Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	238.3KB
Xaridlar	31
Yuklab olingan sana	22 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalar

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN

KURS ISHI
МАVZU: Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalar
Bajardi: SMMT 76/22 Ganiyev Odil Absamatovich
Qabul qildi: ass. Raimnazarov Saloxitdin Davrbek o’g’li
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalar
Reja
Kirish 3
1. Soliq tushunchasi, uning mohiyati va ahamiyati 5
2. Õzbekistondagi soliq tizimi va bozor iqtisodiyotidagi vazifalari 13
3. O’zbekistonda soliq tizimini rivojlanish istiqbollari 22
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 34
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat
o’zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-
tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’larning asosiy qismini
soliqlar orqali to’playdi. Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy byudjetlar
daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun moliyaviy negiz
yaratadi, soliq to’lovchi shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning
tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo’lgan intilishini rag’batlantiradi, narx
belgilashga ta’sir ko’rsatadi, aholining turmush darajasini tartibga solib turadi,
imtiyozlar yordamida esa aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy
himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati
davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o’rtasida vujudga keluvchi ob’ektiv
majburiy to’lovlarga as oslangan moliyaviy munosabatlar orqali harakterlanadi. Bu
moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy harakterga ega bo’lib, milliy
daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga
xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev
ta’kidlagnidek “Yangi soliq siyosati doirasida ish haqiga soliq yuki 1,5 barobar
kamaytirildi. Natijada rasmiy sektorda ishlayotganlar soni yil davomida 500
mingtaga ko’paydi. Qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi 20 foizdan 15 foizga
tushirildi. Buning hisobidan o’tgan yili soliq to’lovchilar ixtiyorida 2 trillion so’m
qoldi. Joriy yilda bu raqam 11 trillion so’mni tashkil etishi kutilmoqda. Bir yilda
tadbirkorlar ixtiyorida shuncha mablag’ qolishi, albatta, ularga o’z bizneslarini
rivojlantirish uchun juda katta qo’shimcha imkoniyatlar yaratadi” 1
.
Soliqlarning jamiyat hayotidagi rolini oshib borishi bilan davlat byudjeti
daromad bazasini qay tarzda va darajada shakllanishiga bog’liqdir. Soliq bozor
konyukturasini boshqarishga o’ziga xos vosita hisoblanadi. Soliq vositalari orqali
iqtisodiy tarmoqlarini rivojlantirish va kerak bo’lsa ularni inqiroz holatiga tushib
qolishiga sababchi bo’lishi mumkin. Shu bois moliyaviy resurslardan oqilona
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar.
https://president.uz/oz/lists/view/3324
3

foydalanish va ularni to’g’ri yo’naltirish, samaradorligini oshirish, ijtimoiy –
iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda soliq munosabatlari muhim rol o’ynaydi. Soliq
siyosatini oqilona yuritish nafaqat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, balki
mukammal byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga
erishish mumkin bo’ladi. Shu nuqtai-nazardan mazkur bitiruv malakaviy ishi
mavzusi dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi soliq tizimini takamillashtirish, undagi mavjud
muammolarni bartaraf etish bo’yicha ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab
chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilab olindi:
- soliq tushunchasi, uning mazmun-mohiyatini ochib berish;
- soliqlarning funksiyalari va tomoyillarini tadqiq etish;
- soliqlarning turlari va tasniflarini o’rganish;
- O’zbekiston soliq tizimining hozirgi holatini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti soliq tizimi hamda uning turlari va ular bo’yicha
mavjud qarashlar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimiz soliq tizimida amalga oshirilayotgan
ishlarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
soliq tizimi, uni tartibga solinishi, uning zaruriyati va ahamiyati borasidagi amaliy
ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 3 ta rejadan iborat bo’lib
umumiy hajmda 35 betni tashkil etadi.
4

1 Soliq tushunchasi, uning mohiyati va ahamiyati
Soliqlar umumiy olganda ommabop emas bo’lib ko’rinadi, holbuki soliq
tizimining ahamiyati hammaga ayon. Agar omma qarshiligini oldini olmoqchi
bo’lsa, har qanday qabul qilinadigan tizim ular tomonidan qo’llab quvvatlanishi
kerak. Adolatsiz soliq tizimi o’tmishda juda ko’p tartibsizliklarni keltirib
chiqargan. Yillar davomida nazariyachilar g’oyalarining katta qismini soliq
tizimining asosiy tamoyillari qanday bo’lishi kerakligini aniqlashga
bag’ishlashgan.
Zamonaviy soliq falsafasi yoki nazariyasi odatda klassik iqtisodchi olimlar,
eng avvalo Adam Smit, tomonidan boshlangan deb hisoblanadi. Lekin zamonaviy
siyosiy falsafaning asoschisi Tomas Gobbs (1588-1639), iqtisodchi va faylasuf
Uiliam Petti (1623-87) kabi ilg’or olimlarning ham hissasi katta. Gobbs ko’proq
iqtisodiy nazariyalari bilan taniqli bo’lsa ham, u bir qancha asarlarida, jumladan
o’zining eng mashhur "Leviathan" asarida soliqlarga katta e’tibor bergan. Uning
soliq nazariyasi ma’lum darajada murakkab deb qaraladi va unda soliq kishilarning
boyligiga emas, balki uning himoyasi va qonun ustivorligini saqlab turish, keyingi
o’rinda harbiy hizmat uchun davlatga bo’lgan qarzi orqali aniqlanishi kerak deb
qaraladi. U shuningdek, o’z mehnat layoqati bilan yashash uchun yetarli mablag’
topa olmaydiganlarga ijtimoiy ta’minot berishni qo’llab quvvatlaydi 2
.
Petti "Soliqlar va yig’imlar xazinasi" (1662) asarida Fransiya bilan yuzaga
kelayotgan urush uchun jamg’rmalar yig’ilishida qirol tomonidan qo’llanilishi
mumkin bo’lgan soliqlar va daylat harajatlari prinsplarini tuzib chiqishga uringan.
U olti turdagi davlat harajatlarini tuzib chiqqan: himoya, boshqaruv, cherkov,
ta’lim, infrastruktura va barcha turdagi zaiflarni qo’llab quvvatlash va birlamchi
mahsulotlar uchun xarajatlar. U qariyalar, kasallar, yetimlar va shu kabilarga
ta’minot uchun qilinadigan davlar harajatlarini qo’llab quvvatlagan.
"Uzoq o’nsakkizinchi asr" (1688-1800) deb ataluvchi bu davrda Adam Smit
va uning izdoshlari hozirgu kundagi zamonaviy soliq nazariyasini ishlab
2
Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation: An introduction, Routledge Taylor
and Francis Group. 2021, p 2.
5

chiqishgan. Bu davr nafaqat Buyuk Britaniya, balki butun dunyoda barcha turdagi
g’oyalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bu yillar davomida
ko’plan ahamiyatli voqealar, Amerika mustaqillik urushi, soliq masalalari asosida
kelib chiqqan Fransiya revolutsiyasi yuz bergan. Antony Eshli Kuper, uchinchi
Graf Shaffesbury, ko’zga ko’ringan davlat arbobi, 1706- yil Gollandiyadagi
hamkasibiga shunday yozadi:
Bu yerda o’zini butun dunyo bo’ylab tarqatayotgan qudratli nur mavjud... bu
g’ayritabiiy lekin so’z va bilim har doimgidan kattaroq tezlikda tarqalishi shart.
Bu davr haqiqiy ulamolar davri edi, va fanlar yoki kasblar orasida bugungi
kungidek hech qanday chegara bo’lmagan. Shuning uchun, o’sha davrning ilg’or
olimlari, John Locke, David Hume, Adam Smith, Edmund Burke, Jeremy
Bentham, Thomas Paine lar shifokor, yurist, akademik yoki siyosatchi
bo’lishlariga qaramasdan bir vaqtning o’zida axloqiy, siyosiy va falsafiy asarlar
yozishgan. Biz bu qatorga barcha nazariyachilarni kirita olmasakda, Adam Smit va
uning izdoshlarining dunyo bo’ylab ulkan ta’sirini sanab o’tish joizdir.
John Locke faylasuf, Oksford akademigi, shifokor, davlar arbobi, iqtisodchi,
siyosatchi va revolutsiyachi sifatida tanilgan. U bir muncha notinch, ko’zga
ko’ringan institutlar, jumladan ingliz monarxiyasi tugallangan va keyinchalik yana
qayta tiklangan va 1688-yilgi “Shonli revolutsiya” (Uilliam III angliya qiroli va
Mary II angliya qirolichasi bo’lgan) natijasida konstitutsiyaviy hokimiyat
o’rnatilgan davrda yashagan. Soliqqa keladigan bo’lsak, u haqida Locke juda kam
yozgan lekin ulkan ahamiyatga ega ma’lumotlarni qoldirgan.
Locke insonlar o’z kuchi va sayi harakati tufayli erishgan shaxsiy mol-
mulkiga ega bo’lish huquqi borligiga ishongan. Biroq ko’proq narsaga erishishga
intilish tufayli iqtisodiyotda mutanosiblik buzilgan va pul munosabatlari
rivojlanishi oqibatida turli kelishmovchiliklar yuzaga kelgan. Odamlar bir
jamiyatga birlashib yaxlit xalq hokimiyatini tashkil qilishgan. Bundan asosiy
maqsad kishilar o’z mol-mulklariga xavfsiz egalik qilishni ta’minlash bo’lgan.
Biroq bu birlashish odamlarga boshqaruvdagi katta kuch berilganini anglatgan va
bu narsani Locke davlatning noqonuniy shakli sifatida baholagan. Bu “Ijtimoiy
6

shartnoma nazariyasi” sifatida tanilgan.Unga ko’ra: shaxs jamiyatning barcha
qarorlariga bo’ysunishga rozi bo’ladi, evaziga jamiyatga a’zo bo’lganlar uchun
mol-mulk, erkinlik, sog’lik va hayot himoyasiga ega bo’lishgan. Bu soliq
majburiyatlarining paydo bo’lishiga olib keladi. “Davlatning 2-hazinasi” asarida
Locke “Oliy hokimiyat insonlarning shaxsan roziligisiz ularning mol-mulkining
hech birini olib qo’ya olmaydi” deb fikr bildiradi. Lekin insonlarning davlatga
to’lovlar to’lab turishi kerakligini Locke ,, Davlatning ulkan xarajatlarini tasavvur
qilib bo’lmaydi va kimki davlat himoyasidan foydalansa o’z mulkidan ma’lum
qismini o’z roziligi bilan shu xizmatlar evaziga berishi kerak” degan fikri bilan
ifodalagan.
Ko’pchilikning roziligi ularning har birini fikrini bilish yo’li bilan yoki ular
orasidan saralab olingan nomzod orqali aniqlangan. Agar kimki o’z amalidan
foydalanib odamlarning roziligisiz soliqlarni o’rnatishga va yig’ishga harakat qilsa,
u bu orqali mol-mulkning fundamental qonunini buzadi va davlat tanazzuliga olib
keladi. Chunki insonlar ongidagi “Nima uchun mening mulkimni kimdir o’z
xohishi bilan olishi kerakyo” degan fikr ularning qarshiligini uyg’otishi mumkin.
Lockening “Ijtimoiy shartnoma nazariya” soliqlarni davlat himoyasi evaziga
inson huquqlaridan foydalangan holda joriy qilinishini yoqlab chiqqan. Bu
huquqlardan davlatning foydalanishi Locke tomonidan davlatning soliqqa tortish
huquqi deb nomlanadi, aks holda u qonuniy o’g’rilikka o’xshab qolar edi. Bu fikr
keyinchalik faylasuflar, ayniqsa o’rta asrlar teologi Thomas Aquinasning “Summa
Theologica” asarida muhokama qilingan. Davlat himoyasi va boshqa yordamlar
evaziga soliqlarni to’lashdagi Locke tomonidan aniqlangan, tabiiy ziddiyat
hozirgacha mavjud va u soliqlardan qochishning asisiy sabablaridanbiri bo’lib
qolmoqda.
Locke ton ma’noda o’zining bir qancha soliq nazariyalari uchun
“Levianthan” asarida soliq yig’imlarini davlat himoyasi va qonun ustuvorligi
uchun to’lov sifatida keltirib o’tgan Toms Gobbsga qarzdordir. Haqidatdan ham
Gobbs o’z asarlarida “ijtimoiy shartnoma” g’oyasini ham birmuncha
shakllantirgan. Holbuki, davlat organlari kerakligicha samarali ishlamasligi va
7

soliqlar onsongina insonlar mol mulkini ularning roziligisiz tortib olishga majbur
qiluvchi kuchga aylanishi mumkin. Bunday ma’lum muammolardan qochish
uchun, soliqlarning doirasi cheklanishi kerak. Soliq bu shaxs bilan davlat
o’rtasidagi bitimdir. U davlatni o’z funksiyalarini amalga oshirishida resurslar
bilan ta’minlashi kerak, lekin majburiy holda emas. Fuqarolarning katta qismi
uning joriy qilinishiga rozi bo’lishlari shart.
Locke ning garchi “kimki davlat himoyasidan foydalansao’z mol-mulkidan
ma’lum qismini ushbu himoya uchun to’lab berishi kerak” degan fikri, progressiv
yoki proporsional soliqlarning bir turi yoki hozirda “benefit prinsiple” sifatida
keltiriladigan, soliq davlatdan olinadigan manfaatga bog’liq holda to’lanishini
anglatuvchi g’oya sifatida tushunilishi mumkin bo’lsa ham u soliqlarning boshqa
turlari, ularning tabiati, miqdori, yig’ilishi to’g’risida hech nima aytmagan.
Amaliyotda hattoki soliq to’lovchilar va ularning holati haqida juda ko’p ma’lumot
mavjud bo’lgan hozirgi zamonda soliqlarni bu g’oyaga asosan undirish deyarli
imkonsiz. Shuningdek, “mol-mulk” so’zi tushunishga onson bo’lsa ham, bu
insonlar ega bo’lgan barcha narsalarmi yoki yermi degan savollarni ko’taradi.
Shuning uchun hamma soliq to’lashi kerakmi yoki yer egalarimi degan muammo
yuzaga keladi. Bu savollar javobsizligicha qolmoqda.
Doktor Johnson soliq nazariyachisi sifatida emas balki u tuzgan izchil
“Lug’at” tufayli ko’proq eslanadi. Lekin 1770-yillarda soliqlarga bevosita aloqador
bo’lgan, Amerikaning soliqqa tortish muammolari, Amerika mustaqillik urushi
markazidagi masalalar bilan shug’ullanadigan “The Patriot” (1774) va “Taxation
No Tyronny” (1775) asarlarini yozadi. Johnson Angliyaning Amerika
koloniyalarini soliqqa tortish huquqini himoya qiladi va Amerikani “Angliya
himoyasida saqlanuvchi…
Angliya nizomi bo’yicha tuzilgan… Angliya armiyasi tomonidan mudofaa
qilinuvchi” deb ta’riflaydi va “Ular bizning davlat himoyasi ostida rivojlanyabdi,
shuning uchun evaziga nimadur berishlari kerak” degan fikrni ilgari suradi. Agar
Amerikaliklar ingliz qonunlarini qabul qilishsa ular uni to’laligicha qabul qilishlari
kerak edi, jumladan soliqqa aloqador bo’lganlarini ham. Ular o’zlari yoqtirgan
8

elementlarni olib tashlay olmasdilar. Qonun ko’pchilikning xohishi bilan yo’lga
qo’yilgandan keyin kolonistlar Inglizlarga o’z huquqlarini topshirishga majbur
bo’ldilar.
Yum Lokkning ijtimoiy shartnoma nazariyasi tushunchasini yo'q qilishi
bilan keng tanilgan. Uning Original Shartnoma ishida, u hukumatlar qanday bir
turdagi shartnoma tomonidan emas, balki zo'ravonlik yo'li bilan tashkil etiladi, deb
bahs yuritadi. Agar hech qanday ijtimoiy shartnoma bo’lmasa, hokimiyat qanday
qonuniy asosda soliqqa tortishi mumkinyo Bu savolga Yum aniq javob bermagan
bo’lsada, uning bir necha asarlarida bu haqida ma’lumotlar bor 3
. Hukumat
shartnomalarni himoya qiladi va shartnomalarni barchaning manfaati uchun
yaratishga majbur qiladi. Qoidalar va majburiyatlar tinch jamiyatni yaratish hamda
milliy va xalqaro sadoqatni boshqarish uchun yaratiladi. Soliq to'lash inson
hohlagan jamiyatni qo'llab-quvvatlash bilan bog’liq fuqarolik burchidir, deya
xulosa qilish mumkin. Ammo, Yumning boshqa ishlaridan shunday xulosa
chiqarish mumkinki, “Inson aqli haqida so’rov” asarida (u taklif qiladi), inson
harakatlariga faqat birlamchi prinsplar, inson o’zini qanday tutishi kerakligi har
doim ham asos bo’la olmaydi. Demak, soliqda buni qo’llasak, inson uni qabul
qilishi kerak, chunki soliq odatiy shakllangan: inson u nima uchun paydo bo’lgani
haqida o’ylashi nojoiz. Inson narsalarni boricha qabul qilishi, bor narsadan
foydalanishi, garchi u narsa o’zgartirilishi mumkin bo’lsada, u bilan shug’ullanishi
kerak. Yum o’zining original shartnoma inshosida buni yanada oydinlashtiradi:
Yangi hukumat tashkil etilgan paytda, qanday vositalar orqali tashkil etilgan
bo’lmasin, odamlar asosan undan norozi bo'lgan, ular hukumatga sodiqlik yoki
ahloq qoidalaridan ko’ra ko’proq zaruriyat va qo’rquvi uchun bo’ysunadi... Vaqt,
darajalar bu barcha qiyinchiliklarni bartaraf etadi va millatni ular bosqinchi yoki
mustabid deb o’ylagan qonuniy shahzodalari, uning oilasiga yaxshi munosabat
bildirishga o’rgatadi.
Yumning “Soliq” deb nom olgan inshosida soliq bo’yicha qarashlar
tushuntirib ketilgan. U soliq nazariyasiga yo’naltirmaydi, balki ishchilar qanday
3
Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation: An introduction, Routledge Taylor
and Francis Group. 2021, p 5.
9

qilib ish kuchini oshirganda soliq yuki oshishiga ko’nishi, ish haqini katta darajada
oshmasligi haqida munozara qiladi. Ishchi tirishqoqlik bilan ishlasa, albatta
ko’proq pul topadi. U iqlimi keskin bo’lgan mamlakatlardagi ishchilarning tabiiy
noqulayliklarni yengib o’tish uchun qattiqroq ishlari kabi vaziyatlarni ko’rib,
solishtiradi. U soliqqa tortishning eng yaxshi yo’li muhtoj odamlarni emas, balki
boy insonlarni soliqqa tortish kerak deb bahs yuritadi. Uning “Fuqarolar ozodligi”
(1741) nomli inshosida ozod bo’lgan hokimiyatlar ortiqcha qarz va soliqlar tufayli
yo’qolib ketish tendensiyasiga ega deb hisoblaydi. U, ayniqsa, Fransiyani misol
keltiradi:
Shuni ta’kidlash kerakki, prof. O.Olimjonovning fikriga ko’ra soliqlar
quyidagicha ta’riflansa, soliqlarning mohiyati kengroq yoritiladi va maqsadga
muvofiq bo’ladi «Soliqlar - davlat va jamiyatning pul mablag’lariga bo’lgan
ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tomonidan belgilab qo’yilgan hajmda va
o’rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan davlat ixtiyoriga majburiy
ravishda undirib olinadigan to’lovlardir» 4
.
Bizningcha soliqlarga berilgan mana shu ta’rif eng maqbul ta’rif bo’lib,
soliqlarning mohiyati, ularning iqtisodiyotdagi o’rni va rolini, soliqlarning harakat
jarayonini nazariy jihatdan chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq tasavvur
hosil qilishga yordam beradi.
Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur bo’lgan majburiy
to’lovlar sifatida, davlat paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan. Soliqlar, davlat
faoliyat ko’rsatishining moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati
xuddi shu erdan kelib chiqadi.
Biz soliqlarni iqtisodiy mohiyatini to’liq tushunishimiz uchun, dastavval
soliq so’zining tarixan mavjud bo’lgan iqtisodiy ma’nosini to’g’ri tushunib tahlil
qilib olishimiz lozim.
Soliq tushunchasi - iqtisodiy munosabatlarda asosiy o’rinni egallaydi. Uning
xarakterli tomoni shundaki - u tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan yuridik
va jismoniy shaxslardan ularga mulkchilik, xo’jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv
4
Olimjonov. O. «Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida soliq siyosati». « Ҳ ayot va iqtisod». 2021.
10

huquqida tegishli bo’lgan pul mablag’larini davlat va munitsipal tuzilmalarni
moliyaviy ta’minlash maqsadida begonalashtirish shaklida undiriladigan majburiy,
yakka tartibdagi qaytarib berilmaydigan to’lovlarni aks ettiradi, ya’ni soliq - davlat
tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolardan majburiy qonuniy
tartibda belgilangan stavkalar bo’yicha, soliq to’lovchining bundan biron bir
muayyan manfaat ko’rishi bilan bevosita bog’lanmagan tarzda undiriladigan pul
yig’imi.
Hozirgi vaqtda soliqlar vositasida davlat daromadlarining asosiy qismi
shakllantiriladi. Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar
korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning bilvosita quroli hisoblanadi.
Yuqoridagi ta’riflarni tahlil qilgan holda quyidagilarni ifodalash mumkin (1-
rasm):
a) soliqlarni belgilash huquqi faqat davlatning qonun chiqaruvchi oliy organi
- parlamentga beriladi;
b) soliqni fuqaro emas, mulkdor to’laydi;
v) soliq davlat byudjetiga daromad olish uchun belgilanadi;
g) soliq to’lash majburiy xususiyatga ega.
1-rasm. Mavjud tariflarning tahlili asosida yuzaga kelgan soliq turli hil
xususiyatlari 5
5
O. Olimjonovning Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida soliq siyosati nomli kitobi asosida muallif tomonidan
tayyorlandi
11Soliqlarni belgilash
huquqi faqat davlatning
qonun chiqaruvchi oliy
organi - parlamentga
beriladi
Soliqni fuqaro emas,
mulkdor to’laydi
Soliq davlat byudjetiga
daromad olish uchun
belgilanadi
Soliq to’lash majburiy
xususiyatga ega

Demak, soliqlar - bu byudjetga tushadigan pul va qonunda belgilangan
majburiy munosabatlardir. Soliqlarning majburiyligi Oliy majlis bilan tasdiqlangan
huquqiy va me’yoriy qonunlar bilan ta’minlanadi. Shunday ekan, soliqlarni
to’lamaslikka, soliq ob’ektini yashirishga, soliq summasini kamaytirib ko’rsatishga
na huquqiy va na jismoniy shaxslarning haqqi yo’q.
Soliq to’lash xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar bilan davlat o’rtasida
yangidan yaratilgan qiymatni taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Biror bir
jamiyatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki, soliqlar byudjet
daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning asosiy vositasi bo’libgina qolmay:
 Mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga;
 Ishlab chiqarishni rag’batlantirishda investitsiyalarni ko’paytirishga;
 Raqobatbardosh mahsulot hissasini ko’paytirishga;
 Kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga;
 Xususiy korxonalar ochish bilan bog’liq bo’lgan bozor infrastrukturasini
barpo qilishga;
 Umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga va boshqalarga xizmat qiladi.
Jamiyat rivojlanishi tarixida hali birorta davlat soliqlarsiz mavjud bo’lgan
emas. Bozor iqtisodiyotida ham davlat o’zining ichki va tashqi vazifalarini, har xil
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan
mablag’larning asosiy qismini soliqlar orqali to’playdi. Jumladan, soliqlar
respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy
dasturlari uchun moliyaviy negiz yaratadi, soliq to’lovchi shaxslarning tadbirkorlik
faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo’lgan
intilishini rag’batlantiradi, narx belgilashga ta’sir ko’rsatadi, aholining turmush
darajasini tartibga solib turadi. Imtiyozlar yordamida aholining kam ta’minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi va hokazo.
Shuning uchun soliqlar orqali shakllangan mablag’larning eng kam miqdori davlat
vazifasi bajarilishiga taaluqli eng kam xarajat hajmi bilan bog’liq bo’ladi va shu
hajm bilan chegaralanadi.
12

Soliqlar rivojlangan tovar ishlab chiqarishning muhim kategoriyasi bo’lib,
albatta yanada kengroq kategoriya - davlat byudjeti bilan chambarchas bog’langan.
Chunki, soliqlar byudjetning shakllanishida ishtirok etadi 6
.
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to’planib borishini
ta’minlaydi, bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy
vazifalarni hal qilish, ishning samaradorligi va sifatini rag’batlantirish, ijtimoiy
adolat tamoyillaridan kelib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Davlat soliqlarni davlat byudjetini shakllantirish uchun amalga kiritadi, soliqlar
birorta aniq xarajatlarni qoplash maqsadiga ega emas, bu ayrim turdagi
daromadlardan tushadigan tushumlardan amalga oshiriladigan xarajatlar ularga
bog’liq bo’lib qolishini oldini olish zarurati bilan asoslangan. Biroq bir qancha
hollarda umumiy soliqlar bilan birga maqsadli soliqlar ham belgilanadi, ularni
amalga kiritilishi iqtisodiy faoliyatda ijobiy rol o’ynashi mumkin 7
.
2. Õzbekistondagi soliq tizimi va bozor iqtisodiyotidagi vazifalari
U yoki bu iqtisodiy kategoriyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun
unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo’ladi. Masalan, kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miqdorda ustama haq (foiz)
to’lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi
mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kategoriyasi
ham bir qator o’ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa
to’lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlarning belgilari borasida ham
iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q. Yahyoev
soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni asoslaydi.
1. Soliqlar va yig’imlar majburiy bo’lib, bunda davlat soliq to’lovchining bir
qism daromadlarini majburiy badal sifatida byudjetga olib qo’yadi. Bu majburiylik
Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksining qoidalari asosida amalga
6
Vohobov A., Srojiddinova Z. «O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti». TMI 2022, 115 b. 36 – bet.
7
Xvan L.B.: Soliq huquqi. Toshkent К onsauditinforn, 2021. 26-bet
13

oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan
kafolatlanadi.
2. Soliqlar xazinaga davlat budjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi
to’lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jamg’armalarga tushishi soliq munosabatlarini
aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bo’ladi. Tarixan asrlab
o’zgarmay harakatda bo’lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur
bo’lsa, shuncha qat’iy va uzoq yillar o’zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to’langan soliq summasi to’lovchining o’ziga to’liq qaytmaydi,
ya’ni u ekvivalentsiz pul to’lovidir 8
.
Rus iqtisodchisi A. Medvedev o’zining «Soliqlarni qanday rejalashtirmoq
kerak» nomli kitobida soliqlarga xos bo’lgan ikki belgini, ya’ni majburiylik va
ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Soliq to’lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to’lap ekan, buning
evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq
to’lovchi tomonidan to’langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy
ne’matlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud bo’lmaydi. Xuddi ana shu
xususiyatiga ko’ra soliq narxdan, (tovar yoki xizmatlarni ixtiyoriy iste’mol
qilganligi uchun to’lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya) lar va
vositachilik yig’imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy
to’lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko’rsatilgan
xizmatdan muayyan foyda (naf) ko’rilishi bilan bog’liqdir.
Davlatga to’lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va
ijtimoiy ne’matlar o’rtasida bevosita, har bir kishining ko’zi ilg’aydigan
bog’liqlikning yo’qligi soliq to’lovchilar soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari
uchun sabab bo’ladi, vaholangki, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat
xarajatlarining yo’nalishini ma’qullashlari ham mumkin.
8
Yahyoev Q. «Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti». T-2021 y.
14

Alohida olingan soliq to’lovchi odatda jamiyat va o’zining ko’rgan foydasi
yoki manfaatini to’lagan soliqlari bilan solishtirib o’tirmaydi. Bu shunga olib
keladiki, oqibatda fuqarolarning bir qismi soliqlar to’lashdan buyin tovlashga, o’z
daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o’z fuqarolaridan yig’ib olgan soliqlarni
samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning
iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o’z mablag’lari hisobidan pul bilan
ta’minlashga rozi bo’lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to’lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to’liq miqdorda va
o’z vaqtida to’lanishi uchun javobgarlik soliq to’lovchilar zimmasiga yuklangan
bo’lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to’laydilar, davlat soliq to’lashdan
bo’yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to’lash orqali daromadning avvaldan belgilab
qo’yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko’zda tutilgan qismi undirib olinadi.
Ko’pgina davlatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat Oliy qonun chiqaruvchi
hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb
mustaxkamlab qo’yilgan. O’zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo’q. To’lovlarning
qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo’lishi soliqlarning bosh tavsifi
hisoblanadi.
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib
tushishidir, ya’ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa
fondlarga kelib tushmaydi.
5. Soliqlarga xos bo’lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda
yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash jarayonini
yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korxonalar va aholidan olinadigan
soliqlar, aslida ular mulkining ma’lum bir qismini davlat hisobiga o’tkazilishini
bildiradi. Bu bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga tegishli bo’lgan mulk daromad
shaklida majburiy to’lov bo’lib, davlat mulkiga aylanadi.
15

Demak, yuqorida qayd etilgan soliqlarga xos bo’lgan umumiy belgilar ularni
iqtisodiy mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy
kategoriyalar: moliya, kredit, sug’urta, investitsiya kabilar bilan umumiy
o’xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabatlarni ifodalaydi. Lekin
soliqlarning o’ziga xos yuqorida qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar
soliqlarni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o’rtasida
vujudga keluvchi ob’ektiv majburiy to’lovlarga asoslangan moliyaviy
munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy
xarakterga ega bo’lib, milliy daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funktsiyalaridan kelib chiqadi.
Har bir iqtisodiy kategoriyaning o’z funktsiyasi mavjud. Soliq ham mustaqil
kategoriya sifatida o’zi bajaradigan funktsiyalarga ega bo’lib, bu funktsiyalar soliq
kategoriyasining amaldagi xarakatini ifodalaydi. Funktsiya deganda, odatda,
kategoriyaning hayotda ko’p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy xarakatlarini
tushunish lozim.
Soliqlarning funktsiyalari to’g’risida turli xil qarashlar mavjud. Sobiq
sotsialistik mamlakatlar iqtisodchilari o’rtasida soliqlar ikki funktsiyani bajaradi,
degan qarash keng tarqalgan edi. Bu ikki funktsiya sifatida fiskal va nazorat
funktsiyalari tan olinardi. Ularning fikriga ko’ra eng asosiy funktsiya bu
soliqlarning fiskal funktsiyasidir, chunki usiz nazorat funktsiyasining mavjud
bo’lishi mumkin emas.
Malmiginning fikriga ko’ra soliqlar uch funktsiyani bajaradi, ya’ni fiskal,
taqsimlash va rag’batlantirish. Uning fikriga ko’ra birinchi funktsiya davlat
daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog’liq, ikkinchisi huquqiy va
jismoniy shaxslarning daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. Rag’batlantirish
funktsiyasi turli imtiyozlar va engilliklar berish yuli bilan amalga oshiriladi 9
.
9
Малмигин И. Налоги как элементы финанса. М.: перевод с англ. 2022 г. стр. 69
16

O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, G’arb iqtisodiy adabiyotlaridagi
daromadlarni boshqarish funktsiyasi I.Malmiginda taqsimlash funktsiyasi sifatida
namoyon bo’lmoqda.
Soliqlarning funktsiyalari ularning mohiyatini amaliyotda harakat
qilayotganligini ko’rsatadi. Shunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq
mohiyatini ko’rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo’lib ertaga yo’q bo’lib ketadigan
holatlar soliq funktsiyasi bo’la olmaydi. Demak, funktsiya kategoriyasi doimiy,
qat’iy takrorlanib turadigan voqe’likni ifodalaydi. Shunday uslubiy yondashishdan
kelib chiqib soliqlar funktsiyasini aniqlash kerak.
Soliqlarning funktsiyalari masalasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin
yagona bir fikrga kelingan emas. Ko’pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal,
boshqaruvchi, rag’batlantiruvchi, nazorat funktsiyalari xos deb ta’rif berishadi.
Bizning fikrimizcha, soliqlarning quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib
ko’rsatish maqsadga muvofiqdir (2-rasm):
1. Soliqning fiskal funktsiyasi
2. Tartibga solish funktsiyasi.
3. Rag’batlantirish funktsiyaschi
4. Soliqning nazorat funktsiyasi.
5. Soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funktsiyasi.
17

2-rasm. Soliqning asosiy funksiyalari 10
Soliqlarning asosiy funktsiyasi - fiskal funktsiya hisoblanib (lotincha fiscus
so’zidan olingan bo’lib, xazina degan ma’noni anglatadi), bu funktsiyaning
mohiyati shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil
qilinadi hamda davlat faoliyat ko’rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi. Soliqlar
orqali korxonalar va fuqarolar daromadining bir bo’lagini davlat apparatini,
mamlakat mudofaasini, noishlab chiqarish sohasining umuman o’z daromadlari
manbaiga ega bo’lmagan qismini (ko’pgina madaniyat muassasalari, jumladan,
kutubxonalar, arxivlar va boshqalar) yoki lozim darajada rivojlanishini ta’minlash
uchun o’zining mablag’i etishmaydigan tarmoqlarni (fundamental opgan, teatrlar,
muzeylar, ko’plab o’quv yurtlari va hokazo) saqlab turish maqsadida undirib olish
yo’li bilan davlat byudjetining daromad qismini shakllantirish soliqlar fiskal
funktsiyasining eng muhim elementi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funktsiyaning ahamiyati oshib
boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tusdaligining chuqurlashishi fan-texnika
taraqqiyotining rivojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga
10
Q . Yahyoev Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti kitobi ma ’ lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi
18Soliqning
funksiyalari
Soliqning
fiskal
funksiyasi
Tartibga
solish
funksiyasi
Rag’batlantirish funksiyaschi
Soliqning
nazorat
funksiyasi
Soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi

shakllantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko’paytirishning real zarurati
yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarga ko’proq e’tibor bergan sari
ko’p moliyaviy resurslarni sarflamoqda, lekin soliq tizimi o’zining fiskal
funktsiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish o’sishiga, jamg’arish
jarayoniga halal bermasligi, ijtimoiy adolatni buzmasligi hamda xalq xo’jaligining
umumiy tuzilmasida buzilishlar va chetga chiqishlar sodir bo’lishiga yo’l
qo’ymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi kerak.
Soliqlarning ushbu funktsiyasi orqali hosil bo’ladigan pul resurslari davlat
fondi (davlat byudjeti) orqali qayta taksimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga
yo’naltiriladi.
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan shaxslar uchun soliq
imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi shaxslar uchun progressiv stavkalar
belgilash ham qo’llanadi, ya’ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy
himoya qilish maqsadida daromadlarni bir qismi qayta taqsimlanadi. Bunday
yondashuvlar soliqqa tortiladigan daromad aniqlanayotganida soliqqa
tortilmaydigan minimum miqdoridagi daromad qo’shilmaydi, ayni paytda ortiqcha
daromadlar soliqqa yuqori progressiv stavkalar bo’yicha tortiladi.
Soliqlarning ko’pchiligi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni yuzaga
kelgan vaziyatni hisobga olgan holda joylarda korxonalar faoliyatining iqtisodiy
shart-sharoitlarini o’zgartirishga majbur etib, moliyaviy resurslarni makrodarajada
qayta taqsimlashga olib keladi.
2. Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida
soliqlarning ikkinchi muhim funktsiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga
soluvchilik roli hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni ishlab
chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan xalq
xo’jaligi tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayin «soliq
muhiti»ni yaratadi. Ushbu funktsiya orqali soliq tizimiga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni
muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur’atlarini rag’batlantiradi yoki jilovlab
turadi, sarmoyaning bir tarmoqdan soliq muhiti eng ma’qul bo’lgan boshqa
19

tarmoqqa qo’yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuningdek aholining to’lovga
qobil talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi.
Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funktsiyasining ahamiyati bozor
sharoitida o’sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari
yo’q bo’lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar,
ko’rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo’lgan «yuqori
tashkilot» tushunchasining o’zi asta-sekin yo’qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni
izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo’lgan yo’nalishda
rag’batlantirish zarurati saqlanib qoladi.
3. Rag’batlantirish funktsiyasi soliq tizimining eng muhim funktsiyalaridan
biri bo’lib, ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo resurslari,
shuningdek moliyaviy va mehnat resurslari, jamg’arilgan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkamlashga va
investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag’batlantiradi. Soliqlarning rag’batlantirish
funktsiyasi orqali davlat xalq xo’jaligi taraqqiyotini rag’batlantiradi, bu bilan fiskal
funktsiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi, ishlab chiqarishni soliqlarning
rag’batlantirish funktsiyasi orqali rag’batlantirib, davlat oqilona soliq siyosatini
olib borish bilan soliq yukini kuchaytirmasdan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
erkin faoliyat ko’rsatishi ta’minlanadi.
4. Soliqlarning nazorat funktsiyasi soliq to’lovchi tomonidan taqdim etilgan,
soliqqa tortish ob’ekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va hokazo
tegishli soliq ko’rsatkichlarining hisob-kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab
jarayondan iborat. Soliq hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari
orqali soliq to’lovchilar o’zlarining soliq majburiyatlarini qanday
bajarayotganliklarini yanada samarali nazorat qilish imkonini beradi.
5. Soliqlarni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funktsiyasi ham
muhim ahamiyat kasb etib, bu funktsiya orqali xarajatlar hajmi va konkret soliqlar
davlatning qanday ijtimoiy-iqtisodiy funktsiyalarini bajarishga sarflanganligi
20

to’g’risida axborot berib turilishi juda zarurdir. Shunday qilinsa, soliqlarning
byudjetga tushishi to’liq, o’z vaqtida va oson kechadi.
Bizni soliq funktsiyalarini qisqacha ko’rib chiqishimiz soliqlar moliya
resurslarini tiklash, xo’jalik faoliyatini tartibga solish va daromadlarni ijtimoiy
jihatdan ahamiyatli maqsadlar uchun qayta taqsimlash bo’yicha muhim vazifalarni
bajaradi deb xulosa chiqarishimiz uchun imkon beradi.
Soliqlarning iqtisodiyotdagi yuqorida ta’kidlangan muhim o’rnini
belgilovchi bir qancha funktsiyalari mavjud. O’zbekiston Respublikasi
iqtisodiyotining hozirgi rivojlanish bosqichida soliqlarning o’rnini belgilovchi
quyidagi asosiy omillarni ko’rsatib o’tish mumkin.
1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida aholini ijtimoiy himoya qilishning
zarurligi.
Bizga ma’lumki, respublikamizda iqtisodiyotni isloh qilish va davlat
qurilishini amalga oshirish Respublika prezidenti I A. Karimov tomonidan ilgari
surilgan besh asosiy tamoyiliga asoslanadi. Bu qoidalardan biri kuchli ijtimoiy
siyosatni amalga oshirishdir. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida aholi,
ayniqsa uning kam ta’minlangan qatlamlari etarli darajada ijtimoiy himoyalangan
bo’lishi kerak.
2. Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish zarurligi
omili. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida eng asosiy tarmoq agrar sektor
hisoblanadi. Masalan, ikkinchi jahon urushidan keyin tiklanayotgan Yaponiya
iqtisodiyoti uchun mashinasozlik etakchi tarmoq sifatida rivojlantirilgan edi. Bu
tarmoq Yaponiya iqtisodiyotini rivojlantirishga ulkan hissa qo’shdi. Bu eng
avvalo, uning mamlakatga chet el valyuta tushumlarini olib kelishda namoyon
bo’ldi. O’zbekistan Respublikasida qishloq xo’jaligi ana shunday asosiy tarmoq
vazifasini o’tamoqda.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, qishloq xo’jaligida soliq, kredit vositalari
yordamida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish hozirgi kunning dolzarb
masalalaridan biridir.
21

3. O’zbekistonda soliq tizimini rivojlanish istiqbollari
Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri, asosan, ularning stavkalari
darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respublika soliq tizimining shakllanishini
hozirgi bosqichida soliq stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan
hisoblanadi.
Soliq stavkalari respublika va mahalliy byudjetlar xarajatlarini mablag’ bilan
ta'minlashda muvozanat darajasini hamda xo’jalik sub'ektlarining moliyaviy
imkoniyatlarini belgilaydi. Demak, ular moliya- byudjet munosabatlarini
sog’lomlashtirish bilan chambarchas bog’liqdir. Soliq stavkalari korxonalarning
iqtisodiy mustaqilligini ta'minlaganlari holda, moliya-byudjet munosabatlarining
pul muomalasiga ko’rsatadigan salbiy ta'siriga barham bera olishi ham kerak. Bu
esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohotining muhim jihatini
tashkil etadi.
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o’rin tutadi. Iqtisodiy
adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq ob'ektining har bir soliq birligi uchun
davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me'yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq ob'ektini qancha qismi qanday miqdorda
majburiy to’lov sifatida byudjetga undirishini xarakterlaydigan masalaga javob
beradi.
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq ob'ekti, soliq birligi va soliq
normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta'minlaydi.
Soliq stavkalaridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida
foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyozlarini bir turi sifatida ular orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirishga rag’batlantirish rolidan foydalaniladi.
Soliq stavkalari ikki xil ko’rinishda: qat'iy stavkalarda va nisbiy (foiz)
stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat'iy stavkada belgilangan holda soliq
ob'ektiga nisbatan qat'iy so’mda belgilanadi. Masalan, yer solig’ining har bir
gektari uchun qat'iy so’mda soliq miqdori o’rnatilgan. Yuridik va jismoniy
22

shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq
miqdori belgilangan.
3-rasm. Soliq stavkasi turlari 11
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob'ekti o’rtasidagi bog’liqlik darajasiga
qarab soliq stavkalarini proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish
mumkin.
Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazariga
ko’ra bir necha turlarga ajratiladi (3-rasm).
Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda
progressiv (o’sib boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib
boruvchi) soliqlarga bo’linadi 12
.
1. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi
soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
11
A.Vahobov, A.Jo’raev. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti – 2022 y. - 400 b.
12
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Iqtisod-moliya» nashriyoti, 2019. – 558
b.
23Soliq
stavkasi
turlari
Proporsion
al
Progressiv
Regressiv
Qat’iy
O’zgaruvch
i
Tabaqalash
tirilmaydig
an
Ulushli
O’zgarmas
Tabaqalash
tiriladigan

2. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi
soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi
soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.
4-rasm. Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi 13
Soliq stavkalari turlaridan biri – bu proporsional soliq stavkalari bo’lib, bu
soliq stavkalarini asosiy mohiyati shundan iboratki, soliq to’lovchi ega bo’lgan
foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini hajmi (summasi)
qancha bo’lishidan qat'iy nazar bir xil tartibda, ya'ni bir xil foizda soliq stavkasi
qo’llaniladi. Masalan, divedend uchun barcha soliq to’lovchilari uchun soliq
stavkasi 10 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo’shilgan qiymat solig’i
stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi
soliq to’lovchi qancha oborot (realizatsiya)ga ega bo’lishidan qat'iy nazar 20 foiz
stavka bo’yicha soliq to’laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan mol-
mulk solig’i bo’yicha ham proporsional soliq stavkasi qo’llaniladi. Respublikamiz
soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga soliq
uning ob'ekti 500 ming so’m bo’lganida ham 800 ming so’m bo’lganida ham soliq
stavkasi o’zgarmay qolaveradi, ya'ni soliq ob'ektining o’zgarishi soliq stavkasining
o’zgarishiga ta'sir qilmaydi.
Proporsional soliq stavkasi o’zgarmas soliq stavkasi bo’lib, uning miqdori
(foizi) soliq ob'ektining hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu bir tomondan yuqori
13
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Iqtisod-moliya» nashriyoti, 2019. – 558
b.
24

daromadga (oborotga) ega bo’lgan soliq to’lovchilar uchun qulay soliq stavkalari
hisoblansada, ayrim soliq to’lovchilar uchun noqulaylik tug’dirishi mumkin, ya'ni
ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi.
Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan
teskari holatda amal qilib, unga muvofiq soliq to’lovchilarning daromadlari,
foydasi yoki oboroti ortib, o’sib borishiga muvofiq tarzda soliq stavkasining ham
ortib borishi tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig’i misolida ko’rish mumkin. Bunga muvofiq,
jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib borishi bilan birga belgilangan shkala
asosida soliq stavkasi oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan
daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha miqdoridan 13 foiz stavkada,
eng kam ish haqining olti baravaridan o’n baravarigacha bo’lgan qismidan 18 foiz
stavkada, eng kam ish haqining o’n baravaridan ortgan qismidan esa 25 foiz
stavkada soliq undirilishi belgilangan.
Demak, bundan ko’rinadiki, progressiv soliq stavkasida soliq ob'ektining
oshib borishiga mutanosib ravishda soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish
lozimki, ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda faqat
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha stavkalar keltiriladi.
Bundan tashqari, progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita
sifatida ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonunchiligiga muvofiq
me'yoriy muddatlarda o’rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan
stavkaning ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo’lib, 2008 yildan
yuridik shaxslar mol-mulk solig’i stavkasi 3,5 foiz bo’lgani holda, ularning
me'yoriy muddatlarda o’rnatilmagan mol-mulkidan 7foiz miqdorida soliq
undiriladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va
murakkab progressiya. Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa
tortiladigan barcha ob'ektga nisbatan qo’llaniladi, murakkab progressiyada esa
soliqqa tortish ob'ekti qismlarga bo’linadi, ularning har biri o’z stavkasi bo’yicha
25

soliqqa tortiladi, ya'ni orttirilgan stavkalar butun ob'ektga nisbatan emas, balki
bundan oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo’llaniladi. Jismoniy
shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murakkab progressiya hisoblanadi.
Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu soliq stavkalari soliq
to’lovchilarning daromad olish manfaatdorligini rag’batlantirmaydi, shuning uchun
progressiv soliq stavkalarini qo’llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini
oshib borishini ta'minlagan holda so’ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish
soliq to’lovchilar manfaatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta'kidlash
lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqtisodiyotni soliqlar
vositasida tartibga solishda alohida ahamiyatga ega.
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi uchun neytral
holat xarakterli bo’lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini
xarakterlaydi, ya'ni progressiv soliq stavkalarida byudjet manfaati ko’proq yuzaga
chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik tamoyilining amal qilishini ta'minlash
maqsadida regressiv soliq stavkalaridan foydalaniladi.
Regressiv soliq stavkasida soliq to’lovchining soliqqa tortiladigan daromadi,
oboroti, mol-mulk qiymati kabi soliq ob'ektining ortib borishi bilan soliq
stavkasining kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko’rinadiki, regressiv soliq
stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari, hodisani ifodalaydi.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi asosan
soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo’llanilib, bu asosan
korxonalarning mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag’batlantirish
maqsadida joriy etilgan. Jumladan:
Foyda solig’i bo’yicha:
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o’zi ishlab
chiqargan tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valyutaga eksport
qilish ulushiga bog’liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi amal
qiladi. Eksport ulushi:
- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo’lganida –
belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;
26

- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko’p bo’lganida -
belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.
Mol-mulk solig’i bo’yicha, ham shu tartib amal qiladi.
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag’batlantirishga qaratilgan
qator imtiyozlarning mavjudligi milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni o’z
mahsulotlarini eksport qilishga yo’naltiruvchi asosiy omil bo’lib xisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona soliq stavkalarini joriy
etish to’g’risida bahsli munozaralar davom etib kelayapti.
Bu qarashlarni rus olimlari A. Abalkin, P.Bunich va boshqalarning ilmiy
ishlarida uchratish mumkin. Ularning qayd etishlariga ko’ra korxonalar foydasidan
olinadigan soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatlariga
o’tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo’l ekanligini ta'kidlaydi. Fikrining
isboti tariqasida yagona stavkani joriy qilishning to’rt sababini ajratib ko’rsatadi:
1) Xo’jalik mexanizmining yagonaligi;
2) Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga nisbatan tengligi, bu
kapitalni erkin xarakat qilishi uchun asos yaratadi;
3) Barcha korxonalarning soliq to’lovchilar sifatida davlat oldida teng
huquqliligi;
4) Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikrlar ham mavjud. Ana
shunday fikrlarga ko’ra, barcha korxonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq
olish maqsadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy sharoitda
bo’lgan hozirgi davr holatida yagona stavkani qo’llash korxonaning moliyaviy
ehtiyojlari bilan davlat manfaatlari yuzasidan keskin qarama- qarshiliklarni yuzaga
keltiradi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e'tibor qaratadigan
bo’lsak, ular amaliyotida soliq stavkalarini tabaqalashtirilgan holda qo’llanilishini
guvohi bo’lish mumkin.
Chunki, soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi asosan uch
xil ko’rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq
27

ob'ektini kamaytirish), soliq to’lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.
Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda
iqtisodiyotning real sektori uchun ham foydali bo’lsada, ammo, bu jarayonda eng
asosiy muammo soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi.
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to’g’ri va egri soliqlar holatiga
e'tibor beradigan bo’lsa, egri soliqlarga nisbatan to’g’ri soliqlarda soliq stavkalari
ko’proq tabaqalashgan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag’batlantiruvchilik
roli asosan to’g’ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shunga asoslangan holda
soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to’g’ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli
xil faoliyat bo’yicha rag’batlantirish hisoblanadi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo’jalik yurituvchi
sub'ektlardan asosan suv manbalaridan tejab tergab foydalanish hamda davlat
byudjetini daromad bilan ta'minlash sifatida kiritilgan bo’lib, uni tabaqalashtirishda
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya'ni suv resurslaridan foydalanilganlik
uchun soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo’lish manbalariga ko’ra
tabaqalashtirilgandir.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida to’g’ri soliqlardan tashqari egri
soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq
stavkalari qo’llaniladi (5-rasm).
Qo’shilgan qiymat solig’i eng asosiy soliq turlaridan biri bo’lib, bu asosan
oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o’rniga kiritilgan.
Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo’llanilgan
bo’lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka bo’yicha soliq
undirilmoqda.
28

5-rasm. Soliq stavkalarini belgilash me’zonlari 14
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini
tabaqalashtirishning quyidagi mezonlari mavjud (5-rasm):
- Soliq to’lovchilarning joylashgan joyi (shahar, qishloq)ga ko’ra;
- Soliq to’lovchilarning paydo bo’lishiga ko’ra (suv resurslardan
foydalanganlik uchun soliq);
- Qazib olinadigan foydali qazilmalar turlariga ko’ra (yer osti boy-n foy-k u-n
soliq);
- Daromad olinish manbaiga ko’ra (jismoniy shaxslar daromadiga soliq);
- Soliq ob'ektining qayta baholanishiga ko’ra (jismoniy shaxslar mol-mulk
solig’i);
- Faoliyat turiga ko’ra (yagona soliq to’lovi va qat'iy soliq);
- Yer uchastkalarining bonitetiga ko’ra (yer solig’i);
- Soliq to’lovchining eksport salohiyatiga ko’ra (foyda solig’i va mol-mulk
solig’i).
Egri soliqlarning yana bir turi bo’lgan aksiz solig’i bo’yicha ham
tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llanilgan bo’lib, bu soliq turida soliq
stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari
14
A.V. Vahobov, A.S. Jo’rayev. Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. O’zR oliy
va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Moliya in-ti, - Toshkent: Sharq, 2022. - 52 b.
29O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini
tabaqalashtirish mezonlari Soliq to’lovchilarning
joylashgan joyi (shahar,
qishloq)ga ko’ra
Soliq to’lovchilarning
paydo bo’lishiga ko’ra (suv
resurslardan foydalanganlik
uchun soliq) Qazib olinadigan foydali
qazilmalar turlariga ko’ra
(yer osti boy-n foy-k u-n
soliq)
Daromad olinish manbaiga
ko’ra (jismoniy shaxslar
daromadiga soliq) Soliq ob'ektining qayta
baholanishiga ko’ra
(jismoniy shaxslar mol-
mulk solig’i)
Faoliyat turiga ko’ra
(yagona soliq to’lovi va
qat'iy soliq) Yer uchastkalarining
bonitetiga ko’ra (yer
solig’i)
Soliq to’lovchining eksport
salohiyatiga ko’ra (foyda
solig’i va mol-mulk solig’i)

soliq to’lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq to’lovchilarning
joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig’iga tortiladigan tovarlar ro’yxati
bo’yicha tabaqalashtirilgan.
Umuman olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng
muhim asosiy muammolaridan biri bo’lib, o’ta nozik va katta ahamiyatga ega
bo’lgan masala hisoblanadi, chunki unda davlat byudjeti va soliq to’lovchilarning
manfaatlari aks etgan hisoblanadi.
30

Xulosa
Ushbu kurs ishimizda mamlakatimizda soliqlarning iqtisodiy mohiyati,
ularning vazifalari, turlari, soliqlarni undirish mexanizmining bugungi kundagi
holatini tahlil qilishga, shuningdek bugungi kunda soliqlardan foydalanishni
samarali tashkil qilish masalalarini ochib berishga harakat qildik va quyidagi
xulosalarni chiqardik:
Soliqlar, yig’imlar, bojlar va boshqa to’lovlar hisobiga davlat moliyaviy
resurslari tashkil topadi. Davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan
ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga
oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir. Soliq tizimini tartibga solish va
mukammallashtirish samarali davlat iqtisodiy siyosatini olib borishga, xususan,
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi.
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to’planib borishini
ta’minlaydi, bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy
vazifalarni hal qilish, ishning samaradorligi va sifatini rag’batlantirish, ijtimoiy
adolat tamoyillaridan kelib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Soliqlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linishi hukumat
idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo’linishi asosida
kelib chiqadi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar
o’rtasida vujudga keluvchi ob’ektiv majburiy to’lovlarga asoslangan moliyaviy
munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy
xarakterga ega bo’lib, milliy daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Oxirgi bir yarim yil davomida O’zbekiston Respublikasining soliq siyosatini
takomillashtirish konsepsiyasini hayotga joriy etib borish natijasida bir qator
soliqlar va yig’imlar unifikatsiya qilindi, birgina 2019 yilda tushumdan olinadigan
majburiy ajratmalarni to’liq bekor qilish natijasida korxonalarda qo’shimcha 5,2
trillion so’m ularning o’zlarida qolishi, jismoniy shaxslar uchun daromad
solig’ining eng yuqori stavkasi 22 foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to’lovi 25
31

foizdan 15 foizgacha tushirilishi, fuqarolarning 8 foizlik sug’urta badali bekor
qilinishi natijasida aholi daromadlari 6,5 foizga oshishi, yuridik shaxslar mol-mulk
solig’i 5 foizdan 2 foizgacha, foyda solig’i 14 dan 12 foizgacha, kichik biznes
sub’ektlari yagona solig’i 5 foizdan 4 foizgacha kamaytirilishi natijasida
tadbirkorlar ixtiyorida 2 trillion so’m qo’shimcha mablag’ qolishi, 2019 yil 1
oktyabrdan boshlab qo’shilgan qiymat solig’ining 20 foizdan 15 foizga tushirilishi
hisobiga esa tadbirkorli sub’ektlari ixtiyorida 10 trln so’mdan ko’proq mablag’
qolishi kutilmoqda.
2018 yilda soliq turlari bo’yicha byudjetga tushumlar hajmi 54,2 trln. so’mni
tashkil etgan bo’lsa, 2019 yilga kelib bu ko’rsatkich 83,3 trln. so’mni tashkil etdi
va 154 foizga oshdi.
2019 yilda bevosita soliqlar hajmi 22,7 trln. so’mni, bilvosita tarmoqlar 33,2
trln. so’mni, resurs soliqlari va mol-mulk solig’i 19,7 trln. so’mni, davlat boji va
jarimalar 1,9 trln. so’mni, boshqa soliqlar va yig’imlar 5,8 trln. so’mni tashkil
qilgan.
2019 yilda byudjet tushumlarining 40 foizi bilvosita soliqlar, 27 foizi
bevosita soliqlar, 24 foizi resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i, 2 foizi davlat
davlat boji va jarimalar, qolgan 7 foizi boshqalar hisobiga to’g’ri kelgan.
2019 yilda byudjet tushumlarining aksariyat qismi Toshkent shahri (24 foizi)
hissasiga to’g’ri keladi. Shuningdek Navoiy viloyati 12 foiz, Toshkent viloyati 11
foiz, Qashqadaryo viloyati 8 foiz byudjet tushumlarini ta’minlab berdi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati, ularni guruhlash asoslari hamda ulardan
foydalanishni samarali tashkil qilish masalalarini hal etishga qaratilgan
mulohazalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilarni taklif qilamiz:
Har bir soliq to’lovchi hoh u yuridik shaxs yoki u jismoniy shaxs bo’lsin,
to’layotgan soliqlarini qayerga, nima uchun va qanday maqsadlarga
sarflanayotganligini ongli ravishda tushuna bilishi uchun kengroq matbuotdan
foydalanishni, ayniqsa mahalliy soliqlarni undirishda xalq orasida targ’ibot-
tashviqot ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat vakillari kuchidan
foydalanishning qonuniy asosini yaratish.
32

Hozirgi kunda mahalliy soliqlardan tushayotgan daromadlar mahalliy
budjetlarning daromadlarida katta salmoqqa ega emas. Bizning fikrimizcha bu
nafaqat mahalliy soliqlarni joriy qilish imkoniyatlaridan to’liq foydalanmaslik
bilan balki mahalliy budjetlar daromadlarini tartibga solishda qo’llanilayotgan
amaliyot bilan bog’liqdir. Bu amaliyotnu tahlil qilish shu narsani ko’rsatadiki, hali
ham soliqlar markaziy budjetga yig’iladi, so’ng uning ma’lum foizi mahalliy
budjetlarga xarajatlarni qoplashga biriktirilgan daromadlari yetmasa ajratma
sifatida har yili har xil foizda qoldiriladi.
Mahalliy hokimiyat organlarining o’z hududidan undiriladigan soliqlarni
to’liq va o’z vaqtida tushishini ta’minlashga bo’lgan qiziqishini rag’batlantirish,
ularning o’z daromadlari potensialini o’sishini rag’batlantirish maqsadida
umumdavlat soliqlaridan ajratmalar meyorlarini hududlar bo’yicha tabaqalashgan
tarzda emas, balki teng ravishda amalga oshirish lozim.
Ushbu ko’rsatib o’tilgan takliflardan ko’zlangan maqsad Respublikamizning
kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravnaqi, ulkan iqtisodiy o’zgarishlarni
ta’minlashda, hozir sarflanayotgan har bir so’m budjet mablag’i respublikamizning
kelajak ravnaqi va istiqboli uchun o’z natija va samarasini berishi kerak, deb
hisoblaymiz.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent.
5. Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation:
An introduction, Routledge Taylor and Francis Group. 2021, p 2.
6. Рикардо Д. Сочинения т. И. «Начало политической экономики и
налогового обложения». Пер. с англ. - М.: Госполитиздат.
7. Основы налогового права С.Г.Пепеляев Москва, 2021 г.
8. Черник Д. Г. «Налоги в рўночной економике». - Финансы, 2021 г .
9. Болдырев «Финансы капитализма». «Финансы», М.: 2021 г.
10. Olimjonov . O . « Bozor iqtisodiyotiga o ’ tish davrida soliq siyosati ». «Ҳayot va
iqtisod». 2021 y.
34

Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalar

Sotib olish