zgarishiga bog’liqdir. Davlatning soliq siyosati vaqt davrlari muammosi bilan
to’qnash kelishi mumkin. Odatda, iqtisodchilar makroiqtisodiy vaziyatni batafsil
ta’riflaydigan statistik ma’lumotlarni ba’zan 3-6 oy kechikib oladilar. Tabiiyki,
bunday vaziyatda har qanday qarorlar kechikadi.
Soliq siyosati uzoq davom etadigan ichki davr bilan ta’riflanadi: soliq
qonunlaridagi yoki davlat xarajatlari tarkibidagi o’zgarishlar, odatda, hokimiyatning
qonun chiqaruvchi organi tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu esa ko’p vaqtni talab
9

qiladigan turli xil ma’muriy rusum-qoidalar: qonun loyihasini tayyorlash, uni
muhokama qilish va kelishib olish, parlament tomonidan qabul qilinishi, Prezident
tomonidan tasdiqlanishi va boshqalar bilan bog’langan. Ko’pincha soliq siyosatini
amalga oshirishda funktsional kechikish yuz beradi: qaror qabul qilinishi bilan uning
ijrosi ko’p vaqt o’tishiga to’qnash keladi.
Shunday qilib, vaqt davrlari mavjudligi soliq siyosatining samaradorligini
pasaytiradi. Soliq siyosatini amalga oshirish turli xil siyosiy muammolar bilan
to’qnash kelishi mumkin. Hukumat faoliyati, makroiqtisodiy barqarorlashtirishdan
tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mumkin bo’lgan boshqa
maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq siyosatidan juda tez sof siyosiy natijalarga erishish
(hokimiyat tepasiga kelish, hokimiyatni qo’ldan boy bermaslik) uchun foydalaniladi.
Soliq yukining kamayishi davlat xarajatlarining ko’payishi, odatda, turli xil
saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib
keladi. Bundan tashqari, soliq siyosati doimo hammaning ko’z o’ngida, saylovchilar
madadiga tayanmoqchi bo’lgan siyosatchilar (hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan
taqdirda ham) soliqlarni ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlarni
kamaytirishga jur’at Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflari o’z
dalil-isbotlarida «Lukas tanqidi» (ratsional kuzatishlar nazariy maktabining asoschisi
R.Lukas nomi bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar. Lukas tanqidi
shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullarini uning iqtisodiyot
sub’ektlari umidlarini shakllantirishga ta’sirini hisobga olmaydi. Vaholanki, ushbu
umidlar ulkan o’rin egallab, makroiqtisodiy siyosatni ko’pincha ma’nosiz qilib
qo’yadi. Chunonchi, hukumat tomonidan rag’batlantiruvchi siyosat o’tkazilganda
iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt o’tgandan so’ng inflyatsiya sakrashi yuz
berishini tushunadilar. Shuning uchun ular o’z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib
tuzadilar. Soliqlar kamaytirilishi yoki davlat rejalarini o’stirish to’g’risida axborot
olinishi bilanoq resurslarni sotuvchilar inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari
narxini oldindan oshiradilar.
10

Tovar va resurslar narxining ortishi iste’molni kamaytirib, iqtisodiyotning
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Soliq siyosati samarasini pasaytiradigan omillardan quyidagilarni ko’rsatish
mumkin:
- narxlarning o’sishi (haqiqatda iqtisodiyotni rag’batlantirishga doir chora-tadbirlar
nafaqat real YaMM ko’payishiga, balki inflyatsiyaga ham olib kelishi mumkin);
- siqib chiqarish effekti: soliq stavkalarini kamaytirish milliy jamg’armalarni
- sof eksport effekti: soliqlarni qisqartirish milliy jamg’armalar miqdorini
kamaytiradi, ichki foiz stavkasini oshiradi, xorijiy sarmoyalarning qo’shimcha oqib
kelishiga olib keladi: natijada mamlakat valyutasining kursi oshadi va sof Bozor
islohotlari umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish uchun
respublika miqyosidagi barcha daromadlarni birlashtirish va markazlashtirish,
shuningdek, ularga mos keluvchi soliq tizimini tadrijiy isloh qilish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni ta’kidlash mumkinki, byudjet
daromadlarini ko’paytirishdagi soliq siyosatining echimi soliq tizimi va soliq siyosati
bilan bog’liqdir. O’zbekistonning soliq siyosatini rivojlantirishdagi asosiy yo’nalish
bu davlat uchun ham, bozor qatnashchilari uchun ham qulay sharoitlarni yaratishdir.
Bunda soliq islohotining asosiy maqsadi faqat byudjet daromadlarini ko’paytirish
bo’lib qolmasdan, balki ishlab chiqarishni rivojlantirishni, tadbirkorlikni
rag’batlantirish va faoliyat samaradorligini ta’minlashga ham alohida e’tibor
qaratimog’i lozim. Bunda quyidagilar ko’zda tutiladi:
- soliqlarni qisqartirish, soliqqa tortish bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini
pasaytirish yo’nalishlarida soliq qonunchiligini takomillashtirish;
- soliq imtiyozlarini qayta ko’rib chiqish;
- bir xil soliq bazasiga ega bo’lgan soliqlarni birlashtirish;
- soliq qonunchiligiga rioya etish ustidan qat’iy operativ nazoratni joriy etish.
eksport miqdori qisqaradi.
11

Aytib o’tilgan choralarni amalga kiritish amalga oshirilayotgan soliq siyosati
samaradorligini oshiradi hamda soliq tizimini iqtisodiy o’sishga erishish vazifalari
bilan muvofiqlashtirishga yordam be radi .

12

2. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining
asosiy yo’nalishlari .
Soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish va
soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish iqtisodiyotni tezkor rivojlantirish hamda
mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini yaxshilashning muhim shartlari
hisoblanadi.
Shu bilan birga, o‘rganishlar natijalari mazkur sohada bir maromda iqtisodiy
o‘sishga, ishbilarmonlik va investitsiyaviy faollikni oshirishga, sog‘lom raqobat
muhitini shakllantirishga, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning
yig‘iluvchanligi zaruriy darajasini ta’minlashga to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli
muammolarni ko‘rsatdi, xususan:
 Birinchidan, umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchilar uchun soliq yuki
darajasining yuqoriligi, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan va
umumbelgilangan tizimida soliqlarni to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘rtasidagi soliq yuki darajasidagi farqning sezilarliligi;
 Ikkinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishning samarasiz tizimi, soliq
to‘lovchilarning aylanma mablag‘larini jalb qiladigan, shuningdek, iste’mol
mahsulotining oraliq va yakuniy qiymati qimmatlashishiga olib keladigan
hamda yirik va kichik biznes o‘rtasidagi kooperatsiyani rivojlanishiga
to‘sqinlik qiladigan majburiy to‘lovlarning mavjudligi;
 Uchinchidan, soliq to‘lovchilar tomonidan xodimlarning real sonini va
mehnatga haq to‘lash fondini yashirishga olib keluvchi mehnatga haq to‘lash
fondi soliq stavkalarining yuqoriligi;
 To‘rtinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarni soliq va bojxona, shu jumladan,
individual xususiyatga ega bo‘lgan imtiyozlar hisobiga qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha keng ko‘lamli amaliyoti, natijada sog‘lom raqobat muhitiga salbiy
13

ta’sir ko‘rsatuvchi imtiyozlarning samaradorligini nazorat va monitoring qilish
tizimining mavjud emasligi;
 Beshinchidan, davlat organlari va tashkilotlari o‘rtasida axborot almashish
mexanizmlarining, elektron soliqlar ma’muriyatchiligi hamda soliq nazoratini
amalga oshirishning shakl va uslublarining takomillashmaganligi;
 Oltinchidan, o‘tkaziladigan nazorat tadbirlarining sifatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi va insofli tadbirkorlik subyektlarining faoliyatiga aralashishlarni
kamaytirishga to‘sqinlik qiladigan nazorat faoliyatini amalga oshirishda xavf-
xatarlarni tahlil qilish va boshqarishning aniq tizimi yo‘qligi;
 Yettinchidan, mahalliy soliqlar va yig‘imlarning ma’muriyatchiligi
mexanizmlarining samarasizligi oqibatida ularni yig‘iluvchanlik darajasi
yetarli emasligi, shuningdek, ko‘chmas mulk va yer uchastkalarini to‘liq
hisobga olish va qiymatini obyektiv aniqlashning mavjud emasligi ;
 Mavjud tizimli muammolarni bartaraf etish,
2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan soliq yukini
kamaytirish va soliq solish tizimini soddalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini
takomillashtirish vazifalarini amalga oshirish maqsadida, shuningdek, keng
jamoatchilik muhokamasi natijalari hamda Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki
va xalqaro ekspertlarning tavsiyalaridan kelib chiqib:
 O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish
konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilansin:O‘zbekiston
Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy
yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilandi:
14

 Iqtisodiyotga soliq yukining darajasini kamaytirish, shuningdek, soliq
solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimi bo‘yicha soliqlarni
to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar o‘rtasidagi soliq yuki darajasidagi
nomutanosibliklarni bartaraf etish;
 Soliqlarni unifikatsiya qilish yo‘li bilan ularni maqbullashtirish, o‘xshash soliq
solish bazasiga ega bo‘lgan soliqlarni birlashtirish, soliq hisobotlarini
qisqartirish va soddalashtirish, operatsion xarajatlarni minimallashtirish;
 Makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligini, O‘zbekiston Respublikasi Davlat
byudjyeti va uning daromadlarini mustahkam shakllantirishni ta'minlash;
 Soliq qonunchiligini soddalashtirish, soliq munosabatlari sohasida normativ-
huquqiy hujjatlardagi ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, insofli
soliq to‘lovchilarning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini kuchaytirish;
 Soliq solish masalalarini tartibga soladigan havola qiluvchi normalar va qonun
osti hujjatlarini maksimal darajada cheklagan holda soliq qonunchiligining
barqarorligini hamda O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining
to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishini ta'minlash, shu jumladan, kodeksda soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari miqdorlarini belgilash;
 Xorijiy investorlar va investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab qolish, ularni
har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ishonchli huquqiy himoyalash;
3. Davlat budjet daromadlari tarkibida soliqlarning tutgan o’rni.
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarning
chuqurlashuvi jarayoni moliya-soliq tizimini ham muntazam takomillashtirib borishni
15

taqozo qiladi.Soliq siyosati moliya tizimi islohotlarining muhim yo‘nalishi sifatida
iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini ta’minlash jarayonida har
qachongidan ham muhimroq bo‘lib bormoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov
ta’kidlaganidek, “Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni
amalga oshirishda eng muhim boshqaruvchi omil bo`lib qoladi’’ 2
Soliq islohotlarini amalga oshirish bo‘yicha davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
 moliyaviy yil davomida soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning yagonaligi,
ziddiyatsizligi va o‘zgarmasligini ta’minlovchi barqaror soliq tizimini vujudga
keltirish;
 yetarli darajada tushum bermaydigan maqsadli soliqlarni bekor qilish va ularni
yiriklashtirish bilan soliqlar sonini kamaytirish;
 pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish yo‘nalishi va budjetning daromadli
qismini shakllantirishning normativ tartibini saqlab qolgan holda davlatning
budjetdan tashqari jamg‘armalarini davlat budjetiga konsolidatsiya qilish;
 mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarga
nisbatan soliq yukini oo‘irligini engillashtirish va bir vaqtning o‘zida soliqlarning
undirilish darajasini oshiruvchi mexanizmni joriy etishni aniq belgilash asosida ikki
marta soliqqa tortilishga yo‘l qo‘ymaslik;
Soliq siyosatini takomillashtirishda yana bir asosiy maqsad qilib soliq yuki
darajasini pasaytirish, korxonalar zimmasidagi soliq yukini pasaytirish orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirish va soliq to‘lovlarini miqdoriy jihatidan barqaror o‘sish
sur’atlarini ta’minlash masalalari ustuvor qilib belgilangan.Soliq yukiga baho
berishdan avval real holatini aniqlash lozim bo‘ladi. Soliq yukini aniqlash unga
ko‘pgina omillar ta’sir etishi tufayli ancha murakkabdir. Umuman, soliq yukini
soliqlar va yig‘imlar yig‘indisining har bir yuridik yoki jismoniy shaxs daromadidagi
ulushi sifatida belgilashimiz mumkin. Lekin, bu tushuncha ham aniq ma’noni
2
Karimov. I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari.-Toshkent:O`zbekiston,1998 yil.-358 b
16

ifodalamaydi,chunki daromad deyilganda turlicha miqdoriy ko‘rsatkichlarni
tushunish mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pgina davlatlarda ayniqsa, rivojlanayotgan
davlatlarda, jumladan, bizning respublikamizda ham asosiy hollarda davlat xarajatlari
miqdori soliq yukini belgilaydi.
Soliq yuki darajasini quyidagi omillar belgilab beradi.
- soliqlar, yig‘imlar va budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalar soni;
- ularning stavkalari darajasi;
- har bir soliq bazasining o’ziga xos shakllanish xususiyati darajasi;
Soliq yukining maqbul darajasini belgilashda davlat quyidagi holatlar ta’sirini
ham e’tiborga olishi zarur:
♦ mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi;
♦ soliq to‘lovchilarning to‘lov qobiliyati, umumiy moliyaviy imkoniyatlari;
♦ bozor munosabatlarining, xususan, mulkchilik munosabatlarining holati;
♦ inflyasiyaning o‘sish darajasi;
♦ ma’lum davr xususiyatlariga ko‘ra davlatning o‘z oldiga qo‘ygan siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy vazifalari nisbati.
Agar iqtisodiy rivojlanishning ma’lum davri uchun soliqlarning fiskalligi
ahamiyatliroq deb topilsa, soliq yuki ancha yuqori qilib belgilanadi. Soliqlardan
tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantiruvch vosita sifatida foydalanish ahamiyatliroq
deb topilsa, soliq yukini pasaytirishga to‘g‘ri keladi. Iqtisodiyotdagi soliq yukini
tahlil qilganimizda YAIMga nisbatan jami soliq va to‘lovchilarning nisbati miqdoriga
alohida e’tibor qaratish lozim.Bu ko‘rsatkich respublikamizda pasayib borayapti.Bu
pasayishga yuridik va jismoniy shaxslarning soliq stavkalarini muntazam pasaytirib
borishva YaIMning absolyut miqdorini xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi ishlab
chiqarish korxonalari hisobiga oshirish erishilmoqda.
Soliqlarni kelib tushish manbalariga qarab yuridik va jismoniy shaxslardan,
ya’ni xujalik yurituvchi sub’ektlar (korxona va tashkilotlar) va aholidan olinadigan
daromadlarga bo‘linadi.
Soliqlarni budjetga tushish nuqtai nazaridan umumdavlat soliqlari va mahalliy
soliqlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi amaldagi soliq qonunchiligiga asosan
17

(Soliq kodeksining 2-bob 6,-moddasi) soliqlar umumdavlat soliqlari va mahalliy
soliqlarga bo‘lingan.
Umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi:
1) yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i;
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
3) qo‘shilgan qiymat solig’i;
4) aksiz solig’i;
5) yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq ;
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
Mahalliy soliq va yig’imlarga quyidagilar kiradi:
1) mol-mulk solig’i;
2) yer solig’i;
3) infratuzilmani rivojlantirish solig’i;
4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz
ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
5) ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig’imlari;
6) yuridik shaxslarni, shunindek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy
shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig’im.
Jadval№1
Soliq turlari bo’yicha 2019-2020 yillar davomida byudjetga
tushgan tushumlar to’g’risida (mlrd.so’mda)
18

№ Soliq turlari 2019 yil 2020 yil Ulushi
(foizda) O’sish
sur’ati
Byudjet
tushumlari, jami 83266 103566 100 124.4
Shu jumladan:
1 Bevosita soliqlar 22672 43811 42.3 193.2
2 Bilvosita soliqlar 33156 31324 30.2 94.5
3 Resurs soliqlari va
mol-mulk solig’i 19677 21257 20.5 108
4 Davlat boji va
jarimalar 1913 2033 2 106.3
5 Boshqa soliqlar va
yig’imlar 5848 5141 5 87.9
Diagramma №1
19

Diagramma №2
20

4. Iqtisodiy subyektlarni soliqqa tortishda belgilangan soliq
siyosatining yo’nalishlari.
Insoniyat butun tarixi davomida hech bir davlat soliqlarsiz mavjud bo’la
olmagan. Soliq tajribasi soliqqa tortishning bosh tamoyilini belgilab berdi:
“ Oltin tuxumlar qo’yadigan tovuqni so’yib bo’lmaydi”, ya’ni aqlga sig’adigan va
sig’maydigan xarajatlarni qoplash uchun moliyaviy mablag’larga ehtiyoj qanchalik
katta bo’lmasin, soliqlar soliq to’lovchilarning xo’jalik faoliyatidan manfaatdorligini
buzmasligi kerak.
Soliqlarning funktsiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rsatib
bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish,
soliqqa tortish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘plab
iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan
tamoyillarni qayd etishgan.
Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar boyligining sabablari va
tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamoyillarini asoslab bergan:
1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o‘zlari hukumat
muhofazasida foydalanayotgan daromadlariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim.
2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak,
bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni
to‘lovchiga ham, boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum bo‘lishi
zarur.
3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan vaqtda va tartibda
undirilishi kerak.
4. Har bir soliq shunday tarzda tuzilishi kerakki, bunda soliq to‘lovchining
hamyonidan ketadigan pul davlat byudjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan
ortiq bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin.
Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud:
- kadastrli;
21

- daromad manbaidan;
- daromad egasi daromadni olganidan so`ng (deklaratsiya buyicha).
Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan ob`ektlar
(yer, imoratlar va shu kabilar) ning bahosi va o`rtacha daromadliligi to`g`risidagi
ma`lumotlarga ega bo`lgan kadastr yoki reestrdan foydalanilishini taqozo etadi.
О liy belgilariga ko`ra tasniflanadigan ob`ektning tavsifnomasi kadastrning
tuzilishiga asos bo`ladi. Masalan, er kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir
х ildagi er uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga
ko`ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun
o`rtacha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma er uchastkalari maydon birligidan
soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi.
Soliqni to`lashning kadastrli usulining uziga х os х ususiyati sifatida shuni ajratib
ko`rsatish kerakki, soliqning to`lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo
bog`lik bo`lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning ta х min qilinadigan
daromadliligining tashqi belgilari asosida baholanadi. Kadastrli usulda shaharlar va
shahar kurgonlarida er solig`i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar
ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo`yicha
kompleks tarzda baholash asos qilib olingan.
О b`ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o`rtacha da romadliligi uning
haqiqiy daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko`p
jihatdan tari х iylik tusiga ega bo`lishi mumkinki, undan soliq apparati uncha
rivojlanmagan holatda qo`llaniladi.
O`zbekiston Respublikasida er solig`i kadastli usulda undiriladi. Bunda
yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi Yer
solig`i stavkalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan har yili
yangidan tasdiqlanadi.
Ikkinchi usulda soliqni soliq sub`ektiga daromadni to`laydigan yuridik sha х s
hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish х aqidan, х izmatchining maoshidan
daromad solig`i shu tariqa undiriladi. Soliq kor х onada х odimning daromadni
olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni to`lashdan bo`yin tovlashni istisno qiladi,
22

chunki bu х galteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob
kilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi yuridik sha х slar ko`pincha
fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi.
Soliqning daromad manbaida to`lanishi shuni anglatadiki, soliq uni
deklaratsiyalar bo`yicha to`lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab
qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy sha х s foydasiga to`lovni amalga
oshiradigan fiskal agentlar to`lov manbalari (kor х onalar, muassasalar va tashkilotlar,
boshqa ish beruvchilar) da hisoblaydilar va ushlab qoladilar.
Uchinchi usul soliq to`lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya`ni
ularning olgan daromadlari va o`zlariga tegishli bo`lgan soliq imtiyozlari х aqidagi
rasmiy bayonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va
amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to`lanishi lozim bo`lgan soliq miqdorini
nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan,
dehqon (fermer) х o`jaligini yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek
intellektual faoliyat bilan shug`ullanadigan sha х slar (fan, adabiyot, san`at asarlarining
mualliflari, kashfiyotlar, i х tirolar mualliflari, sanoat namunalarini yaratuvchilari va
hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi.
Soliqlarning funktsiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rsatib bersa,
soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa
tortish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘plab iqtisodchilar
soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni
qayd etishgan.
23

5.O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimidagi mavjud
muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari
Soliq siyosati va mamlakatimizdagi soliq organlari tizimining samarali isloh
qilinishi iqtisodiyotimizning bozor iziga ko’chirishda muvaffaqiyatga erishishning
asosiy omillaridan biri ekanligini hozirgi paytda deyarli hamma tan olayapti. Bugungi
kunda soliqlar muammosi bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar amaliyotidagi eng murakkab muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Juda
keskin tanqidga uchrayotgan, juda qaynoq munozalarga sabab bo’layotgan isloh
qilish bo’yicha tahlil ob’ekti va qarama-qarshi g’oyalarga ega bo’layotgan soliqlar
muammosidan bo’lak islohotlarning boshqa bir yo’nalishi yo’qdir. Boshqa bir
tomondan esa, soliq tizimi bozor munosabatlarining eng muhim elementlaridan
bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy o’zgarishlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan unga
bog’liqdir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda mavjud soliq tizimini keskin qayta
o’zgartirish to’g’risidagi berilayotgan takliflarga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshish
zarurligini taqozo etmoqda. Bunday hollarda faqat bir daqiqalik samarani hisobga
olmasdan, balki bu takliflarni mamlakat iqtisodiyoti va moliyasini barcha
tomonlariga qay darajada ta’sir etishi, albatta inobatga olinmog’i lozim.
Ma’lumki, hozirgi davrning soliq siyosati asosida respublikamiz Birinchi
Prezidenti I.A.Karimovning Respublika iqtisodiy rivojlanishining besh tamoyili,
ustivor yo’nalishlari yotadi. Respublikamizda soliq siyosatini ana shu tamoyillardan
kelib chiqib, soliq sohasidagi tegishli chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda.
Mustaqillik davridagi soliq siyosatiga e’tibor bersak, davlatimiz birinchidan,
soliq tushumlarining umumiy summasida bilvosita soliqlar salmog’ini oshirib,
bevosita soliqlar salmog’ini kamaytirib bormoqda. Jumladan, bu ko’rsatkich
mustaqilligimizning dastlabki yilida, ya’ni 1991 yilda 0,7 foizni tashkil etgan bo’lsa,
bugungi kunga kelib, aniqrog’i 2020 yilning yakuniga ko’ra 44.3 foizni tashkil
qilmoqda. Ikkinchidan, resurs soliqlarining salmog’i byudjet daromadlaridagi ulushi
oshib bormoqda. Uchinchidan, soliq yukini pasaytirishga katta e’tibor berilmoqda.
To ’ rtinchidan , davlatimizning hozirgi kundagi soliq siyosatida yuridik shaxslarni
eksportga mahsulot ishlab chiqarish va erkin almashtiriladigan valyutaga sotishi keng
rag ’ batlantirilmoqda . Beshinchidan , yuridik shaxslarning har - xil mehr shavkat
24

fondlariga qilgan xarajatlari va nogironlarni ishga joylashtirishlari har tomonlama
rag ’ batlantirilmokda . Oltinchidan , kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun
ixchamlashtirilgan soliq tizimi joriy etilib , ularning faoliyatlaridan manfaatdor
bo ’ lishlikka qiziqtirilmoqda . Lekin, hozirgi kunda respublikamizdagi olib
borilayotgan soliq siyosatini etarli deb bo’lmaydi, chunki har bir davlatning bu
borada olib borayotgan siyosatida, o’ziga yarasha yutuqlar va kamchiliklar bo’ladi,
albatta. Lekin, mustaqillik davri boshlanishidan to bugungi kungacha
respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq siyosatini hamda soliqqa tortish tizimini
takomillashtirishda nazariy va amaliy kontseptsiyalarni ishlab chiqishda juda ko’p
iqtisodchi olimlarimiz izlanishlarni olib borishib, bu borada o’zlarining fikr va
mulohazalarini bildirmoqdalar. Jumladan, respublikamiz soliq siyosatini keyingi
yillarda faollashtirish maqsadida iqtisodchi olimlarimizdan professor Q.A.Yahyoev
o’zining risolasida 3
quyidagilarni e’tiborga olishni zarur deb ko’rsatganlar:
-soliq sohasida davlat yo’l qo’ygan ba’zi xatoliklarni takrorlamaslik uchun soliqlar
tarixini chuqur va puxta o’rganish;
- soliqqa tortish va uni undirish ishlarini arzonga tushushligiga erishish;
- soliq ob’ekti aniq, ixcham, to’lovchilarga va soliq idoralari xodimlariga soliqni
hisoblash uchun oson va qulay bo’lishi zarurligi (chunki soliq to’risidagi ma’lumotlar
oydin, rost ko’rsatilishi soliq tushumlarini ko’paytiradi);
- byudjetga soliqlarni to’liq va o’z vaqtida tushushini qiziqtirish maqsadida byudjetga
ko’p, salmokli soliq to’layotgan soliq to’lovchilarga soliqlarning ma’lum qismini
qoldirish;
- soliqlarning xazinaviy (fiskal) samaradorligini oshirish.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish soliq tizimiga ham muqarrar ta’sir ko’rsatadi. Soliq
tizimi to’xtovsiz harakatlanuvchi mexanizm bo’lib, uzluksiz takomillashib bormog’i
lozim. Bundan asosiy maqsad - korxonalar zimmasidagi soliq yukini makroiqtisodiy
o’zgarishlarni hisobga olgan holda muntazam kamaytirib borishdir. Soliqlar yukining
yuqori bo’lishi korxonalarni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, zamonaviy texnika
hamda texnologiyalar bilan qayta qurollantirishga, aylanma mablag’larni
ko’paytirishga mablag’lar yo’naltirish imkoniyatini keskin kamaytiradi. Bu esa oxir
3
Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. -57 b
25

oqibatda ishlab chiqarish darajasining pasayishiga olib keladi. Natijada xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy muammolari keskinlashuviga sabab bo’ladi.
Soliqlarning fiskal vazifasi birlamchi hisoblansada, iqtisodiyotni tartibga solish
funktsiyasi ham muhimdir. Soliqlardan imtiyozlar berish, stavkalarni pasaytirish va
boshka turli engilliklar yaratish iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o’zgarishlarni amalga
oshirish va ustivor tarmoqlarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Agar soliq solish
mexanizmi adolat mezonlari doirasidan chiqib ketsa, u holda soliqni to’lay olmaslik
xolatlari ro’y beradi hamda soliqdan qochishning turli yo’llari qidira boshlanadi. Shu
bois soliq stavkalari va undirib olish usullarini joriy etishga oqilona yondoshish zarur.
O’zbekistonda mustakil soliq tizimi joriy etilgandan beri utgan davrda ko’plab ijobiy
natijalarga erishildi. Davlat byudjetining asosiy xarajatlarini ta’minlashga etarli
soliqlar va yig’imlar joriy qilindi. Ayni paytda esa soliq to’lovchilar toifalari uchun
keng imtiyozlar tizimi ham qo’llanilmoqda. Biroq, yutuqlarimiz bilan bir qatorda
soliqqa tortish tizimida muayyan muammolar ham borki, ular hozirgi kunda xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar va tadbirkorlarning moliyaviy faoliyatiga ma’lum ma’noda
salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bu bir tomondan, soliqlarning ko’pligi yoki ularning
stavkalari yuqoriligida emas, balki soliqlarning hisoblash usullari va shakllariga
oiddir.
2019 yilga nisbatan byudjet daromadlari tarkibida bevosita (to’g’ri) soliqlar
salmog’i 25.4 foizdan 33.0 foizga o’sdi, bilvosita (egri) soliqlar salmog’i esa 3.7
foizga kamaygan. Asosiy to’g’ri soliqlar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad va
yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkalari yildan-yilga kamaytirilmoqda.
Davlatimiz tomonidan olib borilayotgan bunday siyosat bugungi kunning eng
oqil siyosatlaridan biridir. Chunki, bozor iqtisodiyotiga kirib borayotgan
mamlakatimizda bevosita soliqlar salmog’ini pasaytirish va bilvosita soliqlardan
unumli foydalanish o’ta murakkab iqtisodiy zaruratdir. Bunga biz quyidagicha talqin
beramiz: birinchidan, bevosita soliqlarni muayyan chegarasidan ortiq olinishi soliq
to’lovchilarning ishlab chiqarishdan manfaatdorligini so’ndiradi. Bilvosita soliqlarda
esa rasmiy to’lovchisi tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ortuvchi, sotuvchi bo’lsa ham,
haqiqiy to’lovchisi ularning iste’molchisidir. Ikkinchidan, bevosita (egri) soliqlar
mohiyatan mahsulot (ish, xizmatni) sotuvchilarning moliyaviy ahvoliga hech qanday
26

ta’sir etmasligi kerak. Ammo, buning uchun bevosita (egri) soliqlarga tortiladigan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) bahosining doimo o’zgarib turishini hisobga olib, soliq
stavkalarini shunday belgilash kerakki, ishlab chiqaruvchilar bevosita (egri) soliqlar
hisobiga mahsulot (ish, xizmatni) sotishda qiyinchiliklarga uchramasin, omborlarda
tovarlar to’planib qolmasin. Bilvosita soliqlar mahsulot ishlab chiqaruvchilarga
nisbatan doimo betarafligicha qolishi kerak.
Biroq, bevosita soliqlar hamda bilvosita soliqlar ichida haligacha ba’zi bir
muammolar hanuzgacha saqlanib kelinmoqda. Lekin, bizning fikrimizcha
respublikamizda bugungi kunda bevosita soliqlar salmog’ini byudjet daromadlari
tarkibida oshishini ta’minlash dolzarb vazifalardan biridir deb o’ylaymiz. Uni soliqlar
yukini ko’tarish hisobiga emas, balki tadbirkorlikni rivojlantirish, yuridik shaxslar
daromadlari ko’lamini ko’paytirish orqali hal etilishi lozim. Bizning fikrimizcha,
buning uchun tadbirkorlik sub’ektlariga erkinlik berish, ularning faoliyatiga turli
to’siqlar ko’rinishida paydo bo’layotgan turli g’ovlarni olib tashlash maqsadga
muvofiqdir.
Bugungi kunda O’zbekistonda bevosita soliqlar turi ko’p, lekin ularning
xazinaviy samaradorligini oladigan bo’lsak, bu ko’rsatkich bizda unchalik baland
emas. Chunki ularning ob’ektlari har-xil bo’lib, hisoblash tartiblari turlichadir.
Buning oqibatida korxonalarda yaratilgan daromad ushbu soliqlar manbai bo’lib
qolmoqda. Demak, bevosita soliqlar qanchalik birxillashtirilsa, soliqlarni hisoblash va
to’lash shunchalik oddiylashib, tezlashar ekan. Natijada ishlar kamayib, ijtimoiy
xarajatlar va ketadigan vaqt qisqaradi. To’g’ri, bu ishlarni birdaniga qilib bo’lmaydi,
lekin ularni kelgusi davrlar (yillar) uchun ishlab chiqiladigan soliq siyosatining
strategiyasiga bir yo’nalish sifatida kiritilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi, deb
hisoblaymiz.
Soliqlar turi ko’p bo’lgani bilan, ular osonlikcha byudjetga tushmaydi.
Nazariyadan ma’lumki, imkoniyatdan ortiqcha soliq olinsa, iqtisodiy rivojlanish
sussayib ketadi. Shu bois respublikamizda soliq yukini kamaytirilishidan tashqari,
yana soliqlarni soddalashtirish ham lozimdir. Bunday talab, soliqlarning oddiylilik
tamoyiliga mos kelishini ta’minlaydi.
27

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, soliq siyosatini yanada takomillashtirish asosida
chuqur o’ylab, oqilona qabul qilingan qarorlar turishi kerak. Ular bir tomondan, soliq
to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini jiddiy kamaytirishga, ikkinchi tomondan,
barcha darajadagi byudjet daromadlarini va byudjetdan tashqari fondlarning barqaror
asosini saqlashni ta’minlashga qaratilmog’i lozim.
Bunda tadbirkorlik sub’ektimi, jismoniy shaxsmi – har-bir soliq to’lovchi nima
uchun soliq to’layotganini yaqqol tasavvur etishiga erishish nazarda tutilishi kerak.
Eng muhimi - soliqlarning oxir-oqibat mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga yo’naltirilishi, ya’ni soliq to’lovchining o’ziga ijtimoiy to’lovlar,
stipendiyalar, ta’lim va tibbiy xizmatlar, taraqqiy etgan infratuzilmalar va boshqa
ne’matlar shaklida foyda keltirishini chuqur anglab olishlari juda muhimdir. Shunday
ekan, bizning fikrimizcha, moliyaviy munosabatlarning keyingi erkinlashtirish va
chuqurlashtirish yo’lida soliq siyosatida zarur izchil o’zgarishlarni amalga oshirishda
soliqlarning rag’batlantirish funktsiyasini kuchaytirish va soliq siyosatini
takomillashtirishda quyidagi yo’nalish va chora-tadbirlar uning asosini tashkil etishi
lozim deb o’ylaymiz:
- bir-xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha soliq
to’lovchilarni adolatlilik va tenglik tamoyili asosida soliqqa tortish;
- iqtisodiyotdagi soliq yukini yanada kamaytirish;
- ikki marta soliqqa tortishni oldini olish;
- soliqlarni sodda, tushunarli va ko’p yilliligini ta’minlashda, soliq ma’murchiligi
tizimini takomillashtirish va soliq solish mexanizmini tartibga solish;
- soliq qonunchiligini barqarorligini ta’minlash;
- byudjet daromadlarini shakllantirishda resurs va mulk soliqlari rolini oshirish.
28

2021 yil uchun soliq siyosati. Nimalar o‘zgardi?
O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi.
2021 yilda aksiz solig‘ining 3 marta ko‘tarilishi, yangilangan soliq imtiyozlari va
boshqa soliq siyosatidagi o‘zgarishlar.
Soliq qo‘mitasi 2021 yilning 1 yanvaridan boshlab yuridik va jismoniy shaxslarni
soliqqa tortishdagi asosiy o‘zgarishlar to‘g‘risida ma’lumot berdi.
O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi. 2021
yil uchun soliq siyosatida soliqlarning asosiy stavkalari saqlab qolinadi, xususan QQS
(15%), foyda solig‘i (15%, ayrim toifalar uchun — 20%), jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig‘i (12%), yuridik shaxslarning mol-mulk solig‘i (2%),
qishloq xo‘jaligi yerlari uchun yer solig‘i (0,95%), ijtimoiy soliq (xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar — 12%, byudjet tashkilotlari — 25%) va oborot solig‘i (bazaviy stavka —
4%).
QQSni hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 15 foizli stavka saqlanib
qolmoqda. Daromad miqdoridan qat’i nazar, QQS to‘laydigan korxonalar doirasi
alkogolli ichimliklar, shu jumladan pivo chakana savdosi uchun statsionar savdo
shoxobchalari, shuningdek, bozorlar va savdo majmualari hisobiga kengaymoqda.
Tovarlar (xizmatlar) ning savdo aylanmasi oyiga 1 mlrd so‘mdan oshmaydigan
soliq to‘lovchilar uchun soliq davri chorak (kvartal) sifatida belgilanadi.
Shahar yo‘lovchi transporti va jamoat yo‘lovchilar avtotransportida
yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlarni taqdim etishda imtiyozlarni qo‘llash
tartibiga o‘zgartirishlar kiritildi (taksilar, shu jumladan marshrut taksilari bundan
mustasno). Agar hokimliklar yagona tarifni o‘rnatgan bo‘lsa va transport ushbu tarif
bo‘yicha amalga oshirilsa, chegirma tashuvchilar tomonidan qo‘llaniladi.
Xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlat moliyaviy tashkilotlari mablag‘lari
hisobidan imtiyozlarni qo‘llash tartibi belgilandi.
Endilikda soliq, agar ushbu imtiyoz qonunda nazarda tutilgan bo‘lsa, xalqaro moliya
institutlarining kreditlari va davlat tashkilotlarining xalqaro kreditlari hisobidan sotib
olingan tovarlarni (xizmatlarni) sotish oborotidan va importidan ozod qilinadi.
29

Shunga asosan Soliq kodeksining 243 va 246-moddalariga o‘zgartirishlar kiritildi.
Aksiz solig‘i
Aksiz solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi.
Aksiz solig‘i stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi (289−1 — 289−3-
moddalar). Shu bilan birga, import paytida aksiz solig‘ini hisoblashda, Vazirlar
Mahkamasining tegishli qarori tasdiqlangunga qadar, prezidentning 2018 yil 29
iyundagi farmoniga muvofiq ishlaydigan TIF TR kodlari qo‘llaniladi (PQ-3818).
289−1 — 289−3-moddalarida tegishli ravishda tovar moddasi bo‘lmagan taqdirda,
yetishmayotgan tovarlarga aksiz solig‘i undirilmaydi.
73 turdagi aksiz solig‘i bekor qilindi, shu jumladan elektrotexnika mahsulotlari
(muzlatkichlar, konditsionerlar, kir yuvish mashinalari), traktorlar va yarim romorklar
(pritsep), oziq-ovqat mahsulotlari (margarin, qandolat mahsulotlari va boshqa
mahsulotlar) va boshqalar.
Aksiz soliq to‘lovchilariga aniqlik kiritilmoqda, xususan, yakuniy iste’molchiga
sotiladigan olib kirilgan (import qilingan) aksiz to‘lanadigan tovarlar (benzin, dizel
yoqilg‘isi, suyultirilgan va siqilgan gaz) o‘z ehtiyojlari uchun ishlatilganda, ushbu
tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun olib kirishni amalga oshirgan shaxslar soliq
to‘lovchilari bo‘lib e’tirof etiladi.
Ishlab chiqaruvchilar tomonidan turistik marshrutlar bo‘ylab tashkillashtirilgan
degustatsiya (tatib ko’rish) zonalarida (joylarda) sotiladigan tabiiy vinolar
(butilkalardan tashqari) soliqqa tortilmaydi.
Uyali aloqa xizmatlarining aksiz solig‘i stavkasi 25 foizdan 15 foizgacha
pasaytiriladi.
30

Foyda solig‘i
Foyda solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shunigdek, 2020 yilda amal qiladigan soliq
stavkalari saqlab qolindi.
Soliq kodeksining 304-moddasi 8, 9, 14, 15 va 17-bandlariga muvofiq kelib
tushgan mablag‘lar hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk,
shuningdek, soliq va bojxona imtiyozlari berilgani natijasida bo‘shagan mablag‘lar
hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk amortizatsiya aktivlari
sifatida tan olinmaydi va amortizatsiya qilinmaydi.
33

Soliq to‘lovchi keyingi hisobot (soliq) davrlarida amortizatsiya qilinadigan
aktivlar qiymatini qayta baholashni amalga oshirsa, bunday qayta baholash natijasi
amortizatsiya ajratmalarini hisoblashda soliq maqsadlari uchun hisobga olinmaydi.
Amortizatsiya qilinadigan aktivning qiymati ularni qayta baholashni hisobga olmagan
holda dastlabki qiymatidan hisoblangan amortizatsiya to‘lovlari orqali hisoblanadi.
2021 yil 1 yanvardagi buxgalteriya ma’lumotlariga asosan soliq to‘lovchida mavjud
bo‘lgan, avval amalga oshirilgan qayta baholashni hisobga olgan holda amortizatsiya
qilinadigan aktivlar qiymati soliq solish maqsadida boshlang‘ich qiymat hisoblanadi.
Shu bilan birga, soliq to‘lovchi soliq organlariga joriy chorakda kutilayotgan
foyda miqdoridan kelib chiqqan holda avans to‘lovlari miqdori to‘g‘risida keyingi
chorak birinchi oyining 10-kunigacha ma’lumotnoma taqdim etishga haqlidir. Ilgari
ushbu norma prezidentning 2020 yil 3 apreldagi farmonida nazarda tutilgan edi (PF-
5978).
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi,
shuningdek, 12 foizlik soliq stavkasi saqlab qolindi.
Belgilangan miqdorda soliq to‘laydigan soliq to‘lovchilar uchun quyidagilar taqdim
etiladi:
1. Soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, 2020 yilda amal
qiladigan soliq stavkalarining hajmi bir xil bo‘lib qolmoqda;
2. Ushbu soliq stavkalarini qo‘llash bilan bog‘liq 2020 yilgi davlat byudjeti
to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilgan ayrim normalar Soliq kodeksiga o‘tkaziladi.
3. Jismoniy shaxslarning mol-mulkni ijaraga berishdan olgan daromadlari 12%
stavka bo‘yicha soliqqa tortiladi. Soliq maqsadida mol-mulkni ijaraga beradigan
jismoniy shaxslar uchun ijara haqining minimal stavkalari 2021 yilgi Davlat byudjeti
to‘g‘risidagi qonunning 8-ilovasida belgilangan.
4. Tumanlar va shaharlar xalq deputatlari Kengashlari YATT faoliyati joyining
o‘ziga xos xususiyatlariga, shuningdek amalga oshirilgan tadbirlarning
mavsumiyligiga qarab yakka tartibdagi tadbirkorlar (YATT) uchun belgilangan
miqdordagi soliq miqdoriga 0,7 dan 1,3 gacha kamaytiriladigan yoki oshiriladigan
koyeffitsiyentlarni belgilash huquqini saqlab qoladilar.
34

Yakka tartibdagi tadbirkor bilan mehnat munosabatlarida bo‘lgan jismoniy
shaxslardan olinadigan soliq to‘lov manbaida soliq agenti — yakka tartibdagi
tadbirkor tomonidan soliq to‘lovchiga daromad to‘langanda hisoblab chiqarish va
ushlab qolish tartibi joriy etiladi.
Shu bilan birga, yakka tartibdagi tadbirkor bilan mehnat munosabatlarida bo‘lgan
jismoniy shaxslar shaxsiy daromadlaridan soliqni belgilangan miqdordagi yoki yillik
deklaratsiya asosida to‘lashni tanlash huquqiga ega bo‘lgan tartib bekor qilinadi.
Ijtimoiy soliq
Ijtimoiy soliqni hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 2020 yilda yuridik shaxslar
uchun 12 foiz, byudjet tashkilotlari uchun esa 25 foiz soliq stavkalari saqlanib
qolgan.
1) Xizmat muddatini hisoblash uchun yiliga hisoblangan asosiy qiymatning
kamida 1 o‘lchovi miqdorida soliq to‘lash:
Ixtiyoriy ravishda:
 O‘zini o‘zi band qilgan shaxslar;
 Mehnat shartnomasi asosida chet elda ishlayotgan O‘zbekiston fuqarolari,
shuningdek savdo uylarida, vakolatxonalarda (shu jumladan yuridik shaxs
bo‘lmagan), O‘zbekistonning davlat organlari va boshqa tashkilotlari tomonidan chet
davlatlarida yaratilgan (ochilgan) tashkilotlarda ishlaydigan fuqarolar.
Majburiy ravishda:
 “Usta — shogird” maktabi o‘quvchilari (25 yoshga to‘lgach);
 Dehqon xo‘jaliklari, shuningdek, dehqon xo‘jaligida ishlayotgan jismoniy
shaxslar, kamida 4 gektar maydonga ega bo‘lgan shaxsiy yer uchastkasida yoki ushbu
hududda kamida 50 boshli qoramol yoki parranda boqish bilan shug‘ullanadiganlar.
Shu bilan birga, dehqon xo‘jaligi rahbari soliqni majburiy ravishda, boshqa a’zolar va
ko‘rsatilgan shaxslar esa — ixtiyoriy ravishda to‘laydi;
2) Ushbu toifadagi jismoniy shaxslar uchun soliq to‘lash muddati hisobot yilining
1 dekabr kuni qadar belgilanadi. Bunday holda, soliq miqdori to‘lov kunida
belgilangan asosiy hisoblangan qiymat hajmiga qarab hisoblab chiqiladi.
35

Boshqa jismoniy shaxslar uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi 2020 yildagi kabi
saqlanib qolgan.
Oborot solig‘i
Oborot solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi.
Ushbu soliq turi solinmaydigan shaxslar ro‘yxati ma’lum bir toifadagi to‘lovchilar
uchun QQS to‘lashni hisobga olgan holda to‘ldiriladi. Quyidagi shaxslar savdo
solig‘ini qo‘llash huquqiga ega emas:
 Alkogolli ichimliklar, shu jumladan, pivoni chakana sotish uchun statsionar
savdo shoxobchalari;
 Bozorlar va savdo markazlari.
Ko‘chmas mulk faoliyati bilan shug‘ullanadigan shaxslar uchun soliq stavkasi 25%
dan 13% gacha tushirildi.
Qolgan soliq to‘lovchilar toifalari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari
saqlanib qolmoqda.
Mol-mulk solig‘i
Yuridik va jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi,
shuningdek, yuridik shaxslar uchun bazaviy soliq stavkasi 2 foiz miqdorida saqlanib
qolindi.
Soliq kodeksining 415-moddasi to‘rtinchi qismida nazarda tutilgan ob’ektlarga
nisbatan pasaytirilgan soliq stavkasini 0,2 dan 0,4 foizga oshirish yo‘li bilan yuridik
shaxslar uchun pasaytirilgan soliq stavkasini bosqichma-bosqich bazaviy stavkaga
yetkazish davom ettirilmoqda Jismoniy shaxslar uchun 2020 yilda amal qiladgan
soliq stavkalari 1,15 baravarga indekslanadi. Buning sababi shundaki, jismoniy
shaxslar uchun ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni
amalga oshiruvchi organlar tomonidan belgilanadigan soliq solinadigan ob’ektlarning
kadastr qiymatining (soliq bazasi) kattaligi 2018 yilda saqlanib qoladi.
36

Foto: Davlat soliq qo‘mitasi
.
Shu bilan birga, 2021 yilda jismoniy shaxslar uchun 2018 yilda aniqlangan
kadastr qiymati asosida hisoblangan soliq miqdori 2020 yil uchun hisoblangan soliq
miqdoridan 30 foizdan oshmasligi kerak.
Soliq imtiyozi sayyohlik zonalarida joylashgan sanatoriy-kurort muassasalarining bir
qismida bekor qilinadi.
Shu bilan birga, Qoraqalpog‘istonning Jo‘qorg‘i Kengesi va xalq deputatlari viloyat
Kengashlariga turistik zonalarda joylashgan alohida sanatoriya muassasalari egallab
olgan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasini kamaytirish yoki mol-mulk
solig‘idan ozod qilish huquqi berildi.
Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solish ob’ektiga ko‘p
qavatli uy bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan avtoturargoh kiradi. Ushbu mol-mulk soliq
bazasiga 0,23% soliq stavkasi bo‘yicha soliq solinadi.
Yer solig‘i
37

Yuridik va jismoniy shaxslardan yer solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi,
shuningdek, qishloq xo‘jaligi yerlari uchun belgilangan soliq stavkasi qishloq
xo‘jaligi yerlarining standart qiymatiga nisbatan 0,95 foiz miqdorida saqlanib qolindi.
Foto: Davlat soliq qo‘mitasi
Meva-sabzavotchilik qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun meva-sabzavot mahsulotlari
egallagan yerlar bo‘yicha, shuningdek, dehqon xo‘jaliklarining sug‘oriladigan va
sug‘orilmaydigan qishloq xo‘jaligi yerlari uchun qishloq xo‘jaligi yerlarining
normativ qiymatidan kelib chiqqan holda yer solig‘i to‘lash tartibi joriy etiladi.
Dehqon xo‘jaligi uchun berilgan qishloq xo‘jaligi yerlariga soliqni hisoblash
soliq solish ob’ekti bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi yer uchastkalarini chiqarib tashlagan
qishloq xo‘jaligi yerlarining standart qiymatini belgilaydigan organ ma’lumotlari
asosida yer uchastkasi joylashgan joyda soliq organlari tomonidan amalga oshiriladi.
38

Jismoniy shaxslarga yakka tartibdagi uy-joy qurish va turar joy binosini
obodonlashtirish uchun beriladigan uy-joy mulkdorlari yer uchastkalari yakka
tartibdagi uy-joy qurilishi uchun ajratilgan yer uchastkalari uchun belgilangan soliq
stavkasiga qo‘llanadi.
Soliq kodeksida yuridik va jismoniy shaxslar uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli
bo‘lmagan yerlar uchun soliqlarning asosiy stavkalarini (mutlaq ma’noda) mamlakat
hududlari sharoitidan kelib chiqib belgilanadi.
Qishloq xo‘jaligi bo‘lmagan yerlar uchun soliq stavkalarining o‘ziga xos miqdori
quyidagi tartibda belgilanadi:
 Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi va viloyatlar xalq deputlari
Kengashlari 0,5 dan 2,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi
koeffitsiyentlarni qo‘llagan holda, belgilangan bazaviy soliq stavkalari asosida
tuman va shaharlar kesimida ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab, soliq
stavkalarini belgilaydi;
 Tumanlar va shaharlar xalh deputatlari Kengashlari belgilangan soliq
stavkalariga Toshkent shahri uchun esa — belgilangan bazaviy soliq stavkalariga
0,7 dan 3,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni
ularning hudularida joylashgan daha, massiv, mahalla, ko‘cha kesimida kiritadi.
Shu bilan birga, tumanlar va shaharlar Kengashlari yakka tartibdagi yer
uchastkalariga nisbatan 3 baravargacha oshirilgan yer solig‘i stavkalarini,
shuningdek, sayyohlik zonalarida joylashgan maydoni 1 gektardan ortiq jismoniy
shaxslardan foydalanishda yer uchastkalarini belgilash huquqiga ega.
Yuridik shaxslar 2021 yil uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lmagan yerlar
bo‘yicha soliq hisobotlarini soliq idoralariga 2021 yilning 10 yanvarigacha taqdim
etishlari lozim.
2021 yilda jismoniy shaxslardan olinadigan soliq miqdori (yakka tartibdagi
tadbirkorlar bundan mustasno) 2020 yilda hisoblangan soliq summasidan 30 foizdan
oshmasligi kerak.
39

2020 yilgi davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilgan soliq stavkalarini
qo‘llash bilan bog‘liq ayrim normalar ham Soliq kodeksiga o‘tkaziladi.
Soliq kodeksining 429-moddasida nazarda tutilgan, ilgari soliq imtiyozlari berilgan
alohida ob’ektlar egallagan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasining
kamaytiruvchi soliq koeffitsiyenti 0,1 dan 0,25 ga oshiriladi.
Barcha turdagi chiqindilarni saqlash va ularni yo‘q qilish uchun ajratilgan yer
uchastkalari yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i bo‘yicha soliq solish
ob’ektidan chiqarib tashlanadi.
Quyidagi yerlarning egallagan qismida yuridik shaxslar uchun soliq imtiyozlari bekor
qilinadi.
 Sayyohlik zonalarida joylashgan kurort muassasalari;
 Onalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, dam olish uylari.
Shu bilan birga, Jo‘qorg‘i Kenges va hududiy kengashlarga turistik zonalarda
joylashgan alohida sanatoriy-kurort ob’ektlari egallab olgan yer uchastkalariga
nisbatan soliqning kamaytirilgan stavkasini belgilash yoki yer solig‘idan ozod qilish
huquqi berildi.
Suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish uchun soliq imtiyozlari suvni
tejaydigan texnologiyalarning boshqa turlarini o‘z ichiga olgan holda
kengaytirilmoqda. 2021 yilning 1 yanvarigacha soliq imtiyozidan faqat tomchilatib
sug‘orish tizimidan foydalangan soliq to‘lovchilar foydalanishi mumkin edi.
2021 yilning 1 yanvaridan boshlab suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari
joriy qilingan oy (suv purkagich, diskret va boshqa (shu jumladan tomchilatib
yuborish)) joriy qilingan yer ham soliqdan besh yilgacha ozod qilinadi.
Suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari tizimi joriy qilingan oy boshidan
boshlab besh yil ichida foydalanishga yaroqsiz yoki demontaj qilingan taqdirda, soliq
40

imtiyozlari soliq imtiyozlari qo‘llaniladigan butun davr uchun soliq majburiyatlari
tiklanishi bilan bekor qilinadi.
Baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun samarasiz foydalaniladigan sun’iy
suv havzalari egallagan yerlarga nisbatan yuqori soliq stavkalarini belgilash va yer
solig‘i bo‘yicha soliq imtiyozlarini bekor qilish choralari qo‘llaniladi.
41

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib
qoldi.
Soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi, ularning indeksatsiyasi 15
foizni, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari uchun esa 30 foizni tashkil etadi.
Shu bilan birga, soliq stavkalari kommunal xizmatlar uchun 2020 yil darajasida
qoladi va qishloq xo‘jaligi yerlarini sug‘orish va dehqon xo‘jaliklarini ham o‘z ichiga
olgan baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun ishlatiladigan suv hajmi bo‘yicha
yagona soliq stavkasi 1 kubometr uchun 40 so‘m miqdorida belgilanadi.
Sun’iy suv havzalarida baliq yetishtiruvchi baliqchilik xo‘jaliklari soliq bazasini
tabiiy va sun’iy suv havzalaridan olingan va ushbu suv havzalariga qaytarib
42

quyiladigan suv hajmining farqiga qarab aniqlanadi, kollektor-drenaj tarmog‘iga
qaytarib quyiladigan suv hajmi bundan mustasno;
Suv resurslarini hisobga olish vositalari mavjud bo‘lmagan va foydalanilgan suv
resurslarining haqiqiy hajmini aniqlashning iloji bo‘lmagan taqdirda qishloq
xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda soliq bazasi suvdan foydalanish va
suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan suv resurslari
iste’molining normativlariga muvofiq aniqlanadi.
Soliq solish ob’ekti va (yoki) soliq stavkasi turli bo‘lgan bir necha turdagi faoliyat
bilan shug‘ullanuvchi soliq to‘lovchilar bunday faoliyat turlari bo‘yicha alohida-
alohida hisob yuritishlari shart va tegishli soliq stavkalari bo‘yicha soliq to‘lash
tartibi kiritilmoqda.
Suvdan foydalanish va suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ har yili
ular foydalanadigan suv resurslarining kutilayotgan hajmi to‘g‘risida ma’lumot
beradi:
 Joriy soliq davrining 10 dekabridan kechiktirmay — soliq bazasini aniqlash uchun
qishloq xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda suv resurslaridan
foydalanadigan yuridik shaxslarga;
 Hisobot yilidan keyingi yilning 20 yanvaridan kechiktirmay — dehqon xo‘jaliklari
uchun soliqni hisoblash uchun suvdan foydalanilgan yoki suv iste’mol qilingan
joydagi soliq organlariga.
43

Foto: Davlat soliq qo‘mitasi
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib
qoldi.
Quyidagi foydali qazilmalar uchun 5 foiz miqdorida, biroq 1 kub. M uchun 7
500 so‘mdan kam bo‘lmagan miqdorda yagona soliq stavkasi belgilanmoqda: qurilish
qumlari, qum-shag‘al aralashmasi, qumtoshlar, qurilish mayda toshlari (karbonat
jinslar), qurilish mayda toshlari (granitlar, porfiritlar va slanets jinslari).
“Navoiy kon-metallurgiya kombinati” DK va “Olmaliq kon-metallurgiya kombinati”
OAJ uchun oltin, kumush, palladiy (20% edi) va mis (15%) uchun soliq stavkalari
15% etib belgilandi.
Boshqa foydali qazilmalar turlari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari bir
xil bo‘lib qolmoqda.
Boshqa soliqlar
Chakana savdoda sotilgan oltin zargarlik buyumlari uchun to‘lov miqdori 1
gramm uchun 1000 (bir ming) so‘m miqdorida saqlanadi.
44

1 yanvardan boshlab barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun, mulk shaklidan
qat’i nazar, asosiy vositalarni yillik majburiy qayta baholash bekor qilinadi.
19 turdagi tovarlarni O‘zbekiston hududiga olib kirishda bojxona bojining nol
stavkasini qo‘llash muddati uzaytirildi.
45

XULOSA
Soliqlar iqtisodiy munosabatlar tarkibidagi eng asosiy moliyaviy munosabatlar
tarmog’i bo’lib, iqtisodiy – ijtimoiy taraqqiyotning moddiy negizini tashkil etib,
jamiyat rivojining moddiy manbai sifatida ijtimoiy ob’ektiv zaruriyatdir.
Darhaqiqat , soliqlar iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishni muhim
elementlaridan biri bo’lib, shu bilan bir qatorda davlatni moliyaviy iqtisodiy tizimini
tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi va iqtisodiyotga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Aytish mumkinki, davlat o’z soliq tizimini tashkil qila turib, uni moliyaviy siyosatini
amalga oshirish maqsadlarida ishlatishga harakat qiladi va shu bilan u tarkiban
mustaqil yo’nalishga ega bo’lib, soliq siyosatini tashkil etadi.
Soliq siyosati - mamlakat bo’yicha ma’lum vaqtga belgilangan kontseptsiya,
mezon va vazifalar, davlat iqtisodiy va moliyaviy siyosatning asosiy tarkibi,
davlatning soliqqa tortish uslublari, soliq turlari, ularni to’lash tartiblarini
takomillashtirishga bag’ishlangan maqsadli tadbirlaridir.
Har qanday mamlakatda qanday soliq siyosati yuritilayotgani va soliqqa tortish
sohasidagi chora-tadbirlar qanchalik samarali ekanligi ko’p jihatdan iqtisodiy
islohatlarning xarakteri va dinamikasini belgilaydi. Oqilona tashkil etilgan, yaxshi
muvozanatlangan soliq tizimi, bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlar
tajribasidan ma’lumki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hamda shu
asosda barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishishning asosiy vositalaridan biridir.
Chunki davlat moliyaviy siyosati, makroiqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi
bo’lib, uning mohiyati davlat va jamiyat oldiga qo’yilgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
hamda boshqa strategik maqsadlarni ro’yobga chiqarishga qo’llaniladigan iqtisodiy,
huquqiy va boshka vositalar, usullar yo’nalishlarining belgilanishi, real shart-
sharoitlar aniq hisobga olingan holda, ulardan foydalanishga qaratilgandir.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan davlat
moliyaviy siyosati o’tish davri bilan bog’liq bo’lgan tangliklarni tezroq bartaraf etish,
makroiqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini
yaxshilashdan iborat bo’lgan vazifalarni bajarishga qaratilgandir. Moliyaviy
siyosatning eng muhim tarkibiy qismi sifatida soliq siyosati katta ahamiyatga ega. Bu
46

sohada davlat siyosati davlat uchun ham, bozor ishtirokchilari, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar, tadbirkorlar va boshka fuqarolar uchun ham maqbul keladigan shart-
sharoitlarning yaratilishiga iqtisodiyotning real sektori ahvolini yaxshilashga
qaratilmog’i lozim.
Soliq siyosati quyidagi tamoyillar asosida shakllantirilishi lozim:
- soliq tizimini barkarorligi;
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tarmoq bo’ysinishi va mulkchilik shaklidan qatiy
nazar bir-xilda soliqqa tortilishi;
- bir-xil darajada daromadga ega bo’lgan turli tabaqadagi soliq to’lovchilarga soliq
yukini teng taksimlanishi;
-bir-xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi soliq to’lovchilarni teng sharoitda soliqqa
tortish.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, soliq siyosatini yanada takomillashtirish
asosida chuqur o’ylab, oqilona qabul qilingan qarorlar turadi. Ular bir tomondan,
soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini jiddiy kamaytirishga, ikkinchi tomondan,
barcha darajadagi byudjet daromadlarini va byudjetdan tashqari fondlarning barqaror
asosini saqlashni ta’minlashga qaratiladi.
Soliq islohoti shunday o’tkazilishi kerakki, bunda bir tomondan soliq yukini
kamaytirish va tadbirkorlik sohasidagi eng muhim muammolarni echish
(tadbirkorlikni rivojlantirish uchun har-xil to’siqlarni bartaraf etish), ikkinchi
tomondan davlat uchun soliq to’lovchilarni keng oshkoraligini ta’minlash, soliq
ma’murchiligini yaxshilash va soliqqa tortishdan qochish holatlarini bartaraf etish
lozim.
Soliqqa tortilmay qolayotgan xufiyona iqtisodiyot va noqonuniy faoliyatni
bartaraf qilishga yo’naltirilgan amaldagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan qat’iy
tezkor nazorat o’rnatish va tegishli jazo choralarini kuchaytirish.
Hozirda byudjet daromadlarini shakllantirishda resurs va mulk soliqlarining
rolini oshirish siyosati olib borilmoqda. Bu siyosat hozirgi kunda eng ma’qul yo’l
bo’lib, uni izchillik bilan davom ettirish zarur.
47

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari.
Normativ-huquqiy hujjatlar:
1.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston” nashriyot-matbaa
ijodiy uyi, 2012 y. -40 B.
1.2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr- O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2019 y. -692 B.
1.3. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. 1997
yil, 29 avgust.
1.4. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14
dekabr.
1.5. Karimov I . A . O ’ zbekiston iqtisodiy islohotlarni shuqurlashtirish yo ’ lida . -
Toshkent .: “ O ’ zbekiston ” NMIU , 1995 y . - B . 269.
1.6. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1997 y.-B. 326.
1.7. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU,
1998. -B. 686.
1.8. Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasining “ 2021 yil uchun O’zbekiston
Respublikasining davlat byudjeti to’g’risida”gi qonuni ijrosini ta’minlash chora-
tadbirlari to’g’risidagi qarori. Toshkent .,2020-yil 30 dekabr, PQ-4938-son.
48

II. Asosiy va qo’shimsha adabiyotlar .
Darslik va o’quv adabiyotlari:
2.1. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq, 2009. -
526 b.
2.2. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.:
Sharq, 2003. -400 b.
2.3. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. /
Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y.
2.4. Jo’raev A., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2008. -210 b.
III.Internet saytlari.
3.1. http://www.lex.uz
3.2. http://www.mf.uz
3.3. http://www.review.uz
3.4. http://www.imf.org
3.5. http://www.soliq.uz
3.6. http://www.tfi.uz
3.7. http://www.gov.uz
3 .8. http://www.expert.ru
3.9. http://www.stat.uz
3.10. http://www.xs.uz
49

Soliq stavkasining mazmuni va turlari.

Sotib olish