Somoniylar va Qoraxoniylarning kelib chiqishi va davlatchilik tarixiga doir fandagi qarashlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	207.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Somoniylar va Qoraxoniylarning kelib chiqishi va davlatchilik tarixiga doir fandagi qarashlar

Sotib olish

SOMONIYLAR VA QORAXONIYLARNING KELIB CHIQISHI VA
DAVLATCHILIK TARIXIGA DOIR FANDAGI QARASHLAR
MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................ 2
I BOB. O RTA OSIYODA SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHIʻ
..................................................................................................................................... 4
1.1 Movaraunnahr va Xurosonda somoniylar davlatining tashkil topishi ................... 4
1.2 Somoniylar davlatining savdo-hunarmandchilik va shaharlarining rivojlanishi va
O rta Osiyoga ta siri
ʻ ʼ .................................................................................................. 15
II.BOB. QORAXONIYLAR SULOLASI TARIXIGA E’TIBOR. ........................... 22
II.1. Qoraxoniylar sulolasi davlatining tarixiy ildizlari: uning davlat boshqaruv
faoliyati va rivojlanishi. ............................................................................................. 22
II.2. Qoraxoniylar sulolasiga doir manbalarning tarixini o rganilishi
ʻ ....................... 28
XULOSA .................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................... 33
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A.
Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda
tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo lmaganidek, o z tarixini bilmaganʻ ʻ
xalqning kelajagi ham bo lmaydi” degan fikrlarni aytib o tgan
ʻ ʻ 1
. Biz tanlagan mavzu
ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib,
manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o rganib, fanga yangiliklar
ʻ
kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning
dolzarbligini tashkil qiladi.
Tadqiqotning obyekti. Somoniylar va Qoraxoniylarning kelib chiqishi va
davlatchilik tarixiga doir fandagi qarashlar o rganish kurs ishining obyekti
ʻ
hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti. Somoniylar va Qoraxoniylarning kelib chiqishi va
davlatchilik tarixiga doir fandagi qarashlar kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning usullari. Tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Somoniylar va Qoraxoniylar davriga oid
manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja far Narshaxiyning (899-959) «Buxoro
ʼ
tarixi» (944) 2
, Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar yoki «Osor ul-boqiya» (1000) 3
, Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy
Nizomulmulkning (1018-1092) «Siyosatnoma» yoki «Siyar ulmuluk» (1091) 4
,
asarlari o sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixini o rganishda
ʻ ʻ
alhida o rin tutadi. Shuningdek, Abul-Fazl Bayhaqiyning «Tarixi Ma sudiy» (1030-
ʻ ʼ
1041) 5
, Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning «Tarixi Tabariy» 6
, Abu Nasr
1
Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
ʻ
2
Abu Bakr Muhammad ibn Ja far Narshaxiyning (899-959) "Buxoro tarixi" (944)
ʼ
3
Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar yoki "Osor ul-boqiya" (1000)
4
Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy Nizomulmulkning (1018-1092) "Siyosatnoma" yoki "Siyar ulmuluk" (1091)
5
Abul-Fazl Bayhaqiyning "Tarixi Ma sudiy" (1030-1041)
ʼ
6
Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning "Tarixi Tabariy"
2

Forobiyning «Fozil odamlar shahri» 7
, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» 8
,
Mahmud Qashg ariyning «Devonu lug at at-turk»ʻ ʻ 9
kabi asarlarida ham o sha ʻ
davrning tarixi bayon qilinadi. Somoniylar davlati tarixiga oid batafsil
ma lumotlar tarixchi olimlar N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida batafsil
ʼ
yoritilgan. Shuningdek, N.Ya.Bichurin (Otets lakinf), V.V.Bartold, A.Yu.
Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov, B.Axmedov, K.Shoniyozov kabi olimlarning
asarlarida ham somoniylar davriga oid ma lumotlar berilgan
ʼ 10
. Manba va adabiyotlar
bilan bir qatorda mustaqillik yillarida mavzuga oid to plamlar nashr qilindi hamda
ʻ
gazeta va jurnallarda bir qator maqolalar chop etildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
7
Abul-Fazl Bayhaqiyning "Tarixi Ma sudiy" (1030-1041)
ʼ
8
Abu Nasr Forobiyning "Fozil odamlar shahri
9
Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma"
10
N.Ya.Bichurin (Otets lakinf), V.V.Bartold, A.Yu. Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov, B.Axmedov, K.Shoniyozov
3

I BOB. O RTA OSIYODA SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKILʻ
TOPISHI
1.1 Movaraunnahr va Xurosonda somoniylar davlatining tashkil topishi
Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining turli vakillari, ular hukm surgan
davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvol haqida batafsil ma lumotlar mavjud.
ʼ
Lekin Somoniylar sulolasining kelib chiqishi haqidagi ma lumotlar juda ham kam
ʼ
va bir-biriga ziddir. Shuning uchun bu masala shu paytgacha hali aniq yechimini
topmagan. Somoniylarning asl kelib chiqishi noma lum bo lsa ham, ko pchilik
ʼ ʻ ʻ
mutaxassislar orasida ularning kelib chiqishi fors va Sosoniylar sulolasi bilan
bog liq degan xato fikr hukm surib kelmoqda. Bu esa boshqa mutaxassis bo lmagan
ʻ ʻ
olimlarning tadqiqotlarida va deyarli barcha ensiklopedik nashrlarda o z ifodasini
ʻ
topgan.
Aslida tarixda mustaqil Somoniylar davlati bo lganmi? Tarixiy manbalar
ʻ
buning aksini ko rsatmoqda. Somoniylar rasman Abbosiylar xalifalarining voliylari
ʻ
bo lib, ularga itoat qilganlar va ularning barcha buyruqlarini so zsiz bajarganlar.
ʻ ʻ
Somoniylarning mahalliy ma muriyati Abbosiylarning boshqaruv tizimi bilan bir xil
ʼ
edi. Ismoil Somoniy hech qachon mustaqillikka intilmagan, aksincha, u bir necha
marta Bag doddagi boshliqlaridan xalifaning shaxsiy soqchilari qatorida xizmat
ʻ
qilishni so ragan. Ammo har safar uning iltimosi rad etilib, u amir unvonli oddiy
ʻ
voliy lavozimi bilan qanoatlanishga majbur bo lgan
ʻ 11
.
Somoniylar chet ellarning hukmdorlari bilan hech qanday diplomatik
aloqalarga ega bo lmagan. Bunday huquq faqat xalifalarga tegishli edi. Manbalarda
ʻ
Buxoro shahriga Somoniylar huzuriga faqat bir marta elchilar kelganligi haqida
ma lumot bor. Bu elchilar 327/938-39-yilda amir Nasr ibn Ahmad huzuriga “al-
ʼ
Sin”, ya ni Sharqiy Turkistondan kelgan edilar. Elchilar Nasr ibn Ahmadga al-Sin
ʼ
hukmdorining maktubini keltirgan edilar. Maktubda u amirdan o tgan 27 yil uchun
ʻ
tovon to lashni va al-Sin hukmdoriga bo ysunganini rasman e tirof etishni talab
ʻ ʻ ʼ
qilgan. Aks holda u Somoniylarga qarshi qo shin yuborishini, keyin esa Iroqqa va
ʻ
11
Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. –Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993 .
B.66.
4

butun xalifalikka qarshi yurish qilishini aytib do q qilgan.ʻ
Elchilar Nasr ibn Ahmad tomonidan qabul qilindi. Amir ularga quyidagi
mazmundagi javob maktubini berdi: “Ey, bolakay, bilginki, men seni va senga
o xshashlarni inkor qilmaganimning sababi qo rquvdan, zaifligimdan yoki
ʻ ʻ
qo shinlarim va qurol-yaroqlarim yetishmaganidan emas. Menga oliy hukmdorim
ʻ
(ya ni xalifa) harakat qilishimga buyruq bermaganligi sababli biror harakat qilishdan
ʼ
tiyilib keldim. Mening dinimda buyruqsiz biror harakatlarni qilish ruxsat
etilmaydi…” 12
Bu o rinda aftidan, Sharqiy Turkistondagi qarluqlarning hukmdori haqida
ʻ
so z yuritilgan. Mazkur elchilar bilan birga Somoniylar tomonidan Abu Dulaf ismli
ʻ
arab Sharqiy Turkistonga bordi. Ko p o tmay qarluq hukmdori islom dinini qabul
ʻ ʻ
qilib, Somoniylar bilan qarindoshlik aloqalari o rnatdi.
ʻ
Somoniylar chet ellarning hukmdorlari bilan hech qanday diplomatik
aloqalarga ega bo lmagan. Bunday huquq faqat xalifalarga tegishli edi. Manbalarda
ʻ
Buxoro shahriga Somoniylar huzuriga faqat bir marta elchilar kelganligi haqida
ma lumot bor. Bu elchilar 327/938-39-yilda amir Nasr ibn Ahmad huzuriga “al-
ʼ
Sin”, ya ni Sharqiy Turkistondan kelgan edilar. Elchilar Nasr ibn Ahmadga al-Sin
ʼ
hukmdorining maktubini keltirgan edilar. Maktubda u amirdan o tgan 27 yil uchun
ʻ
tovon to lashni va al-Sin hukmdoriga bo ysunganini rasman e tirof etishni talab
ʻ ʻ ʼ
qilgan. Aks holda u Somoniylarga qarshi qo shin yuborishini, keyin esa Iroqqa va
ʻ
butun xalifalikka qarshi yurish qilishini aytib do q qilgan.
ʻ
Oxirgi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida Somoniylarning kelib
chiqishi qadimgi turklar bilan bog liq bo lganligiga ishora qiluvchi asl manbalar
ʻ ʻ
topildi. Xususan, tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, Somonxudotning bobokaloni
ʻ
Bahrom Chubin Sosoniylarning harbiy xizmatida bo lgan o g uz qavmiga mansub
ʻ ʻ ʻ
sarkarda bo lgan.
ʻ
U Xuroson voliysi etib tayinlangan va Balx shahrida yashagan. Bu yerda unga
qarashli yerlar va mulklar bo lgan. 590-yilda u Sosoniylarga qarshi qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
12
Пугаченкова Г.А. Исмоил Сомоний мақбараси. –Тошкент: Госиздат УзССР, 1964. – Б.2
5

ko tarib, mag lubiyatga uchragandan so ng turklar tomonga qochib o tgan vaʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoroda turk xoqonining qiziga uylangan. Ana shu oilaning avlodlari Somon-
xudotning ajdodlari bo lgan. Taxmin qilinishicha, ular Farg ona vodiysidagi Qubo
ʻ ʻ
shahrida yashaganlar. Ayrim manbalarda yozilishicha, Somoniylarning ajdodlari
islomdan oldin butun Movarounnahr hukmdorlari bo lganlar. Bu ma lumot shunga
ʻ ʼ
ishora qiladiki, Somoniylar o zlarini turk xoqonlarining avlodlari deb hisoblaganlar.
ʻ
Chunki islomga qadar butun Movarounnahr hukmdorlari faqat turk xoqonlari
bo lishi mumkin edi.
ʻ
Bu ma lumotni aniq tasdiqlovchi dalil ham topildi. Buyuk Britaniyadagi
ʼ
Oksford universitetining numizmatik fondida amir Mansur ibn Nuh tomonidan
358/968-69-yilda Buxoroda zarb etilgan kumush dirham saqlanadi. Uning old
tarafida arabcha yozuvlar, orqa tarafida esa o ng tomonga qarab turgan hukmdor
ʻ
surati tasvirlangan. Uning yuz tuzilishi, qulog idagi ziragi va boshidan orqasiga
ʻ
osilib turgan kokili uning qadimgi turk hukmdori ekanligidan dalolat berib turibdi.
Taxmin qilinishicha, bu suratda Somoniylarning islomdan oldingi ajdodlaridan biri,
ehtimol, Somon-xudot yoki turk xoqoni El-tegin tasvirlangan 13
.
Turk xoqonligi To xoristonni ishg ol qilgandan keyin (618-y.) Farg onadagi
ʻ ʻ ʻ
Bahrom Chubin avlodlarining ba zilari Balx shahriga kelib, ilgari bobolariga
ʼ
tegishli bo lgan mulk yerlarini o zlariga qaytarib olganlar. Ulardan biri Barmak
ʻ ʻ
ismli kohin bo lib, Balxda Navbahor ibodatxonasiga asos solgan. Uning avlodlari
ʻ
Navbahor ibodatxonasida kohinlik ishini davom etdirib, ular ham Barmak deb
atalganlar. Arablar Navbahor ibodatxonasini xarobaga aylantirgandan keyin Barmak
islom dinini qabul qildi va uning avlodlari Barmakiylar arablarning ma muriyatida
ʼ
xizmat qildilar.
Shunday qilib, Barmakiylar va Somoniylar oilalari o zaro qarindosh
ʻ
bo lganlar va Bahrom Chubinning avlodlari hisoblanganlar.
ʻ
Shunga qaramasdan Somoniylarning hukmronligi o zbek davlatchiligi
ʻ
tarixining ajralmas bir bosqichi hisoblanadi. Chunki bu davrda o zbek xalqining
ʻ
13
Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.43- 46.
6

asosiy o zagi shakllandi, uning yashash hududi belgilandi, boshqaruv tizimiʻ
shakllandi va g oyaviy asoslari yaratildi.
ʻ
Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e tirof etiladigan Somoniylar davri
ʼ
shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o lkada tinchlik siyosati hukmron bo lgan
ʻ ʻ
va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o lkamizdan mashhur
ʻ
mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim
Abu Mansur Moturidiy kabi o nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu
ʻ
davrda o lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko plab ilm markazlari,
ʻ ʻ
jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi
maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu
davrda o lkada millatlararo o zaro totuvlik, e tiqodiy xurlik va diniy bag rikenglik
ʻ ʻ ʼ ʻ
barqaror bo lgan. Mazkur bitiruv malakaviy ishida qariyb bir yarim asr davomida
ʻ
Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar
davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma lumot berishni maqsad qildik.
ʼ
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
sohalarda muhim o zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat
ʻ
va sharoitlar hukmron bo lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan
ʻ
hisoblangan Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi.
Samarqandning buyuk ipak yo lida joylashgani tijorat, san at va ilm markazlaridan
ʻ ʼ
biriga aylanishiga sabab bo lgan. Shuni alohida ta kidlash mumkinki, somoniylar
ʻ ʼ
davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta lim
ʼ
markazlari faoliyat olib borgan 14
.
Movarounnahr mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida
birinchilardan bo lib Muhammad Narshaxiy batafsil ma lumot beradi. Muhammad
ʻ ʼ
Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi.
Somoniylar davlatining poytaxti — Buxoro tarixiga bag ishlagan o ziga xos
ʻ ʻ
qomusiy asardir. XIII asr muallifi Sam oniyning “Kitob-ul-ansob” asarida
ʼ
keltirilgan qisqagina ma lumotga qaraganda, uning to liq ismi Abu Bakr
ʼ ʻ
14
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида.2-китоб. –Бухоро: Дурдона нашри
еuти, 2018. B-125.
7

Muhammad ibn Ja far ibn Zakiriyo ibn Xattob ibn Sharik bo lgan. Naslu nasabiʼ ʻ
Buxoro ahlidan, 899 yilda shahar yaqinidagi Narshax qishlog ida duyoga kelgan.
ʻ
959 yilda 60 yoshida vafot etgan. “Buxoro tarixi” asarini u 943-944 mobaynida arab
tilida yozadi. Kitobni Samoniylar davlatning hukmdori Abu Muhammad Nuh ibn
Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy (943-954 yy.) ga bag ishlaydi. Afsuski,
ʻ
“Buxoro tarixi”ning arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning faqat
ancha-muncha qisqartirilib, fors-tojik tiliga ag darilgan tarjimasigina yetib kelgan.
ʻ
“Buxoro tarixi” kitobida yozishda Muhammad Narshaxiy o z kuzatishlari,
ʻ
mahaliy aholidan eshitgan va bilganlari bizgacha yetib kelmagan tarixiy hujjatlarga
asoslanish bilan birga ko pchilik tadqiqotchilar nazari tushmagan arabnavis
ʻ
mualliflarning asarlaridan ham keng foydalangan. Kitobda Madoiniy, Balazuriy va
Tabariy asarlariga bo lgan havolalar buning yorqin dalilidir. Bulardan tashqari,
ʻ
Muhammad Narshaxiy o z asarida islomiyatga qadarli Buxoro tarixi va arablar
ʻ
bosqini bilan bog liq bir qancha rivoyatlarni keltiradi. “Siyovush marsiyasi” va
ʻ
“Poykand fojiyasi” kabi axborotlar mana shunday xalq og zaki rivoyatlari
ʻ
namunalaridandir. Buxoro va Poykandning islomiyaga qadarli bo lgan hokimlari,
ʻ
Poykand ravotlari, arablarning Buxoroga tomon dastlabki yurishlari, shuningdek
Muqanna to g risidagi axborotlarning bir qismi Muhammad Narshaxiyga mansub
ʻ ʻ
bo lib, ular ma lum darajada yozma manbalar hamda og zaki rivoyatlar asosida
ʻ ʼ ʻ
bayon etilgan 15
.
Sharg va Iskijkat bozorning ta rifi; Ismoil Somoniy tomonidan Sharg
ʻ ʼ ʻ
qishlog i yerlarining xaridi; yiliga ikki marta Buxoroda bo ladigan mohrshz iyd
ʻ ʻ
bozori; Ko shki Mug on yerlarining X asrdagi bahosi; shahar atrofi ko shklarining
ʻ ʻ ʻ
o ymakor sanamlar bilan bezatilgan eshiklari; “kashkashon”- savdogarlar bilan
ʻ
arablar o rtasida bo lib o tgan mojaralar; nihoyat, “oq kiyimlilar”ning rahnamosi —
ʻ ʻ ʻ
Muqannaning fojiali qismati to g risida cho rilaridan birining nabirasi og zidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
eshitgan hikoyasi ayniqsa antiqa axborotlardan hisoblanadi.
Abu Nasr Ahmad Quboviyning yozishicha, Muhammad Narshaxiy o z
ʻ
15
Аҳмедов Б.А. Тарихдан сабоқлар. -Т: Ўqитувчи.1994. B — 48-50.
8

kitobini Nuh ibn Nasr as-Samoniy davrigacha bo lgan Samoniylar sulolasiningʻ
hukmronligi to g risidagi axborotlar bilan tugatadi.
ʻ ʻ
“Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128 yilda Abu Nasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining
tahlili shuni ko rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni
ʻ
faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja far Muhammad ibn
ʼ
Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad
Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn al- Abbos as-
Suliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma lumotlar bilan
ʼ
to ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma lum bo lishicha, Abu Nasr
ʻ ʼ ʻ
Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis Muhammad
Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma lum bo lgan asaridan ham
ʼ ʻ
foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo lishi, “Bozoro moh”, Arkning
ʻ
barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning dehqonchilik
xo jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi (shahristondan tashqari)
ʻ
bayoniga bag ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad Quboviyning Abulhasan
ʻ
Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan qo shimchalaridan hisoblanadi.
ʻ
Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va muharriri Narshaxiydek
mahalliy mualliflardan bo lgani uchun asarni o z kuzatishlaridan to plagan hamda
ʻ ʻ ʻ
bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham to ldirgan. Mana shunday ma lumot va
ʻ ʼ
axborotlar asosida asarga bir butun sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi
qism yoki boblar kiritilgan. Masalan, “Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino
etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu
Nasr Ahmad Quboviy qalamiga mansubdir 16
.
Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr o tgach, 1178-1179 yillar mobaynida
ʻ
Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn Burxonuddin uchun “Buxoro tarixi”ning fors-
tojik matni ham yangitan tahrir qilinib, Muhammad ibn Zufar ibn Umar tomonidan
ikkinchi marta qisqartirilib.qayta bayon etiladi. O.I. Smirovning fikricha, ayrim
16
Аҳмедов М.Қ. Ўрта Оси
еu меъморчилиги тарихи. — Т.: Ўзбекистон, 1995. B – 98.
9

qo shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni nomma-nom boblarga ajratishʻ
asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga mansubdir.
XIII asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma lum ko chiruvchi muharrirlari
ʼ ʻ
tomonidan muttasil to ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining bino etilishi
ʻ
haqida” va “Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh Muhammad ibn
Sulton Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki devorining tiklanishi,
1165 yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta mir etilib, uning sirtidan
ʼ
Buxoroning ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o rab olinishi, shuningdek 1220
ʻ
yilda Chingizxon boshliq mo g il lashkarlarining Buxoroga bostirib kirib, o n ikki
ʻ ʻ ʻ
kun davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang oqibatida qal a va shahar
ʼ
devorlari vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar tomonidan olinishiga bag ishlagan
ʻ
sahifalar XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim
qo shimchalardir. Bu qo shimchalar asarning tarjimoni Abu Nasr Ahmad Quboviy
ʻ ʻ
yoki uning ikkinchi muharriri Muhammad ibn Zufarlarga tegishli bo lmay, balki
ʻ
yana bir noma lum muharir qalamiga mansubdir.
ʼ
Yuqorida qayd etilgan juz iy qo shimchalar nazarda tutiladigan bo lsa,
ʼ ʻ ʻ
bizgacha yetib kelgan “Buxoro tarixi”ning fors-tojik tilidagi nusxasi bir necha bor
qisqartirilib, tahrir etilgan va aslidan tubdan farq qiladigan tarjimasidan ko ra uning
ʻ
arabcha matni asosida ko plab qo shimchalar kiritilgan yana bir yangi asarga
ʻ ʻ
aylangan, deb tushunish mumkin. U vaqtda “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va asosiy
muharriri Abu Nasr Ahmad Quboviyni Narshaxiyning ham muallifi yoki asarning
ommabop yangi variantini yaratgan o z davrining o tkir muarrixi deb hisoblashga
ʻ ʻ
to g ri keladi
ʻ ʻ 17
.
Somoniylar o z davlatida juda yaxshi yo lga qo yilgan hukmronlik tizimini
ʻ ʻ ʻ
o rnatdilar. Turk g ulomining xizmat pog onasidan ko tarilish jarayoni muarrix va
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» (Siyar ul-
muluk) asarida bayon etilgan.
Manbalarda o zlaridan keyin o lmas noyob asarlar qoldirgan ko plab yetuk
ʻ ʻ ʻ
17
Ахметова Ш.С. Историческое краеведение в КазаOтане: учебное пособие. – АлмаАта, 2012. C — 75.
10

olimu fozillarning muborak ismu shariflari saqlanib qolgan. Chunonchi, keyinchalik
Gardiziy, ibn al-Asir hamda Juvayniy kitoblariga manba bo lgan «Kitob fi-axborʻ
vuloti Xuroson» asarining muallifi Abu Ali Husaya ibn Ahmad as-Salomiy,
shuningdek, «Tarixi Buxoro»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Ahmad
ibn Sulaymon al-Buxoriy (924 yilda vafot qilgan) hamda yuqorida nomi zikr etilgan
Abu Bakr Muxammad ibn Ja far al-Narshaxiy (959 yilda vafot etgan), Samarkand
ʼ
shazfi tarixiga oid «Kitob al-ikmal li ma rifat ar-rijol» kitobining muallifi Abu Said
ʼ
ibn Abdurahmon ibn Muxammad al-Idrisiy (1014 yilda vafot etgan), sakkiz jildlik
biografik asar «Kitob ahvoli Nishopur»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn
Abdul loy al-Bayyi al-hakim an-Naysaburiy (1014 yilda vafot etgan), «Kitob al —
mufoxarat ahli Kesh va-n-Nasaf»ning muallifi Abulxaris Asad ibn Xamduyi al-
Versiy (927 yilda vafot etgan), va nihoyat, «Tavarixi Xorazm minxa al-kofi» nomli
Xorazmning qadimiy tarixi to g risidagi kitob muallifi Abu Ahmad ibn Muxammad
ʻ ʻ
ibn Sa d ibn al-Kofiy (957 yilda vafot etgan) shular jumlasidan. Shu o rinda
ʼ ʻ
Tabariyning mashhur asari «Tarix ar-rasul va-l-muluk va-l-xulafo»ning amir
Abdulmalik I (954—961) va Mansur I (961 —976) ning vaziri Abu Ali Muxammad
Bal amiy tomonidan 974 yili amalga oshirilgan forscha tarjimasini ko rsatish
ʼ ʻ
mumkin. Mazkur asar va uning tarjimasi bir necha marta nashr etilgan. Rofiya
bilimdonlaridan fors klassik jug rofiya maktabining asoschisi, falakiyot va
ʻ
jug rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar muallifi (bu asarlardan ikkitasining: «Taqvim
ʻ
al-buldon» hamda «Kitob al-badi va-t-tarix»ning nomi saqlanib qolgan) Abu Zayd
ʼ
Ahmad ibn Saxl al-Balxiy (850—934) ni aloxida ta kidlab utish mumkin
ʼ 18
.
Somoniylar davridagi jug rofiyaga oid adabiyotlar ichida Abu Zayd
ʻ
Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o rinni egallashi mumkin edi. Vazir
ʻ
Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg in kutib olgani ham ma lum.
ʻ ʼ
Jayxoniy asari o sha davrda odat bo lgan an anaga ko ra «G aroyib ad-dunyo»,
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
«Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo lishi mumkin. Mas udiyning tubandagi so zlari
ʻ ʼ ʻ
fikrimizni tasdiqlaydi: «Al-Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u haqda hikoya
18
Негматов Н. Государство Саманидов, -Душанбе,: “Дониш”, 1997, B - 200.
11

qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo va dengizlar,
xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g aroyib voqyea-hodisalarʻ
to g risida asar yaratdi».
ʻ ʻ
Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov, A.A.Madrimov,
D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda13 Movarounnahrning
somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan dastlab Astaxoriy (Ibrohim
ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu Is hoq. U geograf olim
ʼ
bo lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan. Ko plab ilmiy safarlar qilgan.
ʻ ʻ
Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik” asari o z davrining mashhur
ʻ
asarlaridan hisoblangan. 958 yili vafot etgan).
“Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn Havqal (Muhammad ibn Ali
ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag dodiy al-Mavsiliy. Bu olim ham geograf bo lgan va
ʻ ʻ
ko plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan) “Surat al-arz”, Maqdisiy
ʻ
( Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-Maqdisiy al-Bashshor
Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim bo lgan. 947 yili Maqdisda
ʻ
tug ilgan. Tijorat bilan shug ullangan va ko p shaharlarga safar qilgan. 1000 yili
ʻ ʻ ʻ
vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli asarlarida batafsil ma lumot berib o tganlar.
ʼ ʻ
Movarounnahr o lkasi Damashqdan so ng Ma mun davriga qadar
ʻ ʻ ʼ
Bag doddagi xalifalikka bog liq bo lgan. Ma mun xalifa bo lgach, As ad ibn
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
Somonning farzandlarini o ziga yaqin kishilardan bilib, Movarounnahrga boshliq
ʻ
qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar qo liga o tgan. Lekin 875
ʻ ʻ
yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo ysunar edilar
ʻ 19
.
875 yildan boshlab ular mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo
qildilar.
Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng
yoyilib, ko p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi
ʻ
davlatlardan edi”, deb e tirof etgan.
ʼ
Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon somoniylar davlati amirlarini
19
Баxодиров Р., Расулов Д. Ислом илмларининг буюк алломалари. Т .: 2000, B-24.
12

shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari Movarounnahr va Xuroson
sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi. Ulardan kim podshohlikka o tirsa,ʻ
“sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom bilangina tanilar edi. Bu nom unga go yo
ʻ
belgi bo lib qolar edi. Odatda ular adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo lganlar”.
ʻ ʻ
Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday
tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko radigan kishi
ʻ
bo lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o g li Ismoil haqida ham
ʻ ʻ ʻ
shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda
bo ladigan, yumshoq odam edi”.
ʻ
Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga katta e tibor bergan edilar.
ʼ
Buning tasdig i o laroq o lkada ko plab umumiy va xos kutubxonalar barpo etilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
edi. Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu
Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz,
shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo lgan. Muhammad ibn Nasrdan
ʻ
uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U
908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo lib,
ʻ
ilm va din ahlini yaxshi ko rar va ularni hurmat qilar edi”.
ʻ
Manbalarda Ismoilning o zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda
ʻ
yashayotgan edim. Bir kuni zulm bilan olingan narsalar xususida o ylanib o tirgan
ʻ ʻ
edim. Shunda, Abu Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib qoldi.
Men u zotning ilmi va dinini ulug lab darhol o rnimdan turdim”
ʻ ʻ 20
.
O z davrida somoniy sulton huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va
ʻ
sultonning o zi turib biron bir masalani so rar edi. So ng hozir bo lgan ulamolar
ʻ ʻ ʻ ʻ
bunga javob berar edilar. Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud
bo lib, eng kattasi Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli
ʻ
lug atlardagi nafis kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus
ʻ
kutubxonasi ham bo lgan.
ʻ
Somoniylar davrida Movarounnahr o lkasi hadis, fiqh, lug at va boshqa
ʻ ʻ
20
UMAROV B. ARCHITECTURE OF BUKHARA IN THE ASHTARKHANID PERIOD //International Journal of
Intellectual Cultural Heritage. – 2022. – Т . 2. – №. 2. – С . 94-100.
13

islomiy ilmlar bo yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o zlarining jidduʻ ʻ
jahdlari, ilm yo lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat
ʻ
ko rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat
ʻ ʻ
bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn
Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir
va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish
mumkin 21
.
Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o lkalarida turli
ʻ
islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g ayriislomiy oqimlarni ham uchratish
ʻ
mumkin edi.
Maqdisiy o sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson o lkalarida o zi shohid
ʻ ʻ ʻ
bo lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu o lkada ko p sonli yahudiylar
ʻ ʻ ʻ
va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o lka turli ilmlar, jumladan, fiqh eng ko p
ʻ ʻ
tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda asosan ahli sunna val jamoa
mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Sijiston va Xirot kabi ayrim shaharlarda
xorijiylar, Naysaburda mu taziliylar ham uchrab turardi. Shuningdek, ayrim
ʼ
hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz mumkin edi. Lekin bu
o lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan. Shosh, Tus, Naso
ʻ
shaharlarida shofiiy mazhabiga e tiqod qiluvchilar ham ko p edi. Ta kidlash joizki,
ʼ ʻ ʼ
o lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar o rtasida o zaro bahslar
ʻ ʻ ʻ
yuzaga kelsa, sultonning o zi aralashib, ularning orasini isloh qilishiga to g ri kelar
ʻ ʻ ʻ
edi”. Demak, somoniy sultonlarning o zlari o lkada e tiqodiy va diny
ʻ ʻ ʼ
bag rikenglikni mustahkam turgan holda o z nazoratlarida saqlaganlar.
ʻ ʻ
21
Abu Bakr ibn Jafar Narshaxıy. Buxoro tarıxı. T. "Kamalak" 1995. B-87
14

1.2 Somoniylar davlatining savdo-hunarmandchilik va shaharlarining
rivojlanishi va O rta Osiyoga ta siriʻ ʼ
Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a zolaridan besh yuzga
ʼ
yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan ko chib
ʻ
kelganini ta kidlab o tgan. Shuningdek, olim Movaro unnahrda sumaniya firqasi
ʼ ʻ
tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko pligini zikr qilgan.
ʻ
Somoniylar davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy
omillar ta lim jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki
ʼ
bo ldi. Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida
ʻ
ta kidlashicha, Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida
ʼ
mu taziliya ta limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining asosiy
ʼ ʼ
qismi usul va furu mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki kunlaridanoq
ʼ
hanafiya ta limotini qabul qilgan edilar. Nasafiyning mazkur asaridagi
ʼ
“Movarounnahrda mu taziliya ta limotini qabul qilmagan hanafiylar” degan
ʼ ʼ
iborasidan, bu o lkada hanafiya olimlari ikki guruhga bo lingani ma lum bo ladi:
ʻ ʻ ʼ ʻ
1.Hanafiy mu taziliylar. 2.Abu Mansur al-Moturidiy tomonidan rivojlantirilib
ʼ
tizimga solingan va mu taziliya fikrlarini rad qilgan hanafiy moturidiylar
ʼ 22
.
Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is hoqning “Sharh jumal usul ad-din” asarida bir
ʼ
rivoyat e tiborga molikdir: Somoniylar davrida Movarounnahrda islom diniga yangi
ʼ
kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch firqaga ajralib ketganini eshitadi.
Shunda u qadariy-mu taziliydan insonning fe llari haqida so raydi. Mu taziliy
ʼ ʼ ʻ ʼ
quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni qila olaman va o zim xohlagan har
ʻ
narsaga kuchim yetadi” Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib deydi: “Men
bu e tiqodni tanlamayman. Chunki bu e tiqod orqali Allohning xohish va qudrati
ʼ ʼ
chetga chiqib qolmoqda” Shunda qadariy- mu taziliy: “Agar mening fikrimni qabul
ʼ
qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo shil”, deb javob beradi.
ʻ
Shundan so ng yangi musulmon o zi yashayotgan joydagi jamiki firqalar
ʻ ʻ
vakillaridan inson fe li haqida so rab chiqadi va birontasining aqidasini qabul
ʼ ʻ
22
Abu Jafar Muhammad at-Tabarıy. Istoriya at-Tabariy. T. "Fan" 1987. B – 215.
15

qilmaydi. U murojaat qilgan firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni qabul
qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo shil”, degan fikrni aytishadi.ʻ
U firqalar vakillaridan ahli sunna val jamoa kimlar ekanini so raganida, ular
ʻ
quyidagicha javob beradilar: “Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan
tanilganlar. Samarqandda “Dor al-juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a zolari, Buxoroda
ʼ
“As hobi Abu Hafs” (Abu Hafs al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr ibn Yahyo
ʼ
tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm ahli
hisoblanadilar” 23
.
Somoniylar davlatiga Somon qishlog i (Balx yaqinida, ba zi manbalarda esa,
ʻ ʼ
Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos solgan. Xalifa
Ma munga bo lgan sadoqatlari evaziga 819-820 yillarda Somonxudotning nabiralari
ʼ ʻ
Nuh Samarqandga, Ahmad Farg onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga, Ilyos
ʻ
Hirotga hokim etib tayinlandilar.
839-840 yillarda Nuh ibn Asad Isfijob viloyatini bosib oldi va uni
mustahkamladi. U Sug dning bir qismi va Farg onaga hokim bo lib oldi. Lekin
ʻ ʻ ʻ
Somoniylar davlatini bunyod etishda Ahmadning hissasi ko proq bo ldi. Uning
ʻ ʻ
Nasr, Yaqub, Yahyo, Asad, Ismoil, Isxoq va Homid ismli o g illari bor edi. Nuh ibn
ʻ ʻ
Asad 842 yili vafot etgach, Samarqandni ukalari Ahmad va Yahyo boshqardi, keyin
hokimlik Nasr (865-892) qo liga o tdi. 859-yilda Yahyo ibn Asad vafot etgach,
ʻ ʻ
Shosh va Ustrushona Ahmadning ikkinchi o g li Ya qubga nasib etdi. Keyin
ʻ ʻ ʼ
tashabbus Ismoil ibn Ahmad qo liga o tdi. Buxoroda Tohiriylar mavqei sust edi.
ʻ ʻ
874-yilda Husayn ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro
zodagonlari iltimosi bilan Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmad (849-892) ni hokim
qilib jo natadi.
ʻ
Nasr Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzishga kirishdi. Xalq bu ishda
unga xayrxoh edi. 875-yilda u Shosh (Turkiston yaqinida)ni qo lga kiritdi. Xalifa
ʻ
Mutamiddan Movarounnahrni boshqarish uchun yorliq olishga muvaffaq bo ldi. Bu
ʻ
paytda Buxoroda kuchayib ketgan Ismoil akasiga tobe bo lishni istamadi. 888-yili
ʻ
23
Abu Nasr Forobiy, Fozil odamlar shahrı. Т .: 1993. 96 b
16

ikki o rtadagi jangda Nasr yengildi.ʻ
892-yilda Nasr vafot etgach, Ismoil Movarounnahrning yagona hukmdori
bo lib qoldi (892-907). 893-yilda u Tarozni, so ng Ustrushonani qo lga kiritdi.
ʻ ʻ ʻ
Mustahkamlanib borayotgan Somoniylar davlatini zaiflashtirish maqsadida
Arab xalifasi 898 yilda Movarounnahr hokimligidan Ismoilni tushirib uning o rniga
ʻ
safforiylar sulolasidan Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo natadi.
ʻ
Ismoil 899 va 900-yillardagi harbiy to qnashuvlarda Amr ibn Lays boshliq
ʻ
safforiylar qo shinlarini tor-mor keltirdi. Xalifa Ismoil ibn Ahmadni hokim sifatida
ʻ
tan olishga majbur bo ldi.
ʻ
Shunday qilib, Xorazm, Isfijob, Chag oniyon va Xuttalondan tashqari
ʻ
(ularning hokimlari somoniylarga tobe edilar), o lka hudud (Movarounnahr, va
ʻ
Xuroson) somoniylar tomonidan bo ysundirilgan edi. Ular bu yerda 100 yilcha
ʻ
hukmronlik qildilar.
Ismoil Somoniy o z davrining yirik va aqlli davlat arboblaridan bo lgan. U
ʻ ʻ
yirik va markazlashgan davlat barpo qilishdan manfaatdor bo lgan barcha oqsuyak
ʻ
amaldorlarni o z atrofiga to playdi. Ularning yordami bilan Ismoil shunday bir
ʻ ʻ
qudratli markazlashgan davlat barpo qiladiki, bu davlat o sha vaqtda Sharqda
ʻ
shuhrat topadi. Ismoil Somoniy davrida Movarounnahr Arab xalifaligining
istibdodidan abadul-abad ozod bo ldi. Ammo bir qarashda qudratli bo lib ko ringan
ʻ ʻ ʻ
bu davlatni ichdan yemirayotgan bir qator ijtimoiy ziddiyatlar bor ediki, buni hatto
Ismoil Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimiyat bilan mahalliy
hokimiyat o rtasidagi qarama-qarshilik edi. Somoniylar har qancha urinsalarda,
ʻ
Sejiston, G uzg on, G azna, Garjiston, Isfijob, Xorazm hozirgi Tojikistonning tog li
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatlari: Chag oniyon va Rashtani o zlariga batamom bo ysundira olmadilar. Bu
ʻ ʻ ʻ
viloyatlarning hokimlari markaziy hokimiyatni rasman tan olsalar-da, amalda
mustaqil siyosat yurgizardilar. Somoniylar davrida qo shinda yetakchi mavqeni turk
ʻ
sarkardalari va g ulomlari egallagan edilar. Ularga hamma vaqt ham ishonib
ʻ
bo lmasdi
ʻ 24
.
24
Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968. 145 b
17

Ismoildan so ng uning vorislari davrida somoniylar sulolasi inqiroz sariʻ
yuzlandi. Ismoilning o g li Ahmad hukmronligi (907-914) davrida arab tili yana
ʻ ʻ
davlat tiliga aylantirildi, arab tilini bilgan shaxslarning mansab va martabalari
oshirildi. Holbuki, Ismoil Somoniy davrida bu narsa yo q edi. Albatta, bu saroy
ʻ
amaldorlarining, birinchi navbatda, turklardan iborat harbiy oqsuyaklarning
noroziligini oshirdi. Shu bois Ahmadning turk g ulomlari tomonidan o ldirilishi
ʻ ʻ
tasodif emasdir. Ahmad o ldirilgach taxtga uning sakkiz yoshli o g li Nasr II (914-
ʻ ʻ ʻ
943) o tqazildi. Uning hukmronligi davrida Buxoroda Registon maydonida devonlar
ʻ
uchun saroy qurdiradi. Davlat boshqaruvida esa Nasr II davrida amaliy ishni vazir
Abuabdullo Muhammad ibn Ahmad Jayhoniy olib bordi. Hali Ahmad ibn Ismoil
hayotlik chog idayoq bir qator viloyatlarda xalq ommasining qo zg olonlari
ʻ ʻ ʻ
bo lganligi qayd qilingan. Ahmadning o ldirilishi munosabati bilan bunday
ʻ ʻ
harakatlar yanada avj olgan. Ahmad hayotlik chog ida Ismoilning ukasi Is hoq ibn
ʻ ʼ
Ahmad Samarqandda qo zg olon ko taradi. Bu qo zg olon shafqatsizlik bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bostiriladi. Ahmad Ray va Seistonda ko tarilgan isyonlarni ham shafqatsizlarcha
ʻ
bostirdi 25
.
IX asrdan boshlab Movarounnahrning Samarqand, Farg ona, Shosh
ʻ
(Toshkent) va Ustrushona viloyatlarida So moniylar xonadonining vakillari noib edi.
Yurtga avval Nuh, so ngra Ahmad boshchilik qiladi. Ular hatto o z nomlaridan
ʻ ʻ
misdan chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning o g li Nasr I
ʻ ʻ
(865-892-yilda Samarqand hokimi; 875-yili Movarounnahr amiri) Samarqandni
markazga aylantiradi. Buxoro vohasi, Naxshab (Qashqadaryo), Chag onrud
ʻ
(Surxondaryo) vodiylaridan tashqari Movarounnahrning barcha viloyatlarini
birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko radi. Tohiriylar
ʻ
davlatining barham topishi bilan mustaqil bo lish uchun qulay sharoit paydo bo ladi.
ʻ ʻ
Chunki safforiylar Movarounnaxrga hukmronlik qilishni uddasidan chiqa
olmaydilar. Buxoro zodagonlarining iltimosiga binoan, Samarqand hukmdori Nasr
ibn Ahmad Buxoroga noib qilib ukasi Ismoilni (874) yuboradi (Ismoil Somoniy).
25
Abulg oziy. Shajarai turk. T.: Cho lpon, 1992. B-163.
ʻ ʻ
18

Shunday qilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnaxr Somoniylar
tasarrufiga o tgan.ʻ
Somoniylarning tobora kuchayib borishi Arab xalifaligini xavotirga solgan.
Shu boisdan xalifa Safforiylar bilan Somoniylarni to qnashtirib, Xuroson va
ʻ
Movarounnahrda o z ta sirini qayta tiklashga harakat qiladi. Natijada 900-yilda ular
ʻ ʼ
o rtasida boshlanib ketgan urush Ismoilning g alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson
ʻ ʻ
Somoniylar qo l ostiga o tadi. Xalifa Ismoilga hukmdorlik yorlig ini yuborishga
ʻ ʻ ʻ
majbur bo ladi.
ʻ
Somoniylar o z tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval
ʻ
ixcham davlat ma muriyatini tashkil etdilar. Ma muriyat podsho saroyi va devonlar
ʼ ʼ
(markaziy hokimiyat)dan iborat edi. Narshaxiyning ma lumoti bo yicha, Somoniylar
ʼ ʻ
hokimiyati, asosan, unga devon boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir
devoni bosh boshqaruv mahkamasi bo lib, davlatning ma muriy, siyesiy va xo jalik
ʻ ʼ ʻ
tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari
vazirga tobe edi 26
.
Nasr II ibn Axmad (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida 943-
yil Dor ul-mulk saroyi (vazirlar mahkamasi) va uning qarshisida devonlar uchun
maxsus saroy qurilgan. Mahkama xizmatchilari arab va fors tillarini puxta
egallagan, Qur on tafsiri va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli
ʼ
fanlardan yetarlicha xabardor bo lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Viloyat
ʻ
devonlari mahalliy hokimga, ayni vaqtda markaziy mahkamaning tegishli devoniga
bo ysunardi. Viloyat hokimlari ba zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy
ʻ ʼ
xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon
dehqonlardan tayin etilardi. Bo lardan tashqari har bir shaharda rais (shahar
ʻ
boshlig i) hamda muxtasib (nazoratchi) bo lardi. Ularni hokimning o zi mahal
ʻ ʻ ʻ liy
aslzoda yoki ko pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi.
ʻ
Mansabdorlar maoshiga davlat yillik daromadining deyarli yarmi sarflanardi.
Movarounnaxrda islom ruhoniylarining obro si oshib, poytaxt Buxoro
ʻ
26
Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik T. G afur G ulom nashriyoti, 1984. B-75.
ʻ ʻ
19

Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda
ko plab ibodatxonalar, jumladan jome masjid, xonaqoh (g aribxona)lar bino qilindi.ʻ ʻ
Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri (Forjak) Buxoro
shahrida qad ko tardi. Mad
ʻ rasa shaharning Darvozai Mansur mahallasida amir
hammomining yonida joylashgan edi.
Masalan, Narshaxiyning yozishicha, Ismoil Somoniy Afshona kishlog ining
ʻ
ekin yerlari va atrofidagi yaylovlarni Buxoro madrasasining talabalariga vaqf qilib
beradi, shuningdeq amir Registon maydoniga tutashgan Dashtak qamishzorini
mulkdor arab lashkarboshisidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxo ro shahrining
jome masjidi vaqfiga qo shib beradi. Shu tariqa masjid va madrasalar tasarrufida
ʻ
katta-katta yer va mulklar to plana bordi.
ʻ
Somoniylar mamlakatni tashqi va ichki dushman xurujlaridan muhofaza
qilishga katta e tibor beradilar. Xususan, Ismoil So
ʼ moniy yaxshi qurollangan harbiy
qo shin va turk g ulomlaridan mahsus saroy qo shinini tuzadi. Turk g ulomining
ʻ ʻ ʻ ʻ
harbiy xizmati qat iy belgilangan tartibda o tar edi. Eng qobiliyatli va uzoq yillar
ʼ ʻ
xizmat qilgan ayrim g ulomlar aylboshi (otliq otryad boshlig i), so ngra esa nufuzli
ʻ ʻ ʻ
hojib lavozimlariga ko tarilardi.
ʻ Hojiblar
boshlig i hojib ul-hujob yoki hojib ul buzruk Somoniylar saroyida oliy unvon edi.
ʻ
Hojib ul-hujob saroyda katta nufuzga ega bo lib, ayni vaqtda u butun turk
ʻ
qo shinining boshlig i edi. Qo shindan tashqari ozod mehnat ahlidan tuzilgan
ʻ ʻ ʻ
muntazam harbiy qo shin ham bo lib, uning ta minoti bilan mahsus mahkama —
ʻ ʻ ʼ
ariz devoni shug ullanar edi. Qo shinlarga xizmat haqi har uch oyda to lanar edi.
ʻ ʻ ʻ
Somoniylar hokimiyatni qadimgi davlat boshqaruvi an analariga suyanib
ʼ
boshqardi 27
.
Somoniylar davridagi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko tarilish madaniy
ʻ
hayotning ravnaqiga imkon berdi. Buxoro, Samarqand, Nasaf, Gurganj, Marv va
Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz sifatida taraqqiy qila boshlaydi.
Bu davrda qishloq aholisining aksariyati sug diy, turkiy yoki xorazmiycha
ʻ
27
Abu-l-Fazl Bayxaki. Istoriya Ma suda (1030-1041). Per s pers. AK Andersa. T.: 1962
ʼ , B-147.
20

so zlashsa-da, markaziy shaharlarda forsiy-dariy adabiy tili vujudga keladi. Bu tilʻ
davlat tili sifatida qabul qilinadi. Forsiy-dariyda nazm, nasr va ilmiy asarlar yozila
boshlaydi.
IX-X asrlarda, ayniqsa, Buxoro shahri ma daniy jihatdan yuksaladi. Poytaxtda
amir saroyida turli sohalarga oid qo lyozma kitoblar saqlanadigan kattagina
ʻ
kutubxona barpo etiladi. Bu davrda Buxoroda ayniqsa she riyat ravnaq topadi.
ʼ
Uning rivojiga Rudakiy (860— 941), Abu Mansur Daqiqiy (976-980 orasi),
Abulhasan Balxiy va boshqalar shoirlar katta hissa qo shadilar.
ʻ
Shahar madaniyatining ravnaqi, ziyolilar davrasining kengayib borishi,
shubhasiz, Somoniy hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni
boshqarishda ularning bilim va maslahatlaridan foydalanildi.
Bu davrda Muhammad Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Narshaxiy, Beruniy kabi
jahon fani taraqqiyotiga o lkan hissa qo shgan buyuk siymolar ijod qildilar.
ʻ ʻ
21

II.BOB. QORAXONIYLAR SULOLASI TARIXIGA E ’ TIBOR.
II.1. Qoraxoniylar sulolasi davlatining tarixiy ildizlari: uning davlat boshqaruv
faoliyati va rivojlanishi.
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Janubiy Tangti-tog‘ viloyatlarida tashkil topgan
musulmon turk davlati. Uni barpo qilishda qator turkiy qabilalar ishtirok etgan,
bulardan qarluq, chigil va yag‘mo qabilalari etakchi bo‘lgan. Davlat asoschisi
Abdulkarim Sotuq To‘g‘raxon yag‘mo qabilasidan chiqqan va “bo‘g‘raxon”
unvoniga ega bo‘lgan. X asr o‘rtalarida bu qabilalar Islom dinini qabul qilgan. X asr
oxirlarida Sotuq Bo‘g‘raxonning nabirasi Horun ibn Muso ibn Sotuq
boshchiligidagi qabilalarning Movarannahrga qarshi hujumlari natijasida
somoniylar sulolasi tugatilgan. 992-yili Horun Buxoroni, 996-999 yillari uning
vorisi Nasr I butun movarounnahrni bosib oldi. Qoraxoniylar davlati poytaxti
dastlab Qashg‘ar, keyin Bolasog‘un, O‘zgan shaharlari bo‘lib, keyinchalik yana
Qashg‘ar qo‘chirilgan. XI asr 60-70 yillari qoraxoniylarning saljuqiylar bilan
boshlangan to‘qnashuvlari o‘rtasida o‘zaro taxt uchun kurashlar natijasida
qoraxoniylar davlati zaiflashib, saljuqiylarga tobe bo‘lib qoldi, 1212-yili
Muhammad Xorazmshox qoraxoniylar davlatini butunlay tugutdi.
Qoraxoniylar davlati turli o‘lkalarning birlashishi san’at va adabiyot rivojiga
katta imkon beradi. Malik, Masjid Kalon, Minorai Kalon, Vobkent minorasi,
Jarqo‘rg‘on minorasi, Mag‘oki attori masjidi, Shohi zinda ansambili, Xorazmda
xom g‘isht va paxsadan qurilgan Bo‘ronqal’a, Noib qal’a, Qubodqal’a xaroblari,
Faxruddin Roziy maqbarasi bu davirda qurish san’ati yuksak darajada bo‘lganini
ko‘rsatadi.
840-yilda Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida “podshoh yag mo” yokiʻ
“ilaqxon” boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga
turli turkiy urug lar - qarluqlar, chigillar, arg ular, yag malar va boshqa xalqlar
ʻ ʻ ʻ
kirgan bo lib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar.
ʻ
X asrning birinchi yarmida Yettisuv va Qoshg arda yashovchi turk qabilalari:
ʻ
qarluq, jikil (chigil) va yag molarning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta
ʻ
22

o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bir tarafdan, ularning o‘troq hayotga ko‘chishi kuchayib,
dexqonchilik xo‘jaligi kengayadi, shaxarlar kutariladi, savdo va xunarmandchilik
usadi. Ikkinchi tarafdan esa ilk feodal munosabatlar rivoj topib, turk jamoalari
urtasida sinfiy tabaqalanish keskin tus oladi.
Chorvador qabilalarning ichki hayotidagi bunday o‘zgarishlarda, shubhasiz, bir
tomondan, Yettisuv va Qoshg arni kesib utgan qadimiy karvon yo‘li buylab qadʻ
kutargan savdo shaharlariyu vohalarda vujudga kelgan dexqonchilik qishloqlari
aholisining roli katta bo‘ldi. Ikkinchi to mondan esa kushniMovarounnahrning o‘troq
axolisi bilan ularning yaqindan olib borgan iqtisodiy va madaniy aloqalarining
ta’siri kuchli bo‘ldi. Shunday qilib, murakkab ichki jarayonlar, feodal dexqonchilik
dunyosi va karvon yo‘lidagi boy savdo-xunarmandchilik shaxarlarining bevosita
ta’siri chorvador turk qabilalarining ijtimoiy hayotida ilk feodal munosabatlarining
shakllanishida asosiy omil bo‘ldi. Buning oqibatida bu hududlarda siyosiy vaziyat
nixoyatda keskinlashib ketdi.
X asr o‘rtalarida Issiqkulning janubi va Qoshg arda yashagan yag mo
ʻ ʻ
qabilalari kuchayib, avval uzlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilalari
bilan yagona ittifoqda birlashadi. So‘ngra ular Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
buysundiradi va bu ulkan hududda qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
Yozma manbalarda yag molar turk qavmlari ichida madaniy jihatdan eng
ʻ
qolog i deb ta’riflanadi. Ular asosan yilqichilik va quychivonlik bilan shug ullanar
ʻ ʻ
edi. Muynali hayvonlar xamda ov qushlarini ovlardi. Dexqonchilik bilan kam
shug ullanardi. Yag molar turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblangan. Jikillar
ʻ ʻ
esa yag molarga nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bo‘lgan. Ular
ʻ
qoramol, qo‘y va yilqi podalariga ega bulishgan. Ular qora uylarda yashasa ham,
qarluqlarniki singari shaxar va qishloqlari bo‘lgan. Yarmo va jikillarga nisbatan
qarluqlar ancha madaniyatli aholi hisoblangan.
Turk qabilalariga tegishli yurtlar orasida ular eng obod joylarga ega bulishgan.
Ularning mamlakatida qishloqlar bilan bir qatorda shaharlar ham bo‘lgan.
23

qarluqlarning ayrimlari muynali hayvonlar ovlash, qolganlari chorvachilik xamda
dexqonchilik bilan shug ullangan.ʻ
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida jikil va qarluqlar katta rol
o‘ynadilar. Davlatning yuqori mansablari va qo‘shinda ular muxim urinlarni
egallasalarda, biroq xonlik taxtiga yarmo biylari o‘tirganlar. Bu yangi turk
davlatining podsholari “arslonxon” va “bug roxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu
ʻ
ikki oliy daraja buyuk xukmdor ma’nosini anglatgan, Buyuklik yoki ulug lik esa
ʻ
qadimda turkiy xalqlarda “qora” so‘zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o‘tirgan
arslonxon yoki bug roxonlar “qoraxon”, ya’ni ulug xon hisoblangan. Ular
ʻ ʻ
hukmdorlik qilgan davlat esa tarixda “qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuxrat
topgan. Aslida “arslon” jikil qabilasining totemi - ajdodi ibtidosi xisoblangan.
“bug ra” esa yag molarning totemi bo‘lgan.
ʻ ʻ
U og ir yuk ko‘taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatgan. Podsholik
ʻ
darajasiga qabila totemlarining nomlari bilan nisbat berilishiga qaraganda,
qoraxoniylar davlatining asosini jikillar bilan yag molar tashkil etgan. Davlatni
ʻ
boshqarishda qoraxoniylar qabilaviy udumining og alik tartibiga qat’iy rioya
ʻ
qilingan. Bu udumga muvofiq qabila boshliqlari orasida eng yoshi ulug ini
ʻ
“arslonxon” yoki “bug roxon” darajasiga kutarib, xukmdor, ya’ni qoraxon qilib
ʻ
saylashgan. Odatda u “tamg achxon”, ya’ni xonlar xoni deb yuritilgan.
ʻ
992-yilda Xasan Bug roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnaxrga tomon
ʻ
xujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Shosh, Farg ona va boshqa
ʻ
viloyatlarda yashovchi turkiy qavmlar xam qatnashadilar. Natijada ular qoraxoniylar
bilan birikib ketadilar. Bu davrda somoniylar ma’muriyati va harbiy qo‘shinlar
boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan turk xojiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib,
deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turklashkarboshilari mamlakatni
dushmandan mudofaa qilish urniga xoinlik yo‘lini tutib, qoraxoniylarga yon
bosadilar.
Qoraxoniylarning Buxoroga yurishi oldindan somoniylarning eng e’tiborli turk
lashkarboshlaridan Xuroson noibi Abu Ali Simjuriy amir Nux ibn Mansurdan
24

yashirincha Bug roxon bilan Somoniylar davlatini bo‘lib olish haqida muzokara olibʻ
boradi. Ikkinchi turk lashkarboshisi Ayach boshliq qo‘shin tor-mor qilinadi va uning
o‘zi asirga olinadi. Raboti Malik yaqinidaga Harjan yonida yana bir turk xojibi
Foyiq katta qo‘shin bilan Bug roxonga qarshi jang qiladi. Ammo Foyiq jang
ʻ
qizg inketayotgan paytda atayin taslim bo‘ladi. Shu sababli Buxoro himoyasiz
ʻ
qoladi. Nux ibn Mansur poytaxtni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ladi.
qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg ol qiladilar. Ko‘p vaqt o‘tmay Bug roxon
ʻ ʻ
sotqin FoyikniTermiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug roxon Buxoroda
ʻ
uzoq tura olmaydi. Kasallik uni poytaxtni tark etib, o‘z Vatani Qoshg arga qaytishga
ʻ
majbur etadi. Yo‘lda u vafot qiladi.
Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib, o‘z
taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk xojibi - Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy
Xurosonda amirga qarshi qo‘zg olonko‘taradi. O‘z kuchiga ishonmagan Nux
ʻ
G azna xukmdori Sobuqteginni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo‘shin bilan u
ʻ
Movarounnaxrga еtib keladi va Nux bilan birlashib qo‘zg olonchilarga qarshi yurish
ʻ
qiladi. Bir necha janglardan sung Foyiq va Abu Ali qo‘shinlari tor-mor qilinadi.
Sobuqteginning bu yordami zvaziga Nuh ibn Mansur unga “din va davlat xomiysi”,
uning o‘g li Maxmudga esa “Sayf ud-din” yoki “din shamshira” degan unvonlarni
ʻ
taqdim etadi. Shuningdek, Sobuqteginni Abu Ali Simjuriy urniga Xurosonning
noibi qilib tayinlaydi. Natijada G azna va Xurosonda Sobuqtegin va Maxmudning
ʻ
siyosiy xukmronligi mustaxkamlanib, g aznaviylar davlati tashkil topadi. Tez orada
ʻ
bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo‘lgan еrlarni
egallaydi.
Kenjida va Shosh oralig idagi, ya’ni hozirgi Chimkentning janubi-g arbiy
ʻ ʻ
hududlariga kelib joylashganlar. Bular turkiy-o‘g uzlar edilar. Shosh hududlarida
ʻ
turkiy-o‘g uzlar shu darajada ko‘p bo‘lganki, ularning ta’siri xalq og zaki ijodida
ʻ ʻ
ham o‘z aksini topgan. O‘zbek xalq og zaki ijodida o‘g uzlar hozirgi o‘zbek
ʻ ʻ
xalqining o‘tmish avlod-ajdodlari sifatida talqin etiladi.
25

O‘g uzlar turkmanlarning ham avlod-ajdodlaridirlar. XII asrning birinchiʻ
yarmida yashagan Sharof az Zamon Tohir Marvaziyning so‘zlariga qaraganda
o‘g uzlar islom dinini qabul qilganlaridan so‘ng Xorazm hududlaridan «kofirlar»ni
ʻ
pecheneglar yashayotgan hududlarga siqib chiqarib bu еrlarni o‘zlari egallab
oladilar. Tarixga turk-manlar nomi bilan kirgan bu saljuqiy qabilalar
somoniylarning ruxsati bilan Buxorodan janubdagi hududlarni egallab,
ko‘chmanchi-chorvadorlar sifatida xayot kechirganlar. Shoshni turklashtirishda
o‘g uzlar bilan bir qatorda turgashlarning o‘rni katta bo‘lgan.
ʻ
X asrda turkiy qabilalarning asosiy qismi Yettisuv hududlarida yashaganlar.
So‘g dliklar turkiy xalqlar orasiga o‘zlarining oliy darajadagi dehqonchilik va
ʻ
hunar-mandchilik texnikasini tarqatganlar. “Buyuk ipak yo‘li” savdosida ular faollik
ko‘rsatganlar. So‘g dliklar turkiy xalqlarga va aksincha turkiy xalqlar so‘g dliklarga
ʻ ʻ
o‘zaro ta’sir o‘tkazganlar, ular bir-birlariga qiz berib, kiz olganlar, quda-anda bo‘lib
ketganlar. So‘g dliklar turk tilida so‘zlashga o‘ta boshlab, asta-sekin o‘z ona tillarini
ʻ
unuta boshlaganlar.
Mashhur turkshunos olim Maxmud Qoshg ariy XI asrda arab tilida “Devoni
ʻ
lug ati turk”, ya’ni “Turkiy so‘zlar lug ati”ni yaratgan. Bu asarda olim qanday qilib
ʻ ʻ
turk tilining so‘g dliklar tiliga nisbatan ustivor mavqega ega bo‘la borishi va
ʻ
so‘g dliklar o‘z ona tillarini yuqota borganliklari jarayonini ustalik va moxirlik bilan
ʻ
bayon qiladi. Albatta so‘g dliklar jismonan yo‘q bo‘lib ketmadilar, balki ular
ʻ
turkiylar bilan aralash-quralash bo‘lib, qorishib - assimilyasiyalashib ketdilar. Bu
jarayon ayniqsa X asrda somoniylar davrida juda avj olgan.beradilar. Maqdisiyning
ko‘rsatishicha, Isfijob yaqinidagi Beruket va Boloj shaharlarida turkman-o‘g uzlar
ʻ
joylashganlar. Lekin turkman-o‘g uzlarning asosiy qismi ilgarigidek Sirdaryoning
ʻ
quyi oqimida yashaganlar.
Faqat, 894-yildan so‘ng qipchoqlar o‘g uzlarni Emba daryosidan
ʻ
shimolroqdagi tumanlardan siqib chiqargach, u xalqning bir qismi xozirgi
Turkmaniston hududlariga o‘tgan. Ko‘chmanchi o‘g uzlar Turkmanistonning bir
ʻ
qancha hududlarida, shu jumladan Forobiy tumanlarida yashaganlar.
26

Xullas, Markaziy Osiyoning Oltoy janubiy yonbah’ridan boshlanadigan
sharqiy qismida, Markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Ili, Norin, Talas daryolari
vodiylari bo‘ylab to Pomirgacha bo‘lgan hududlarda turk tilida so‘zlashuvchi
xalqlar uyushmasi yashagan. “Bu turk qabila va urug lari turlicha nomlar bilanʻ
atalsalarda, sheva jihatidangina bir-birlaridan farqlanadigan yagona bir tilda
so‘zlashar edilar, ularniig turmush tarzi, madaniyatlari, urf-odatlari bir xil bo‘lgan.
Ularning jismoniy baquvvatligi, tabiatidagi xususiyatlari, mardligi, urushqoqligi va
epchilligi ham bir-biriga o‘xshagan. Bu turkiy xalqlar tashqi ko‘rinish jihatidan ham
bir-birlariga o‘xshaganlar: “Yuzlari yalpoq ko‘zlari kichik burni tekis, siyrak sochli,
temir qilichli va kora libosli” kishilar edilar. Bu ulkan xalqlar tarkibiga turk qabila
va urug larning juda ko‘plab guruhlari: qarluqlar, chigillar, yag molar, tuhsiylar,
ʻ ʻ
uyg urlar, o‘g uzlar, qipchoqlar kirgan. Bular orasida eng yirigi va madaniyatlisi
ʻ ʻ
qarluqlar bo‘lgan”.
Qarluqlar 766-yilda turgashlarni tor-mor keltirib, Yettisuvni egallaganlar.
Qarluqlar tug risidagi to‘la ma’lumotni, noma’lum muallif tomonidan yozilgan
ʻ
“Hudud al Olam” kitobidan olish mumkin. Unda xikoya qilinishicha, qarluqlar
yashagan mamlakat barcha turk xalqlar yashagan mamlakatlarga nisbatan eng boy
va go‘zal bo‘lnb, oqar suvlari ko‘p va iqlimi mo‘tadil bo‘lgan ekan. Bu mamlakatda
qishloqlardan tashqari shaharlar ham bo‘lgan. Qarluqlar xo‘jalik ishlarining turi
bo‘yicha bir-birlaridan farq qilganlar: davlatining tashkil topishida hal qiluvchi
ro‘lni qarluqlar o‘ynadilar va bu davlat ko‘shinining asosiy o‘zagini ham ular tashkil
qilar edilar. Qarluqlar xukmron bo‘lgan hududlarda chigillar (jikil), tuxsilar, argular,
yag molar, turgashlar, qipchoqlar, yabakular, qaylar, jumullar, o‘g uzlar
ʻ ʻ
yashaganlar. Taroz tumani va Issiqko‘l atroflarida joylashgan chigillar
V.V.Bartoldning xulosalariga qaraganda koraxoniylar davlatida katta mavqega ega
bo‘lganlar.
Ular madaniy taraqqiyotda qarluqlarga qaraganda orqada bo‘lsalarda, boy, to‘q
va farovon turmush kechirganlar, chorvachilik bilan shug ullanganlar, quyosh va
ʻ
yulduzlarga topinganlar.Turk qabilalarining uchinchi yirik guruhi yag molar edi.
ʻ
27

Ular Issiqko‘lning janubida, Qashg ar shaxri tomonlarda, ko‘pchilik qismi esa,ʻ
Sharqiy Turkiston hududlarida ko‘chib yurgan. “Hudud al Olam” muallifi
yag molarni madaniyatda orqada qolgan qabila edi, deb yozadi.
ʻ Ular dehqonchilik
bilan shug ullanmaganlar, asosan yovvoyi xayvonlarni ovlash va mo‘ynachilikni
ʻ
o‘zlariga kasb qilib olganlar. Shu bois yag molarning yilqi va qo‘y podalari ko‘p
ʻ
bo‘lgan va boshqa turk qabilalariga nisbatan nihoyatda jasur va jangovarliklari bilan
mashhur bo‘lganlar. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida boshqa turk
qabilalari: qipchoqlar, kenjeklar, yabakular, qirg izlar, o‘g uz-turmanlar, qanchlar
ʻ ʻ
va so‘g dlilar ham faol qatnashganlar
ʻ 28
.
II.2. Qoraxoniylar sulolasiga doir manbalar ning tarixini o rganilishi
ʻ
Qoraxoniylar sulolasi to g risida Xitoy muarrixlari ancha boy ma’lumotlar
ʻ ʻ
qoldirgan. Ushbu ma’lumotlar asosida Ablat Xo djayev, Dilrabo Turdiyevalar
ʻ
tomonidan 2021-yilda “Qoraxoniylar xoqonligi tarixi Xitoy Xalq Respublikasi
olimlari tadqiqotlarida” nomli asari nashrdan chiqqan. Undan Xitoy muarrixlarining
Qoraxoniylar sulolasi haqida keltirgan juda boy ma’lumotlari o rin olgan. Xitoy
ʻ
olimi Vey Lyangtao 1983-yilda Qoraxoniylar davlatiga oid ilmiy-tadqiqotlarini
yozib tugatadi. Olim asarini 1986-yili Xitoyning Urumchi shahrida nashr ettiradi.
Asarini “Kalxan vangchao shigao” (“Qoraxoniylar sulolasining qisqacha tarixi”) deb
ataydi 29
.
Qoraxoniylar to g risida uyg ur tarixchisi Turag ul Olmas ham tadqiqot olib
ʻ ʻ ʻ ʻ
boradi. Muallif “Uyg urlar” nomli asarini 1989-yilda yozadi. Ushbu asar ham
ʻ
Urumchi shahrida nashr etiladi. Turag ul Olmasning asari 840-betdan iborat bo lib,
ʻ ʻ
1016-boblari Qoraxoniylar davlati haqida ma’lumotlar beradi.
1991-yilda Xitoy poytaxtida uyg ur tarixchilari Anvar Baytur va Xayriniso
ʻ
Sidiqning “Shinjyandagi millatlarning tarixi” nomli asari bosmadan chiqariladi.
Asar hajman ancha yirik hisoblanib, 1317 sahifadan iboratdir. Asarning 13-bobida
28
Кочнев Б. Д., Нумизматическая история Караханидского каганата (991—1209 гг.). Москва «София», 2006.
с.141-147.
29
Вей Лянгтао. Калхан вангчао шигао (Қорахонийлар сулоласининг қисқача тарихи). Урумчи, 1986.
28

Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi, iqtisoiy-ijtimoiy jarayonlar, siyosiy tarixi,
diplomatik munosabatlar, harbiy to qnashuvlar haqida hikoya qiladiʻ 30
.
XXR tarixchilarining mulohazalariga qaraganda, Qoraxoniylar xoqonligi
tarixini tadbiq etishga katta hissa qo shgan olim V.V. Bartold hisoblanadi. Xitoy
ʻ
olimlarining faraziga qaraganda, V.V. Bartoldning Qoraxoniylarga oid eng yirik
ilmiy ishi o zining doktorlik dissertatsiyasi mavzusi hisoblangan “
ʻ Туркестан в
епоху монгольского нашествия ” nomli tadqiqot ishidir. Ushbu ilmiy-tadqiqot ishi
ikki qismdan iborat hisoblanib ushbu qismar Sankt-Peterburgda 1898-1900-yillarda
nashrdan chiqariladi. Asarni g arbiy еvropa olimlari 1928-yilda ingliz tiliga tarjima
ʻ
qiladi va uni “Turkeston down to the Mongol” (“Mo g ullar istilosgacha bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Turkiston tarixi”) deb nomlashadi. V.V. Bartold asarlarida Qoraxoniylarga oid
ma’lumotlar musulmon sulolalariga xos uslubda talqin qilinadi, muhim bo lgan
ʻ
mulohzalarni keltirib o tadi.
ʻ
1936-yildan boshlab, V.V. Bartold asarlari sobiq Ittifoq Fanlar
akademiyasining qaroriga asosan 9 jildli to plam (uning 2-jildi 2 kitobdan iborat)
ʻ
sifatida nashr qilindi. Uning qoraxoniylarga oid tadqiqoti “Mo g ullar istlosi davrida
ʻ ʻ
Turkiston” nomli doktorlik dissrtatsiyasida o z aksini topadi. Ushbu yirik asar ikki
ʻ
qismga bo lingan bo lib, uning birinchi qismi asl matndan iborat. Unda
ʻ ʻ
Qoraxoniylar davrida Turkistonda joriy etilgan еr egaligi, soliq tizimi, aholining
etnik o zgarishlari tadbiq etilgan. Veng Lyangtaoning fikricha Bartold til jihatidan
ʻ
imkoniyatlari cheklanganligi tufayli, u Xitoy manbalari va numizmatik
materiallardan to la foydalana olmagan. Natijada uning ba’zi xulosalari noto g ri
ʻ ʻ ʻ
bo lib qolgan
ʻ 31
.
Mo g ullar tarixi, mo g ullarning bosqinlari haqida yana bir qimmatli asar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abu Abdulloh Shoshiyning “Mo g ul bosqini yoxud musulmonlarning qonli
ʻ ʻ
kechmishi” kitobi hisoblanib, asar Shamsiddin Darg omiy muharrirligida nashr
ʻ
etilgan. Kitobda mo g ullarning kelib chiqishi, istilochilik yurishlari, shuningdek
ʻ ʻ
ularning Xorazm davlatini egallash sabablari keltiriladi. Asarning yana bir qimmatli
30
Anvar Baytur , Xayriniso Sidiq . Shinjyandagi millatlarning tarixi . – Pekin , 1991.
31
Вей Лянгтао. Калхан вангчао шигао (Қорахонийлар сулоласининг қисқача тарихи). Урумчи , 1986. - 35 c.
29

tomoni shundaki, Jaloliddin Manguberdining jiyani Misrda 11 oy 57 kun
hukmronlik qilgan Sayfuddin Qutuz shaxsiyati va faoliyatiga asarda keng o rinʻ
ajratilgan. Asarda bir qiziq ma’lumot borki, unda mo g ullarga xos bo lgan sakkiz
ʻ ʻ ʻ
belgi keltiriladi.
Mo g ullarning Markaziy Osiyoga istilolari Kirstof Baumerning “O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ
tarixi. Islom dinidan Mo g ullar davrigacha” nomli kitobida ham bayon etiladi
ʻ ʻ 32
.
32
Cristoph Baumer. The history of Central Asia. The age of islam and the Mongols.
30

XULOSA
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
sohalarda muhim o zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosatʻ
va sharoitlar hukmron bo lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan
ʻ
hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga
zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo lida joylashgani tijorat, san at va ilm
ʻ ʼ
markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo lgan. Shuni alohida ta kidlash mumkinki,
ʻ ʼ
somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning
ham ta lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur tadqiqot ishida qariyb bir yarim
ʼ
asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan
somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma lumot berishga harakat
ʼ
qildim.
O zbekistonda Somoniylar davlati tarixi o rganilishi bo yicha qisqacha
ʻ ʻ ʻ
xulosada quyidagilarni ta kidlash mumkin:
ʼ
O zbekiston tarixchilarining ilmiy ishlari Somoniylar davlati tarixi bo yicha
ʻ ʻ
muhim ma lumotlar va tahlillarni taqdim etadi. Ushbu davrning siyosiy, iqtisodiy,
ʼ
madaniy va ijtimoiy jihatlari batafsil o rganilgan.
ʻ
O zbekiston olimlari tarixiy manbalar, xususan, arab va fors tillaridagi yozma
ʻ
hujjatlar, qadimiy qo lyozmalar, va arxeologik topilmalarni o rganib, Somoniylar
ʻ ʻ
davlati tarixiga oid yangi ma lumotlarni kashf etishga muvaffaq bo lishdi.
ʼ ʻ
Somoniylar davlati davriga oid yodgorliklar va arxeologik joylarni saqlash va
tiklash bo yicha sa y-harakatlar amalga oshirilmoqda. Bu ishlar orqali tarixiy
ʻ ʼ
obidalar va madaniy merosni kelajak avlodlarga yetkazish maqsad qilingan.
Ta lim muassasalarida Somoniylar davlati tarixi bo yicha darsliklar va
ʼ ʻ
qo llanmalar yaratilgan, bu esa yosh avlodni o tmishdagi muhim davrlar bilan
ʻ ʻ
tanishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ommaviy axborot vositalarida va
madaniy tadbirlarda bu tarixning targ iboti keng yo lga qo yilgan.
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston tadqiqotchilari xalqaro ilmiy hamjamiyat bilan hamkorlikda
ʻ
ishlash orqali Somoniylar davlati tarixi bo yicha yangi ilmiy kashfiyotlar va
ʻ
31

tadqiqotlar olib borishmoqda. Bu esa tarixiy jarayonlarni chuqurroq va kengroq
miqyosda o rganishga imkon yaratadi.ʻ
Umuman olganda, Somoniylar davlati tarixi O zbekistonda muhim ilmiy
ʻ
tadqiqotlar va tarixiy merosni saqlash ishlari orqali keng va chuqur o rganilmoqda.
ʻ
Bu ishlar milliy o zlikni anglash va tarixiy yodgorliklarni saqlab qolish maqsadida
ʻ
amalga oshirilmoqda.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – b.28.
3. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma naviyat,
ʼ ʼ
2008.
II Asosiy adabiyotlar
4. Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. –
Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993
5. Ахметова Ш.С. Историческое краеведение в КазаOтане: учебное пособие.
– АлмаАта, 2012.
6. Аҳмедов Б.А. Тарихдан сабоқлар. -Т: Ўqитувчи.1994.
7. Аҳмедов М.Қ. Ўрта Оси
еu меъморчилиги тарихи. — Т.: Ўзбекистон, 1995.
8. Баxодиров Р., Расулов Д. Ислом илмларининг буюк алломалари. Т.: 2000.
9. Жуманазаров А. Бухоро таълим тизими тарихи. Тошкент: Akademnashr,
2017.
10. Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида.2-китоб. –Бухоро: Дурдона
нашри
еuти, 2018.
11. Негматов Н. Государство Саманидов, -Душанбе,: “Дониш”, 1997 .
12. Пугаченкова Г.А. Исмоил Сомоний мақбараси. –Тошкент: Госиздат
УзССР, 1964.
III. Qo shimcha adabiyotlar
ʻ
13. Abu Bakr ibn Jafar Narshaxıy. Buxoro tarıxı. T. «Kamalak» 1995.
14. Abu Nasr Forobiy, Fozil odamlar shahrı. Т.: 1993.
33

15. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968.
16. Abulg oziy. Shajarai turk. T.: Cho lpon, 1992.ʻ ʻ
17. Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik T. G afur G ulom nashriyoti,
ʻ ʻ
1984
18. Ahmedov B. O zbek ulusi. T. Nur, 1992.
ʻ
19. Axmedov B. O zbekiston tarixi manbalari. T., «O qituvchi», 2001.
ʻ ʻ
20. Axmedov B. Tarixdan saboklar. T. « O qituvchi «, 1994.
ʻ
21. Azamat Ziyo. O zbek davlatchılıgı tarıxı. T.: Sharq, 2000.
ʻ
22. Абу Жафар Муҳаммад ат-Табарıй. История ат-Табарий. Т. «Фан» 1987
23. Абу-л-Фазл Байхаки. История Маъсуда (1030-1041). Пер с перс. АК
Андерса. Т.: 1962
24. Агаджанов С.А. Государство Селжукидов и Средная Азия. (ХИ-ХИИ вв.)
М.: 1991.
25. Бартолд В.В. Арабские завоевания и Туркестан при Саманидах. Соч. Т. 2.
Ч.1.-М. 1963
IV. Internet saytlar va resurslar
26. UMAROV B. ARCHITECTURE OF BUKHARA IN THE ASHTARKHANID
PERIOD //International Journal of Intellectual Cultural Heritage. – 2022.
27. https://cyberleninka.ru/article/n/somoniylar-davlat-boshqaruvi-tizimi?ysclid=lwrj7mstzi857986868
28. https://docx.uz/document/somoniylar-davlati-va-uning-o-rta-osiyo-tarixida-tutgan-o-rni-1ba49d5f?
lang=uz
29. https://in-academy.uz/index.php/ejsspc/article/view/6064
30. https://ilmlar.uz/ismoil-somoniy-maqbarasi-tarixi-va-fotosuratlari-jamlanmasi/?
ysclid=lwrjb93iak805192603
34

SOMONIYLAR VA QORAXONIYLARNING KELIB CHIQISHI VA DAVLATCHILIK TARIXIGA DOIR FANDAGI QARASHLAR

Sotib olish