Sotsial psixologiyada psixologik tadqiqotlar - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	43.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

9 Продаж

Sotsial psixologiyada psixologik tadqiqotlar

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………....…..3
I BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA PSIXOLOGIK TADQIQOTLAR.
1.1 . Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi…….…. 5
1.2 . Tadqiqotlar metodologiyasi haqida tushuncha……………………….. 19
II BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA METODLARNING O RNI ʻ
2.1 . Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari. Kuzatish va tajriba metodi... 26
2.2 . So‘rov, test va boshqa metodlar tahlili………………………………... 28
XULOSA ………………………………………………..…………………… 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………31

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi zamon fanlarining taraqqiyoti shu bilan
o`ziga xoski, ularda metodologik muammolarga qiziqish ancha yo`qoridir. Buning
bir qancha sabablari mavjud bo`lib, ular avvalo jamiyatda ro`y berayotgan keskin
o`zgarishlarning sabablaridan biri hisoblangan fan-texnika taraqqiyoti maqsadlari
bilan fan maqsadalarining uygunlashuvi, amaliyotning fan oldiga kuyayotgan
talablari darajasining tobora ortib borayotganligi, tadqiqot qilish vositalarining
murakkablashib borayotganligi va nixoyat har bir fanda ro`y berayotgan o`z
tadqiqot prinsiplari va tekshirish usullarning qayta kurib chiqishga intilishning
yakqol namoyon bo`layotganligidir.
Ijtimoiy psixologiya to`g`risida gapiriladigan bo`lsa, shuni alohida ta`kidlash
lozimki, avvalo jamiyatning bu fan oldiga kuyayotgan talablari o`ziga xos bo`lib,
bu talablar javob berish uchun uning tekshirish uslublari u darajada mukammal
emasligidadir. Chunki shu davrgacha Ijtimoiy psixologiyada kuzatilgan narsa shu
bo`ldiki, bu yerda nazariy ishlar tadbiqiy ishlardan ancha ko`pdir. Shuning uchun
ham, G. M. Andreeva Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolariga
tuxtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari ko`pligini ta`kidlaydi.
Metodologik muammolarga qiziqish, -deb yozadi u, - Ijtimoiy psixologiyaning
kuchsizligi emas, balki uning yetilish davriga kirganligining belgisidir.
Kurs ishining maqsadi: Sotsial psixologiyada dinning shaxs va
shaxslararo munosabatlarini shakllantirishi.
Kurs ishining vazifalari:
-tadqiqot maqsadi va vazifasini belgilash, shu ish yuzasidan ilmiy izlanishlar
olib borish.
- Fanatizm tushunchasining turli yosh va kategoriyadagi talim oluvchilar
bilan olib boradigan faoliyatini tashkil qilish boyicha adabiyotlarni tahlil qilish.
-tadqiqot metodlarini belgilash.
- Nodiniy fanatizmning umumiy psixologiyada pedagogik-psixologik
jihatdan o‘rganish
Kurs ishining obekti: Fanatizm tushunchasi, oila va jamiyat.
3

Kurs ishining predmeti: Fanat shaxsning psixologik xususiyatlari va
uning ijtimoiy roli. Har bir shaxsning jamodagi o‘rni va vazifalari.
Kurs ishining metodologik asosi: Tadqiqotning metodologik asosini
I.Karimovning soglom avlodni tarbiyalash xususidagi asarlari goyalari,
prezidentimiz SH.M. Mirziyoevning barkamol avlodni tarbiyalashga oid fikr -
mulohazalari tashkil qildi. Shuningdek, muammoga oid xorij va ozbek
psixologlarining nazariy metodologik malumotlari va goyalari, I.V.Dubrovina,
X.Y. Liymets, YU.L.Sierd , E.G.Goziev, M.G.Davletshin, G.B.SHoumarov, SH.R.
Baratov, B.RDodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, N.A.Soginovlarning
talim soxasida psixologik xizmatni tashkil qilish boyicha fikr va nazariyasi
tadqiqotimizning metodologik negizidir.
Kurs ishining ilmiy amaliy ahamiyati: unda amaliyotchi psixologning
individual ish uslubiga bag’ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlil qilinganligi,
amaliyotchi psixologning individual ish uslubiga obektiv va subektiv omillar
tasiri ochib berilganligi, jarayonni boshqarish usullari, mohiyati ochib
berilganligidadir. Shuningdek, tahlil qilingan va toplangan materiallardan yosh va
pedagogik psixologiyasi, oila psixologiyasi, psixologik xizmat fanlaridan maruza
matnlari tayorlashda, talim jarayonida psixologik xizmatni tashkil etishda
foydalanish mumkin. Ishda keltirilgan xulosalarning pedagog va oqtuvchilar,
psixologlar uchun talabalarga ta`lim jarayonida psixologik xizmatni tashkil
qilishda foydalanish imkoniyatiga ega bolishidir.
Kurs ishining tuzilishi va xajmi: Ish kirish, 2 bob, 4 bolim, xulosa,
foydlanilgan adabiyotlar va ilovadan iborat. Jami . 41 sahifadan tashkil topgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning
metodologik muammolarini ilmiy adabiyotlar va metodikalar orqali tadqiqotlar
yordamida o’rganish.
4

I BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA PSIXOLOGIK TADQIQOTLAR.
1.1 . Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi.
Har qanday fan boshqa fanlardan faqatgina mavzu bahsi yoki paydo bo`lish
tarixi bilangina emas, balki faktik ma`lumotlar tuplash, u yoki bu goyani isbotlash
uchun ishlatiladigan uslublari bilan ajralib turadi. Uslublar mukammalligi aslida
nazariy taraqqiyotni, fan taraqqiyotini belgilovchi asosiy omildir.
Hozirgi zamon fanlarining taraqqiyoti shu bilan o`ziga xoski, ularda
metodologik muammolarga qiziqish ancha yo`qoridir. Buning bir qancha sabablari
mavjud bo`lib, ular avvalo jamiyatda ro`y berayotgan keskin o`zgarishlarning
sabablaridan biri hisoblangan fan-texnika taraqqiyoti maqsadlari bilan fan
maqsadalarining uygunlashuvi, amaliyotning fan oldiga kuyayotgan talablari
darajasining tobora ortib borayotganligi, tadqiqot qilish vositalarining
murakkablashib borayotganligi va nixoyat har bir fanda ro`y berayotgan o`z
tadqiqot prinsiplari va tekshirish usullarning qayta kurib chiqishga intilishning
yakqol namoyon bo`layotganligidir.
Ijtimoiy psixologiya to`g`risida gapiriladigan bo`lsa, shuni alohida ta`kidlash
lozimki, avvalo jamiyatning bu fan oldiga kuyayotgan talablari o`ziga xos bo`lib,
bu talablar javob berish uchun uning tekshirish uslublari u darajada mukammal
emasligidadir. Chunki shu davrgacha Ijtimoiy psixologiyada kuzatilgan narsa shu
bo`ldiki, bu yerda nazariy ishlar tadbiqiy ishlardan ancha ko`pdir. Shuning uchun
ham, G. M. Andreeva Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolariga
tuxtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari ko`pligini ta`kidlaydi.
Metodologik muammolarga qiziqish, -deb yozadi u, - Ijtimoiy psixologiyaning
kuchsizligi emas, balki uning yetilish davriga kirganligining belgisidir.
"Metodologiya" tushunchasining ilmiy moxiyati nimada? Bu tushunchani
turli nazariy qarashlardagi olimlar va turli tilda gaplashadiganlar turlicha
shartlaydilar va tushunadilar. Masalan, Amerikalik psixologlar metodologiya
deganda, tadqiqot jarayonida ishlatiladigan barcha tadqiqot uslublari va texnik
jarayonlarini tushunadilar. Lekin "metodologiya" tushunchasi aslida uslublar
5

yigindisidan kengrok tushunchadir. Hozirgi zamon yevropa mamlakatlaridagi
olimlar, xususan, rus olimlari fandagi metodologiya deganda, ushbu fan falsafiy
asoslari va nazariy qonuniyatlaridan kelib chiqadigan bilimlar bilan tekshirishning
konkret usullari majmuasini tushunadilar. Ya`ni, "metodologiya" tushunchasi
"konkret metodlar" yoki texnik usullar tushunchalaridan kengrokdir.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolariga quyidagilar
kiradi. Birinchidan, empirik ma`lumotlar muammosi, ya`ni qay turdagi
ma`lumotlarni ijtimoiy psixologik ma`lumotlar sifatida qabul qilish mumkin.
Chunki, bixevioristlar bunday ma`lumotlar sifatida kuz bilan ko’rib qayd
qiladiganlar xulq-atvor shakllarni qabul qilishsa, kognitiv psixologiya vakillari
faqat ongga taalluqli bo`lgan belgilarini tushunadilar. Demak, har qanday
tadqiqotchi ish boshlamay turib, avvalo nimani empirik birlik qilib olishini aniq
tasavvur qilishi va uning nazariy jixatlari to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi kerak.
Bundan tashkari, tadqiqot birligi aniqlangan takdirda, qanday xajmdagi birliklar
tadqiqotchini kanoatlantirishi masalasi ham muhimdir. Masalan, Ijtimoiy
psixologiya bo`yicha sof eksperimental ish qilinganda, ilgari sinalgan usul
yerdamida cheklangan mikdoridagi kishilar yoki guruhda tadqiqot o`tkazish
mumkin - bu eksperimental ma`lumotlar deyiladi. Lekin, ba`zan tadqiqotchi ko`p
sonli tekshiruvchilar bilan ish ko`radiki, bunda turli guruhlarni o`zaro takkoslash
bilan ma`lumotlarning to`g`ri yoki noto`g`riligi aniqlanadi. Bunday tadqiqotlar
korrellyatsion tadqiqotlar deb ataladi.
Ikkinchi metodik muammo - bu u yoki bu ijtimoiy psixologik nazariya
asosida qonuniyatlar yaratish va ilmiy taxminlar qilish muammosi. Ilmiy tadqiqot
boshlashdan oldin tadqiqotchi ma`lum tax minlar yuritadi, lekin shu taxminlarning
aniq chiqishi usha muammo bo`yicha pishik - puxta nazariyaning bir yo`qligiga
bevosita bog`liq. Shuning uchun ham ko`pincha fan sohasiga endigina kadam
kuygan yesh olim yoki tadqiqotchi gipotezalar-taxminlar bayon etishga qiynaladi,
chunki Ijtimoiy psixologiyada ayniyatlar ayrim, alohida tadqiqotlardan umumiy
xulosa olish orqali to`zilmaydi, ya`ni deduktiv usul har doim ham qo`l
kelavermaydi.
6

Uchinchi muammo - bu ijtimoiy psixologik muammolarning sifati masalasi,
ya`n i qanday ma`lumotni sifatli, ishonarli deb atash mumkinligi masalasidir.
Ijtimoiy-psixologik ma`lumotlarning ishonchliligi. Sifat haqida gap
ketayotganda, tadqiqotchining tadqiqot ob`ektini qanchalik to`g`ri tanlangani
hamda to’plagan ma`lumotlarining ishonchliligini qanday usullar bilan
tekshirganligi nazarda tutiladi.
Ba`zan tadqiqotchi tekshiruvchilarni taxminan, tartibsiz tarzda tanlaydi. Bu
narsa uning reprezentativlilik qonunini bo`zganligi belgisidir. Yo`l qo`yilishi
mumkin bo`lgan yana bir kamchilik - bu usha o`rganish ob`ektining xajmi yoki
soni xususida. Chunki amaliyotda ko`pincha tekshiriluvchi qanchalik ko`p bo`lsa,
ma`lumot shunchalik ishonchli bo`ladi, degan noto`g`ri fikr mavjud. Agar
tadqiqotchi ish boshlashidan oldin, ayni maqsadlarini, vazifalarini tadqiqotning
nazariy asosini Yaxshi bilgan holda to`g`ri ilmiy taxminlar-gipotezalar ilgari
surilgan bo`lsa, u kichikrok guruhda o`tkazgan eksperimentlarning ma`lumotiga
ham ishonishi mumkin (masalan, hozirgi moddaga munosabatni talabalarning bir
qancha akakdemik guruhida o`rganish mumkin).
Lekin tadqiqot uslubini-metodlarini to`g`ri tanlashda pilotaj-sinov tadqiqoti
o`tkazishning ahamiyati kattadir. Unda usha gipotezalarning qanchalik asosliligini
ham, metodikaning aynan maqsadga muvofiqligini ham, tekshiriluvchilar
ob`ektining to`g`ri tanlanganligini ham ma`lumotlarning turgunligi, ishonchliligini
ham tekshirib olish mumkin. Bundan tashkari, shu bosqichda tadqiqotchi
eksperiment yoki anketa o`tkazish uchun qo`lay vaziyat va vaqtni belgilash, o`z
yerdamchilarining ishga qanchalik yarokliklarini ham sanab olish imkoniyatiga ega
bo`ladi.
Lekin asosiy tadqiqot o`tkazilgandan sung tekshiruvchi tuplagan
ma`lumotlarning asosligi (validlilik), ya`ni tanlangan uslubining aynan shu
sifatlarini tekshirishga qaratilganligini, ularning turgunligini, ya`ni har qanday
sharoitda ham shu metod yerdamida va shu sharoitda ayni shu xildagi ma`lumot
tuplashini va ma`lumotlarning aniqligini, ya`ni tanlangan uslub maqsadga
iuvofikligini isbotlab berishi kerak.
7

Nixoyat, ma`lumotlarning sifati tadqiqotchining o`z ishlari bo`yicha to`zgan
hisobotiga ham bog`liq. Ijtimoiy psixologik tadqiqot haqidagi hisobot quyidagi
bo`limlarni o`z ichiga oladi:
1. Kirish qismi, bu yerda tadqiqotni o`tkazishdan kuzlangan maqsad, unga
sabab bo`lgan shart-sharoitlar hamda uni kimlar o`tkazganligi yoziladi.
2. Dastur qismi, bu yerda foydanilgan adabiyotlar, tadqiqotning maqsad va
vazifalari, ilmiy taxmin-gipotezalar beriladi.
3. Tadqiqot ob`ekti va uslublar - empirik tadqiqot ob`ektining xususiyatlari,
tanlangan metodlar, sinov bosqichida to`plangan ma`lumotlar, ularning
ishonchliligi qanday usullarda tekshirilganligi yoziladi.
4. Natijalar - natijalar tadqiqotning o`z oldiga kuygan vazifalari va
gipotezalardan keltirib chiqariladi, ularning qanchalik isbotlanganligi kichik
jadvallar yoki grafiklarga kursatiladi.
5. Xulosa va tavsiyalar - ular tadqiqotning mantikidan chiqariladi.
6. Yakun - barcha qilingan ishlar bo`yicha yakun yasalib, kelajak uchun
rejalar belgilanadi.
7. Ilova. Bu qismda ishlatilgan uslublar, texnik vositalar bayon etilib,
kompyuter dasturlari, statistika ma`lumotlari, katta jadvallar va shunga o`xshash
tadqiqotga taalluqli xujjatlar ilova qilinadi.
Yo`qorida bayon etilgan barcha metodologik ishlarga qarashli tadbirlarning
sifati va saviyasi tadqiqotchining qanchalik ilmiy savodxon ekanligini belgilovchi
kursatkichlar hisoblanadi va u o`tkazgan ilmiy tadqiqot ishining bahosini
belgilaydi.
Ijtimoiy psixologiyada qo`llanilgan metodlar psixologiyaning boshqa
tarmoqlarida ishlatiladigan metodlari nomi bilan hamda maqsadlarga ko`ra fark
qilmasada, ijtimoiy psixologik tadqiqotdagi uslublar o`ziga xos xususiyatlarga
hamda ko`rinishlarga ega. Bu o`ziga xoslik avvalo tadqiqot kamrab oladigan
ijtimoiy kontekstdan, uning xilma-xil ko`rinishlarida shaxs va guruhlar
psixologiyasidan kelib chiqadi. Metodologik muammolarda aytib utilganidek,
ijtimoiy psixologik tadqiqotda nimani o`rganish qancha vaqt mobaynida o`rganish
8

kabi muhim muammolar hal etilgandan keyingina tekshirish vositasi va uslublari
aniqlanadi.
Masalan, umumiy psixologiyada kuzatish metodini oladigan bo`lsak, u
Ijtimoiy psixologiyada o`ziga xos ijtimoiy sharoitlarida o`ziga xos vaziyatlarda va
ma`lum guruhlarda ishlatiladi. Bunda tadqiqotchi eng avvalo nimani kuzataman,
qanday Yo`l bilan kuzataman, kuzatuv birligi qilib nimani olaman, kuzatuvni
qancha vaqt mobaynida davom ettiraman degan qator savollarga javob topgandan
keyingina ilmiy tadqiqotini boshlaydi. Demak, kuzatish metodi yerdamida aniq
ishlab chiqilgan reja asosida kuzatuvchining qiziqtirgan u yoki bu ijtimoiy xulq-
atvor shakllari qayd etiladi. Bu uslub qo`llanilganda tadqiqotchi bir qancha
qoidalarga rioya qilishi lozim. Chunonchi, kuzatish maqsadining aniq bo`lishi va
uning ilmiy maqsadlarga mos kelishi, kuzatish shaklini tanlash va kuzatish
natijalarini qayd etish usullarini ishlab chiqish, malum reja-sxema asosida muttasil
kuzatuv olib borish, olingan natijalarning asosliligi va ishonchliligini boshqa
usullar yerdamida tekshirib kurish.
Kuzatuvchining tadqiqot mobaynida tutgan mavqeiga ko`ra kuzatish har xil
bo`ladi. Masalan, ba`zi hollarda kuzatuvchi kuzatish obekti bo`lmish odamlar
guruhi bilan birga yashab, ularga qo`shilib ish tutib, tabiiy sharoitlarda malumot
tuplaydi. Bunday kuzatish turi "birgalikdagi kuzatuv" deb ataladi. Bunday
kuzatishning klassik misoliga amerikalik ijtimoiy psixolog U. Uaytning usmirlar
psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik xodisalarni o`rganishga
qaratilgan mashxur tadqiqotini kiritish mumkin. Rus tadqiqotchilaridan Alimaskin
ham tarbiyasi ogir usmirlar xulq-atvorining ijtimoiy motivlarini o`rganish
maqsadida ular bilan uzoq vaqt mobaynida bo`lib, ma`lumot tuplagan. U
kuzatishlari okibatida 92 % tarbiyasi ogir bolalarning o`z sinfida va oilasida yaqin
kishilari bo`lmaganligini aniqlagan.
Boshqa hollarda esa kuzatuvchi o`z ob`ektini chetdan kuzatadi, shuning
uchun ham bunday kuzatuv turi "chetdan kuzatuv" yoki "ob`ektiv kuzatish" deb
ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo`lgani kabi tashki xulq atvorini
qayd qilish natijasida ma`lumot tuplashga asoslanadi. Bunday Yo`l bilan ilmiy
9

faktlarni isbot qilish qiyin, lekin baribir, u ham Ijtimoiy psixologiyada yerdamchi
usul sifatida ishlatiladi. Oxirgi paytlarda ob`ektiv kuzatishning "muhim
vaziyatlarni qayd etish" formasi keng qo`llanilmoqda. Bu usulning moxiyati
shundan iboratki, unda alohida shaxs yoki odamlar guruhi kutilmagan, tasodif
vaziyatga solinib, ularning shu vaziyatga munosabati, undan chiqish Yo`llari,
ziddiyatlarga munosabati, qiyin holatda o`zini qanday tutishi kuzatiladi. Masalan,
tabiiy sharoitlarda ham o`quvchilar guruhlarida turli munozarali o`yinlar sharoitini
yaratish Yo`li bilan har bir shaxsning ijtimoiy psixologik sifatlarini kuzatib, qayd
etish mumkin.
Bizning fikrimizcha ijtimoiy psixologik treninglar sharoitida har bir
shaxsning xulq-atvorini kuzatish muhim ma`lumotlar tuplashga yerdam beradi,
chunki bunda kuzatish metodiga xos bo`lgan eng kimmatli narsa sharoitlarning
tabiiyligi saklanib qolinadi.
Xujjatlarni o`rganish metodi sotsiologiya fanidan kirib kelgan. Bu
metodning qator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u
faoliyatning maxsulini tekshirishga imkon beradi hamda to`plangan
ma`lumotlarning ishonchliligi, matematik qayta ishlash imkoniyatining borligi
bilan ajralib turadi. Xujjat deganda ogzaki (suzlangan nutk matnlari, suhbatlarning
yozib olgan qismlari, bevosita muloqot) yoki yozma (rasmiy xujjatlar, gazetalar,
jurnallardagi maqolalar, xatlar siesiy yoki badiiy adabiet materiallari) holda tavsiya
etilgan ma`lumotlar nazarda tutiladi. Ana shu materiallarni ma`naviy jixatdan ham
sifat, ham mikdoriy analiz qilinish usuli Ijtimoiy psixologiyada kontent - analiz
deb ataladi. Kontent-analizning ilmiy moxiyati shuki, uning yerdamida biror
matnda ma`lum fikr, goya yoki tushunchalarning necha marta qaytarilishi qayd
etiladi, ya`ni ma`lum mazmun mikdor ko`rinishiga keltiriladi. Bu metodning
asoschilari amerikalik sotsiologlar X. Lassuell va B. Berelsonlar bo`lib, ular bu
usulni birinchi marta ikkinchi jaxon urushi yillarida bir siesiy gazetaning
mazmunini, goyaviy yo`nalishini aniqlash maqsadida qo`llagan edilar. Ular
"Xakikiy amerikalik" nomli gazetaning kundalik chiqishlarini kontent-analiz qilib,
10

ularni fashistik yo`nalishdagi gazeta ekanligini isbot qilishgan va uning chiqishini
ta`kiklashga erishgan edilar.
Kontent-analizni qo`llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo bu
tekshiruv birliklari-kategoriyalarini aniqlashdir. Chunki, bunday birliklar
tadqiqotning maqsadi va tadqiqotchining etikodi va dunyoqarashiga ko`ra har xil
bo`lishi mumkin. Masalan, usha kontent-analizning asoschilari Lassuell va
Berelsonlar bunday birlik-ramziy birlik yoki simvollar bo`lishi mumkin, deb
hisoblashgan bo`lsalar, boshqa amerikalik tadqiqotchi L. Lovental bunday birlik
Yaxlit mavzu bo`lishi kerak, deb hisoblaydi. Rus sotsiologlari va tadqiqotchilari
esa ijtimoiy goya yoki ahamiyatli mavzu bo`lishi kerak, degan fikr tarafdorlari.
Aslida, manaviy birliklar kontent-analizda ilmiy taxmin va tadqiqotchining
metodologik asoslari bilan belgilanishi kerak. Shuning uchun ham ko`pgina
tadqiqotlarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar quyidagilar bo`lishi mumkin
deb hisoblaymiz:
a) alohida iboralar yoki so`zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan,
demoqratiya, faollik, tashabbus, xamkorlik va xoka`zo)
b) Yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o`xshashlarda ko`tarilgan
mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy
kadriyatlar mavzusi va xoka`zo)
v) tarixiy allomalar, siesatshunoslar, Taniqli shaxslarning nomlari;
g) ijtimoiy xodisa, rasmiy xujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy
mojarolar, O`zbekiston Konstitusiyasi muxokamasi, yangi yozilgan asarga
o`quvchilarning munosabati va shunga o`xshash)
Tanlab olingan analiz birliklari boshqa turdosh yoki ungacha birlikka
nisbatan hisoblanishi mumkin (masalan, u yoki bu faktga qancha "Tarafdoru,
qancha odam karshi" manosida), yoki bu kategoriya tekshirilayotgan massivda
necha marta qayd etilgani absolyut ravishda hisoblab chiqiladi. Masalan, hozirgi
zamon ayolining mehnatga munosabatini aniqlash uchun "Saodat" jurnalining
malum davrdagi barcha sonlardagi ishlayotgan ayollar
fikri"ijobiy"eki"salbiy"moddalar jixatidan analiz qilish Yo`li bilan aniqlanadi.
11

Bazan ko`tarilgan mavzu yoki o`rganilayotgan faktning ijtimoiy ahamiyatini
aniqlash maqsadida matnning jismoniy maydoni: qatorlar soni, abzatslar soni, unga
ajratilgan varaklar, radio bo`lsa, unga ajratilgan vaqt, televidenieda esa necha
marta qaytarilayotganligi, efir vaqti va xoka`zolar hisobga olinadi.
Yaxshi o`tkazilgan kontent-analiz aslida ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda
juda katta ahamiyatga ega. Lekin olingan malumotlarning ishonchliligini shu
borada ilgari ishlagan shaxslar-ekspertlar bahosi, ayni shu faktni tekshirish uchun
boshqa metodlarni ham qo`llash va malumotlarni solishtirish va ayni obekt va ayni
vaziyatda qayta analiz qilish Yo`llari bilan erishildi. Tuplagan mikdoriy
malumotlar Yaxshigina matematik qayta ishlovdan o`tkazilmogi lozim. Kontent-
analiz tadqiqotchidan kattagina o`quvni talab qiladi, chunki bir tomondan, u yoki
bu matnni tushunish maxorati bo`lishi kerak, ikkinchi tomondan, tadkikod sungida
qo`lga kirilgan mikdoriy birliklarni yana qayta sifat formasiga keltirish lozim, yani
tushuntirib berish kerak.
So`rov metodlari. So`roq metodlari ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng
qo`llaniladi, ayniqsa, anketa surogi va interyu metodlari. Bu metodlarni qo`llashni
qator metodologik qiyinchiliklari mavjud, chunki, bu yerda doim shaxslararo
o`zaro munosabatlar, o`zaro tasir shakllari mavjud bo`lib, tadqiqotchining subektiv
munosabatlarini ham inkor qilib bo`lmaydi. Tadqiqot mobaynida shaxslararo idrok
va subektiv bir-birini tushunishga qaratilgan barcha qonuniyatlar ishlaydi. Shunga
qaramay, juda ko`p ijtimoiy psixologik malumotlarni tuplashda So`roq metodlari
eng qo`lay usullar sifatida ishlatib kelinmoqda.
Shunday qilib, So`roq metodlari tadqiqotchi bilan tekshiriluvchining
bevosita (suhbat, intervyu) yoki bilvosita (anketa) muloqoti tufayli birlamchi
malumotlar tuplash usulidir. Odamlar tilidan yozma yoki ogzaki tarzda olingan
fikrlar malumotlarning manbai bo`lib xizmat qiladi. So`roqni o`tkazuvchi odamdan
talab qilinadigan asosiy narsa bu muloqot madaniyatidir, chunki tekshiriluvchilar
turli yesh, kasb, demografik muxitga mansub kishilar bo`lishi mumkin. Eng
Yaxshi suhbat yoki interyu bu bevosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o`zaro
fikr almashinuviga qaratilgan muloqotdir. Ayniqsa, bu narsa intervyuga taalluqli.
12

Chunki suhbatdan farkli, intervyu aniq muammo doirasida, kat`iy bir yo`nalishda
olib boriladi. Intervyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan yo`qori mavqeda bo`lib,
uning fikrlashiga halakit bermasligi, ayniqsa, unga tazyik o`tkazmasligi lozim.
Intervyu jarayonidagi eng qiyin narsa - bu suhbatdosh bilan birinchi aloqa
urnatishdir, ya`ni o`z shaxsini tanishtirish, maqsadida bayon eta bilish,
suhbatdoshda o`ziga nisbatan ijodiy munosabat shakllantirib, birinchi so`zlarni
aniq, ravon, ifodali bayon qilish muloqot samarasini ta`minlovchi muhim
psixologik omillardir.
Bevosita muloqot boshlangandan keyin esa, intervyu aniq va kerakli
ma`lumotlarni olish uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi:
- hamjihatlik bildirish (diqqat-e`tibor bilan boqish, samimiy qo`lish, so`zlar
yoki bosh harakatlari bilan fikrlarni ma`qo`llash);
- qisqa so`z iboralarini qo`llash ("juda Yaxshi", "fikringizga qo`shilaman" va
xoka`zo);
- asosiy masalani eslatib turish;
- ba`zi masalalarda qisman qo`shilmaslik belgisini bildirish ("Siz bunday
deyapsiz, lekin ba`zilarning fikricha,..." va xoka`zo);
- respondentning oxirgi so`zlarini vaqti-vaqti bilan qaytarib turish (exo
metodi) ;
- turli Yo`llar bilan bildirilgan fikrlarni tushuntirib berishga erishish.
Intervyu o`tkazishga odam maxsus ravishda tayorgarlik kurishi kerak,
chunki u odamdan qator muhim sifatlarning bo`lishini talab qiladi. Shuning uchun
ham ijtimomy psixologiyada "rolli o`yinlar" metodi yerdamida psixolog yoki
sotsiologlar maxsus tayorgarlik kursidan utadilar.
Anketa metodi hammaga tanish bo`lgan usullardan biri. Lekin ko`pincha
anketani o`tkazgan odam uning to`zilishi qanchalik qiyinligini yoki olingan
ma`lumotlarni qayta ishlab, sharxlash qiyinligini tasavvur qilmaydi. Anketaga
kiritilgan savollarga ko`ra anketa ochik yoki yopiq turlarga bo`linadi. Ochik anketa
respondentdan o`z fikrini bilganicha bayon etishni talab qiladi, yopiq shakldagi
anketa savollarning esa javoblari berilgan bo`lib, tekshiriluvchi o`ziga ma`qo`l
13

bo`lgan o`zining qarashlari, fikrlari bilan mos bo`lgan javobni belgilab beradi.
Ochik savollarning kamchiligi respondentlarning har doim ham qo`yilgan vazifaga
yetarli darajada mas`uliyat bilan qaramaganligi hamda yozilgan javoblarni statistik
ishlov berishdagi qiyinchiliklar bo`lsa, yopiq anketadan respondentga
tekshiriluvchi tomonidan o`z fikriga ergashtirishga o`xshash holat yoki har doim
ham hamma savolning barcha javob variantlarini topib bo`lmasligidir. Shunday
holatlarda respondent ye umuman javob bermasligi yoki tavakkal bir variantni
belgilab berishi mumkin.
Shuning uchun ham oxirgi paytda yarim yopiq savollardan iborat anketa
to`zilmoqdaki, ularda javob variantlardan tashkari, yana kushimcha fikr bildirish
uchun kushimcha qatorlar qoldiriladi.
Anketaga kiritilgan savollar to`g`ridan-to`g`ri berilishi mumkin. Masalan,
"... xususida Sizning fikringiz?," ... ekanligini bilasizmi?, "... Sizga ma`qo`lmi?" va
shunga o`xshash. Lekin savollar bilvosita berilsa ham Yaxshi kabo`l qilinadi.
Masalan, "Ba`zi odamlar... deb hisoblaydilar. Sizchi?" yoki oilaviy daromad
qiziqtirgan sharoitda to`g`ridan-to`g`ri"Daromadingiz qancha?"demasdan, uy-
ruzgor buyumlari ro`yxati va boshqa pul bilan bog`liq narsalarning bor-yo`qligini
so`rash Yo`li bilan ham o`rganish mumkin. Ko`pgina tadqiqotlarda
tekshiruvchilarga "proektiv" savollar ham beriladi. Bunda shaxsga bir qancha
hayotiy vaziyatlar, u yoki bunday xulq-atvor shakllari taklif qilinib, ular ichidan
o`ziga maqo`l, u maqo`llashi mumkin bo`lganini tanlash topshirigi beriladi. V.
YAdov shunday hollarda munosabatning kuchini ham aniqlash mumkin, deb
hisoblaydi. Masalan, ba`zi odamlar "Mening fikrimga to`g`ri kelmaydigan narsani
gapirishsa, men hattoki ularni eshitishni ham xoxlamayman", deydilar. Sizning
fikringiz qanday?
1. Ularga tuligicha qo`shilaman
2. Ularga qo`shilaman
3. Qo`shilaman, faqat butunlay emas
4. Ularga qo`shilolmayman
14

5. Ularga tamoman qo`shila olmayman. Odatdagi anketa to`zilishi jixatdan
uch qismga bo`linadi:
1. Kirish qismi yoki "respondentga murojaat" deb ataladi. bu qismda odatda
tadqiqot o`tkazayotgan tashqilot nomi, oddiy tilda tadqiqot maqsadlari va ularning
qanday foydasi borligi, tekshiruvchining shaxsiy ishtiroki nima berishi, olingan
malumotlarning umumlashtirilgan holda ishlatilishi (anonimlik), anketani tuldirish
Yo`llari va boshqalar yoziladi. Instruksiya - murojaatning qanchalik Yaxshi
yozilganligi bevosita tekshiriluvchining ishga bo`lgan munosabatiga bog`liqdir.
2. Asosiy qism. Bunga savollar kiritiladi, lekin savollar tartibiga ham etibor
berish kerak, chunki boshidan qiyin savollar berilsa, bu narsa repondentni
chuchitib kuyishi, hattoki, tuldirmasdan, anketani qaytarib berishiga majbur qilishi
ham mumkin. Shuning uchun boshida yengil, holis savollar berib, tekshiriluvchini
qiziqtirib olib, keyin qiyinrok, psixologik savollarga utish, oxirida yana
"neytralrok" savollar berish maqsadga muvofiq.
3. Yakuniy qism yoki "pasportichka" respondentning shaxsiy sifatidagi
obektiv malumotlarni olishga qaratilgan bo`lib, unda shaxsning jinsi, yeshi, oilaviy
ahvoli, kasb-kori va boshqalar so`raladi.
Anketalar tarkatilish uslubiga ko`ra, qo`l bilan tarkatiladigan, pochta orqali
yuboriladigan, gazeta yoki jurnallar orqali tuldiriladigan formalarga bo`linadi.
To`plangan malumotlarga, odatda, statistik qayta ishlov beriladi yoki ular
kompyuterlar yerdamida analiz qilinadi.
Ijtimoiy psilogik testlar. Testlar psixologiyadan kirib kelgan usuldir, bu
qisqa sinov usuli bo`lib, ular yerdamida u yoki bu ijtimoiy psixologik xodisa qisqa
muddat ichida bir texnik usul-testda tekshiriladi. Testlar 20-30 yillarda paydo
bo`lgan bo`lib, ular hayotga, amaliyotga shunchalik chukur kirib keldiki, hattoki
maxsus soha-psixometrika paydo bo`ldi. Testlarni qo`llshning qo`laylik tomoni-bir
test yerdamida bir obektning u yoki bu xususiyatini bir necha marta, takror-takror
sinab kurish bu testni faqat qanday turdagi obektda sinalgan bo`lsa, shunga
o`xshash obektlardagina qo`llash mumkin, qolaversa, bunda olingan malumotlar
nisbiy harakterga ega bo`ladi. Lekin shunday bo`lishiga qaramay, testlar, ayniqsa
15

hozirgi kunlarda hayotimizga keng kirib keldi. Shaxs xususiyatlarini tekshiruvchi
testlardan tashkari, shaxsning muloqot sistemasidagi o`rnini, undagi muloqot
malakalarining bor-yo`qligini sinovchi, shaxs aqliy sifatlarini tekshiruvchi testlar
keng qo`llanilmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, testni to`zish, uni
obektlarda sinovdan o`tkazish, hattoki, tayor testni moslashtirish yo`qsak
bilimlarni, malakani, olimlik odobini talab qiladigan ishdir. Masalan, ingliz olimi
Kettel shaxs sifatlarini sinovchi testini ishlab chiqish uchun odamdagi 4, 5 mingga
yaqin sifatlarni o`rganishdan boshlagan edi. Ana shulardan ekspertlar yerdamida
171 juft dixotomik sifatlarni ajratdi (masalan, kamtar-maktanchok, bosik-tez va
shunga o`xshash). Nixoyat, ular ichidan eng ishonchlilari tanlab olindiki, oxir-
okibat 21 xil shaxs xususiyatlaridan iborat sifatlar kompleksi tanlandi va shular
asosida mashxur Kettel testi paydo bo`ldi. Uning yerdamida asosan shaxsdagi
introversiya, ekstroversiya, faollik, reallik, ziyraklik darajasi va boshqalar
sinaladigan bo`ldi.
Testlar xususida yana shuni aytish mumkinki, har bir testning
o`z"kaliti"bo`ladi va bu kalitning egasiga maxsus lisenziyalar ya`ni kelishuviga
ko`ra ishonchli shaxslargagina sotish, berish huquqi bo`ladi."Kalitsiz"esa maxsus
testlarni xech kimga ishlata olmaydi. Endi maxsus sharoitlarga moslashtirilishi
kerak bo`lgan testlarga kelsak, masalan, usha K. T. yoki Ayzenkning testlarini
bizning O`zbekiston sharoitimizda ishlatish kerak bo`lib qolsa, demak, uni tarjima
qilgan va uni amaliyotda qo`llagan kishida professional huquq va moslashtirish
uchun kamida 2, 5-3 ming kishilik ob`ekt, yana odamlar kerak. Shundagina bu
metod moslashtirilgan hisoblanadi va to`plangan ishochli hisoblanadi.
Ijtimoiy psixologik eksperiment. Ijtimoiy psixologik eksperiment - bu
ijtimoiy xodisalarni o`rganish maqsadida tekshiruvchi bilan tekshiriluvchi bilan
tekshiruvchi o`rtasidagi maqsadga qaratilgan muloqotdir. Bunday muloqotning
bo`lishi uchun eksperimentator, yani tekshiruvchi maxsus sharoit yaratadi va ana
shu sharoitda aniq reja asosida faktlar tuplaydi. Umumiy psixologiyada bo`lgani
kabi, Ijtimoiy psixologiyada ham tabiiy va laboratoriya eksperimenti turlari
farklanadi. Tabiiy eksperimentga misol qilib, rus pedagogi A. Makarenkoning
16

jamoaning shakllanishi va uni uyushtirish borasida olib borgan tadqiqotlarini olish
mumkin. Amerikalik psixolog M. Sherif esa guruhlararo munosabatlarga taalluqli
fenomenlarni tabiiy sharoitlarda maxsus reja asosida tekshirib o`rgangan. Uning
asosiy maqsadi vaqtinchalik to`zilgan jamoa - yozgi tatil lagerlarida kooperatsiya
hamda turli ziddiyatlarning paydo bo`lishidagi psixologik sabablarni o`rganishdan
iborat edi.
Laboratoriya eksperimenti odatda maxsus sharoitlarda, maxsus xonalarda,
kerakli asbob-uskunalar yerdamida o`tkaziladi. Birinchi marta laboratoriya
sharoitida ijtimoiy psixologik tadqiqotni rus olimi Bexterev o`tkazgan edi. U
maxsus asboblar yerdamida idrokning aniqligini, xotiraning sifatini,
kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka holda va guruh sharoitida solishtirib o`rgandi
va guruhning borligi har bir guruh a`zosi psixik jarayonlariga bevosita tasir etishini
isbot qildi.
Laboratoriya eksperimenti keyinchalik B. G. Ananev, ye. S. Kuzmin, V. S.
Merlin, V. N. Myasishev, L. I. Umanskiy va boshqalar tomonidan yanada
takomillashtirildi va Ijtimoiy psixologiyada apparatura uslubi keng qo`llanila
boshladi. Masalan, F. D. Gorbov va M. A. Novikovlar tomonidan gomeostat, L. I.
Umanskiy tomonidan yaratilgan guruh uchun integratorlar paydo bo`ldi va
amlietda bir guruh xodisalarni tekshirishda keng ishlatila boshladi. Masalan,
guruhiy gomeostat guruhni tashqil etuvchilar o`rtasida harakatlardagi moslikning
bor-yo`qligini tekshiradi. Bu moslamaning moxiyati shuki, guruh a`zolari yumalok
stol atrofida utiradilar, har bir katnashuvchi ruparasida tablo va o`zi xoxlagan
tomonga burishi mumkin bo`lgan strelka bo`lib, tekshiruvchi har birining
harakatini kuzatib turadi. Lekin ularga topshiriq quyidagicha beriladi: "Siz
strelkani shunday buringki, sizning harakatingiz boshqalarnikiga mos bo`lsin, aks
holda, sizning beparvoligingiz tufayli butun guruh ja`zo oladi". Agar guruhda
hamjihatlik, bir-birini tushunish bo`lsa, ular o`zaro kelishib olib, xatolarni minimal
qiladigan bo`lib qoladilar, shu jixatdan turli guruhlar turlicha xulq-atvor namoyon
qilishi, bunda guruhning muloqot tajribasi, guruh peshkadamining qobiliyatlari
yetakchi rol uynashi eksperimental tarzda isbot qilindi.
17

Bundan tashkari, maxsus asbob-uskunalar yerdamida guruh a`zolaridagi
ishonuvchanlik-konformizm xodisalarini ham ekspermental tarzda o`rganish
mumkin. Guruhdagi umumiy ishonuvchanlikni, guruh tazyikini o`rganish uchun
esa auokinetik effekt beruvchi moslamalardan foylaniladi. Bunda yenib turgan
nukta korongida avval alohida tarzda guruh a`zolariga kursatiladi, keyin esa guruh
sharoitida, maxsus tayorlab qo`yilgan odamlar orqali odamlar fikrining qanchalik
o`zgarishi tekshiriladi.
Proektiv metodlar. Bu usullar test usullarining bir ko`rinishi bo`lib, unda
tekshiriluvchiga aniq tizim yoki ko`rinishga ega bo`lmagan, noaniq narsalar
tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirigi beriladi. Yani, tekshiriluvchiga
turlicha talkin qilish mumkin bo`lgan rasmlar, tugatilmagan xikoyalar, biror aniq
ko`rinishga ega bo`lmagan buyumlar, yog`ochlar berilishi mumkin, ularga qarab
tekshiriluvchi o`zining hissiy dunyosi, qiziqishlari, dunyoqarashi nuktai nazaridan
baho berishi mumkin.
Proektiv usullarga mashxur "Rorshaxning siex dog`lari" testini kiritish
mumkin (1921 y). Bu dog`lar ikki tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil
dog`lardan iborat bo`lib, har bir dog` har xil buekli fonda kursatiladi.
Tekshiriluvchidan har bir"dog`"ning n i m a n i eslatayotganligini aytish so`raladi.
Uning ogzidan chiqqan so`zlar, assotsiyalarga qarab (ularni kontent-analiz qilib),
shaxs xususiyatlari haqida xulosa qilinadi.
Yana bir proektiv usul - bu S. Rozensveygning rasmli assotsisiyalar usulidir.
Bunda hayotga tez-tez uchrab turadigan ziddiyatli vaziyatlarni eks ettirgan rasmlar
tekshiriluvchiga tavsiya qilinadi. Bu rasmlarda bir tomonda turgan personajlar
nimalarnidir gapirayotgan holda gavdalantiriladi, unga karshi tomondagi shaxs esa
hali javob qaytarib ulgurmagan, tekshiruvchi tekshiriluvchidan tez, qisqa muddat
ichida bo`sh kataklarda berilishi mumkin bo`lgan javobni yozishni so`raydi.
Berilgan javoblarga qarab shaxsning yo`nalishi, uning ziddiyatlarga munosabati,
agressiya-jaholat hissining xususiyatlari, bu hisning kimlarga qaratilganligi va
shunga o`xshash muhim faktlar to`planadi.
18

"Tugatilmagan xikoyalar" ham guruhdagi va yakka shaxslarning qarashlari,
ulardagi psixologik yo`nalishlarni o`rganishda ancha qo`l keladigan usuldir. Ularda
shaxsning o`ziga, atrofdagilarga, jamoaga munosabatlari aniqlanadi. "Mening
hayotiy intilishlarim...", "Mening kayfiyatimning bo`zilishiga sabab, odatda...." va
shunga o`xshash iboralarning davomi yozilib, tugatilishi taklif etiladi.
19

1.2. Tadqiqotlar metodologiyasi haqida tushuncha.
Har bir alohida fanda bo‘lgani singari sotsial psixologiyaning o‘z metodlari
va ularni qo‘llash vositalari mavjud. To‘g‘ri, ularning aksariyati psixologiya va
sotsiologiya fanlarida qo‘llaniladigan usullarga yaqin, lekin fanning predmetidagi
o‘ziga xoslikni hisobga olgan holda ularni ishlatish yo‘llari va ma’lumotlarni ilmiy
jihatdan tahlil qilishda farqlar mavjud.
Masalan, umumiy psixologiyada bo‘lgani kabi sotsial psixologiya da ham
kuzatish metodi qo‘llaniladi, lekin kuzatuv obyekti konkret shaxsdagi psixik
faoliyat emas, balki shaxsning ijtimoiy munosabatlar tizimida bevosita kuzatish
mumkin bo‘lgan ijtimoiy xulqidir. YA’ni, kuzatuvchi aniq oldindan belgilangan
reja asosida o‘zi o‘rganayotgan guruhning faoliyatini, verbal va noverbal xatti-
harakatlarni ma’lum vaqt birligida muttasil kuzatib, olingan ma’lumotlarni qayd
etib boradi. Bunda zamonaviy audio va videotexnikadan foydalanish, u yoki bu
harakatlarni qayta-qayta ko‘rish orqali kerakli xulosalarni chiqarishi mumkin.
Ayniqsa, hozirda fan va texnologiyalar, mobil aloqa vositalari keng quloch yozgan
sharoitda turli ijtimoiy vaziyatlarda odamlar xulq-atvorini kuzatish va qayd etish
unchalik qiyin ish emas. Raqamli yozish vositalarining ko‘pligi esa kuzatish
obyektlarini kompyuter tarmog‘iga tushirish va xatti-harakatni bir necha
tahlilchilar hukmiga havola etish imkoniyati ham mavjud. Sotsial psixologiya da
qo‘llaniladigan kuzatish metodining asosan uch shakli mavjud:
a) “qo‘shilib kuzatish” – bunda tadqiqotchi kuzatiluvchilar faoliyatiga
bevosita aralashib, ular bilan kerak bo‘lsa, yashaydi va ishlaydi. Bu usuldagi eng
muhim xususiyat uning tabiiyligi bo‘lib, kuzatish obyektlari o‘zlarining
kuzatilayotganliklarini sezmaydilar va kuzatuvchini guruhning a’zosi sifatida
qabul qiladilar. Ushbu shartning buzilishi eksperimentning samarasiz bo‘lishiga
olib kelishi mumkin.
b) “tashqi kuzatish” – kuzatiluvchilar faoliyatiga aralashmagan holda ular
tashqi xulq-atvorini qayd qilishdir. Bu usul muayyan vaqt va sabr-toqat talab
qilishi bilan boshqa metodlardan farq qiladi, ba’zida qisqa muddat ichida
tadqiqotchi o‘zini qiziqtirayotgan predmet xususida hech narsa qayd qila olmasligi
20

yoki tasodifan qo‘lga kiritilgan ma’lumot asosida xulosa chiqarishga majbur
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham bu usul boshqa usullarga qo‘shimcha vosita
sifatida ishlatiladi. Masalan, kuzatuvchi rolida o‘qituvchi bo‘ladigan bo‘lsa, u
sifndagi yetakchilar yoki guruh faoliyatiga qo‘shila olmayotgan, doimo
begonasiraydigan bolalarning xulq-atvorini tashqi kuzatish orqali muttasil o‘rganib
boradi.
v) “muhim vaziyatlarni qayd etish” usulida kuzatishning mohiyati shundaki,
alohida shaxs yoki guruh kutilmagan, tasodifiy vaziyatga solinadi, va ularning
vaziyatga munosabati, o‘zini tutishi, ziddiyatli va qiyin holatlardan chiqish yo‘llari
kuzatiladi. Masalan, guruhni ataylab oldindan tuzilgan ssenariy yordamida
munozarali vaziyatga solish va unda har bir guruh a’zosini o‘zini qanday tutishi va
bayon etgan fikrlarini zikr etish bunga yorqin misoldir.
Agar kuzatish metodi sotsial psixologiya ga umumiy psixologiyadan o‘tgan
usul bo‘lsa, hujjatlarni tahlil qilish usuli sotsiologiyadan kirib kelgandir. Bu usul
ijtimoiy faoliyatning mahsulini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, to‘plangan
ma’lumotlarning ishonchliligi, matematika va statistika uslublari yordamida qayta
ishlash imkoniyatining mavjudligi sababli ma’lum afzalliklarga ega. Bu usulning
yana bir nomi kontent-analiz bo‘lib, tahlil qilinadigan hujjatlar toifasiga asosan
og‘zaki (so‘zlangan nutq matnlari, suhbatlarning yozib olingan qismlari, bevosita
muloqot jarayonida qayd etilgan manbalar) yoki yozma (rasmiy hujjatlar, gazeta-
jurnallardagi maqolalar, xatlar, ma’naviy-ma’rifiy adabiyotlar matnlari va shunga
o‘xshash) holda tavsiya etilgan ma’lumotlar kiradi.
Kontent-tahlilni qo‘llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo – bu
tekshiruv birliklarining bo‘lishi, kategoriyalarni aniqlashdir. Ko‘plab tadqiqotchilar
fikrlarini umumlashtirgan holda tahlil qilish uchun uning birliklari quyidagilar
bo‘lishi mumkin, deb hisoblaymiz:
a) alohida iboralar yoki so‘zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan,
demokratiya, faollik, tashabbus, hamkorlik va hokazo)
b) yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o‘xshashlarda ko‘tarilgan
mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy
21

qadriyatlar, yoshlar ma’naviyati mavzusi va hokazo)
v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, taniqli shaxslarning nomlari (masalan,
Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi liderlarining vaqtli ommaviy axborot
vositalarida chiqishlarini tahlil etish, konkret tarixiy shaxsning tarixdagi o‘rnini
aniqlash, masalan, Amir Temurning shaxs sifatidagi obrazini o‘rganishda va x-zo);
g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy
mojarolar, O‘zbekiston Konstitutsiyasining muhokamasi, yangi yozilgan asarga
o‘quvchilarning munosabati va shunga o‘xshash).
Yaxshi o‘tkazilgan kontent tahlil – aslida ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda
juda muhim ahamiyatga ega. Lekin olingan ma’lumotlarning ishonchliligi shu
borada ilgari ishlagan shaxslar – ekspertlar bahosi, ayni shu faktni tekshirish uchun
boshqa metodlarni ham qo‘llash va ma’lumotlarni solishtirish hamda ayni obyektni
ayni vaziyatda qayta tahlil qilish yo‘llari bilan erishiladi. To‘plangan miqdoriy
ma’lumotlar matematik statistika metodlari yordamida qayta ishlovdan
o‘tkazilmog‘i lozim. Kontent-tahlil tadqiqotchidan kattagina uquvni talab qiladi,
chunki bir tomondan u yoki bu matnni tushunishning mahorati bo‘lishi kerak,
ikkinchidan, tadqiqot so‘ngida qo‘lga kiritilgan miqdoriy natijalarni yana qayta
sifat shakliga ke лтириш ва tushuntirib berish lozim.
So‘rov metodlari. So‘rov metodlari ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda keng
qo‘llaniladi, ayniqsa, anketa so‘rovi va intervyu shular jumlasidandir. Bu
metodlarni qo‘llashda qator metodologik qiyinchiliklar vujudga keladi,
birinchidan, doim shaxslararo munosabatlar, o‘zaro ta’sir shakllari mavjud,
ikkinchidan, tadqiqotchining subyektiv munosabatlarini ham inkor qilib bo‘lmaydi.
Tadqiqot mobaynida shaxslararo idrok qilish va subyektiv bir-birini tushunishga
qaratilgan barcha qonuniyatlar ishlaydi. Shunga qaramay, juda ko‘p ijtimoiy-
psixologik ma’lumotlarni to‘plashda so‘rov metodlari eng qulay usullar sifatida
ishlatib kelinmoqda.
Intervyu o‘tkazish uchun odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko‘rishi kerak,
chunki u tadqiqotchidan qator muhim shaxs sifatlarining bo‘lishini talab qiladi.
Shuning uchun ham sotsial psixologiya da “rolli o‘yinlar” metodi yordamida
22

psixolog yoki sotsiolog maxsus tayyorgarlik kursidan o‘tadi, turli vaziyatlarda
turlii toifali inosnlar bilan intervyu o‘tkazish orqali, o‘z malakasini oshiradi.
Anketa metodi hammaga tanish bo‘lgan usullardan biri. Lekin ko‘pincha
anketani o‘tkazgan odam uning tuzilishi qanchalik qiyinligini yoki olingan
ma’lumotlarni qayta ishlash, ularni to‘g‘ri sharhlash naqadar mushkul ekanligini
tasavvur qilmaydi. Anketaga kiritilgan savollar ma’lumotiga ko‘ra anketa ochiq va
yopiq turlarga bo‘linadi. Ochiq anketa respondentdan o‘z fikrini erkin bayon
etishni talab qiladi, yopiq shakldagi anketa savollarining esa javoblari oldindan
berilgan bo‘lib, tekshiriluvchi o‘ziga ma’qul bo‘lgan, o‘zining qarashlari, fikrlari
bilan mos kelgan javobni belgilab beradi. Ochiq savollarning kamchiligi –
respondentlarning har doim ham qo‘yilgan vazifaga yetarli darajada mas’uliyat
bilan qaramasliklari hamda berilgan javoblarni statistik jihatdan ishlov berishdagi
qiyinchiliklar bo‘lsa, yopiq anketada respondentga tekshiriluvchi (tomonidan o‘z)
fikriga ergashishga o‘xshash holatning mavjudligi yoki har doim ham hamma
savolning barcha javob variantlarini topib bilmaslikdadir. Shunday holatlarda
respondent yo umuman javob bermasligi yoki “tavakkal” qilib bir variantni
belgilab berishi mumkin. Shuning uchun ham keyingi paytlarda yarim yopiq
savollardan iborat anketalar tuzilmoqdaki, ularda javob variantlaridan tashqari
qo‘shimcha tarzda fikr bildirish uchun qo‘shimcha qatorlar beriladi.
Anketaga kiritilgan savollar to‘g‘ridan-to‘g‘ri berilishi mumkin.
Masalan,”...xususida Sizning fikringiz?”, “...ekanligini bilasizmi?”, “Sizga
ma’qulmi?” va shunga o‘xshash. Lekin savollar bilvosita berilsa ham u yaxshi
qabul qilinadi. Masalan, “Ba’zi odamlar..., deb hisoblaydilar. Sizchi?” yoki oilaviy
daromad tadqiqotchini qiziqtirganda to‘g‘ridan-to‘g‘ri “Daromadingiz qancha?”
demasdan, balki uy-ro‘zg‘or buyumlari ro‘yxati va boshqa pul bilan bog‘liq
narsalarning bor yoki yo‘qligini so‘rash yo‘li bilan ham o‘rganish mumkin.
Ko‘pgina tadqiqotlarda tekshiriluvchilarga “proyektiv” savollar ham beriladi.
Bunda shaxsga bir qancha hayotiy vazifalar u yoki bu xulq-atvor shakllari taklif
qilinib, ular ichidan o‘ziga ma’qul, u ma’qullashi mumkin bo‘lgan javobni tanlash
topshiriladi.
23

Ijtimoiy-psixologik testlar. Testlar psixologiyaning maxsus usulidir. Ular
qisqa sinov usuli bo‘lib, u yoki bu ijtimoiy-psixologik hodisa qisqa muddat ichida
bir texnik vosita sifatida uning yordamida tekshiriladi. Testlar asrimizning boshida
kashf qilingan bo‘lib, ular 20-30-yillarda hayotga, amaliyotga shunchalik shiddat
bilan kirib keldiki, natijada maxsus soha – psixometrika yuzaga keldi. Testlarni
qo‘llashning qulaylik tomoni shundaki, bir test yordamida ma’lum obyektning u
yoki bu xususiyatini bir necha marta, takror-takror sinab ko‘rish mumkin. Lekin
ularni universal deb bo‘lmaydi, chunki u yoki bu test muayyan turdagi obyektda
sinalgan bo‘lsa, uni shunga o‘xshash obyektlardagina qo‘llash mumkin, xolos,
qolaversa, undan olingan ma’lumotlar nisbiy xususiyat kasb etadi.
Ijtimoiy-psixologik eksperiment. Ijtimoiy-psixologik eksperiment – bu
ijtimoiy hodisalarni o‘rganish maqsadida tekshiruvchi bilan tekshiriluvchi
o‘rtasidagi maqsadga yo‘naltirilgan muloqotdir. Bunday muloqotning yuzaga
kelishi uchun eksperimentator, ya’ni tekshiruvchi maxsus sharoit yaratadi va ana
shu sharoitda aniq reja asosida faktlar to‘playdi. Umumiy psixologiyada bo‘lgani
singari, Sotsial psixologiya da ham uning tabiiy va laboratoriya turlari farqlanadi.
Laboratoriya eksperimenti odatda maxsus sharoitlarda, alohida xonalarda,
zarur asbob-uskunalar yordamida o‘tkaziladi. Chet ellarda birinchi marta
laboratoriya sharoitida ijtimoiy-psixologik hodisalarni, xususan, yakka tartibda va
guruh sharoitida shaxsdagi bilish jarayonlari, tafakkur, sezgirlik va boshqa qator
jarayonlarning namayon bo‘lishini G.Ollport, V.Mede, D.Mayyers, K.Levin va
boshqalar o‘rgangan bo‘lsa, Rossiyada birinchi laboratoriya sharoitida ijtimoiy-
psixologik tadqiqotni rus olimi V.M.Bexterev o‘tkazgan edi. U maxsus asboblar
yordamida idrokning aniqligini, xotiraning sifatini, kuzatuvchanlik xususiyatlarini
yakka holda va guruhiy sharoitida solishtirib o‘rgandi hamda guruhning borligi har
bir uning a’zosi psixikasiga bevosita ta’sir etishini isbot qildi.
Laboratoriya eksperimenti keyinchalik B.G.Ananyev, YE.S.Kuzmin,
V.S.Merlin, V.N.Myasishev, L.I.Umanskiy kabilar tomonidan yangi qirralari
ishlab chiqildi va Sotsial psixologiya da apparatura uslubi keng qo‘llanila
boshlandi. Masalan, ingliz olimi R.Eshbi tomonidan kashf qilingan, keyinchalik
24

F.D.Gorbov va boshqalar tomonidan takomillashtirilgan gomeostat metodi,
L.I.Umanskiy tomonidan yaratilgan guruh uchun integratorlar paydo bo‘ldi va
amaliyotda bir guruh doirasida ro‘y beradigan hodisalarni, xususan, guruhdagi
birdamlik, o‘zaro moslik, liderlik kabi hodisalarni tekshirishdan keng foydalanila
borildi.
Proyektiv metodlar. Ular test usullarning bir ko‘rinishi hisoblanib, ularda
tekshiriluvchiga aniq tizimga yoki ko‘rinishga ega bo‘lmagan noaniq narsalar
tavsiya etiladi va ularni sharhlash topshirig‘i beriladi. Binobarin, tekshiriluvchiga
turlicha talqin qilish mumkin bo‘lgan rasmlar, tugallanmagan hikoyalar, biror aniq
ko‘rinishi mavjud emas buyumlar, yog‘ochlar berilishi, yoki ularga qarab
tekshiriluvchi o‘zining hissiy kechinmalari, qiziqishlari, dunyoqarashi nuqtai
nazaridan baholashi kutiladi.
Proyektiv usullar qatoriga mashhur Rorshaxning “Siyoh dog‘lari” testini
kiritish mumkin (1921). Bu – ikki tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil
dog‘lardan iborat bo‘lib, har bir dog‘ har xil bo‘yoqli fonda ko‘rsatiladi.
Tekshiriluvchidan har bir “dog‘” nimaning shaklini eslatishi so‘raladi. Uning
og‘zidan chiqqan so‘zlar, assotsiatsiyalarga qarab (ularni kontent-analiz qilib),
shaxs xususiyatlari yuzasidan xulosa chiqariladi.
Yana bir proyektiv usul – bu S.Rozensveygning rasmli assotsiatsiyalaridir.
Bunda turmushda tez-tez uchrab turadigan ziddiyatli vaziyatlarni aks ettirgan
rasmlar tekshiriluvchiga tavsiya qilinadi. Bu rasmlarda bir tomonda turgan
personajlar nimalarnidir gapirayotgan holda gavdalantiriladi, unga qarama-qarshi
tomondagi shaxs esa hali javob qaytarib ulgurmagan, tekshiriluvchidan
tekshiruvchi tez, qisqa muddat ichida bo‘sh kataklarga qaytarilishi kutilayotgan
javobni yozishni so‘raydi. Berilgan javoblarga qarab shaxsning yo‘nalishi, uning
ziddiyatlarga munosabati, jaholat hissining xususiyatlari, bu hisning kimlarga
qaratilganligi va shunga o‘xshash muhim faktlar to‘planadi.
Shunday qilib, biz sotsial psixologiya da an’anaviy qo‘llanib kelinayotgan
asosiy metodlarga to‘xtalib o‘tdik. Lekin hozirgi davrda hayot fandan tatbiqiy
xususiyatga ega bo‘lishini talab qilayotganligi tufayli bu qatorga bir turkum
25

metodlarni kiritish lozimki, ular sotsial psixologiya dagi faol tayyorgarlik
metodlari deb ataladi. Ularga ijtimoiy-psixologik treningning barcha shakllari
kiritiladi . Ular o‘z mohiyatiga ko‘ra, shaxs va guruhning ma’lum sifatlarini
shakllantiruvchi eksperimentni eslatadi. Lekin ularning faol metodlar toifasiga
kiritilishiga asosiy sabab – bu usullar yordamida qisqa fursatda bevosita muloqot
sharoitida kutilayotgan samaraga erishilishidir. YA’ni, tahlil qilib chiqilgan
metodlardan farqli o‘laroq, faol ijtimoiy-psixologik metodlar shaxsda yoki guruhda
shakllangan xususiyatlarni qayd qilish emas, balki tarkib toptirish lozim xislatlarni
amaliyotchi psixolog yoki ijtimoiy xodimning faol aralashuvi orqali hosil qilishga
qaratilgandir.
26

II.BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA METODLARNING O RNIʻ
2.1. Sotsial psixologiyaning asosiy metodlari.
Millatlararo munosabatlar tobora yaxshilanib borayotgan, OAV orqali
dunyoning qaysi chetidan bo‘lmasin u yoki bu xalqqa oid ma’lumotlarga ega
bo‘lish judu oson bo‘lib qolgan bir sharoitda turli millat va xalqlarning
psixologiyasini o‘rganish, millatalararo qiyosiy tajribalar o‘tkazish fan
manfaatlariga to‘g‘ri keladi. Shu bois ham olimlar Sotsial psixologiya ning qaysi
muammosi bo‘lmasin, uni u yoki bu ijtimoiy-siyosiy, milliy-madaniy muhit nuqtai
nazaridan o‘rganishni afzal ko‘radilar. Bu etnopsixologik tadqiqotlarda
reprezentativ, ishonchli metodlar masalasini dolzarb etadi.
Chet ellarda va mamlakatimizda amalga oshirilga ilmiy ishlarni tahlil qilar
ekanmiz, etnopsixologik tatqiqotlarda xilma-xil uslub va metodlar
qo‘llanilganining guvohi bo‘lamiz. Chunki bunday tadqiqotlarda shaxs
xusisiyatlarini o‘rganuvchi turlicha testlardan tortib, proyektiv metodlar,
eksprementlarning turlicha ko‘rinishlari, so‘roq metodlari- anketa, intervyu,
sotsiometriya, shakl metodlari va boshqalar ishlatiladi. Bu metodlar hozirgi
kunlarda ham “madaniy muhit va shaxs”, guruhlararo munosabatlar hamda qiyosiy
tadqiqotlarda qo‘llanilmoqda. Bunday ishlarni faqatgina ijtimoiy psixologlar emas,
balki umumiy psixologiya bilan shug‘ulanuvchi olimlar ham o‘tkazmoqdalar.
Lekin shunday bo‘lishiga qaramay, etopsixologik metodlarning tanqisligi kun
sayin sezilmoqda. Chunki etnopsixologiya muommosi bilan shug‘ulanishni
maqsad qilib qo‘ygan har bir tadqiqotchi yo mavjud metodikalardan birini qayta
o‘zgartirishga, yoki bo‘lmasa, o‘zicha yangi metodni kashf qilishga majbur
bo‘lmoqda. Nihoyat, etnopsixologik metodlarni qo‘llashning noqulayligi shundaki,
masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchi ma’lumotlar to‘plangan
metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning respublikamiz sharoitida umuman xech
narsani o‘lchamasligi, aniqlamasligi mumkin. Masalan, Ravenning matrik testi va
muhit ta’sirlari daxlsiz, deb hisoblangan Kettellning intellekt testi ham baribir,
qisman bo‘lsada, muhit sharoitlarini hisobga olishni talab qiladiki, qolaversa ularni
sharhlar masalasida alohida ehtiyotkorlik zarur. Shuning uchun ham hozirda butun
27

jahon olimlari har qanday madaniy muhitdan ham yuqori turadigan, universal test
yoki metodika yaratish fikrining asossizligi haqida umumiy fikr bildirmoqdalar.
Etnopsixologik tadqiqotlar o‘tkazishni maqsad qilib qo‘ygan har qanday
tadqiqotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilligi va
ularning o‘zaro bir – birlariga ta’sir ko‘rsatishini inobatga olmog‘i zarur. Bu narsa
etnopsixologik tadqiqot dasturini tuzishda albatta hisobga olinish kerak. Misol
uchun, O‘zbekiston sharoitida tadqiqot o‘tkazilmoqchi bo‘linsa, quyidagi
narsalarga e’tiborni qaratish lozim:
1) shu hudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bo‘lgan umumiy
psixologik omillar va ularni aniqlash usullari;
2) faqat o‘zbek millatiga xos bo‘lgan psixologik sifatlar va omillarni
aniqlash;
3) aniqlangan omillarni yoki psixologik sifatlarni o‘lchaydigan yoki
eksperemental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni
konkret sharoitlarga moslash;
4) tadqiqotchilar guruhini tekshiralayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini
biladigan xodimlar bilan ta’minlash. Chunki, tadqiqot obyekti hisoblangan guruhda
o‘sha guruh tilida tadqiqot o‘tkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga qo‘yilgan har
bir talab, savol va topshiriqlar ular uchun tushunarli bo‘lsin.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini,
undagi etnik stereotiplarni tekshirishga qaratilgan maxsus metodlar yo‘q, shuning
uchun ham tadqiqotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy
sharoitlariga moslash kerak bo‘lsa, u tildan bu tilga tarjima qilish kerak. Tarjima
xususida shuni aytish kerakki, maxsus psixologik testlar yoki metodlarni
(anketalar, so‘roqlar, shkalalar savlollarini) tarjima qilish tarjimondan yuksak
bilimdonlik va professional sifatlarni talab qiladi. Aks holda, metodika o‘z
qimmatini yo‘qotishi yoki kerakli sifatni aniqlamasligi yoki o‘lchamasligi
mumkin. Hattoki, noverbal testlarni turli sharoitlarda qo‘llab, olingan
ma’lumotlarni sharxlash bosqichida uning mazmuni yoki maqsadi o‘zgarganligi
ko‘plab tadqiqotlarda isbotlangan.
28

2.2. So‘rov, test va boshqa metodlar tahlili
Konkret etnopsixologik tadqiqotlarga qo‘yiladigan yana bir talab -
tadqiqotni tabiiy sharoitlarda, tekshiruvchilar uchun tanish bo‘lgan joylarda qisqa
ko‘rsatmalar berish yo‘li bilan o‘tkazishdir. Chunki etnopsixologik tadqiqotlarda
ko‘pincha turli yosh, kasb va ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslar ishtirok etadilar.
Shuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, aniq topshiriqlar tizimini
tuza olish ham psixologdan qator professional malakalarni talab qiladi.
Bizning nazarimizda, hozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng
muhimi u yoki bu millat vakillaridagi etnik stereotiplarni tadqiq qilishdir. Bunda
qanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadqiqotchisi G.U.Ksoyevaning
yozishicha, bu yerda to‘rt guruhli metodlarni ko‘rsatish mumkin:
1. Shkalali o‘lchov metodlari – ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik
ustanovkalarni tekshiradi. Masalan, Bogardusning mashhur shkalasi: qiyosiy
fikrlash yo‘li bilan berilgan juftliklar – ustanovkalarni har bir tekshiriluvchi
tomonidan aniq baholanishga asoslangan. Yoki Laykartning “baholashlar
yig‘indisi” metodi ham u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka – fikrlarga
tekshiriluvchining e’tirozi yoki e’tirofini aniqlaydi. Bu metodlar butun jahon
miqyosida ko‘pgina tadqiqotlarda ishlatilgan va joy sharoitlarga moslashtirish
jihatidan rekord qo‘ygan desak bo‘ladi.
2. Kuzatish va so‘roq metodlari – bunda o‘sha madaniy muhitga xos
bo‘lgan, uning bevsoita boyliklari hisoblangan moddiy va ma’naviy qadriyatlar,
maishiy sharoitlar, odatlar, an’analar va hokazolar tashqaridan o‘rganiladi. So‘roq
metodlari ichida ko‘proq anketa usuli qo‘llaniladi, bunda ham millat vakilining
turmush tarzi, avtobiografik ma’lumotlari aniqlanib, ilmiy xulosalar kontent-analiz
qilinadi. Amerikalik olimlar Kats va Breylilar so‘roq metodining o‘ziga xos
ko‘rinishini etnik stereotiplarni aniqlashda ishlatishgan. Masalan, ular
qiziqtirayotgan masala bo‘yicha imkoni boricha ko‘p javoblar ro‘yoxatini
tekshiriluvchiga berib, undan shu javoblar ichidan “o‘zinikini” tanlab belgilashni
so‘rashgan. Bundan tashqari, 84 xil sifatni o‘z ichiga olgan ro‘yxatdan o‘z
millatiga va boshqa millatga xos bo‘lgan 5 yetakchi sifatni ajratib berish
30

topshirig‘ini berishgan. Shu yo‘l bilan etnik stereotiplar aniqlangan.
3. Proyektiv metodlar – bu guruhga asosan Rorshaxning “siyoh dog‘lari”
testi, tematik appersepsion test (TAT), boshlangan jumlalarni tugatish testi,
fotosuratlarni baholash testi, Lovenfeldning mozaikalari testi va boshqalar kiradi.
Mavhum berilgan topshiriqlarni bajarish sifati va javoblarning yo‘nalishi bo‘yicha
ham turli millatlarga oid stereotiplar o‘rganilgan.
4. Shaxsning alohida sifatlarini aniqlashga qaratilgan testlar. Masalan,
G.Deyker va N.Friydlarning milliy xarakter xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan
testlari. Ular asosan shaxsning ta’sirchanligi va hissiy reaksilarini o‘rganadi.
Bundan tashqari, shu guruh testlarga alohida intllektni tekshiruvchi, ma’naviy
dunyoqarashni o‘rganish, adolat hissini aniqlash, badiiy did testlari va boshqa
testlar kiradi. Ayniqsa, milliy stereotiplarni aniqlashda millatning tilini barcha
tilshunoslik uslublari bilan o‘rganib chiqish ham juda qimmatli ma’lumotlar
to‘plash imkonini beradi. Chunki, til u yoki bu millat vakilining o‘zi mansub
millatga xos milliy qadriyatlarni, stereotiplarni o‘zlashtirishda asosiy vosita rolini
o‘ynaydi. Shuning uchun ham etnopsixologik o‘z tadqiqotlarini tilshunos, etnograf,
etnolog, sotsiolog, tarixchilar hamkorligida o‘tkazadi.
31

XULOSA
Yuqorida aytib o‘tilgan metodologik va metodik uslublar milliy
psixologiyani o‘rganishda faqat asosiylari xolos, chunki millatning ko‘p qirralari
psixologik holatini o‘rganishda yana ko‘plab usullardan foydalanish mumkin, bu
narsa tadqiqotning maqsadlariga, tadqiqotchining esa uslubiy tayyorgarlik
darajasiga bog‘liqdir. Nima bo‘lganda ham oxirgi yillarda O‘zbekistonda
o‘tkazilayotgan qator ilmiy-tadqiqot ishlarida eng avvalo, aynan milliy-madaniy
muhitimizga mos keladigan metodikalarni ishlatish, xorijliklar ishlab chiqqan
metodikalarni avval milliy muhitimizga moslashtrishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Bunda o‘sha test yoki metodik uslub bir necha ming respondentlarda
qo‘llanib ko‘riladi, olingan natijalar yana bir boshqa uslub yordamida olingan
ma’ulmotlar bilan ekspertlar yordamida solishtiriladi va shunday so‘nggina katta
auditoriyalarda qo‘llash va natijalarani sharhlashga ruxsat beriladi. Bu ijtimoiy-
psixologik metodikalarni qo‘llashda etika normalariga rioya qilish, demakdir.
Shunday qilib, Ijtimoiy psixologiya hozirgi kunda juda ko`p metodlarga ega,
biz tanishib chiqqan metodlar ularning asosiylari, bir qismi, holos. Har bir
tadqiqotchi o`z tadkikod obektining xususiyatlari, tadqiqot maqsadi va mavzuiga
qarab kerakli uslubni tanlaydi. Shuning uchun ham metodlar to`plami bilan
tulaligicha tanishish uchun maxsus adabiyotlar bilan ham tanishib chiqish lozim.
32

ADABIYOTLAR:
1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix
uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press,
200 – 364 s.
2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya
sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2002.
3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 200
4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul
muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT”
MCHJ, 2006. – 230 b.
5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 200
6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984.
7. Donsov A.I., Yemelyanova T.P. Konsepsiya sotsialnix predstavleniy v
sovremennoy fransuzskoy psixologii. – M.: MGU, 1987.
8. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. –
L.: LGU, 1985.
9. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002.
10. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy:
Uchebnoye posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks,
2006. – 192s.
33

SOTSIAL PSIXOLOGIYADA PSIXOLOGIK TADQIQOTLAR.

Купить