Somoniylar davlati devonlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	63.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Somoniylar davlati devonlar

Sotib olish

1Mundarija
Kirish ................................................................................................................ 2- 4
I – BOB. Somoniylar davlatining tashkil topishi va siyosiy hayoti
1.1 Movaraunnahr va Xurosonda Somoniylar davlatining tashkil topishi ....... 5- 14
1.2 Somoniylar davlati davlatni boshqarish va harbiy sohadagi islohatlari…15- 22
II – BOB. Somoniylar davlatining boshqaruv tizimi va davlat muassasalari
2.1 Somoniylar davlatining markazlashtirish siyosati va hukumdor .devonxonasining
yuritilishi ............................................................................................................ 23- 29
2.2 Somoniylar davlatining ichki nizolar va sulolaning tugatilishi .................. 30- 37
III. Xulosa ........................................................................................................... 38- 41
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ............................................................................. 42

2Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini
o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma'naviy-ruhiy ahamiyatga ega
bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam
aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga
qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va
merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati
beqiyosdir. Qadimgi va boy tariximizni o‘rganish, uni keng ommaga yetkazish har
bir tarixchi oldida turgan dolzarb vazifadir.
O‘zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish masalasi Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida alohida tahlilini topib, o‘zbek xalqi
davlatchiligi tarixidagi boy an'analarni tadqiq etish dolzarb muammo tarzida
maxsus ta'kidlandi. Prezidentimiz belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi
olimlar oldiga qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan
holda Vatan tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning
zamonimizgacha bo‘lgan tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur.
Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy yoritish,
unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan vazifalar
qo‘yildi. O‘zbekistonning qadimgi tarixi va madaniyati, qadimgi madaniy aloqalar
mavzulariga katta e'tibor berilayotganligi ahamiyatga molikdir. Zero, O‘zbekiston
tarixidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni aks ettiruvchi yozma
manbalar va hujjatlarni yangi asoslarda tahlil etib umumlashtirish muhimdir.
O’zbekiaston Respublikas Prezidenti ta'kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z
o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon
hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 1
. Xalqimiz tarixini
o‘rganish va uni targ‘ib etishda, o‘zbek davlatchiligi tarixida, uning madaniy
rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi, ularning ayrim vakillari alohida
o‘rin tutadi. O‘zbek xalqi

31
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 4- б

4davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining hukmronligi katta ahamiyat
kasb etadi. Odatda sulolalar biron-bir o‘zlariga mansub yirik namoyanda faoliyati
orqali mashhurlikka erishadilar (masalan, eftaliylar, anushteginiylar, temuriylar).
Somoniylar ham shunday, ular aslida Somon qishlog‘i oqsoqoli Somonxudotning
avlodlaridir.
Mavzuning o‘rganilganilish darajasi . (bu masala birinchi bobda –
mavzuning tarixshunosligi qismida batafsil yoritilgan) Somoniylar davriga oid
manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far Narshaxiyning (899-959)
“Buxoro tarixi” (944), Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar yoki “Osor ul-boqiya” (1000), Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy –
Nizomulmulkning (1018-1092) “Siyosatnoma” yoki “Siyar ulmuluk” (1091),
asarlari o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixini o‘rganishda
alhida o‘rin tutadi. Shuningdek, Abul-Fazl Bayhaqiyning “Tarixi Ma'sudiy” (1030-
1041), Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning “Tarixi Tabariy”, Abu Nasr
Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”,
Mahmud Qashg‘ariyning “Devonu lug‘at at-turk” kabi asarlarida ham o‘sha
davrning tarixi bayon qilinadi.
Somoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma'lumotlar tarixchi olimlar
N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida batafsil yoritilgan. Shuningdek,
N.Ya.Bichurin (Otets Iakinf), V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov,
B.Axmedov, K.Shoniyozov kabi olimlarning asarlarida ham somoniylar davriga
oid ma'lumotlar berilgan. Manba va adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik
yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jurnallarda bir
qator maqolalar chop etildi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda
aks ettirilgan Somoniylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga
bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, Somoniylar
davlatining taraqqiyoti va inqirozi sabablarini yoritish maqsadida quyidagi
vazifalar belgilab olindi:
- Somoniylar davlatining tashkil topishi jarayoni o’rganish

5- Somoniylar davlatining markazlashtirish siyosati va boshqaruv tizimini
tadqiq qilish va xulosalar berish;
- Somoniylar davlatida devonxona muassasining yurtilishi tahlil qilish
- O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar davlatining o‘rni va
ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat

6I – BOB. Somoniylar davlatining tashkil topishi va siyosiy hayoti
1.1 Movaraunnahr va Xurosonda Somoniylar davlatining tashkil topishi
Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e'tirof etiladigan Somoniylar davri
shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan
va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur
mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim
Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek,
ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari,
jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi
maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu
davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik
barqaror bo‘lgan 1
.
Mazkur kurs ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda
mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu
barqarorlik tarixi haqida ma'lumot berishni maqsad qildik. Somoniylar davlatida
IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar
yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib
turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand
shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi 2
. Samarqandning buyuk
ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga
sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida
Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim
markazlari faoliyat olib borgan. Movarounnahr mintaqasining Somoniylar
davridagi tarixi haqida birinchilardan bo‘lib Muhammad Narshaxiy batafsil
ma'lumot beradi.
Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi Somoniylar davlatining
poytaxti – Buxoro tarixiga bag‘ishlagan o‘ziga xos qomusiy asardir. XIII asr
muallifi

71
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001., 85-b
2
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 63- b

8Sam'oniyning “Kitob-ul-ansob” asarida keltirilgan qisqagina ma'lumotga
qaraganda, uning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far ibn Zakiriyo ibn
Xattob ibn Sharik bo‘lgan. Naslu nasabi Buxoro ahlidan, 899 yilda shahar
yaqinidagi Narshax qishlog‘ida duyoga kelgan. 959 yilda 60 yoshida vafot etgan.
“Buxoro tarixi” asarini u 943-944 mobaynida arab tilida yozadi. Kitobni
Samoniylar davlatning hukmdori Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn
Ismoil as-Somoniy (943-954 yy.) ga bag‘ishlaydi. Afsuski, “Buxoro tarixi”ning
arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning faqat ancha-muncha
qisqartirilib, fors-tojik tiliga ag‘darilgan tarjimasigina yetib kelgan 1
.
“Buxoro tirixi” kitobida yozishda Muhammad Narshaxiy o‘z kuzatishlari,
mahaliy aholidan eshitgan va bilganlari bizgacha yetib kelmagan tarixiy hujjatlarga
asoslanish bilan birga ko‘pchilik tadqiqotchilar nazari tushmagan arabnavis
mualliflarning asarlaridan ham keng foydalangan. Kitobda Madoiniy, Balazuriy va
Tabariy asarlariga bo‘lgan havolalar buning yorqin dalilidir. Bulardan tashqari,
Muhammad Narshaxiy o‘z asarida islomiyatga qadarli Buxoro tarixi va arablar
bosqini bilan bog‘liq bir qancha rivoyatlarni keltiradi. “Siyovush marsiyasi” va
“Poykand fojiyasi” kabi axborotlar mana shunday xalq og‘zaki rivoyatlari
namunalaridandir.
Buxoro va Poykandning islomiyaga qadarli bo‘lgan hokimlari, Poykand
ravotlari, arablarning Buxoroga tomon dastlabki yurishlari, shuningdek Muqanna
to‘g‘risidagi axborotlarning bir qismi Muhammad Narshaxiyga mansub bo‘lib, ular
ma'lum darajada yozma manbalar hamda og‘zaki rivoyatlar asosida bayon etilgan.
Sharg‘ va Iskijkat bozorning ta'rifi; Ismoil Somoniy tomonidan Sharg‘ qishlog‘i
yerlarining xaridi; yiliga ikki marta Buxoroda bo‘ladigan mohrshz iyd bozori;
Ko‘shki Mug‘on yerlarining X asrdagi bahosi; shahar atrofi ko‘shklarining
o‘ymakor sanamlar bilan bezatilgan eshiklari; “kashkashon”- savdogarlar bilan
arablar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan mojaralar; nihoyat, “oqkiyimliklar”ning rahnamosi –
Muqannaning fojiali qismati to‘g‘risida cho‘rilaridan birining nabirasi og‘zidan
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010., 176- b

9eshitgan hikoyasi ayniqsa antiqa axborotlardan hisoblanadi. Abu Nasr Ahmad
Quboviyning yozishicha, Muhammad Narshaxiy o‘z kitobini Nuh ibn Nasr as-
Samoniy davrigacha bo‘lgan Samoniylar sulolasining hukmronligi to‘g‘risidagi
axborotlar bilan tugatadi.
“Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128 yilda Abu Nasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining
tahlili shuni ko‘rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni
faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja'far Muhammad ibn
Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad
Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn alAbbos as-
Suliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma'lumotlar
bilan to‘ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma'lum bo‘lishicha, Abu
Nasr Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis
Muhammad Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma'lum bo‘lgan
asaridan ham foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, “Bozoro
moh”, Arkning barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning
dehqonchilik xo‘jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi
(shahristondan tashqari) bayoniga bag‘ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad
Quboviyning Abulhasan Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan
qo‘shimchalaridan hisoblanadi.
Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va muharriri Narshaxiydek
mahalliy mualliflardan bo‘lgani uchun asarni o‘z kuzatishlaridan to‘plagan hamda
bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham to‘ldirgan. Mana shunday ma'lumot va
axborotlar asosida asarga bir butun sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi
qism yoki boblar kiritilgan. Masalan, “Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino
etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu
Nasr Ahmad Quboviy qalamiga mansubdir. Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr
o‘tgach, 1178-1179 yillar mobaynida Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn
Burxonuddin uchun “Buxoro tarixi”ning fors-tojik matni ham yangitan tahrir
qilinib, Mhammad ibn Zufar ibn Umar tomonidan ikkinchi marta qisqartirilib.qayta

10bayon etiladi. O.I.
Smirovning fikricha, ayrim qo‘shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni

11nomma-nom boblarga ajratish asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga
mansubdir. XIII asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma'lum ko‘chiruvchi
muharrirlari tomonidan muttasil to‘ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining
bino etilishi haqida” va “Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh
Muhammad ibn Sulton Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki
devorining tiklanishi, 1165 yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta'mir etilib,
uning sirtidan Buxoroning ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o‘rab olinishi,
shuningdek 1220 yilda Chingizxon boshliq mo‘g‘il lashkarlarining Buxoroga
bostirib kirib, o‘n ikki kun davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang
oqibatida qal'a va shahar devorlari vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar
tomonidan olinishga bag‘ishlagan sahifalar
XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim
qo‘shimchalardir.
Bu qo‘shimchalar asarning tarjimoni Abu Nasr Ahmad Quboviy yoki uning
ikkinchi muharriri Muhammad ibn Zufarlarga tegishli bo‘lmay, balki yana bir
noma'lum muharir qalamiga mansubdir. Yuqorida qayd etilgan juz'iy
qo‘shimchalar nazarda tutiladigan bo‘lsa, bizgacha yetib kelgan “Buxoro
tarixi”ning fors-tojik tilidagi nusxasi bir necha bor qisqartirilib, tahrir etilgan va
aslidan tubdan farq qiladigan tarjimasidan ko‘ra uning arabcha matni asosida
ko‘plab qo‘shimchalar kiritilgan yana bir yangi asarga aylangan, deb tushinish
mumkin. U vaqtda “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va asosiy muhariri Abu Nasr
Ahmad Quboviyni Narshaxiyning ham muallifi yoki asarning ommabop yangi
variantini yaratgan o‘z davrining o‘tkir muarrixi deb hisoblashga to‘g‘ri keladi.
Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yulga quyilgan hukmronlik tizimini
urnatdilar.
Turk g‘ulomining xizmat pog‘onasidan ko‘tarilish jarayoni muarrix va
davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» (Siyar ul-
muluk) asarida bayon etilgan. Manbalarda o‘zlaridan keyin o‘lmas noyob asarlar
qoldir gan ko‘plab yetuk olimu fozillarning muborak ismu shariflari saqlanib
qolgan. Chunonchi, keyinchalik Gardiziy, ibn al-Asir hamda Juvayniy kitoblariga

12manba bo‘lgan «Kitob fi-axbor vuloti Xuroson» asarining muallifi Abu Ali
Husaya ibn
Ahmad as-Salomiy, shuningdek, «Tarixi Buxoro»ning muallifi Abu Abdulloy

13Muxammad ibn Ahmad ibn Sulaymon al-Buxoriy (924 yilda vafot qilgan) hamda
yuqorida nomi zikr etilgan Abu Bakr Muxammad ibn Ja'far al-Narshaxiy (959
yilda vafot etgan), Samarqand shazfi tarixiga oid «Kitob al-ikmal li ma'rifat ar-
rijol» kitobining muallifi Abu Said ibn Abdurahmon ibn Muxammad al-Idrisiy
(1014 yilda vafot etgan), sakkiz jildlik biografik asar «Kitob ahvoli Nishopur»ning
muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Abdulloy al-Bayyi al-hakim an-
Naysaburiy (1014 yilda vafot etgan), «Kitob almufoxarat ahli Kesh va-n-
Nasaf»ning muallifi Abulxaris Asad ibn Xamduyi al-Versiy (927 yilda vafot
etgan), va nihoyat, «Tavarixi Xorazm minxa al-kofi» nomli Xorazmning qadimiy
tarixi to‘g‘risidagi kitob muallifi Abu Ahmad ibn Muxammad ibn Sa'd ibn al-Kofiy
(957 yilda vafot etgan) shular jumlasidan.
Shu o‘rinda Tabariyning mashhur asari «Tarix ar-rasul va-l-muluk va-l-
xulafo»ning amir Abdulmalik I (954—961) va Mansur I (961—976) ning vaziri
Abu Ali Muxammad Bal'amiy tomonidan 974 yili amalga oshirilgan forscha
tarjimasini ko‘rsatish mumkin. Mazkur asar va uning tarjimasi bir necha marta
nashr etilgan. Rofiya bilimdonlaridan fors klassik jug‘rofiya maktabining
asoschisi, falakiyot va jug‘rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar muallifi (bu asarlardan
ikkitasining: «Taqvim al-buldon» hamda «Kitob al-badi' va-t-tarix»ning nomi
saqlanib qolgan) Abu Zayd Ahmad ibn Saxl al-Balxiy (850—934) ni aloxida
ta'kidlab utish mumkin. Somoniylar davridagi jug‘rofiyaga oid adabiyotlar ichida
Abu Zayd Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o‘rinni egallashi
mumkin edi 1
.
Vazir Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg‘in kutib olgani ham
ma'lum. Jayxoniy asari o‘sha davrda odat bo‘lgan an'anaga ko‘ra «G‘aroyib ad-
dunyo», «Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo‘lishi mumkin. Mas'udiyning tubandagi
so‘zlari fikrimizni tasdiqlaydi: «Al-Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u haqda
hikoya qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo va
dengizlar, xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g‘aroyib voqyea-
hodisalar to‘g‘risida asar yaratdi». Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov,

141
Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007., 118- b

15A.A.Madrimov, D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda
Movarounnahrning somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan
dastlab Astaxoriy (Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu
Is’hoq. U geograf olim bo‘lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan.
Ko‘plab ilmiy safarlar qilgan. Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”
asari o‘z davrining mashhur asarlaridan hisoblangan.
958 yili vafot etgan). “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn
Havqal (Muhammad ibn Ali ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag‘dodiy al-Mavsiliy. Bu
olim ham geograf bo‘lgan va ko‘plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan)
“Surat al- arz”, Maqdisiy ( Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-
Maqdisiy al- Bashshor Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim
bo‘lgan. 947 yili Maqdisda tug‘ilgan. Tijorat bilan shug‘ullangan va ko‘p
shaharlarga safar qilgan. 1000 yili vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli
asarlarida batafsil ma'lumot berib o‘tganlar. Movarounnahr o‘lkasi Damashqdan
so‘ng Ma'mun davriga qadar Bag‘doddagi xalifalikka bog‘liq bo‘lgan. Ma'mun
xalifa bo‘lgach, As'ad ibn Somonning farzandlarini o‘ziga yaqin kishilardan bilib,
Movarounnahrga boshliq qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar
qo‘liga o‘tgan. Lekin 875 yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo‘ysunar edilar.
875 yildan boshlab ular mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo
qildilar.
Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng
yoyilib, ko‘p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi
davlatlardan edi”, deb e'tirof etgan. Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon
somoniylar davlati amirlarini shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari
Movarounnahr va Xuroson sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi.
Ulardan kim podshohlikka o‘tirsa, “sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom
bilangina tanilar edi. Bu nom unga go‘yo belgi bo‘lib qolar edi. Odatda ular
adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo‘lganlar”.
Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday
tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko‘radigan kishi

16bo‘lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o‘g‘li Ismoil haqida ham

17shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda
bo‘ladigan, yumshoq odam edi”. Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga
katta e'tibor bergan edilar. Buning tasdig‘i o‘laroq o‘lkada ko‘plab umumiy va xos
kutubxonalar barpo etilgan edi.
Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu
Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz,
shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo‘lgan. Muhammad ibn Nasrdan
uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U
908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo‘lib,
ilm va din ahlini yaxshi ko‘rar va ularni hurmat qilar edi”. Manbalarda Ismoilning
o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda yashayotgan edim. Bir kuni
zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan edim. Shunda, Abu
Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib qoldi. Men u zotning
ilmi va dinini ulug‘lab darhol o‘rnimdan turdim”. O‘z davrida somoniy sulton
huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va sultonning o‘zi turib biron bir
masalani so‘rar edi. So‘ng hozir bo‘lgan ulamolar bunga javob berar edilar.
Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud bo‘lib, eng kattasi
Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli lug‘atlardagi nafis
kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus kutubxonasi ham
bo‘lgan. Somoniylar davrida Movarounnahr o‘lkasi hadis, fiqh, lug‘at va boshqa
islomiy ilmlar bo‘yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o‘zlarining
jiddu jahdlari, ilm yo‘lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat
ko‘rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo‘lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat
bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn
Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir
va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish
mumkin.
Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida turli
islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g‘ayriislomiy oqimlarni ham uchratish
mumkin edi. Maqdisiy o‘sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida o‘zi

18shohid bo‘lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu o‘lkada ko‘p sonli

19yahudiylar va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o‘lka turli ilmlar, jumladan, fiqh
eng ko‘p tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda asosan ahli sunna val
jamoa mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Seiston va Xirot kabi ayrim
shaharlarda xorijiylar, Naysaburda mu'taziliylar ham uchrab turardi 1
.
Shuningdek, ayrim hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz
mumkin edi. Lekin bu o‘lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan.
Shosh, Tus, Naso shaharlarida shofiiy mazhabiga e'tiqod qiluvchilar ham ko‘p edi.
Ta'kidlash joizki, o‘lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar
o‘rtasida o‘zaro bahslar yuzaga kelsa, sultonning o‘zi aralashib, ularning orasini
isloh qilishiga to‘g‘ri kelar edi”. Demak, somoniy sultonlarning o‘zlari o‘lkada
e'tiqodiy va diny bag‘rikenglikni mustahkam turgan holda o‘z nazoratlarida
saqlaganlar. Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a'zolaridan besh
yuzga yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan
ko‘chib kelganini ta'kidlab o‘tgan. Shuningdek, olim Movarounnahrda sumaniya
firqasi tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko‘pligini zikr qilgan. Somoniylar
davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy omillar ta'lim
jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi.
Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida ta'kidlashicha,
Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida mu'taziliya
ta'limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining asosiy qismi usul
va furu' mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki kunlaridanoq hanafiya
ta'limotini qabul qilgan edilar 2
.
Nasafiyning mazkur asaridagi “Movarounnahrda mu'taziliya ta'limotini
qabul qilmagan hanafiylar” degan iborasidan, bu o‘lkada hanafiya olimlari ikki
guruhga bo‘lingani ma'lum bo‘ladi: 1.Hanafiy mu'taziliylar. 2.Abu Mansur al-
Moturidiy tomonidan rivojlantirilib tizimga solingan va mu'taziliya fikrlarini rad
qilgan hanafiy moturidiylar. Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is’hoqning “Sharh jumal usul
ad-din” asarida bir rivoyat e'tiborga molikdir: Somoniylar davrida
Movarounnahrda islom diniga

201
Agadjanov S.A. Gosudarstvo Seljukidov i Srednaya Aziya. (XI-XII v.v.) M.: 1991., 48- b
2
Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987., 33- b

21yangi kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch firqaga ajralib ketganini
eshitadi. Shunda u qadariy-mu'taziliydan insonning fe'llari haqida so‘raydi.
Mu'taziliy quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni qila olaman va o‘zim
xohlagan har narsaga kuchim yetadi”.
Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib deydi: “Men bu e'tiqodni
tanlamayman. Chunki bu e'tiqod orqali Allohning xohish va qudrati chetga chiqib
qolmoqda”. Shunda qadariymu'taziliy: “Agar mening fikrimni qabul qilmasang,
ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, deb javob beradi. Shundan so‘ng
yangi musulmon o‘zi yashayotgan joydagi jamiki firqalar vakillaridan inson fe'li
haqida so‘rab chiqadi va birontasining aqidasini qabul qilmaydi. U murojaat qilgan
firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni qabul qilmasang, ahli sunna val
jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, degan fikrni aytishadi. U firqalar vakillaridan ahli
sunna val jamoa kimlar ekanini so‘raganida, ular quyidagicha javob beradilar:
“Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan tanilganlar.
Samarqandda “Dor al-juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a'zolari, Buxoroda
“As’hobi Abu Hafs” (Abu Hafs al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr ibn Yahyo
tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm ahli
hisoblanadilar”. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, somoniylar davrida faoliyat olib
borgan sultonlarning barchasi ilm-ma'rifatga xayrixoh bo‘lganlar. Ular o‘lkada
yashab ijod qilgan barcha ulamolarning ilmiy meroslariga befarq bo‘lmaganlar.
Shuningdek, o‘lkada islomiy firqa va oqimlar bilan bir qatorda boshqa din
vakillarining ham faoliyatlari kuzatilgan. Ayniqsa, o‘lkada nasroniylar va
yahudiylarning uchrab turishi ham somoniylar davrida diniy bag‘rikenglikka katta
e'tibor berilganidan dalolat beradi. Yuqoridagi ma'lumotlar hozirgi kunda ham
yurtimizda boshqa din vakillariga nisbatan hurmat-ehtirom bilan muomalada
bo‘lish, o‘zaro tinchlik ostida yashashga undashi tabiiy holdir.
Ibn Xolliqon, Istahriy, ibn Havqal va Muqaddasiy keltirgan ma'lumotlarga
qaraganda, Movarounnahrning asosiy viloyatlarida, ayniqsa Zarafshon, Farg‘ona
vodiylarida, Ilaqda, Xorazmda qishloq xujaligi rivojlangan. O‘rta Osiyo shaharlari
qadimdan Yaqin va O‘rta Sharq, Volga buyi va Xitoy bilan karvoi yo‘llari orqali

22bog‘lanib kelganlar. Bu haqda ibn Xurdodbeh, ibn Fadlan, Gardiziy asarlarida,
shuningdek Xorazm va Volga buyida olib borilgan arxeologik qazilmalardan
topilgan faktik materiallar mavjud. X—XII asrlarda Movarounnahrda tarix va
geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e'tibor kuchayadi. Chunki bu davrda
mahalliy aholining ma'naviy hayotida o‘z ona tili va unda yozilgan tarixiy va
adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib bormoqsa edi. Ayni shu davrda
Gardiziyning «Zaynulaxbor» («Xabarlar ko‘rki»), Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy
asari, Majiduddin Adnoniyning «Tarixiy mulki Turkiston», Muhammad
Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi.

231.2 Somoniylar davlati davlatni boshqarish va harbiy sohadagi
islohatlari
Movarounnahr va Xurosonda arab bosqinchilariga qarshi tinmay davom
etgan xalq harakatlari xalifalikning qudratiga katta ta'sir ko‘rsatdi. Uning siyosiy,
ma'naviy va iqtisodiy poydevorini ma'lum darajada zaiflashtirdi. O‘z navbatida
mahalliy feodal zodagonlarning xalifalikni idora etishda keng ishtirok etishi uchun
zamin tug‘ildi. Ma'lumki, xalifalar bu qo‘zg‘olonlarni bostirish davomida bir necha
bor mahalliy zodagonlardan yordam so‘raganlar. Ko‘rsatilgan yordam evaziga
ularni ma'lum viloyat va o‘lkalarning noiblari qilib tayinlaganlar. Tez orada
mahalliy zodagonlar faqatgina Movarounnahr va Xurosonda emas, balki xalifalik
markazida ham yuqori lavozimlarni egallashga muvaffaq bo‘ldilar 1
.
Davlatni idora etishda yuqori pog‘onaga erishgan mahalliy zodagonlar
sulolasidan biri barmakiylar bo‘lgan. Xalifa Xorun ar-Rashid (786—809 yillar)
barmakiylar qudratini oshib borayotganidan qo‘rqib, bu sulolaning hammasini
o‘ldirib yuborgan. Dorun ar-Rashid o‘limidan keyin taxt uchun bo‘lgan kurashda
yana bir mahalliy zodagonlar sulolasi tarix sahifasiga kirib keldi. Bu Tohiriylar
sulolasidir. Sulola asoschisi Tohir ibn Husayn Xurosonning eng yirik yer
egalaridan bo‘lib u Xorun ar-Rashidning ug‘li Ma'munni taxtga o‘tirishiga yordam
bergan. Ma'mun (813— 833 y.) xalifa bo‘lib olgach, Toxir ibn Xusayn tez orada
xalifalikning eng nufuzli kishilaridan biriga aylandi. U bir necha vaqt xalifa
qo‘shinining bosh sarkardasi lavozimida ishladi.
821 yili esa xalifa uni Xuroson noibi qilib tayinladi. Tohir Xuroson
noibligini poytaxti qilib Nishopur shahrini tanladi. Xurosonga qaytgach u o‘ziga
qarashli noiblikni mustaqil davlatga aylantirish rejalarini tuza boshladi. Bir yil
o‘tmasdanoq Tohir ibn Husayn xalifa ismini juma namozidagi xutbada qayd
qilishni man qildi. Bu xalifaga nisbatan ochiq isyon edi. Lekin uning rejalari
amalga oshmadi. U to‘satdan vafot etdi. Taxmin qilinishicha, uning o‘limida
xalifaning odamlarini qo‘li

241
Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 143- b

25bo‘lgan. Xalifa Ma'mun Tohir ibn Husayn Xuroson noibi qilib uning o’g‘li Talxni
tayinlaydi (822—828 yillar). Tohirning ikkinchi ug‘li Abdullo noiblik qilgan
yillarida (830—844 yillar) Xuroson xalifaga vassal Xisoblansa-da, aslida mustaqil
davlatga aylandi. Xalifa Mutasim (833—842 yillar), bir necha bor Abdulloni
bo‘ysundirishga harakat qildi. Ammo bunda u muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Tohiriylar kuchli hokimiyat tuzishga, qishloq xo‘jaligini tashkil etishga
astoydil harakat qildilar. Yangi sug‘orish inshootlarini barpo etdilar. Mahalliy
amaldorlarni o‘z lavozimlarini suiste'mol qilmasliklarini nazorat kildilar. Albatta
bunda ular dehqonlar manfaatini emas, balki aholidan olinadigan soliqni xazinaga
izchil kelib tushishini nazarda tutganlar. Ular na devdondan olinadigan soliq
miqdorini, na ular o‘taydigan majburiyatlarni kamaytirmaganlar. Soliqlar miqdori
juda katta bo‘lgan. Manbalarda qayd qilinishicha, 844 yil aholidan 48 million
dirham soliq yig‘ilgan. Soliqlarning ko‘pchiligi dehqonlarni qo‘zg‘olon
ko‘tarishiga olib kelgan. Tohiriylar bu qo‘zg‘olonlarni shavqatsiz bostirib
turganlar.
Tohiriylar islom dinini xalq orasida keng yoyish siyosatini davom ettirib,
islom ruhoniylarini o‘z rejalarini amalga oshirishda tayanch deb bilganlar. Talx ibn
Tohir noibligi (842—864) davrida zardushtiylik dini saqlanib kelgan Ustrushonada
ham islom dini qabul qildirilgan. Davlatni idora etishda tohiriylar malakali, bilimli
amaldorlarga muhtoj edilar. Shuning uchun ular bilimdon odamlarga homiylik
qilganlar. Ma'lum toifadagi odamlarga bilim olish uchun keng sharoitlar tug‘dirib
berganlar. Manbalarda qayd qilinishicha Tohiriylar juda bilimdon bo‘lganlar.
Xususan, Tohir ibn Husayn va Abdullo ancha tanilgan shoir bo‘lganlar. Abdullo
vafotidan keyin Toxiriylar davlati asta-sekin inqirozga yuz tutdi va ko‘p vaqt
o‘tmay ularning hokimiyati butunlay tugatildi.
Tohiriylar sulolasining so‘nggi vakili Muhammad ibn Tohir (862— 873
yillar) Yoqub ibn Lays bilan bo‘lgan jangda mag‘lub bo‘ldi. IX asrning ikkinchi
yarmida Markaziy Osiyo va Eron chegarasida xalq harakatlari kuchayib ketdi. Bu
xalq harakatlaridan hunarmand misgar aka-uka Yokub va Amr ibn Layslar
(safforiylar) o‘z niyatlarini amalga oshirishda foydalandilar. Avval ular qarokchilik

26qildilar va so‘ngra Seyistondagi roziylar — «e'tiqod uchun kurashuvchilar»

27qo‘shiniga qo‘shildilar. Lashkarboshilik qobiliyatiga ega bo‘lgan Yoqub tez orada
bu qo‘shinning boshlig‘i bo‘lib oldi va 861 yilda Seyistonning poytaxti Zaranj
shahrini Tohiriylardan tortib oldi. Yoqub 10 yil davomida Tohiriylarga qarashli
yerlarning hammasini bosib oldi. 873 yilda Yoqub Muhammad ibn Tohir
qo‘shinini tor-mor qildi va Tohiriylar poytaxti Nishopurni egalladi. Xalifa Xuroson
noibligini Yoqubga topshirishga majbur bo‘ldi 1
.
876 yili Yoqub katta qo‘shin bilan Bag‘dod tomon yo‘l oldi. Bag‘doddan
100 km uzoqlikda xalifa va Yoqub qo‘shinlari tuqnashdilar. Bu jangda Yoqub
qo‘shini mag‘lubiyatga uchradi va u orqaga qaytdi. 879 yili Yoqub ibn Lays vafot
etdi. Taxtga Yoqubning ukasi Amr ibn Laysni o‘tkazishdi (879—900 yillar). Amr
ibn Lays xalifaga o‘z vassalligini bildirdi. Bunga javoban xalifa Amr ibn Laysni
Xuroson va Eronning noibi ekanligini qayd qiluvchi yorliq yubordi. Safforiylar
xukmdorligi davrida xalqning ahvoli sezilarli darajada yaxshilanmadi. Vaholanki,
ular xalq harakati natijasida hokimiyat tepasiga kelgandi. Safforiylar asosan mayda
va o‘rta hol yer egalariga suyangan holda davlatni idora qildilar. Ular xalqdan
olinadigan soliq mikdorini o‘zgartirmadilar. Safforiylar katta e'tiborni qo‘shin
tuzishga qaratdilar. Qo‘shinda mustahkam intizom o‘rnatdilar 2
.
Navro‘z kunlarida qo‘shinlar maxsus ko‘rikdan o‘tkazilgan. Amirdan tortib
oddiy lashkargacha ko‘rik paytida o‘z otlarini va qurol-yaroqlarini nazoratchiga
ko‘rsatgan. Lashkarlar har uch oyda maosh olganlar. Qo‘shinning asosini
ko‘ngillilar tashkil etgan. Bu qo‘shin turi asosan qochoq va yersiz dehqonlardan
iborat bo‘lgan. Ko‘ngillilardan taщqari Safforiylar qo‘shini yer egalarining
o‘g‘illilaridan va qullardan iborat bo‘lgan. IX asrning ikkinchi yarmida
Movarounnahrda somoniylar sulolasi paydo bo‘lgan. Somoniylar sulolasiga asos
solgan Somon yirik yer egasi bo‘lgan. Manbalarning birida u Balx yaqinidan,
ikkinchisida esa Samarqand atrofidan yoki Termizdan bo‘lganligi qayd etilgan.
Somon Ma'mun Xuroson noibligi paytida unga xizmatga o‘tgan va tez orada
uning e'tiborini qozongan, Ma'mun ta'siri ostida xalq zardushtiylik dinidan voz
1
Axmedov B. Tarixdan saboqlar. T. «O’qituvchi», 1994., 71- b
2
Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.: Akademiya, 2006., 96- b

28kechib, islom diniga kirgan. Xuddi shu vaqtda Somoniyning o‘g‘li Asad ham xalifa
Ma'mun e'tiborriga tushgan. Asadning to‘rtta o‘g‘li bo‘lgan va ular Ma'mun
saroyida xizmat qilishgan. Ma'munning buyrug‘iga binoan Xuroson noibi
Asadning o‘g‘illarini 820 yilda Movarounnahr o‘lkalariga noib qilib tayinlaydi.
Xususan, Asadning katta o‘g‘li Nuhni Samarqand, Ahmadni Farg‘ona, Yahyoni
Shosh va Ustrushonani, Ilyosni Xirot noibi qilib tayinlaydi.
Tohir ibn Husayn Asadning o‘g‘illarini yaxshi bilgan va ularga kerakli
vaqtda yordam qo‘lini cho‘zgan. Bu davrda Movarounnahrning Samarqand,
Farg‘ona, Toshkent va Usrushona viloyatlarida noiblik qilayotgan somoniylar
xonadonining siyosiy hayotida ham asta-sekin o‘zgarishlar yuz beradi.
Movarounnahrga avval Nuh, so‘ngra Ahmad boshchilik qiladi. Hatto o‘z
nomlaridan misdan chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning
o‘g‘li Nasr Samar-qandni markazga aylantiradi. Buxoro vohasi, Naxshab
(Qashqadaryo), Chag‘onrud (Surxondaryo) vodiylaridan tashqa-ri
Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib
olish choralarini ko‘radi. Tohiriylar davlatining barham topishi bilan vaziyat
tubdan o‘zgarib, istiqlol uchun qulay sharoit paydo bo‘ladi. Chunki safforiylar
Movarounnahrga hukmronlik qilishning uddasidan chiqa olmaydilar.
O‘z holiga tashlab qo‘yilgan Buxoro ahli hatto safforiylarga tobe bo‘lishni
xoxdamaydi. Shahar zodagonlari somoniylarga murojaat qilib, Samarqandga —
Nasr ibn Ahmad huzuriga elchilar yuboradilar. Undan Buxoroni o‘z qo‘li ostiga
olishni va somoniylar xonadonidan bir kishini Buxoroga hokim kilib yuborishni
so‘raydilar. Nasr bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilib, ukasi Ismoilni (874)
Buxoroga noib kilib yuboradi. Shunday qilib, IX asrning oxirgi choragida
Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarrufiga o‘tib, u o‘z
mustaqilligini tiklab oladi. Xuddi shu vaqgdan boshlab Nasr ibn Ahmad o‘zini
butun Movarounnahrning boshlig‘i deb hisoblay boshlaydi 1
. Garchi ukalari Shosh
viloyatining noibi Yoqub va Farg‘ona hokimi Asadlar o‘z nomlari bilan chaqa pul
zarb etib, o‘zboshimchalik qilsalar ham, ammo u somo-niylar hukmronligi tarixida

291
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001., 47-b

30birinchi bo‘lib kumush dirham zarb etadi.
Kumush tangalar chiqarish davlat mustaqilligining ramzi hisoblanib, to shu
vaqtgacha xalifalik viloyatlarida faqat tohiriylargina bunday dirhamni zarb etish
huquqiga ega edilar. Shunday bo‘lsada, Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat
qilishni istamaydi. O‘ziga berilgan viloyatni mumkin qadar iqtisodiy jihatdan
mustaqil idora qilishga intiladi. Samarqandga Nasrning xazinasiga yuboriladigan har
yilgi soliqlarni turli bahonalar bilan to‘xtatib qo‘yadi. Aka-uka o‘rtasida adovat
paydo bo‘ladi. U 888 yiddagi jangga olib keladi.
Jangda Nasr qo‘shinlari tor-mor keltiriladi. Shu yildan boshlab Ismoil butun
Movarounnahrni birlashtirib, uning yagona hukmroni bo‘lib oladi. Ismoil Somoniy
o‘rta asrlarning qobiliyatli, serg‘ayrat va nihoyatda zukko davlat arbobi edi. U
Movarounnahrni birlashtirgach, markazlashgan mustahkam davlatni tuzishga
intiladi. U o‘z vatanida barkaror tinchlikni ta'minlab, uni mustahkamlashda
hukmronlik qobiliyatinint hamma nozik xususiyatlarini ishga sоladi. Avvalo
kattaqo‘shin to‘plab, ko‘chmanchilar dashtiga askar tortadi. 893 yilda Taroz
shahrini fath etib, dashtliqlarga kaqshatqich zarba beradi. Bu somoniylar davrida
ko‘chmanchilarga qarshi qilingan oxirgi katta yurish bo‘ldi.
Natijada dashtlik qabilalarning Movarounnahr viloyatlariga bo‘lgan uzluksiz
bosqinlari barham topib, o‘troq aholi endilikda vohalar atrofi bo‘ylab yuzlab
kilometrga cho‘zilgan mudofaa devorlari-yu, son-sanoqsiz qal'alarni bino qilish va
ularni muttasil ta'mirlab turishdek og‘ir va mashaqqatli mehnatdan, tashvishdan
forig‘ bo‘ladi. Xuddi shu davrdan boshlab, 300 km dan oshiqroq masofada Buxoro
vohasining girdini o‘rab turgan qadimiy mudofaa inshooti «Kampirak» devorining
har yilgi odatiy hashari ham to‘xtatilib, u qarovsiz qoldirilgan. Narshaxiyning
yozishicha, Amir Ismoil o‘zining kuchli qo‘shinlarini nazarda tutib, «Toki men
tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men bo‘laman», deb aytgan ekan.
Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda Somoniylar
davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy viloyatlardan muttasil
undirilib olinadigan katta boyliklardan mahrum bo‘lgan Arab xalifaligini, bir
tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan, cho‘chitar ham edi. Shu boisdan

31xalifalik safforiylar bilan so-moniylarni to‘qnashtirishga va bu yosh ikki
davlatning har ikkisini zaiflashtirib, boy viloyatlarda ma'lum darajada o‘z ta'sirini
qayta tiklashga harakat qiladi. 900 yilda ular . o‘rtasida boshlanib ketgan urush
Ismoilning g‘alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi.
Noilojlikdan xalifa Ismoilning bunday ulkan davlatini tan olishga, unga
hukmdorlik yorlig‘ini yuborishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, IX asr oxirlarida
Movarounnahr Arab xalifaligi istibdodidan abadiy xalos bo‘ladi.
Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni o‘z qo‘li ostida kuchli bir davlat
qilib birlashtiradi, Xurosonda tashkil topgan Safforiylar davlatiga barham beradi va
uni o‘z davlatiga qo‘shib oladi. Natijada poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan
zamonasining eng yirik mustaqil o‘rta asrlar davlati tashkil topadi. Bu davlatni
somoniylar xonadonidan bo‘lgan hukmdorlar — amirlar X asr oxirlarigacha idora
qiladilar. Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar va
viloyatlar X asrning biriichi choragida undan ajra lib chiqdi. Bu bo‘linish to 935
yillargacha davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905—1004), Misr
bilan Suriya ixshidiylar (935—969) qul ostiga, G‘arbiy Eron buvayxiylarga,
Tabariston bilan Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga,
Movarounnahr bilan Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi.
Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek, xalifaga Bag‘dod bilan Vaviloniyaning
bir qismigina qoldi, xulos. To‘g‘ri, maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham
xalifa hokimiyatini tan olar, uning nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning
nomini o‘z nomlari bilan bir qatorda zarb etar, vaqtvaqti bilan xalifaga hadyalar
yuborib turar edilar. Ammo ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa
nomigagina davlat boshlig‘i bo‘lib, hyech kanday real hokimiyatga ega emas edi.
«Hozirgi vaqtda,— afsuslanib yozgan edi al-Mas'udiy,— islomning kuch-qudrati
inqirozga yuz tutmoqda. [Bardoddan] ziyoratchilariing oyoqlari o‘z ilib qoldi,
g‘azo urushlari esa sunib bormoqda. Shu paytgacha islomga g‘alaba yor edi, hozir
esa u bir qadar bukib qo‘yilgan, asoslari nuragan; bu hodisa 943 yilda musulmonlar
hammasi, xudo ishlarimizni o‘zi o‘ntlasin; xalifa al-Muttaqqiy (940— 944) davrida
sodir bo‘ldi».

32Xalifalik vayronalarida vujudga kelgan davlatlarning eng kattasi Somoniylar
davlati edi. U Movarounnahr va Xurosondan Ray va Kazvingacha bo‘lgan yerlarii
o‘z ichiga olgan. Chunonchi, Ismoil ibn Ahmad (892—907) davrida mazkur
sulolaning ko‘zga ko‘ringan namoyaidalari; Somoniylar markaziy davlat apparatiki
mustahkamlashdan manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha
badavlat dehqon tabaqalarining qo‘llab -quvvatlashlari bilan xorijiylarning
yetakchilaridan Amir Husaynni ardarib tashlashga, Buxoroning Barnod va
Romiton tumanlarida boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda
teskarichi boyonlarni davlat ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar 1
.
893 yili qadimiy Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ardarib tashladilar
hamda iqtisodii va siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bulgan bu nohiyani o‘z
tasarruflariga olishga muaffaq bo‘ldilar. Turk- korluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi
yerlarga kelib turgan bosqinini to‘xtatib; Tarozni bosib oldilar (893) hamda u
yerdagi aholini musulmon diniga kirgizdilar. Mas'udiyning ta'kidlashicha,
o‘shanda 15 mingga yakin kishi asir qilib olingan. Qorluqlarning yo‘lboshchisi
ahlu oilasi bilan asir tushgan. O‘sha jangdan sung Ismoil Somoniyning lashkari shu
qadar katta boylikni qo‘lga kiritdiki, har bir suvoriyga 10 ming dirxamga barobar
o‘lja tekkan. Tarixchi Narshaxiyning shohidlik berishicha, Ismoil o‘shanda
Tarozdagi butxonani masjidga aylantirgan.
Ismoil Somoniyning eng katta harbiy muvaffaqiyati Xurosonda safforiylar
sulolasini ardarib, Balx ostonasida Amr ibn Lays (879— 901) ustidan qozongan
g‘alabasi bo‘ldi 2
. Bu voqyea, ibn Xolliqonning ta'kidlashicha, hijriy 286 yilning 17
shavvalida (milodiy 899 yilning 26 oktyabrida) sodir bo‘lgan. V. V. Birtold, ibn
Xolliqon bergan ma'lumotlarga asoslanib, Amr ibn Lays bilan amir Ismoilni bir-
biriga qarshi xalifa al-Mu'tadil (892—902) gij-gijlatib qo‘ygan edi, deb yozadi.
Uning bundan ko‘zlagan maqsadi, ularning o‘rtasidaga ziddiatdan foydalanib,
o‘zining «darz» ketgan mavqyeini mustahkamlab olish edi. «Keyingi yillarda (893
yildan keyin) deb yozgan edi ibn Xolliqon,- Amr Eronda o‘zining mustahkam
1
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 102- b
2
Buryakov Yu.F., Gritsina A. Maverannaxr na Velikom shelkovom puti. Samarkand-Bishkek, 2006., 17- b

33hokimiyatini o‘rnatdi. O‘z navbatida xalifa ham (Amrning) barcha xohish-
istaklarini bajarishi lozim edi. (Xalifa)ning tala b bilan 898 yili barcha Xuroson
ziyoratchilarini o‘z saroyiga to‘plab, Ismoilning taxtdan tushirilganligini, Amr esa
Movarounnahr noibi etib tayinlanganligini e'lon qildi. Ketma-ket Nishopurga, Amr
huzuriga, turli tuhfalar hamda Movarounnahrga noib etib ta yinlanganligi
tug‘risidagi guvohnoma (bilan elchilar yuborildi. Ammo Amr musulmonlar
hukmdori yuborgan in'omlarni ensasi qotibroq qabul qildi.
Elchi Amr oldiga o‘zi olib kelgan chopon va kiyimlarni yoyib qo‘ydi. Amr
xalifata hurmat yuzasidai choponlarni birma-bir kiyib ko‘rdi. Nixoyat, elchi Amrga
Movarounnahr noibligi tug‘risidagi guvohnomani o‘z atdi. Amr: «Buni nima
qilaman, Ismoil qo‘lidan Movarounnahrni 100 ming yalangoch shamshirsiz olib
bulmaydiku»,— dedi. Elchi esa: «Buni o‘zing bilasan, axir o‘ zing xohishirodang
shunday edi-ku»,— dedi. Amr guvohnomani khliga olib o‘pib, boshiga qo‘ydi,
sung olib oldiga quydi» ... Shunday qilyb, Seiston (u yerda safforiylar hukmron
edilar), Go‘zganon (farig‘uniylar hukmron edilar), G‘azna (dastlab mahalliy
hukmdor Alptegin qo‘l ostida edi), Xorazm, Isfijob, Chagoniyon va Xuttalondan
(ularning hukxmdorlari tobe edilar) tashqari, ulkan hudud (Movarounnahr,
Xuroson) somoniylar tomonidan buysundirilgandi. Ular bu yerda 100 yilcha
hukmronlik qildilar.

342.1 Somoniylar davlatining markazlashtirish siyosati va hukumdor
devonxonasining yuritilishi
Somoiiylar o‘z davlatida juda yaxshi yulga quyilgan hukmronlik tizimini
urnatdilar. Davlat boshida juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan amir turar edi.
Somoniylar davlatining ma'muriy tuilishi quyidagicha bulgan: dastavval boshqaruv
organi dargox (oliy xukmdor saroyi) va devon (davlat idorasi)ga bo‘lingan.
Mamlakatning ichki siyosatida amirning shaxsiy gvardiyasi katta rol o‘ynagan. Bu
gvardiya turk g‘ulomlaridan saralanib olinar, uning boshliqlari katta-katta davlat
mansablarini egallar edilar 1
.
Turk g‘ulomlari bunday sharafga o‘z oq yillar sadoqat bilan xizmat qilishlari
evaziga muyassar bo‘lar edilar. Turk g‘ulomining xizmat pog‘onasidan ko‘tarilish
jarayoii muarrix va davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur
«Siyosatnoma» asarida bayon etilgan. «Somoniylar davridayoq, deb yozadi u
shunday qoida mavjud edi. G‘ulomlar mansab darajasi pog‘onama-pog‘ona, qilgan
xizmatiga yarasha ko‘tarilib borgan. Chunonchi, g‘ulomni sotib olgach, u bir yil
piyoda askar bo‘lib xizmat qilar va zandoniy matosidan tiqilgan qabo (kamzulga
o‘xshash ustki kiyim) kiyib saroy ahli qatorida yurar edi. Bular bir yilgacha xoh
oshkora, xoh yashirincha otga mina olmas edila 2
r. Sezib-bilib qolsalar u jazoga
tortilardi. Bir yildan so‘ng visoqboshi (3 rulomga bosh bulgan kichik komandir)
hojib (gvardiyachi rulomlarning oliy mansabi) bilan uning xususida gaplashar,
hojib unga yugani bilan turk otini, shuningdek oddiy kamar berishii buyurar edi.
G‘ulom yana bir yil ot ustida xizmat qilgach, unga qorajur (uzun shamshir)
berar edilar. Xizmatining beshinchi yilida unga eng yaxshi egar, yuldo‘z -yuldo‘z
qilib bezatilgan yugan, doroy matosidan tiqilgan qabo, cho‘qmor berar edilar:
chuqmorni g‘ulom kamarining halqasiga ilib olar edi.
Xizmatning oltinchi yilida u anvoyi kiyim-boshlar olar, yettinchi yili 16
kishi siradigan chodir hamda o‘z otryadiga 3 g‘ulomni olar edi va uni
visoqboshi deb
1
Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.: Akademiya, 2006., 111- b

352
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001., 89-b

36atardilar. U kumush bilan bezatilgan qora kigizdan tiqilgan qalpoq, ganja qabosini
kiyar edi. Uning mansabi, obro‘si, birkitilgan g‘ulomlari soni yil sayin oshib borar
va u nixoyat dastlab xaylboshi (gvardiyachi rulomlarning hojibdan keyingi,
ikkinchi mansabi), sungra hojib mansabiga sazovor bo‘lar edi. U qanchalik obro‘-
e'tibor qozonmasin, qanchalik xizmat qilmasin, baribir 37 yil muddatdan keyingina
uni viloyatlarga amir qilib tayinlar hamda unga yer-suv in'om etar edilar».
Saroydagi eng ulur mansabdor hojibi bo‘z urg (ulur hojib) bo‘lib, unga saroy
ahliga ko‘z-quloq bo‘lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Alohida xizmat kursatgan
hojibi bo‘z urglar ayrim tumanlarga hokim qilib tayinlanar edilar. Hojibi
bo‘zurgdan keyin sohib haras (saroy soqchilari boshlig‘i) turgan. Bu mansab
ummaviylar va abbosiylar davrida ham mavjud edi. U oliy hukmdorning
farmonlarini ijro etuvchi shaxs bo‘lgan. Bu haqda Nizomulmulk bunday deb
yozadi: «Amiri haras mansabi hamma vaqt muhim mansablardan biri bo‘lgan.
Albatta, ulur hojib mansabi bundan mustasno. Amiri haras oliy hukmdorning
farmonlarini ijro etuvchi bo‘lganligi sababli, odamlar undan hukmrondan ko‘ra
ham ko’proq qo‘rqar edilar». So‘ngra Nizomulmulk xalifa al-Ma'mun tili bilan
bunday deydi: «Mening ikki amir harasim bor. Ularning har ikkisi erta tongdan to
qopong‘y tushganga qadar odam boshini tanasidan judo qilish bilan band,
[jinoyatchilarning] oyoq-qo‘llarini chopib tashlaydilar, cho‘qmor bilan urib
zindonga tashlaydilar» 1
.
Dargohning xo‘jalik ishlari bilan vakil shug‘ullangan. «Hamma vaqt bu ish
tepasida, deb ta'kidlaydi Nizomulmulk mashhur va ishonchli odam turgan. Shoh
oshxonasidan tortib, to may omborlari va podshoh otxonasidan doimo ogoh bo‘lib,
hukmdorniig saroyi, bola-chaqasi, shuningdek saroyga ta'lluqli kishilardan ko‘z-
quloq, bo‘lib turuvchi shaxs; har oyda, balki deyarli har kuni, oliy hukmdorning
kengashlarida ishtirok etgan, u bilan muloqotda bo‘lgan va zarur paytda saroyga
zudlik bilan yetib kelib, oliy maqomga zz fikrlarini izhor etgan hamda mamlakatda
ro‘y berayotgan voqyealardan uni xabardor qilgan» 2
. Keyingi o‘rinda xojayi
bo‘zurg (ulug‘ xoja) mansabidagi shaxs turgan. Xojayi bo‘z urg saroy
byurokratik

371
Sagdullaev A. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarida. T.: Universitet, 1996., 115- b
2
Abu Bakr ibn Jafar Narshaxiy. Buxoro tarixi. T. “Kamalak” 1995., 37- b

38apparatining boshida turgan. Bulardan tashqari, dargohda )har xil xizmatkorlar,
masalan, eshik og’a, dasturxonchi kabi kichik mansabdorlar ham bulgan.
Byurokratik apparat Buxoro registoni atrofida joylashgan o‘nta devon tomonidan
boshqarib turilgan.
Narshaxiyning ta'kidlashicha, ular quyidagilar: devoni vazir (ulur vazir
devoni), devoni mustavfiy (moliya ishlari devoni), keyingi vaqtlarda devoni rasoil
yoki devoni insho deb atalgan devoni amir al-mulk (davlat tayanchi devoni),
devoni sohib shurat (amir gvardiyasi boshlig‘i devoni), devoni sohib barid (aloha
xizmati devoni), devoni mushrif (amir nazoratchisi devoni), devoni addiyya
(amirning shaxsiy mulklarini idora qiluvchi devon), devoni muxtasib (ko‘cha va
jamoa joylaridagi tartibotni tekshirib turuvchi devon), devoni vaqf, devoni qo‘z zot
(qozilar devoni). Shunga muvofiq mustavofiy, xojayi omid, sohib shurat, mushrif,
muxtasib, qozi al-qo‘z zot va boshqa mansablar bo‘lgan.
Joylarda hokimiyat sipoqsolar (katta mulklarda) va hokimlar (mayda
ma'muriy idoralarda) qo‘lida bo‘lgan. Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi,
avvalambor, markazlashgan mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bog‘liq edi.
Buni yaxshigina anglagan somoniylar o‘z ta sarrufidagi ulkan mamlakatni
boshqarishda dastavval ixcham davlat ma'muriyatini tashkil etadilar. U podsho
dargohi va devonlar — markaziy hokimiyatdan iborat edi. Dargohda amir harami
va qarorgohi hamda saroy a'yonlariyu navkar va xizmatkorlarining turarjoylari
bo‘lar edi. Narshaxiyning ma'lumoti bo‘yicha, Somoniylar davlati asosan devoni
vazir, mustavfiy, amidal-mulk, sohibi shurat, sohibi muayyid, mushrif,
mumallikayi xos, muhtasib, avqof va qazo nomlari bilan yuritiladigan 10 ta
devonlar boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv
mahkamasi hisoblanar va davlatning ma'muriy, siyosiy va xo‘jalik tartiboti uning
bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi.
Mustavfiy devoni xazina (moliya) kirim-chiqimlar; amidal-mulk — davlat
hujjatlari va elchilik aloqalari; sohibi shurat — soqchiboshi, ya'ni harbiy, xususan,
amirning muntazam turkiy saroy nav-karlari, uning ta'minoti; sohibi muayyid —
maktubot va axborot, ya'ni pochta; mushrif — saroy ishboshqaruvchisi; mumallikayi

39xos — davlat mulklari; muhtasib — bozorlardagi toshu tarozular, narx-navo hamda
fuqarolarning mafkurasi; qazo — adliya; avqof - masjid va madrasalarning vaqf
xo‘jaliklari bilan shug‘ullanar edi. Nasr ibn Ahmad (914-943) davrida Buxoroning
Registon maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, davlat
mahkamasi mana shu maxsus binoda joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari faqat
saroy ahli, ruhoniy va zodagon dehqonlardan bo‘libgina qolmasdan, shu bilan
birga ular muayyan bilimlarga ega bo‘lishi shart edi.
Odatda, ular arab, fors tillarini puxta egallab olgan, Qur'onni va shariatning
asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan bir muncha xabardor bo‘lgan
savodli aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu o‘rta asrlarning o‘ziga xos
amaldorlik madaniyati edi. Qadimiy an'analarga asoslangan bu madaniyat
somoniylar davrida ancha-muncha boyitilgan edi. Markaziy mahkama
viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo‘lgan. Viloyatlarda,
maktubot va axborot (pochta) devonidan tashqari, barcha devonlarning vakillari
bo‘lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan, mahalliy hokimga, ikkinchi tomondan
esa markaziy mahkamaning tegishli devonlariga bo‘ysunar edilar. Viloyat
hokimlari ba'zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli
amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin
etilardi.
Bulardan tashqari, har bir shaharda rais shahar boshlig‘i hamda muhtasib
nazoratchisi bo‘lardi. Ularni hokimning bevosita o‘zi mahalliy aslzodalar yoki
ko‘pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi.
Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromad-buromadi
(byudjeti) ning deyarli yarmi sarf etilardi. Shu bilan birga IX-X asrlarda yirik
mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-katta
mulklar in'om qilina boshlaydi. Bunday mulklar «iqto», unga ega bo‘lgan
mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat,
voha, rustoq (tuman) yoki shaharlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy
tabaqa zodagonlar; sulola a'zolari amir-zodalar va yirik mansabdorlarga in'om
etilgan.

40Iqto mulklari avvalda bir umrga emas, balki ma'lum muddatga berilib,
nasldan-naslga o‘tkazilmagan. Iqtodorlar hadyaga berilgan mulklarga hali to‘la

41egalik qila olmaganlar. Ular iqto yerlaridai tushadigan daromad yoki uning ma'lum
qisminigina yig‘ib olish huquqiga ega bo‘lganlar xolos. Butun bir viloyat iqto qilib
berilgan noib-vazirga ba'zan o‘z nomi bilan chaqa-pul zarb etish huquqi ham
berilar edi. Bu, shubhasiz, o‘z navbatida markaziy hokimiyatni kuchsizlantirib,
mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlarining kuchayishiga olib kelar edi.
Movarounnahr mustaqillikka erishib, Somoniylar davlatining qaror topishi
va uning ravnaqida islom dini ruhoniylarining hissasi katta bo‘ldi. Shu boisdan
ularning obro‘si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli
markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda qo‘plab ibodatxonalar, shu jumladan,
jome' maejidi, xonaqoh (g‘aribxona) va namozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon
ibodatlari o‘qiladigan sajdagoh)lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon
Sharqidagi ilk madrasalardan biri Buxoro shahrida qad qo‘gardi. Buxoroning
qadimiy madrasasi shaharning Darvozai Mansur mahallasida xon hammomining
yonida joylashgan edi 1
. Mamlakat ma'naviy hayotining asosi hisoblangan islom
mafkurasiga bu davrda «ustod» deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik
qilardi. Keyinchalik bu nom tark etilib, din peshvolari va islom ulamolarining
rahnamosi
«shayxulislom» nomi bilan yanada ulug‘lanadi. Ustoddan keyin «xatib»lar turardi.
Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat beradilar.
Masjid, madrasa, xonaqohlar qurish uchun maxsus joylar va ularning sarf-
xarajati uchun katta-katta mulklar ajratilib beriladi. Natijada diniy muassasalar
tasarrufidagi yerlar kengayib, yangi turdagi diniy-vaqf xo‘jaligi tarkib topadi.
Masalan, Narshaxiyning yozishicha, Afshona qishlog‘ining ekin yerlari atrofidagi
yaylovli biyobonlar Ismoil Somoniy tomonidan Buxoro madrasasining talabalariga
vaqf qilib beriladi. Shuningdek, amir Registon maydoniga tutashgan va Dashtak
deb shuhrat topgan keng qamishzor yerlarni Hasan ibn Muhammad Tolut ismli
mulqdor arab lashkarboshidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxoro shahrining
jome' masjidi vaqfiga qo‘shib beradi.
Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Lekin nima sababdan va qanday

421
Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 147- b

43yo‘l bilan masjid va madrasalar tasarrufida katta-katta yer va mulklar to‘planishi
hamda vaqf xo‘jaligining tarkib topishi to‘g‘risida umumiy tushunchaga ega
bo‘dish uchun keltirilgan misollarning o‘zi ham kifoya qiladi. Somoniylar tashqi
va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza qilish masalasiga katta
z'tibor beradilar. Xususan, Ismoil Somoniy yaxshi qurollangan harbiy qo‘shinlar va
maxsus muntazam saroy yeoqchi navkarlar sho‘ratini tuzadi.
Muntazam soqchilar oliy dargoh va shaxsan amirni hamda uning haramini
qo‘riqlash uchun turk g‘ulomlaridan tuzilgan edi. Turkiston va Movarounnahr
harbiy xizmatchi, mohir chavandoz turk o‘smirlarini qadimdan doimiy ravishda
voyaga yetkazib kelgan bo‘lsa ham, ammo faqat somoniylargina turk yigitlarini
birinchilar qatorida saroyning shaxsiy sho‘rati safiga tortgan edilar. Saroy
sho‘ratiga qabul qilingan o‘spirin turk g‘ulomining harbiy xizmati ma'lum
muddatda va qat'iy belgilangan tartibda o‘tar edi. Xizmatning birinchi yili bo‘zdan
kiyim kiygan piyoda, ikkinchi yili yuganlangan otliq askar xizmatini bajarar edi.
Uchinchi yili beliga qora cho‘rin kamar bog‘lanib, beshinchi yilga borganda u
yaxshi kiyim-kechak va yulduzli yuganni olishga muyassar bo‘ladi. Agarda xizmat
davrida g‘ulom nojo‘ya harakatlar qilmagan bo‘lsa, yettinchi yili unga
«visoqboshi», ya'ni «chodir boshlig‘i» degan unvon berilar edi va o‘zi bilan
qo‘shib hisoblaganda 4 nafar askarga u boshliq bo‘lardi. Shunday unvonga
erishgan g‘ulom kumush ip bilan tiqilgan'qora rangli bosma namat qalpoq va
qimmatbaho ganjaviy etik kiyib yurardi.
G‘ulomlar orasida eng qobiliyatli va uzoq yillar xizmat qilgan ayrim navkarlar
«haylboshi», ya'ni otliq qo‘shin boshlig‘i, so‘ngra esa «hojib» degan lavozimga
ko‘tarilar edi. Hojiblarning boshlig‘i «hojib ul xujob» yoki «hojib ul buzruk» deb
yuritilgan. Bunday unvon Somoniylar davlati saroyidagi oliy unvon hisoblanar edi.
Hojiblar, ayniqsa, hojib ul xujob saroyda katta nufuzga ega edi. U saroyda turar va
dargohning ishlarini boshqarar edi. Shu bilan birga u butun turk hojiblarining
boshlig‘i hisoblanar edi. Somoniylar muntazam soqchi qo‘shinidan tashqari, ozod
mehnat ahlidan tuzilgan harbiy qo‘shinlarga ham ega edilar. Harbiy qo‘shinlar va
ularning ta'minoti bilan «ariz» boshliq «devoni ariz» deb atalgan maxsus mahkama

44shug‘ullanar edi.

45Ariz qo‘shinlarga maosh berar, uning intizomi, yarog‘-aslahasi, oziq-ovqati
va otlarining yem-xashagi bilan shug‘ullanar edi. Qo‘shinlarga xizmat haqi har 3
oyda, ya'ni yiliga 4 marta to‘lanar edi. Shunday qilib, IX—X asrlarda
Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar davlati tashkil topdi. O‘rta asrlar
zamonining bu yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy
davlat boshqaruvi an'analariga suyanib, muntazam soqchi armiya va kuchli harbiy
qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi.
O‘rta asrning bu yirik davlati o‘zining boshqaruv tizimi jihatidan, shubhasiz, O‘rta
Osiyoda o‘rta asrlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini
o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.

462.2 Somoniylar davlatining ichki nizolar va sulolaning tugatilishi
Somoniylar davrida Movarounnahr hamda Xurosonda somoniy amirlar,
ularning oila a'zolari, dehqon zodagonlari, musulmon dini arboblari, yuqori
mansabdagi turk gvardiyasi vakillari, chunonchi, Alp tegin, Sabuq tegin, Abu Ali
Simjuriy, Foiq va boshqalar, shuningdek, badavlat savdogarlar hukmron sinf
sirasiga kirgan. Ularning qo‘lida katta-katta yer-suvlar, behisob boyliklar
to‘plangan edi. Ular mehnatkash halq ommasini, chunonchi, jamoa dehqonlari
hamda shahar kambag‘allarini ayovsiz ezar edilar 1
.
Mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida dehqon zodagonlari, shariat
peshvolari, ayniqsa turk gvardiyasi boshliqlari katta rol o‘ynaganlar. Chunonchi,
Alp tegin Nuh I hukmronligi davrida (943—954) Xuroson hokimi bo‘lgan. U,
manbalarda keltirilgan ma'lumotlarga qaraganda, shu qadar katta boylikka ega
bo‘lganki, bu uning Somoniylar davlati taqdirini hal etishiga yo‘l ochib bergan.
«Uning Xuroson va Movarounnahrda deb yozadi Nizomulmulk 500 dan ortiq
qishloqni birlashtirgan mulki mavjud edi. Biron shahar yuh ediki, unda bu odamga
tegishli saroylar, bog‘-rog‘lar, karvonsaroylar, hammomlar bulmagan bo‘lsin.
Uning ko‘plab galla omborlari, ming-minglab quylari, yuz minglab ottuya va
xachirlari bo‘lgan». Nizomulmulkning mana bu so‘zi ham e'tiborga sazovor: «Alp
tegin Nishopurda ekanligida Xuroson amiri Nuh ibn Nasr qazo qildi 2
.
Amirning yaqin kishilari poytaxt Buxorodan Alp teginga maktub yo‘llab,
«Xuroson amiri qazo qildi, uning 30 yoshli inisi va 16 yoshli o‘g‘li qoldi. Shu ikki
kishidan birini, senga ma'qul kelganini, davlat tepasiga quymoqchimiz, chunki sen
davlat ustunisan». Markaziy davlat apparatining nisbatan mustahkamlanishi,
mamlakatda osoyishtalikning vujudga kelishi iatijasida devdonlar hamda shahar
aholisiiing ahvoli birmuncha yaxshilandi. Xalq endi ancha erkin nafas ola boshladi.
Chunki u endi bosqinchilik urushlaridan, talon-torojlardan, og‘ir xarbiy soliq va
jarimalardanancha holi bo‘lgan edi. Bundan tashqari, mahalliy aholi arablar
1
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010., 116- b
2
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 66- b

47hukmronligi davrida o‘zi uchun haqorat hisoblangan muhr bosish tartibidan
qutilgan edi. Ammo shunga qaramay, keng mehnatkash ommaning ahvoli og‘ir
edi. Ziroatchilar asosiy soliq hisoblangan xirojdan tashqari yana ko’plab turli soliq
va jarimalar to‘lashga, majburiy ishlarga — saroylar, yo‘llar, ko‘priklar, qal'alar,
masjidlar, madrasalar qurilishiga, suv havzalari va ariqlarni ta'mirlashga jalb
qilinar edilar. Ijarachilar juda og‘ir ahvolda edilar.
Ma'lumki, ko’pchilik dehqonlar katta mulk egalaridan yerlarni chorakor
sifatida ijaraga olib ishlashga majbur edilar. Ijarachi — chorakorning o‘z otulovi,
omoch- buyinturugi, urugligi bulmagan va hosilning undan bir his- mi hisobiga
chorakorlik hilishgan. Bunday holda ular o‘z mustaqilligini yo‘qotib, yer-mulk
egasiga batamom qaram bo‘lib qolganlar. A.Yu.Yakubovskiyning ta'kidlashicha,
«dehqonlar amaldorlardan, ayniqsa moliya-solig‘i idorasi xizmatchilaridan ko‘p
aziyat chekkanlar, chunki soliq-xiroj yigish ishlari bevosita o‘sha idora tasarrufida
edi». Hukmron sinfga qarshi ko‘tarilgan bir qator qo‘zg‘olonlar mehnatkash xalq
ommasining og‘ir ahvolidan shohidlik beradi. Chunonchi, Narshaxiyning
ta'kidlashicha, amir Ismoil 260 yil ramazon oyining 12 kuni (874 yilsing 1 iyul
kuni) Buxoroga kelgan kuniyoq Romiton va Barxadda kutarilgan qudratli dehqon
g‘alayonlariga duch kelgan.
Qo‘zg‘olopchilar soni 2000 kiyushdan ziyodroq edi. Nasr II ibn Ahmad (914
—943) davrida, ya'ni 930 yili Buxoroda kuchli dehqon g‘alayonlari bo‘ldi. Mazkur
qo‘zg‘olonga novvoy o‘g‘li oshpaz Abubakr boshchilik qildi. Nihoyat, 961 yilda
sodir bulgan qo‘zg‘olonni eslash joizdir. Bunda qo‘zg‘olonchilar somoniylar
saroyini yoqib yuborganlar.
Nasr II zamonida ruy bergan ijtimoiy xodisalardan yana biri shialar
harakatidir. Bu harakat shunday kuchli bo‘ldnki, O‘z saflariga hatto Somoniylar
davlatining yuqori lavozimidagi amaldorlarini, lashkarboshilarini, chunonchi,
Husayn ibn Ali Marvoziy, bosh hojib Oytosh, amirning kotibi (dabiri xos) Abubakr
ibn Abu Ash'os, Abu Mansur Choroniy, Buxoro muxtasibi, moliya idorasining
boshlig‘i va boshqalarni ham tortgan edi. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, Amir
Nasr II ning o‘zi ham karmatlar safiga kirdi. Yirik yer egasi bo‘lgan Ismoil mahalliy

48feodal zodagonlar va savdogarlarga suyanib davlatni idora qilgan. Lekin Ismoil
ham, boshqa Somoniylar ham ichki ijtimoiy ziddiyatlarni yo‘qota olmagan.
Dehqonlarning yer egalari tomonidan qattik ekspluatatsiya qilinishi natijasida
feodallarga qarshi qo‘zg‘olonlar bo‘lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka
o‘lkalarning hokimlari markazlashtirish siyosatiga iloji boricha qarshilik
ko‘rsatganlar.
Xususan, Xorazm, Afg‘oniston hududlarida joylashgan hokimlar
somoniylarga vassal bo‘lsa-da, ular o‘z yerlarida mustaqil siyosat yurgizganlar.
Ular somoniylar saroyiga to‘lanadigan soliqning ma'lum qismini emas, balki
sovg‘asalomlar yuborish bilan kifoyalanganlar36 . 907 yilda Ismoil vafot etgach
taxtni o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi (907—914 yillar). Ahmad hukmronligi
davrida bir qancha qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. Xususan, amakisi Isxoq ibn Ahmad
Samarqandda, Ray va Seyiston hokimlari isyon ko‘tardilar. Bu isyonlar
shavqatsizlik bilan bostirildi. Axmad uzoq vaqt hukmronlik qilmadi. Davlatni idora
etishda arab tilini qayta tiklanishi ko‘pgina maxalliy zodagon va Turk
g‘ulomlarining noroziligini uyg‘otdi. 914 yilda u Turk g‘ulomlari tomonidan
o‘ldirildi 1
.
Taxtga Axmadning 8 yoshli o‘g‘li Nasr ibn Axmad (914—943 yillar) o‘tirdi.
Saroyning ruxsati bilan davlat ishlarini vazir Abdullo Jayxoniy boshqardi. 914
yilning oxirida Samarqandga yana qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Davlatning janubiy
hududlarida bo‘lgan Xusayn ibn Ali Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa
keskii tus oldi. Qo‘zg‘olon karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu
qo‘zg‘olon 918 yilda bostirildi. Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Marvoziy
raxbarligidagi qo‘zg‘olon bostirilgach Axmad ibn Nux xokimiyatga qarshi
qo‘zg‘olon ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos ibn Isxoq qo‘zg‘olon ko‘tardi. Tinmay
davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga katta ta'sir
ko‘rsatdi va u asta-sekin tanazzulga yuz tutdi. Nasr xukmronligi davrida
Somoniylar davlati xududlarida karmatlar xarakati ancha keskin tus oldi.
Karmatlar islomni

491
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 71- b

50yoyilishga, feodal munosabatlarning kuchayishiga karshi chikiщdilar va oldingi
an'analarni, qishloq jamoalarini kayta tiklashni yoklab chikdilar. Shuning uchun bu
xarakatga keng xalk ommasi kushildi. Karmatlar goyasini amaldorlarning bir kismi
va xatto Nasrning uzi xam kabul kildi. Nasrning bu qadami reaksion musulmon
ruxoniylarning va turk gulomlarini noroziligini kuzgatdi.
Natijada Nasr taxtdan voz kechishga majbur buldi. Taxtga Nasrning o’g’li
Nux utirdi (943—954yillar). Nux qarmatlarga qarshi shavkatsiz kurash olib bordi.
Ularning mol-mulklari musodara qilindi. Nux xatto uz otasi Nasrni zanjirband
qilib, qal'aga qamab quyishga buyruq berdi. Nux xukmronligi davrida Somoniylar
davlatini inkirozi kuzga yaqqol tashlana boshladi. Bushab qolgan xazinani
to‘ldirish maksadida Nux soliklyar mikdorini ko’paytirdi. Bu xalk noroziligini
yanada oshirdi. Xalk noroziligidan foydalangan Nuxning amakisi Ibroxim ibn
Axmad Xuroson noibi Abu Ali Chagoniy yordamida vaktincha Buxoro taxtini
egallab olishga muvaffak buldi. Abu Ali Chagoniy Xurosonga kaytgach Nux yana
Buxoro taxtiga kaytdi va isyonkor karindoshlarini qattik jazoladi. Lekin
Somoniylarning Abu Ali Chagoniy bilan kurashi Abdumalik xukmronligi davrida
(954—961 yillar) xam davom etdi. Abdumalik zamonida turk lashkarboshilarini
davlat ishlariga aralashishi ancha kuchaydi.
Xususan turk lashkarboshisi Alp Tegin «buyuk Xojib» lavozimiga
kutarilgan. Abdumalik vafotidan keyin Somoniylar taxti uchun kurash yanada
keskin tus oldi. Alp Teginning qat'iy xarakati bilan taxtga utirgan Abdumalikning
ugli bor yugi 6 kun xukmdorlik qilgan. Taxtga Mansur ibn Nux (961—976- yillar)
utirgan39 . Soliqlarning yil sayin ko’payib borishi, feodallarning uzaro janjallari,
noiblarning markazga buysunmay kuyishi va saroydagi bulayotgan taxt uchun
kurashlar somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi. Bu kurashlar anyiksa,
Amir Mansur ibn NuxI(976—997 yillar) xukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki
nizolar okibatida Nux II yettisuv va Qashg’arda vujudga kelgan qoraxoniylar
davlatining Movarounnaxrxrga qilgan yurishlariga keskin karshilik kilolmadi.
Somoniylar davlatidagi siyosiy bekarorlikdan foydalangan qoraxoniy Xorun
Bug‘roxon 990 yili

51Gapb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida somoniylarga karashli bir kancha

52viloyatlarni uz davlati tarkibiga qo‘shib oldi40 . Talas, Ilok va Shoshda aytarli
xech kanday karshiliksiz uz xukmronligini urnatgan Xorun Bugroxon 992 yili
Somoniylar poytaxti Buxoro tomon qo’shin tortdi. Bu jangda Nux II qo’shinlari
tor-mor etildi. Somoniylar amiri Nux II Buxoroni tashlab, Amudaryodan kechib
utdi va Amul shaxrida yana Qoraxoniylarga karshi qo’shin tuplay boshladi.
Qoraxoniy Bugroxon Buxoroni xech karshiliksiz egalladi. Lekin bu yerda u
mevalarni ko’p iste'mol qilish oqibatida kasal buldi va orqaga qaytishga jazm qildi.
Xorun Bugroxonni opkagakaytishiga yana bir sabab, axolini unga karshi
bulganligidadir. Shuning uchun u Movarounnaxrxrni bu vaktda o‘z qo‘li ostida
ushlab qolishga ko‘zi yetmagan. Xorun Bugroxon Nuxning ugli Abdulazizni uz
koshiga chakirib, taxtni unga topshirgan. Vaxolanki, agar u Movarounnaxrxrni uz
kuli ostida saklab kolishga uzi istaganda, Buxoroga uz noibini tayinlar edi. Ibn al-
Asirning yozishicha, Xorun Bugroxon Buxoroni tashlab chikib ketganidan sung
uning qo’shini yul yulakay axoliga xujum kilib katta ziyon yetkazgan. Orkaga
kaytgan Qoraxoniylar xkushiniga o‘g‘uz—turkman kabilalari xam xujum kilib,
ularning ko’p mol-mulklarini tortib olganlar va uldirganlar.
Xorun Bugroxon Buxoroni tashlab chikib ketganidan xabar topgan amir Nux
II 992 yilni 12 avgustida poytaxtga kaytgan va chekinayotgan Qoraxoniylar
qo’shiniga zarba berish yullarini izlagaya. Samarqand axolisi xam Qoraxoniylar
qo’shiniga xujum kilib turganlar. Sog’ligi yomonlashgan Xorun Bugroxon
Samarqanddan vataniga yul oldi va Kuchkorboshi degan joyda vafot etdi (992 y.)
997 yili Nux II vafot etdi. Taxtga utirgan Mansur ibn Nux uz amaldorlari bilan
kelishishga xarakat kildi. Ammo bu xarakat yaxshi natija bermadi. Somoniylar
saroyidagi eng nufuzli amaldorlardan xisoblangan Abu Ali Muxammad Isfijobiy
amirga karshi isyon kutardi.
Ijobiyni iltimosiga binoan qoraxoniy xukmdori Elik Nasr somoniylarga
karshi qo’shin tortdi. Lekin Elik Nasr Isfijobiyni uzini amir kilib Uzgandga junatdi.
Bu paytga kelib somoniylar saroyida uzaro kelishmovchiliklar yanada kuchaydi.
999 yshsh Mansur taxtdan tushirildi, va kuzi kur qilindi. Taxtga Mansurning
ukasi

53Abdumalik ibn Nuxni utkazishdi. Maxmud G’aznaviy 999 yilning may oyida

54Mansur uchun uch olish shiori ostida Movarounnaxrxrga karshi qo’shin tortdi. U
Somoniylar qo’shinini tormor qilib katta uljalar bilan Gaznaga kaytdi. Yuzaga
kelgan bu vaziyatdan Elik Nasr xam foydalanishga xarakat kildi. Negaki, bu jang
okibatida Xuroson Maxmud G’aznaviy kuliga utgan edi. Shu yilning dekabr oyida
Elik Nasr somoniylar sulolasini tugatish maksadida Buxoroga qo’shin tortdi.
Somoniylar Buxoro axolisi yordamida Qoraxoniylarni shaxarga kirgizmaslikka
xarakag kildilar. Lekin axolining ko’p kismi Somoniylarni kullab-kuvvatlamadi va
Elik Nasr Buxoroni 999 yilning 23 oktyabrida aytarli karshiliksiz bosib oldi 1
.
Elik Nasr Buxoroga Jafar Teginni tayinlab uzi Urganchga kaytdi.
Qoraxoniylar Buxoroni bosib olgach, somoniylar sulolasiga mansub xamma
odamlarni Uzgandga junatgan edilar. Bular orasida amir Abdumalik va Nux II ning
yana bir ugli Abu Ibroxim Ismoil xam bor edi. U Uzganddan kochishga muvaffak
bulib, ma'lum vakt Buxoroda Qoraxoniylardan bekinib yurdi. Sungra Xorazmga
borib, somoniylarning kolgan qo’shinlarini tuplashga kirishdi. Abu Ibroxim Arslon
Bamu raxbarligida Movarounnaxrga qo’shin yubordi. Bu qo‘shin Buxoroga xujum
qilib Qoraxoniy amaldorlaridan 17 kishini, Buxoro noibi Jafar Tegin bilan birga
asir oldi. Arslon Bamu qoraxoniylar qo‘shinini Samarqandgacha ta'kib kildi.
Samarqand noibi Tegin xon o‘z qo‘shini bilan qochayotgan qoraxoniylar
qo‘shiniga yordamga chikdi. Lekin Tegin xon qo’shini xam Somoniylar tomonidan
tor-mor qilindi 2
.
Bu galabadan sung Abu Ibroxim Ismoil Buxoroga qaytdi va Muntasir (Zafao
kiluvchi) lakabi bilan tangalar zarb qila boshladi. Muntasir Somoniylarning avvalgi
shon-shuxratini tiklashga kirishdi. Bundan xabar topgan Elik Nasr katta qo’shin
bilan Movarounnaxrxrga yul oldi. Muntasir dali xarbiy kuchi qoraxoniylar bilan
tuknashuvga yetishmasligini sezib, uz qo’shini bilan Movarounnaxrni tashlab
Xurosonga yul oldi. 1001 yilning mart oyida uning qushini Xurosonning zng yirik
shaxarlaridan biri Nishopurni bosib oldi. Ammo ko’p o’tmay u bu shaxarni tashlab
chikib ketishga majbur buldi va Ray shaxri tomon yul oldi. Muntasirning kudratini
oshib borayotganidan xavotir bulgan Maxmud G’aznaviy Qoraxoniylar bilan bitim

551
Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 150- b
2
Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007., 121- b

56tuzishga xarakat kildi. U Elik Nasrga elchilar yuborib, birgalikda Muntasirga
karshi kurashishga da'vat etdi. Qoraxoniylar va G’aznaviylar o’rtasida tuzilgan
uzaro bitimga kura ikki davlat chegarasi kilib Amudaryo kabul qilindi va Maxmud
G’aznaviy Elik Nasrning kiziga uylandi.
1001 yilning sentyabr oyida Saraxs yakinidagi jangda Muntasir kushini
G’aznaviylar tomonidan tor-mor qilindi. U bu jangda uzining ko’p
lashkarboshilaridan va askarlaridan ajraldi. 1003 yilning yozida bir kancha
maglubiyatlardan sung Muntasir yana Movarounnaxrga kaytdi va kuchmanchi
Saljukiylar yordamida Kopaxoniylarga zarba bermokchi buldi. Elik Nasr bundan
xabar topib, uz kushini bilan Samarqandga yakinlashdi. Al-Utbining yozishicha,
Muntasir va Saljukiylar kechkurun Qoraxoniylarga tusatdan xujum qilganlar va
dushman kushinini bir kismini kirib tashlaganlar, ko’p asirlarni qulga kiritganlar.
Katta xarbiy uljalarni kulga kiritgan Saljuqiylar, keyinchalik uzlarining bu
ishlaridan afsuslanib Qoraxoniylar bilan alokalarini yaxshilashga xarakat qilganlar.
Muntasir Saljukiylarning bu ishlaridan gumonsirab uziga sodik jangchilar
bilan Amudaryodan utib Xurosonga ketgan va Sulton Maxmud bilan uz alokalarini
yaxshilashga xarakat kildi va Sulton Maxmuddan Qoraxoniylarga karshi yordam
suradi. 1004 yilda Xorazmshoxdan maglub bulgan Muntasir yana Movarounnaxrga
kaytdi. Dabusiya (Kattaqo’rgon) yakinida uning kushinlari tusatdan
Qoraxoniylarga xujum kilib, ularni tor-mor kildi Bu galaba Movarounnaxr
axolisining Koraoniylarga karshi xarakati boshlanishiga turtki buldi. Samarqand
G’aznaviylarining boshligi Ibn Alamdor uzining uch ming kushiii bilan Muntasirga
kelib kushildi. Samarqand shayxlari 300 ta kurollangan g’ulomlarni Muntasir
junatdilar. Saljuqiylar Muntasirga yordamga keldilar. Muntasirning xarbiy
kudratini oshib borayotganligini kurgan Elik Nasr tezda kushin tuplab unga zarba
bermokchi buldi. Lekin Ustrushonadagi Burgaza (Burnamada) kishlogi yadinida
uning kushinlari Maglub buldi, va orqaga chekindi.
Elik Nasr yana ko’p sonli kushin tuplab Jizzax va Xovos yadinida Somoniylar
kushini bilan tuknashdi. Xal qiluvchi jangda Muntasirninglashkarboshilaridan biri
Xasan ibn Tarik 5000 kushini bilan Qoraxoniylar tomoniga utib ketdi. Xasan ibn

57Tarikning bu xiyonati va saljukiylarning jang maydonini tashlab ketishi okibatida
Somoniylar kushini jangda maglub buldi.44 Amir Muntasir yana Xurosonga
kochishga majbur buldi. Xuroson xokimlari bilan bulib utgan bir necha
tuknashuvlardan sung Muntasir yana Movarounnaxrga, turtinchi marta
Qoraxoniylarga karshi kurashish madsadida kadam kuyadi. Qoraxoniylar kushini
bilan bulib utgan bir necha muvaffakiyatsiz to‘qnashuvlardan keyin holdan toygan
Muntasirning lashkarlari qoraxoniylar tomoniga o‘tib ketdilar. Muntasir esa bir
necha yaqin kishilari bilan qochishga muvaffaq bo‘ldi va ko‘chmanchi arablar
qarorgoxiga keldi. Bu yerda uni Sulton Mahmudning noibi Mahruyning buyruri
bilan o‘ldirishadi. Al-Utbining yozishicha, bu voqyea 1005 yilning boshlarida ro‘y
beradi va u Maymurg‘ qishlog‘iga ko‘miladi. Shunday kilib somoniylarning eng
so‘nggi vakili bo‘lgan Muntasir somoniylarning avvalgi shon-shuxratini tiklay
olmasdan o‘lib ketdi. Somoniylar xukmronligi shu tariqa Movarounnaxr va
Xurosonda tugatilib, ularga qarashli o‘lkalarni Qoraxoniylar va G‘aznaviylar bo‘lib
olishdi.

58Xulosa
O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar
natijasida 1X asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil
davlatlar tashkil topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi. U
Movarounnahr va Xurosondan Ray va Kavzingacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga
olgan.
Ismoil ibn Ahmad (892-907) davrida mazkur sulolaning ko‘zga ko‘ringan
namoyandalari, Somoniylar markaziy davlat apparatini mustahkamlashdan
manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha badavlat dehqon
tabaqalarining qo‘llab-quvvatlashlari bilan xorijiylarning yetakchilaridan Amir
Husaynni ag‘darib tashlashga, Buxoroning Barnod va Romiton tumanlarida
boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda teskarichi boyonlarni davlat
ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. 893 yili qadimiy
Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ag‘darib tashladilar hamda iqtisodiy va
siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan bu hududni o‘z tasarruflariga olishga
muvaffaq bo‘ldilar. Turk-qorluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi yerlarga qilib turgan
bosqinini to‘xtatib, Tarozni bosib oldilar (893) hamda u yerdagi aholini musulmon
diniga kirgizdilar. Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar
va viloyatlar X asrning biriichi choragida undan ajralib chiqdi. Bu bo‘linish to 935
yillargacha davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905-1004), Misr
bilan Suriya ixshidiylar (935-969) qul ostiga, G‘arbiy Eron buvayxiylarga,
Tabariston bilan Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga,
Movarounnahr bilan Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi.
Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek, xalifaga Bag‘dod bilan Vaviloniyaning
bir qismigina qoldi, xulos. To‘g‘ri, maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham
xalifa hokimiyatini tan olar, uning nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning
nomini o‘z nomlari bilan bir qatorda zarb etar, vaqt-vaqti bilan xalifaga hadyalar
yuborib turar edilar. Ammo ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa

59nomigagina davlat boshlig‘i bo‘lib, hyech kanday real hokimiyatga ega emas edi.

60Somoniylar Movarounnaxr va Xurosonda mustakil davlat tuzish uchun
avvalambor, kuchli markazlashgan xokimiyat tuzish kerakligini yaxshi
tushunishgan. Bu ayniksa Ismoil Somoniy xukmronligi davrida kunning dolzarb
masalasiga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnaxr va Xurosonni
birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffak buldi. Endi bu
davlatni idora kilish lozim edi. Shuning uchun u bir kancha isloxotlar utkazdi.
Mana shunday isloxotlardan biri davlatni boshkarish ma'muriyatini joriy
kiliщ buldi. Bu isloxotga binoan davlatni idora kilish saroyi (dargox) va devon
(xarbiy— fukaro maxkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy davlatning majmuini
tashkil etishda Sosoniylar Eroni va Arab xalifaligida kabul qilingan tajribalardan
foydalandi va uni zamon talabiga karab mukammallashtirdi. Xokimiyatning eng
yuqori pogonasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan idora qilganlar. Davlat
majmuini mustaxkamlashda, Nasr II Somoniyning ma'rifatli vazirlari Abuabdullo
Muxammad Jayxoniy va Abufazl Muxammad Balamiylarning xizmatlari katta
bulgan. Umuman, Somoniylar xukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan shu
ikki sulola vakillari tayinlanganlar. Umuman somoniylar davrida Xuroson va
Movarounnaxr qishloq xujaligini turli tarmoklari xususan, dexonchilik yaxshi
rivojlangan. Somoniylar davrida dexkonchilik bilan bir katorda xunarmandchilik
xam keng sur'atlar bilan taraqqiy qildi.
Shaxar axolisining ko’p kismi xunarmandchilikning turli soxalari bilan
mashgul bulishgan. Manbalarda qayd qilinishicha Movarounnaxrda, ayniksa,
tukimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan turli-
tuman gazlamalar uzining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis nakshlari bilan ajralib
turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxon daryodagi Darzangi
tukimachilarining maxsulotlari fakatgina Movarounnaxr va Xurosondagina emas,
balki Irok, Eron va Xindistonlarda xam ma'lum bulgan. Xususan, Narshaxiyning
yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Shark bozorida extiyoj juda
katta bulgan. Ibn Xavkal va Mukaddasiyning qayd etishicha Vedarda tayyorlangan
yuqori sifatli gazlamalar axolining yuqori tabakalari orasida juda
kadrlangan. Bu

61gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar uzlariga liboslar

62tiktirganlar. Vedar gazlamasi xatto Xuroson parchasi xam deb atalgan.
Gazlamalarning turli navlari bundan tashkari Keshda, Nasafda, Binketda,
Dabusiyada va ko’pgina boshka shaxarlarda xam tayyorlangan. Somoniylar
davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexonchilik,
xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning taraqqiyoti uz navbatida ichki va
tashki savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo shaxar va
qishloqlar o’rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shaxar va qishloqlarni
kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi.
Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaxarlarda va
xatto qishloqlarda bulgan. Ayniksa karvon yullari buyida joylashgan shaxarlarkda
bir nechtadan bozorlar bulgan. Buxoro, Xujand, Kesh, Termiz, Xirot, Marv,
Nishopur shaxarlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bulgan. Istaxriyning
yozishicha, Samardandda Movarounnaxrzfning bosh bozori joylashgan. Bu yerga
xamma yerdan savdogarlar kelgan. Markaziy Osiyolik savdogarlar uz mollarini
arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulroriyaga, Xitoy
va Xindistonga olib borib sotganlar. Markaziy Osiyodan Xitoy bilan O’rta yer
dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy yevropaga olib boruvchi karvon yullari
uggan. Ayniksa O’rta yer dengizi bilan borgovchi karvon yuli ancha gavjum
bulgan. Bu yul Bagdod, Xamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Samarqand,
Ustrushona, Choch, Balasorun orkali Xitoyga olib borgan.
Xitoyga Markaziy Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan.
Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar Bulror va Rus
yerlariga Markaziy Osiyodan kuruk mevalar turli-tuman gazlamalar, guruch va
kumush chikarilgan. Uz navbatida Janubi-Sharkiy yevropadan Markaziy Osiyoga
muyna, mis, teri, koramol, kullar keltirilgan. JanubiSharkiy yevropa bilan bulgan
savda alokalarida xorazmlik savdogarlarning urni katta bulgan. Markaziy Osiyo
xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida ham Somoniylar davlati
(1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilmfan va ma'rifatning
rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al- Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ismoil
Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad

63Yassaviy, Bahovuddin Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar

64yetishib chiqishida muhim bosqich bo‘ldi. Somoniylar davri shunisi bilan ajralib
turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan,
madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur mutafakkir
olimlar, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim va allomalar
yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy
etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”,
“Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana
shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik,
e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror bo‘lgan.
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch
siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy
markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning
jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat,
san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida
ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining,
balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur
tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam
imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi
haqida ma'lumot berishga harakat qildim.

65Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998.
2. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2000.
3. Abu Bakr ibn Jafar Narshaxiy. Buxoro tarixi. T. “Kamalak” 1995
4. Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987
5. Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik. T.: G‘afur G‘ulom nashriyoti,
1984.
6. Agadjanov S.A. Gosudarstvo Seljukidov i Srednaya Aziya. (XI-XII v.v.) M.:
1991.
7. Axmedov B. Tarixdan saboqlar. T. «O’qituvchi», 1994.
8. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.
9. Bartold V.V. Arabskie zavoevaniya i Turkestan pri Samanidax. Soch. T. 2.
Ch.1.-M., 1963;
10. Buryakov Yu.F., Gritsina A. Maverannaxr na Velikom shelkovom puti.
Samarqand-Bishkek, 2006.
11. Buxoro tarixi. T.: Fan, 1976.
12. Vamberi Xerman. Buxoro yoki Movarounnahr tarixi. T.: 1990.
13. Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston
sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.
14. Sagdullaev A. Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarida. T.: Universitet,
1996.
15. Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.:
Akademiya, 2006.
16. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi
asr avlodi, 2012.
17. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob.
Toshkent, “Sharq”., 2010.
18. Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007 .

Somoniylar davlati devonlar

Sotib olish