Sotsial xizmat - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	38.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Sotsial xizmat

Sotib olish

Sosial xizmat
Reja:
Kirish
Asosiy qism.
1.Sotsial xizmatning faoliyat sifatida paydo bo’lishining tarixiy sabablari.
2.XIX asrda Yevropa, Amerika va Osiyoda sosial xizmatning rivojlanishi.
3.O’zbekistonda sosial xizmatning shakllanishi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Ijtimoiy ishning faoliyat turi sifatida yuzaga kelishidagi tarixiy shart-sharoit.
Ijtimoiy ishning G’arbiy Yevropa va Amerikada kasb sifatida yuzaga kelishi.
XX asrda ijtimoiy ishning rivojlanishi. AQShda ijtimoiy himoya tizimi. Yevropa
ijtimoiy ta’minot tizimi. Rossiyada ijtimoiy ish. O’zbekistonda ijtimoiy ish.
Ijtimoiy ishning faoliyat turi sifatida yuzaga kelishining tarixiy sabablari.
Ijtimoiy ish ildizlari ijtimoiy hodisa sifatida inson va jamiyat rivojlanishining
dastlabki bosqichlariga borib taqaladi. Ijtimoiy yordamning tabiiy qalb hayajoni,
o’zini boqa olmaydiganlarga g’amxo’rlikda ifodalangan dastlaki ko’rinishlari turli
jamiyatlar, yuzaga kelgan an’analarga xos. Qadimgi Misrda ibodatxonalarda yordam
marosimi amalga oshirilgan: muhtojlarga bepul non tarqatilgan. Qadimgi
Yunoniston, so’ngra Qadimgi Rimda kambag’allarga non, kiyim-kechak, pul
tarqatishda ifodalangan filontropiya g’oyasi keng tarqalgan.
Qadimgi slavyanlarda ijtimoiy himoyaning asosiy shakllari turli sakral atributlar
orqali, jamoat - qavmni qo’llab-quvvatlash, shuningdek xo’jalik yordami, o’zaro
yordam va qavm, oila, aholini himoyalash mavjud bo’lgan.
Sharqda ijtimoiy yordamning o’ziga xos mexanizmi va yorqin ifodalangan
jamoa tuzilmasi yuzaga kelgan. Uning xususiyati shundaki, har bir inson o’zi mansub
an’anaviy tuzilmalar himoyasida bo’lishi lozim. Bu tuzilmalar o’z a’zolarini
qo’llabquvvatlovchi oila va jamoani o’z ichiga oladi. O’rta Osiyo hududida qadimgi
jamoa tarbiya, bekorchilik, ishga joylashtirish kabi muammolarning muhim qismini
hal etgan va shaxs, oila, guruh darajasida ijtimoiy yordam ko’rsatish bo’yicha o’ziga
xos jamoa markazi hisoblangan.

Ijtimoiy tadbirlar tizimi to’g’risida fikr yuritish imkonini beruvchi dastlabki
yozma manba muqaddas kitob-Avesto hisoblanadi. Unda zardushtiylik dinini tan
olgan davlatlar tuzumi va ijtimoiy siyosati to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Xayriya
manzilli yordam usuli sifatida oddiy fuqarolar uchun muhim an’anaviy xulq-atvor
qoidasi bo’lgan, din vakillari va hukmron tashkilotlar zimmasiga ijtimoiy xizmat
vazifalari- qo’llab-quvvatlash, yordam ko’rsatish, xayriya tadbirlarini amalga oshirish
yuklangan. Hukmdorlar, boy fuqarolar, ibodatxonalar xayriya tadbirlari uyushtirib,
muhtoj va yetimlarga xayr-ehson tarqatganlar. Jamoalarda muhtoj oilalarga umumiy
jamoa jamg’armasi hisobidan moddiy yordam ko’rsatilgan.
O’rta Osiyo xalqlari tarixida Musulmonlik davri ruhoniylarning ijtimoiy
hayotdagi ishtirokini davom ettirdi va kengaytirdi. Ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va
yordam ko’rsatish vazifalari masjidlar, shuningdek diniy-jamoat hamjamiyatlari
zimmasiga yuklangan.
Ijtimoiy yordam turlari alohida va jamoa shakliga ega bo’lgan. Yordamning
keng tarqalgan alohida shakli har bir musulmon tomonidan islomning asosiy
qonunlarini bajarish-muhtojlarga xayr-ehson va moddiy yordam ko’rsatish
hisoblanadi. Jamoatchilik yordamining jamoa shakllari orasida keng tarqalgani –
xashar-jamoa yordami, qurbonlik-xudoyi, tibbiy yordam, maxsus bepul shifoxonalar
tashkil etish hisoblangan.
Ta’kidlash joizki, o’zaro yordamga intilish insonga xos xususiyatdir. Dunyodagi
yetakchi dinlar asosida insonning diniy burchi, muhtojlarga insonparvarlik xizmati
tizimi sifatida namoyon bo’lgan ijtimoiy yordam va xayriya markaziy o’rinni
egallagan.
Nasroniylik tarqalgan davrda ijtimoiy masalalar yuzasidan me’yoriy-huquqiy
hujjatlar qabul qilingan. 347 yilda Sardukiy mahalliy ibodatxonasi (Rim
imperiyasining g’arbiy va sharqiy chegarasi) da kambag’allar, yetimlar, beva va
darveshlarga yordam berish to’g’risida yigirmata cherkov qoidasi qabul qilingan. Shu
bilan birga, xayr-ehson tarqatish va kambag’allarni boqishda ifodalangan ochiq
xayriya tizimi yetakchi o’rinni egallaydi 1
.
1 Кузбмин К.В., Сутўрин Б.А. История социальной работў за рубежом и в Росии (с древности до начала XX
века). – М.: Академический проект; Екатеринбург: Деловая книга, 2002, 11-б.

Rossiyada davlat ijtimoiy himoya tizimi 1701 yilda Petr I tomonidan «Tabarruk
Patriarx qarorgohida kambag’allar, bemor va qariyalar uyi ochish to’g’risida»gi
Farmoni e’lon qilinishidan boshlanadi. Petr davrida dastlabki yetimlar uyi paydo
bo’lib, davlat jamiyat zimmasiga kambag’allarni aniqlab, har bir muhtoj toifaga
nisbatan ma’lum homiylik chorasini belgilashni yukladi.
XVI-XVII asrlarda G’arbiy Yevropada davlat ijtimoiy yordam tizimi
rasmiylashtirilishi, davlatning roli ortishi va nasroniylik cherkovining faolligi
kamayishi bilan xarakterlanadi. Shu tarzda, 1529 yilda Germaniyada kambag’allarga
yordam berish to’g’risidagi Gamburg nizomi, 1682 yilda esa davlat xayriyasi
to’g’risidagi farmon qabul qilinadi.
1531 yilda Angliyada kambag’allarga yordam berish to’g’risidagi Qonun qabul
qilinib, 1572 yilda muhtojlarga yordam ko’rsatish uchun umummilliy soliq ta’sis
etiladi. 1601 yilda Angliyada qabul qilingan kambag’allik to’g’risidagi Qonunda
muhtojlarga moliyaviy yordam berishga urg’u berilgan. Bu qonun shu sohadagi
qonunchilik rivojlanishi uchun asos bo’lib, hukumatning insonlar ehtiyojlari uchun
javobgarligi shakllanishida burilish davri bo’lib xizmat qildi.
Ijtimoiy ishning faoliyat turi va kasb sifatida yuzaga kelishining tarixiy doirasini
ma’lum muayyanlikda aniqlash mumkin. Shu qilib, ko’pgina tadqiqotchilar uni
sanoatlashgan davlat rivojlanishining boshlag’ich davri bilan qiyoslaydilar. XVIII-
XIX asr oxirlarida Yevropa mamlakatlari va Amerika nafaqat ishlab chiqarishni
texnikaviy takomilashtirish, balki ijtimoiy muammolarning keskin kuchayishi:
ijtimoiy differensiasiya kuchayishi, ishsizlik va jinoyatchilikning ortishi bilan davom
etuvchi sanoat to’ntarishi yo’liga o’tdi.
Ijtimoiy muammolarning keskinlashuvi kambag’allar muammosi yuzaga
kelishiga olib keldi, u jamoatchilik fikriga ko’ra, barqarorlik va tartibga xavf soladi.
Bu vaziyat nafaqat Yevropa mamlakatlari va Amerikada ijtimoiy sohadagi
munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy qonunchilik yaratilishi, balki turli aholi
guruhlarini empirik o’rganishda o’z aksini topdi.
XIX asr boshlaridayoq aholini ro’yxatga olish, tadqiq etishturli ijtimoiy
muammolarni tahliliy yoritish amalga oshirila boshladi. Biroq XIX asr oxirliga kelib,

ijtimoiy islohotchilar va xayriya tashkilotlari yetakchilari kambag’allarga yordam
ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan kishilarga maxsus tayyorgarlik zarur, degan
xulosaga keldilar.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida pozitivizm va liberalizm vakillarining
qarashlari sanoati nisbatan rivojlangan mamlakatlarda davlatning shaxs oldidagi
javobgarligi va ma’naviy burchi to’g’risidagi tushuncha shakllanishiga sabab bo’ldi.
Unga ko’ra davlat kishalarning farovon turmush kechirishlari uchun hamma
sharoitlarni yarati bera olmaydi.
Ijtimoiy ish rivojlanishida uch bosqichni farqlash mumkin. Birinchi bosqich
ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich -
XX asrda Shimoliy Amerika va Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy ish kasbining
institutga aylanishi bilan. Uchinchi bosqich ijtimoiy ishning jahon bo’ylab tarqalishi
bilan xarakterlanadi.
Ijtimoiy ishning kasb sifatida G’arbiy Yevropa va Amerikada yuzaga kelishi.
XIX asrda ijtimoiy ishning professional faoliyat turi sifatida yuzaga kelishi Yevropa
mamlakatlarining tezkor sanoatlashuvi va aholisi soni ortishi natijasida paydo
bo’luvchi ijtimoiy muammolarning keskinlashuvidan xavotirlanuvchi filantropiya
jamiyatlari faoliyatiga yaqinlashdi.
Kishilar biror-bir maxsus tayorgarliksiz ham xayriya faoliyati bilan
shug’ullanganlar. XIX asrning birinchi yarmida bu sohada yirik jamoatchilik
tashkilotlari shakllana boshladi, ular din vakillari va xususiy shaxslar bilan birga
ijtimoiy muammolarni hal etishga harakat qildi.
1866 yilda Stokgolmda Homiylik jamoatchilik uyushmasi tuziladi. 1869 yilda
Londonda Xayriya jamiyati (The Charity Organization Society) tashkil etildi. U
ko’rsatilayotgan yordamni muvofiqlashtirish vazifasini bajarardi.
Germaniyada ishchilarning keskin kambag’allashuvi natijasida davlatning
ijtimoiy ta’minotiga ehtiyoj paydo bo’ldi, chunki cherkov va xususiy xayriya
muassasalari ijtimoiy sohadagi resurslar ta’minotida yuzaga kelgan muammolarni hal
eta olmay qoldilar. 1880 yilda Germaniya xayriya kongressi tashubbusiga binoan

Germaniya kambag’allarga g’amxo’rlik xayriya uyushmasiga asos solindi. Jahonning
boshqa mamlakatlarida ham shunday tashkilotlar tuzildi.
AQShda ijtimoiy ishning kasb sifatida yuzaga kelishiga muhtojlar foydasiga
xayr-ehsonlar soni ortishi sabab bo’ldi. Diniy, dunyoviy, tadbirkorlik, volonterlik,
hukumat va boshqa xayriya guruhlari kambag’allar uchun pul, oziq-ovqat,
kiyimkechak, dori-darmon va turar joy ajratardi. 1890-yillar boshida yirik shaharlarda
xayriya tashkilotlarining ishini yo’naltiruvchi tashkilotlar tuzila boshladi. Ular
mahalliy xayriya faoliyatini shahar hokimiyati vakillari, mahalliy tadbirkorlar,
cherkov xodimlari va siyosiy yetakchilardan iborat direktorlar kengashi yordamida
muvofiqlashtirardi.
1880-yillarda emigrantlar soni ortgan shaharlarda boshlangan «Uyga ko’chish
harakati» AQShdagi professional ijtimoiy ish uchun zamin yaratdi. Bunda Chikagoda
Jeyn Addams asos solgan Xall uyi juda mashhur edi. «Kambag’allar orasida
yashash» dan ma’no topgan boshqa o’qimishli ayollar uning safdoshlari edilar. Ular
shaharning kambag’al emigrantlar mavzelarida maxsus uylar ochib, u yerda
mashg’ulotlar o’tkazar, kambag’al emigrant bolalari va mazkur hududda yashovchi
oilalarga maslahatlar berardilar 2
.
Bir vaqtning o’zida faoliyatning yangi shakllari: masalan, settlmentlar harakati
(The srttlement house movement)-AQSh va Angliyada immigrantlar uchun turar
joylar tashkil etish. Germaniya, Finlyandiya, Shvesiyada davlat xodimlarining qisman
ishtirokida kambag’allarga yordam ko’rsatishning Elberfeld tizimi (Elberfeld
System) 3
.
Elberfeld tizimi nomi u qo’llangan shaharning nomida kelib chiqqan, uning
prinsiplari asosida quyidagilar yotadi:
- xususiy masalalarni ko’rib chiqish va ishlarning
umumiy yo’nalishini markazlashtirishda har bir
homiylikning mustaqilligi;
- har bir muhtojning holatini to’liq ko’rib chiqishda yordamni alohidalashtirish;
2 Русин Т. Профессия социального работника в США. В кн.: Гендернўй колейдоскоп. – М.: Академия, 2002,
504-505-б.
3 Социальная работа: теория и практика. – М.: ИНФРА, 2002, 385-б.

- kambag’allarga yordam berishga jamiyatning hamma
qatlamlarini faol jalb etish.
Vaqt o’tishi bilan faoliyatning usul va shakllari o’zgardi, lekin ijtimoiy ishning
asosiy prinsipi ijtimoiy yordam ko’rsatish bo’lib qoladi 4
.
Bu davrda Buyuk Britaniyada kambag’allik bo’yicha qo’llanmalar chiqarildi.
1834 yilda esa kambag’allarga yordam ko’rsatishni qat’iy tartibga solish asosidagi
maxsus qonunchilik (Poor Laws) yuzaga keladi. XVIII asr o’rtalarida kambag’allarga
yordam ikki yo’nalishda: bemorlarga xayriya va kambag’allarga yordam amalga
oshiriladi. 1847 yilda kambag’allarga yordamning shakl va usullari to’g’risidagi
qarorlar bu yo’nalishdagi yangi qadam bo’ldi. Keyingi munisipal islohotlar 1862
yilda kambag’allarga yordamni cherkovdan ajratdi, natijada ular munisipal obyektga
aylandilar 9
.
Ko’pgina Yevropa mamlakatlarida sudlangan va qamoqdan ozod etilganlarga
davlat yordami; bemorlarni parvarish qilish, ko’r va karlarga maxsus yordam; aholiga
majburiy davlat-munisipal ta’limi berish; ish bilan ta’minlash va hokazolar bo’yicha
xususiy va munisipal vositachilikning maxsus shakllari yuzaga keladi. Shu tarzda,
1880 yilda Germaniya xayriya kogressi tashabbusi bilan Germaniya kambag’allarga
g’amxo’rlik xayriya uyushmasiga asos solindi. 1919 yilda u
Germaniya davlat va xususiy homiylik ittifoqiga o’zgartirildi.
Ijtimoiy qonunchilik bu soha boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat idoralari,
shuningdek unga bo’ysunuvchi muassasalar ish yuiritishi lozim bo’lgan huquqiy
doiralarni o’rnatardi. Bu muassasalarning boshqaruv apparati ham, xayriya
tashkilotlari a’zolari ham yordamga muhtoj kishilarga yordam ko’rsatish bo’yicha
ma’lum bilimlarga ham ega emasdilar.
XIX asr oxiriga kelib, xayriya sohasida yirik
jamoatchilik tashkilotlari tuzilib, ularning ijtimoiy
muammolarni hal etish bo’yicha intilishlari cherkov va
4 Социальная работа.
– Ростов-на-Дону: Феникс,
2003, 40-б. 9
Теория
социальной работў. – М.:
Юрист, 1998, 17-б.

xususiy shaxsalar faoliyati bilan to’ldirildi. Angliya va
AQShda ular yordamga muhtojlar bilan bevosita
shug’ullanuvchi xayriyani tashkil etish jamiyatlari sifatida
taqdim etildi.
Xayriya sohasidagi beqiyos muvaffaqiyatlariga qaramay, bu soha vakilariga
professionalizmning yetishmasligi ijtimoiy muammolarni hal etishda kishilarga
samaraliroq yordam berish imkonini bermasdi. Shu bilan birga, davlat ta’minotiga
ham ehtiyoj yuzaga keldi, chunki diniy tashkilotlar va xayriya muassasalari ijtimoiy
sohadagi katta xarajatlarni eplay olmay qoldi.
XIX asr oxirida Yevropa mamlakatlari va Amerikada yuzaga kelgan muhtojlarga
davlat yordami tizimi ikki asosiy element: qonunchilikni rivojlantirish va maxsus
idora va muassasalar yaratishni o’z ichiga oladi.
Ijtimoiy xodimlarni tayyorlovchi dastlabki o’quv muassasalari xayriya
tashkilotlari tomonidan tuzilgan. 1896 yilda deyarli bir vaqtda Angliya va
Germaniyada kurslar ochildi. 1898 yilda AQShda Nyu-York filantropiya maktabida
ijtimoiy xodimlar tayyorlana boshladi. Keyinchalik u Kolumbiya universitetining
ijtimoiy ish maktabiga aylanib, muhtojlarga yordam berish bilan shug’ullanuvchilar
uchun bir yillik ta’lim dasturini taklif etdi.
1903 yilda Grem Teylor va uning hamkasblari tomonidan tashkil etilgan
Chikago fuqarolik huquqi va filantropiya maktabi ham shunday dasturni taklif etgan.
Vaqt o’tishi bilan u ijtimoiy xizmat boshqaruvi maktabi nomini olgan Chikago
universitetining bo’limiga aylandi 5
.
G’arb mamlakatlari jamoatchiligi ongida muhtojlarga professional yordam
g’oyasi yanada aniq anglandi. Bu g’oya XIX asr oxirlaridayoq amalga oshirila
boshladi. 1899 yilda Ijtimoiy xodimlar tayyorlash institutiga asos solgan
Amsterdamdagi ijtimoiy islohotchilar guruhi ijtimoiy xodimlarni tayyorlash bo’yicha
jahonda birinchi institutga asos solish sharafiga erishdilar. Institut dasturida o’zlarini
ijtimoiy ishga bag’ishlashni istagan erkak va ayollar uchun ikki yillik kunduzgi
nazariy ta’lim va amaliy tayyorgarlikning to’liq kursi ko’zda tutilgan.
5 Агапов Е.П. Социальная работа как феномен культурў. – Ростов-на-Дону: Изд-во, ростовского
государственного педагогического университета, 1999, 57-б.

XX asrda ijtimoiy ishning rivoji . XX asrning
birinchi yarmi davlatning o’rni kuchayishi va «umumiy
mehr-muruvvat jamiyati» nazariyasi va amaliyoti
rivojlanishi bilan izohlanuvchi ijtimoiy ishning
institusionallashuvi bilan xarakterlanadi.
Ijtimoiy xodimlar professional faoliyati ibtidosini, odatda, ularning asosiy huquq
va majburiyatlari shakllanishi, mehnatga rasmiy haq to’lash, o’quv muassasalari,
professional tashkilotlar yaratilishi hisoblanadi. Avval ta’kidlab o’tilganidek, garchi
professional ijtimoiy xodimlarni tayyorlashni boshlagan dastlabki maxsus o’quv
muassasalari Niderlandiya, so’ngra AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniyada
yaratilgan bo’lsa-da, «ijtimoiy xodim» kasbi dastlab AQShda, so’ngra G’arbiy
Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy nufuzga ega bo’ldi.
Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig’idagi davrda ijtimoiy ish maktablari
Osiyoning ko’pgina mamlakatlari, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari, Sharqiy
Yevropa mamlakatlari va keyinchalik – Afrika mamlakatlarida ochildi.
1910 yilda yangi harakat Yevropa va Amerikadagi 14ta ijtimoiy ish maktabini
ta’limga jalb etdi. 1920 yilda Chilida Lotin Amerikasidagi birinchi ijtimoiy ish
maktabi ochilgan edi 6
.
30-yillarda ijtimoiy xodimlarni tayyorlovchi mamlakatlar soni orta boshladi.
Uchinchi dunyo mamlakatlarining an’anaviy iqtisodiyotdan ajralib, bozor
munosabatlari tizimiga asta-sekin o’tishi natijasida Sharq mamlakatlarida ham
ijtimoiy ish tarqala boshladi. 1936 yilda Hindistonda ijtimoiy fanlar instituti ta’sis
etildi, Misrda esa dastlabki ijtimoiy ish kurslari yuzaga keldi. Shu tarzda, maxsus
tayyorgarlik va moddiy mukofotlashga moslashgan holda muhtojlarga yordam
ko’rsatish kasbga aylana boshladi.
Dastlabki ijtimoiy xodimlar immigrantlarni ingliz tiliga o’qitishdan to
sanoatlashgan jamiyatda ishga joylashish uchun zarur ko’nikmalarni egallashda
yordam ko’rsatishgacha bo’lgan keng miqyosli muammolar bilan shug’ullanganlar.
6 Социальная работа как профессия (аналитический обзор) // Ж. Социологические исследования. – М., 1992. №3,
91-б.

Ular ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va kishilarga o’z muammolarini hal etishda
yordam berishga intilganlar.
Ijtimoiy xodimlarning professional manfaatlarini ifodalagan birinchi tashkilot
Amerika Qo’shma Shtatlarida paydo bo’lgan. U 1917 yilda yaratilgan Ijtimoiy
xodimlar milliy birjasi edi. Keyinchalik ijtimoiy xodimlar (tibbiyot xodimlari,
o’qituvchilar) ning boshqa professional tashkilotlari yuzaga keldi. 1921 yilda ular
birinchilar qatorida rasmiy ro’yxatga olingan Amerika ijtimoiy ish assosiasiyasiga
birlashdi.
Ijtimoiy ishning tashkiliy tuzilmasini yaratish jarayoni boshqa G’arb
mamlakatlarida ham tarqala boshladi. 19I yilda Parijda Ijtimoiy farovonlik xalqaro
kengashiga birlashgan Yevropaning yetti mamlakati milliy assosiasiyasi yaratildi.
Hozirgi ijtimoiy xodimlarning dastlabki vakillarining intilishlari muhtojlarga
yordam ko’rsatishga yo’naltirilgan edi. XX asrga kelib, ijtimoiy ta’minot usullarini
yoritish va tahlil qilishga jiddiy e’tibor berila boshladi, xayriya va jamoatchilik
tashkilotlari ularga amal qilgan holda o’z maqsadlarini jamiyatning maqsadlariga mos
ravishda amalga oshirishi mumkin edi. AQShda Meri Richmond bu ishni
birinchilardan bo’lib amalga oshirdi. U xayriyani shaxs va uning oilasiga e’tibor
qaratgan holda usul bilan birlashtirdi.
Richmond 1915 yilda chop etilgan «Ilmiy ijtimoiy ish» (Nauchnaya sosialnaya
rabota) asarida ijtimoiy ish sifatini baholash, ijtimoiy xodimlar hal etishi lozim
bo’lgan ijtimoiy muammolar tashxisi sxemalari to’plamini taklif etdi. Bu xayriyaning
turli shakllarini anglashga tayanuvchi etika-terapiya ijtimoiy ishi yaratilishiga olib
keldi.
Yangi usul olima tomonidan 1917 yilda «Ijtimoiy tashxis» (Sotsialno’y diagnoz)
kitobida to’liq yoritilib, ijtimoiy ta’minot dasturi samaradorligini oshirishga sabab
bo’ldi. Meri Richmond o’z usuli-mijozni shaxs sifatida baholash bilan birga uning
ijtimoiy holatini ham ko’zda tutishning ijtimoiy tashxisini to’liq bayon etgan. M.
Richmond keyinchalik terapiya nomini olgan bu ijtimoiy ish modelining asoschisi
hisoblanadi.

Bu modelga ko’ra, har bir alohida holatni baholash, ijtimoiy tashxis qo’yish va
shu asosda davolash usulini tanlash ijtimoiy xodim faoliyatidagi muhim masala
hisoblanadi. Richmond kambag’allikni kasallik hisoblab, shifokor va ijtimoiy xodim
faoliyati o’rtasidagi o’xshashlikni tadqiq etdi.
U ijtimoiy yordamni ma’lum choralar yig’indisi sifatida ko’rib chiqadi, uning
natijasi esa mijoz va uning ijtimoiy begonalashuvini o’zgartirish hisoblanadi. Meri
Richmond ijtimoiy chora-tadbirlarni ikki o’zaro bog’liq: bilvosita davolash usuli va
bevosita davolash usuliga ajratadi. Bilvosita davolash usuli insonning tashqi muhitga
ta’siridan, bevosita davolash usuli mijozga qarorlarni ishlab chiqishda faol harakatga
yo’naltirish maqsadida ta’sir etishdan iborat. Bu klassik ishda quyidagilar bayon
etilgan: «Yaxshi ijtimoiy xodim kishilarni nochorlikdan qutqarish bilan
shug’ullanmay, undan xoli etish yo’llari haqida o’ylaydi» 7
. M. Richmonddan so’ng
«o’rganish, tashxis, davolash» paradigmasi ijtimoiy ishning asosiga aylandi.
20-30-yillarda Z. Freyd va uning izdoshlarining ruhiy-tahliliy g’oyalari ijtimoiy
ish ruhiy-dinamik nazariyasini asosiy o’ringa olib chiqdi. Virjiniya Robinson
«Ijtimoiy vaziyatda o’zgaruvchi ruhiyat» (Izmenyayuhayasya psixologiya v
sosialnom sluchaye) asarida faoliyat ijtimoiy usulini ruhiyat nuqtai nazaridan
yangicha anglashni birinchi bor kashf etdi.
XX asrning birinchi yarmi ruhiy davo usullari va ruhiy tahlil ustunligida o’tdi.
Bu davrda ijtimoiy ish biologiya, iqtisodiyot, tibbiyot, ruhshunoslik, sosiologiya,
statistika, anropologiya, pedagogika, ijtimoiy ruhshunoslikka tayanishi lozim deb
hisoblanardi. Keyinchalik ham bu ro’yxat uncha o’zgarmadi.
XX asrning ikkinchi yarmida tizimli va har tomonlama yondashuv asosiy
hisoblana boshladi. Bu davrda ijtimoiy xodimdan bir sohadagi tor ixtisos emas, balki
universallik, turli soha va usullarni moslashtira olish talab etilardi. Shu bilan birga,
uslubiy madaniya, ishonchli empirik ma’lumotlarga ehtiyoj paydo bo’ldi.
AQShda ijtimoiy himoya tizimi. Sosiologlarning fikriga ko’ra, ijtimoiy og’ishlar
va farovonlik susaygan davrlarda ijtimoiy autsayderlarga taalluqli aholi guruhlariga
e’tibor ortadi. 30-yillardagi buyuk turg’unlik davri va keyinchalik 60-70-yillarda
7 Цит. По ст. «Социальная работа как профессия» // Ж. Социологические исследования. – М., 1993. №3, 91-б.

ijtimoiy muammolar kishilar ommasini qamrab olgan paytda ijtimoiy xodimlar har
tomonlama yondashuv yordamida kishilarning ko’pgina muammolarini hal etishga
erishdilar. AQSh Prezidenti F. Ruzveltning bosimi ostida ishsizlikka birinchi bor
milliy muammo sifatida yondashildi va Favqulodda yordam bo’yicha muvaqqat
boshqarma tuzildi.
Boshqarma xususiy xizmatlardan F. Ruzveltning zamonaviy Amerikani isloh
etgan mashhur «Yangi kurs»i asosiga qo’yilgan davlat dasturini ishlab chiqish uchun
yaxshi mutaxassislarni taklif etdi. F. Ruzveltning fikricha, ishsizlarga davlat
tomonidan yordam – xayriya sifatidagi sadaqa emas, balki taraqqiy etgan jamiyatda
har bir fuqaro huquqida minimal turmush darajasini hisobga olishga asoslangan
ijtimoiy adolat.
1964 yilda AQSh Prezidenti L. Jonson yangi iqtisodiy va siyosiy vaziyatdagi
«Buyuk jamiyat» dasturi doirasida Senat va Kongress Vakillari Palatasiga
sanoatlashgan davr bilan va kambag’allik bog’liq muammolarga yo’naltirilgan qator
qonun loyihalarini taklif etdi. Kambag’allikka olib keluvchi ko’pgina qiyinchiliklar
mehnat resurslari muhofazasi bo’yicha maxsus prezident komissiyasi «Millatning
uchdan bir qismi: harbiy xizmatga yaroqsiz yosh yigitlar to’g’risida» gi ma’ruzasidan
ham ma’lum edi. U, boshqa ma’lumotlar qatorida «Iqtisodiy imkoniyatlar to’g’risida»
gi qonunga asos bo’lib xizmat qildi.
Hozirgi vaqtda AQShda ijtimoiy ishning mazmuni muhim tarzda o’zgarmoqda.
Aqli zaif mijozlar bilan ishlashga e’tibor kuchaymoqda va kambag’allik muammolari
bilan shug’ullanuvchi ijtimoiy xodimlar soni kamaymoqda. 1995 yildayoq,
professional ijtimoiy xodimlarning 47 %i ishining mohiyati to’g’risidagi savolga
javob tarzida, asosan, oila a’zolarining individual xatti-harakatlari yoki oiladagi
munosabat muammolari bilan shug’ullanayotgani haqida so’zlaydi.
2,5 %dan kamrog’i esa, daromad, turar joy, bandlik sohasidagi muammolarni hal
etish, shuningdek jinoyatlar, narkotik va alkogol iste’mol qilishdan ogohlantirish
bilan bog’liq faoliyatni ta’kidlagan. Turmushning ijtimoiy sharoitlarini o’zgartirish
bilan bog’liq faoliyatga qiziqish ikkinchi darajada qolayotgan bir paytda, ijtimoiy ish

bo’limlari bitiruvchilarida, jumladan, ruhiyat tahlili va ruhiyat terapiyasi sohasidagi
ixtisoslikka katta qiziqish namoyon bo’lmoqda.
So’nggi o’n yilliklarda AQShda ijtimoiy xodimlarning sektorlar bo’yicha
bandligi tuzilmasida sezilarli o’zgarishlar kuzatilmoqda. Mamlakatda o’tkazilgan
so’rovlarga ko’ra, ijtimoiy xodimlarning ko’pchiligi jamoatchilik sektoridan ketib
qolmoqda. Avval ularning 51 %i ommaviy (federal, davlat, mintaqaviy, munisipal)
sektorda mehnat qilgan bo’lsa, hozirda bu vaziyat o’zgardi-xususiy tijorat sektorida
bandlar soni uch marta ortdi.
AQShda ijtimoiy servisning katta qismi ixtiyoriy birlashmalar (MIB) tomonidan,
biroq ko’pincha hukumat bilan shartnoma bo’yicha ta’minlanadi. Ko’pgina xususiy
amaliyotlar ham aynan shunday, hukumat tomonidan ajratiladigan sug’urta orqali
to’lanadi.
Turli birlashmalar, kichik va yirik firmalar vaziyat bilan ishlagan holda yakka
tartibda ishlaylidi yoki ijtimoiy ishni amalga oshirishga mo’ljallangan hukumat
shartnomalarini izlaydi. «Xususiy amaliyot» bilan shug’ullanuvchi ijtimoiy xodimlar
soni 1982-1995 yillarda 11dan 20 % gacha ortdi. Ijtimoiy xodimlar-ning 45 %i
ikkilamchi bandlik, ya’ni to’liq bo’lmagan ish kuni amaliyotidan foydalanganini
ta’kidlaydi. Shaxsiy amaliyotda mijoz ijtimoiy xodimni, odatda uning har bir soatiga
haq to’lagan holda yollaydi 8
.
Zamonaviy ijtimoiy xodimlarga qo’yiladigan talablar sezilarlicha ortib, o’z
ichiga ruhiy va jismoniy qiyinchiliklarni yengillashtirish dasturini oladi. Ijtimoiy ish
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy siyosatning tarkibiy qismi bo’lib, ijtimoiy ofatlarni
bartaraf etish va yengillashtirish, muvofiq ijtimoiy siyosat va ijtimoiy ta’minot
rivojiga yo’naltirilgan.
Hozirgi paytda, Pensilvaniya Universiteti ijtimoiy ish maktabi asoschisi Elizabet
Smoliyning fikricha, ijtimoiy ish amaliyoti ijtimoiy farovonlikning demokratik
prinsiplarini aholi yuqori qatlamining muhtojlarga «sovg’asi» emas, balki «huquq»
sifatida aks ettira boradi. Shu bilan birga, ijtimoiy xodimlar o’zlarini kishilarga
yordam, ijtimoiy keskinlikni an’anaviy tushunish bilan identifikatlaydilar. Insonning
8 Русин Т. Профессия социального работника в США. В кн. Гендернўй
калейдоскоп. – М.: Академия, 510-511б.

boshqa kishilar va jamiyatga, shuningdek jamiyatning shaxslar va guruhlarga
munosabati asosiyligicha qolmoqda 9
.
Amerika ijtimoiy himoya tizimi ikkita aniq yo’nalish: ijtimoiy sug’urta va
ijtimoiy yordam tizimlariga ega. Ijtimoiy sug’urta dasturlari yuqori ijtimoiy
mavqyega ega, chunki maoshga yashovchilar muvofiq jamg’armalarga soliq
to’laydilar. Bu tizim iqtisodiy jihatdan faol aholini asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xatarlar:
qarilik, boquvchisini yo’qotish, nogironlik, kasalliklar, ishlab chiqarishda
jarohatlanish, ishsizlikdan himoyalaydi.
AQShdagi ijtimoiy himoya tizimining ikkinchi yo’nalishi ijtimoiy yordam
hisoblanadi. Ijtimoiy yordam tizimi bir necha yirik va ko’pgina kichik dasturlarni o’z
ichiga oladi. Bu dasturlarga ko’ra, kambag’allikda yashovchi kishilar pul nafaqalari,
oziq-ovqat, subsidiyalanuvchi turar joy, ta’lim olish va professional tayyorgarlik
uchun yordam oladilar. Rasmiy o’rnatilgan kambag’allik darajasidan past darajada
yashovchi kishilar ijtimoiy yordam olish huquqiga ega. AQShdagi aholining umumiy
sonida bular 12-15 %ni tashkil etadi.
Eng ommabop moddiy yordam dasturlaridan biri Welfare («Velfer»),
«farovonlik», «ta’minot», «nafaqa» ma’nosini anglatadi. Dasturning boshqa
nomiPublic Assistance. Dastur federal hokimiyat tomonidan moliyalashtiriladi,
ba’zan esa shtat va shahar byudjetidan to’ldiriladi. Ijtimoiy ta’minot dasturidan
nafaqa olish sharti turli vaziyatlar (ishsiz qolish, kichik yoshdagi bolali yolg’iz ona
(ota), ishsizlik bo’yicha nafaqaning yo’qligi) ga ko’ra ma’lum darajada doimiy
daromad manbai yo’qligi hisoblanadi.
SSI (Supplemental Security Income)-qariyalar (65 yoshdan yuqori), nogironlar,
kam daromadga ega bemorlarga pulli yordam federal dasturi.
Medikeyd (Medicaid)–kam daromadli kishilar yoki oilalarga tibbiy yordam
dasturi. U federal hokimiyat tomonidan subsidiyalanadi, lekin shtatlar qonunlari
yordamida tartibga solinadi. Medikeyd ma’lum chegaralarda dorilar, shifoxonada
yotish, tez yordam chaqirish, shifokor huzuriga tashrif, maxsus poyafzal, tibbiyot
uskunalari va hokazolarga pul to’lash imkonini beradi. Odatda «Velfer» va SSI
9 Ruth Elizabeth Smaliey. Theory for social work practice. Columbia University press. – New York and London, 1967.
Preface, viii.

dasturi bo’yicha to’liq yordam oluvchilar, Medikeytdan ham yordam olish huquqiga
ega.
Yevropa ijtimoiy ta’minot tizimi. Turli mamlakatlardagi ijtimoiy
qo’llabquvvatlash tizimi hal etiladigan vazifalarning o’xshashligiga qaramay, tarixiy
shartsharoit, shuningdek muammolarni hal etishdagi yondashuv va usullardagi
farqlarni hisobga olgan holda yuzaga keladi. Yevropa mamlakatlaridagi ijtimoiy
ta’minot tizimi AQSh ijtimoiy ta’minot tizimidan ijtimoiy siyosat yo’nalishlarini
aniqlash, rejalashtirish, moliyalashtirish va turmushga tatbiq etishda davlatning
ishtiroki yuqori darajadaligi bilan farq qiladi.
Bunda ijtimoiy xizmatlarni taqdim etishda o’z-o’zini boshqarish mahalliy
organlari muhim o’rin tutadi. Yevropa ijtimoiy himoya modelining farqli jihati,
jumladan, turli ijtimoiy xizmatlar va yordam turlari bilan aholini to’liq qamrab olish
hisoblanadi.
Yevropa ijtimoiy himoya modeli insonning «tabiiy huquqlari» konsepsiyasi
asosidagi umumiy farovonlik davlati nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariyaning asosiy
maqsadi fuqarolar uchun hayotiy rejalarni amalga oshirish, ular uchun yetarli turmush
darajasini yaratish, ijtimoiy tenglik va adolat shakllanishiga intilish uchun deyarli bir
xil dastlabki imkoniyatlarni yaratishni ko’zda tutadi. Umumiy farovonlik davlati
fuqarolarga rivojlangan ijtimoiy yordam tizimini shakllantiradi, tibbiy, ruhiy, yuridik
va boshqa hayotiy muhim xizmatlarni ta’minlaydi.
«Umumiy farovonlik jamiyati» tushunchasi Ikkinchi jahon urushidan so’ng
taomilga kirdi. Biroq 70-80-yillar boshida bu nazariya tanqidga uchradi. Buning
sababi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va kishilar, ijtimoiy guruhlar va umuman aholi
ehtiyojlari o’zgarishidan iborat. Rivojlangan mamlakatlar yetakchi ekspertlarining
fikricha, 80-yillarning ikkinchi yarmida G’arb mamlakatlaridagi ijtimoiy ta’minot
tizimi ijtimoiy to’lov turlari yordamida aholini qamrab olish bo’yicha qo’yilgan
vazifani bajardi.
90-yillarda iqtisodiy rivojlanishning o’zgaruvchan sharoitlari, resurslarning
cheklanishi ortishi, ishsizlikning yuqori darajasiga bu tizimning moslashuv vazifasi
avvalgi o’ringa chiqdi. Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy ta’minot tizimi afzalliklari

o’zgarishini balgilovchi omillar orasida tug’ilishning kamayishi va hayot davomiyligi
ortishi natijasida aholining tez qarishi jarayoni kuzatilmoqda.
G’arbiy Yevropa mamlakatlarida yuz berayotgan iqtisodiy qiyinchiliklar qator
davlat ijtimoiy dasturlarining yig’ilib qolishiga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Iqtisodiy
tushkunlik, byudjetlarning tanqisligi ortishi, ishsiz va kambag’allar, to’liqsiz
oilalarning soni ortishi, aholining qarishi hamda boshqa omillar davlat ijtimoiy
siyosatidagi o’zgarishlarga sabab bo’ldi.
Shu bilan birga, hyech qaysi G’arbiy Yevropa mamlakati «farovonlik davlati»
dan to’liq voz kechmadi. Bu vaziyat kishilar ongiga davlat muhtojlarga g’amxo’rlik
qilishi lozim, degan fikr singishiga sabab bo’ldi. Turli yo’nalishdagi siyosatchilar
G’arb mamlakatlari ijtimoiy ta’minot tizimidagi islohotlarning davom etishi
zaruratini tan olishga majburlar.
G’arbiy Yevropa mamlakatlari hukumatlari tomonidan «farovonlik davlati»
islohoti bo’yicha ko’rilayotgan choralar ijtimoiy ta’minot, bu sohadagi korrupsiya va
qog’ozbozlikning kuchayishi bilan bog’liq moliyaviy yo’qotishlarga davlat
mablag’lari sarflanishi ustidan qat’iy nazoratni o’rnatishga yo’naltirildi. Nodavlat
pensiya jamg’armalari yaratishni moliyalashtirish uchun soliq imtiyozlari taqdim
etilmoqda.
Nafaqalarni tayinlashda ularni olishga talabgorlar tekshiriladi, avvalgi ko’pgina
bepul xizmatlar pulli bo’lib, davlat stipendiyalari zaymlar bilan almashtiriladi. Ba’zi
mamlakatlarda pensiya yoshini oshirish to’g’risidagi masala ko’rib chiqiladi 10
.
GFR Konstitusiyasida «ijtimoiy davlat», ijtimoiy yordam atamasi mavjud – bu
mamlakatdagi alohida shaxslarning murakkab holatdan chiqishi uchun xizmat qilgan
ijtimoiy kafolatlar tizimining asosiy qismi, shu maqsadlar uchun mavjud zarur
muassasa va xizmatlar. Ijtimoiy ta’minot tizimidan tashqarida bo’lgan ijtimoiy
xizmatlar ham ijtimoiy yordam deb ataladi. Umumiy xarakterdagi bu xizmatlar:
davlat dotasiyasi sifatida turar joyga, ko’p bolali oilalarga - bolalar, kam
ta’minlanganlarga – ta’lim olish uchun pul ajratish.
10 Социальная работа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2003, 37-38-б.

GFRda ijtimoiy xizmatlar deganda ijtimoiy jihatdan sust himoyalangan aholi
qatlamlariga fuqarolarning turmush darajasini tenglashtirishga yo’naltirilgan
xizmatlar ko’rsatish tushuniladi. Fuqarolar, shuningdek GFRda yashovchi xorijliklar
uchun tug’ilgan vaqtidan e’tiboran kafolatlangan ijtimoiy xizmatlar tizimi mavjud.
Ta’kidlash joizki, GFRdagi ijtimoiy xizmatlar notijorat muassasalarida
bo’lgan, ya’ni federal taqsimot jamg’armasidan moliyalashtiriluvchi xizmatlar
hisoblanadi. Germaniyadagi ijtimoiy xizmatlarga xarajatlar byudjetdan ijtimoiy
ehtiyojlarga xarajatlarning o’ndan bir qismini tashkil etadi. Manmunan ijtimoiy
xizmatlar: maslahatli, tibbiy, axborotli, huquqiy, umumiy parvarish bo’yicha,
tashkiliy bo’lishi mumkin.
Hozir Germaniyada muhtojlarga moliyaviy xizmatlar bilan
chegaralanmaydigan ijtimoiy yordam tizimi isloh etilmoqda. Davlat ijtimoiy
xodimlar oldiga ijtimoiy yordam turiga ko’ra, ishsizlarni mehnat bozorida yuz
beruvchi jarayonlarga kiritish vazifasini qo’ymoqda. Ijtimoiy davlatni
rivojlantirishning ijtimoiy ta’minot sohasidagi o’z-o’zini boshqarish, qarilikni
ta’minlash, xayriya yordami tizimini rivojlantirish kabi prinsiplari ham amalga
oshirilmoqda.
Rossiyada ijtimoiy ish . Rossiyadagi ijtimoiy ish muhtojlarga yordam ko’rsatish
faoliyati sifatida uzoq o’tmishga ega. U davlat, turli jamoatchilik guruhlari, ijtimoiy
soha tadqiqodchilari tomonidan obyektiv zarur hodisa, XX asrning 90-yillari
boshidan esa, ijtimoiy hayot amaliyoti sifatida ko’rib chiqiladi. Bu yillardagi ijtimoiy
siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimining
rivojlanishi, aholi bilan ishlashda zamonaviy texnologiya va usullarni keng qo’llash
bo’ldi.
Bunda aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish Rossiya olimlarining ba’zi ishlarida
ijtimoiy ishning zamonaviy paradigmasi, boshqalarida esa, murakkab
ijtimoiyiqtisodiy sharoitda fuqarolarni samarali ijtimoiy qo’llab-quvvatlash imkonini
beruvchi yuqori samarali ijtimoiy texnologiya sifatida, keyingilarida ijtimoiy
sohaning juda muhim sektori sifatida ko’rib chiqiladi 11
.
11 Теория социальной работў. – М.: Юристъ, 1998, 203-б.

«Rossiya Federasiyasida aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish asoslari
to’g’risida» gi federal qonun bu masalada ma’lum aniqlik kiritadi. Unda ijtimoiy
xizmat ko’rsatish ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, ijtimoiy, tibbiy, ruhiy, pedagogik,
huquqiy yordam va murakkab turmush vaziyatidagi fuqarolarga yordam
ko’rsatishning boshqa turlari bo’yicha ijtimoiy xizmatlar faoliyati sifatida aks
ettiriladi.
Qonunda ijtimoiy xizmat turlari – moddiy yordam, uyda ijtimoiy xizmat
ko’rsatish, stasionar sharoitida ijtimoiy xizmat ko’rsatish, maslahat yordami, fuqaro
va oilalarning ijtimoiy patronajning mazmuni yoritiladi.
«Qariya va nogiron fuqarolarga ijtimoiy xizmat ko’rsatish to’g’risida» gi
federal qonun Rossiya jamiyati aholisi alohida ijtimoiy guruhlariga ijtimoiy xizmat
ko’rsatish to’g’risidagi tasavvurlarni sezilarlicha to’ldiradi va aniqlashtiradi. U
aholini ijtimoiy himoyalash bo’yicha faoliyat yo’nalishlaridan biri hisoblanuvchi
qariya va nogiron fuqarolarga ijtimoiy xizmat ko’rsatish sohasidagi munosabatlarni
tartibga solishga mo’ljallangan.
Davlat o’tish sharoitidagi iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, nogiron, yolg’iz
va yordamga muhtoj qariyalarga alohida e’tibor qaratadi. Rossiyada qariya, jumladan
nogironlarga nogironlarga ko’p bosqichli yordam ko’rsatish tizimi amal qiladi. 2002
yil davomida 14 mln. qariyaga turli ijtimoiy xizmatlar ko’rsatilgan. Mamlakatda
yarim millionni tashkil etgan nogiron bolalar davlat tomonidan alohida
qo’llabquvvatlanadi.
Rossiya ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimining asosiy prinsiplari manzillilik,
qulaylik, ixtiyoriylik, insoniylik, og’ir turmush sharoitidagi balog’atga yetmaganlar,
qariya va nogironlarga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish ustuvorligi; konfidensiallik;
profilaktika yo’nalishi; inson va fuqarolik huquqiga rioya etish; ijtimoiy xizmat
turlarining davomiyligi hisoblanadi 12
.
Rossiya aholisiga zamonaviy ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimining muhim
belgisi uning dinamik rivojlanayotgan infratuzilmasi hisoblanadi. Murakkab
ijtimoiyiqtisodiy sharoitda mamlakatda yangi ijtimoiy (stasionarlar, yarim
12 Ўша жойда, 206 -б.

stasionarlar va nostasionar) muassasalar tarmog’i yaratilgan. Bu yerda muhtojlar
professional darajada zarur yordam va maslahat olishlari, qo’llab-quvvatlanishlari
mumkin.
Qariya va nogiron fuqarolarga ijtimoiy xizmat ko’rsatish majmuaviy
markazlari, aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish majmuaviy markazlari, aholiga ruhiy-
pedagogik yordam berish markazlari, gerontologiya markazlari, balg’atga
yetmaganlar uchun ijtimoiy reabilitasiya markazlari, bolalar va o’smirlar uchun
mehribonlik uylari, oila va bolalarga ijtimoiy yordam ko’rsatish markazlari shunday
muassasalar qatoriga kiradi.
O’zbekistonda ijtimoiy ish . Mamalakat ijtimoiy siyosatining muhim yo’nalishi
ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimining rivojlanishi, aholi bilan ishlashda fuqarolarni
samarali ijtimoiy qo’llab-quvvatlash imkonini beruvchi zamonaviy usul va
texnologiyalarning qo’llanilishi.
Aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish imkoniyati mahalliy boshqaruv organlari –
hokimiyatlar va ijtimoiy ish, ijtimoiy pedagogika va amaliy ruhshunoslik sohasida
hududiy ijtimoiy xizmatlarni tashkil etish va rivojlantirish jihatidan reallashmoqda.
Hozirgi O’zbekiston sharoitida aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimi
alohida shaxslar, oila yoki guruhlarning ijtimoiy reabilitasiyasi, moslashuviga
yo’naltirilgan ijtimoiy-insonparvarlik faoliyatining alohida usullari tizimi sifatida
namoyon bo’ladi.
O’tish davridagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda O’zbekistonda yangi
ijtimoiy muassasalar tarmog’i yaratildi, bu yerda muhtoj fuqarolar zarur yordam
olishlari va qo’llab-quvvatlanishlari mumkin. Qariyalar, bolalar, nogironlarga
g’amxo’rlik Mehnat va ijtimoiy himoya vazirligi tizimi, o’z-o’zini boshqarish
jamoatchilik tashkilotlari (mahallalar), IIV muassasalari orqali amalga oshiriladi.
Bunday muassasalar qatoriga turli toifadagi fuqarolarga ijtimoiy xizmat
ko’rsatish markazlari, aholiga ruhiy-pedagogik yordam markazlari, balog’atga
yetmaganlar uchun ijtimoiy-reabilitasiya markazlari, oila va bolalarga ijtimoiy
yordam hududiy markazlarini kiritish mumkin.

Xizmatlar ro’yxatini kengaytirish va parvarishga o’ta muhtoj fuqarolarga uyda
ijtimoiy xizmat ko’rsatishni to’liq qamrab olishni ta’minlash maqsadida hukumat
qaroriga ko’ra, o’z-o’zini boshqarish organlariga yolg’iz pensionerlar, qariyalar va
nogironlarga uyda ijtimoiy xizmat ko’rsatish bo’yicha ishlarni bajarish uchun
vaqtincha haq to’lanadigan jamoatchilik ishlariga ishsiz fuqarolarni jalb etish huquqi
berildi.
2003 yilda 5 ming 630 mahalla hududida 155 yangi ish o’rinlari tashkil etildi,
110 ming kam ta’minlangan fuqarolar ishga joylashtirildi.
Qariyalarga yordam ko’rsatish bo’yicha ikki yil avval boshlangan keng
miqyosli faoliyat 25 mingdan ortiq yolg’iz pensioner va nogironga moddiy yordam,
doridarmon uchun qo’shimcha mablag’lar olish imkonini berdi. I mingdan ortiq
yolg’iz qariya respublika ortopediya korxonasi va uning hududiy bo’linmalarida
tibbiy tekshiruvdan o’tkazildi, 78 foiziga protezlar tayyorlandi 13
.
Aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va mamlakat fuqarolarini ijtimoiy
himoyalashni amalga oshirishda nodavlat tarmog’i salmoqli o’ringa ega bo’lmoqda.
U kishilarning ijtimoiy ehtiyojlariga qayishqoqlik va tezkorlikda e’tibor beradi.
So’nggi yillarda mahalliy va xorijiy nodavlat tashkilotlari doimiy ravishda
ortmoqda.
Mamlakat aholisini himoya qilish va qo’llab-quvvatlash kospleks dasturini
tashkil etish zarurligi shubhasiz. Mamlakatimizning ijtimoiy siyosati shunga
qaratirilgan. Ijtimoiy siyosat va ijtimoiy ish o’zaro uzviy bog’liq. Ijtimoiy ish –
ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning o’ziga xos shakli, ijtimoiy siyosat esa ijtimoiy
ishning bo’g’ini, mo’ljali. Huquqiy, fuqarolik jamiyatini shakllantirishning murakkab
yo’lida mamlakatimiz uchun yangi faoliyat turini shakllantirish va rivojlantirish,
malakali ijtimoiy xodimlarni tayyorlash lozim.
Hozirgi paytda respublikada ijtimoiy himoya va qo’llab-quvvatlash bo’yicha
faoliyat turli soha mutaxassislari – sosiologlar, psixologlar, pedagoglar,
huquqshunoslar va hokazolar tomonidan amalga oshiriladi. Shubhasiz, turli soha
13 Выступление Президента Ислама Каримова на торжественном собрании, посвященным 11-годовщине
Конституции Республики Узекистан. // Народное слово, 6 декабря 2003 г.

mutuxassislarini birlashtirish zarur. Biroq hozir mamlakat yangi marra: Ijtimoiy ish
institutini yaratishga yaqinlashdi.
Bunday institutni yaratish uchun hamma shart-sharoitlar mavjud: davlatning
kuchli ijtimoiy siyosati, mahalliy hokimiyat idoralari ishi, turli jamoatchilik
tashkilotlari faoliyati.
Ijtimoiy ish agentlarining sanab o’tilgan turlari orasida bir eng muhim bo’g’in:
ijtimoiy ishning nazariy asoslovi yo’q. Ijtimoiy ishning nazariy asoslovini
yangi yo’nalishdagi malakali mutaxassislar – ijtimoiy xodimlarni tayyorlashni
kengaytirgan holda yaratish lozim.

Xulosa
Ushbu kurs ishi O’zbekistonga rivojlanayotgan ijtimoiy xizmatning o’zifa xos
xususiyatlari va rivojlanish tendentsiyalari, istiqboli hamda respublikamizdagi
ijtimoiy—iqtisodiy natijalari va hududiy muammolarning sotsiologiyada nazariy
qoidalarini qo’llash istiqboliga ta’siri masalalarini qamraydi.
Inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, ijtimoiy adolat tamoyillariga amal
qilish, ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhga ko’maklashish ijtimoiy ishning negizini
tashkil etadi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy ish sohasini yanada chuqur va mukammal
o’rganishga da’vat etadi. Jamiyatimiz uchun yangi bo’lgan ixtisoslik va professional
faoliyat xisoblangan ijtimoiy ishning shakllanishi, uni nazariy jihatdan anglashga
nisbatan dolzarbligini yanada kuchaytiradi. Professional faoliyatning bir turi sifatida
ijtimoiy ish va xizmat bir asrdan ziyod tarixi davrida ulkan imperik materiallar
to’pladi. Ijtimoiy ish sohasi tarixini o’rganish, uni nazariy tushunish, umumlashtirish
va tizimlashtirish uning samarasini va natijaviyligini oshirish respublikamiz
iqtisodiyoti va xalqimiz farovonligi uchun yangi istiqbollarni ochish shubhasizdir.
Iljtimoiy xizmat strukturasi - bu uni tashkil qiluvchi komponentlari, ya’ni
tarkibiy qismlari bo’lib, ularning mazmunini mijozlarning qiziqishlari va ex,
tiyojlarini qondirish zaruriyati bilan bog’liq omillar belgilaydi.
Ijtimoiy xizmatninning ikki jihatini ajratishimiz mumkin: mijozning kundalik
dolzarb muammolarini hal etish va kelgusidagi, istiqboldagi rejalarni oldindan
belgilash, shuningdek, ijtimoiy muammolarni (ishsizlik, qashshoqlik, turli ijtimoiy
kasalliklar, deviant xulq-atvorning og’ir va keskin ko’rinishlari va hokazo) oldindan
ko’ra olish va ularni bartaraf etishga harakat qilish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. «O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi» -T.: «O’zbekiston», 2002.
2. «O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi». T.: «Mehnat», 1996.
3. Bekmurodov M.B. va boshq. Sosiologiya. T.: 2002.
4. Giddens E. Sosiologiya. T.: «Sharq». 2002.
5. Kuzbmin K.V., Sutrin B.A. Istoriya sosialnoy raboto’ za rubejom i v Rosii (s
drevnosti do nachala XX veka). – M.: Akademicheskiy proyekt; Yekaterinburg:
6. Delovaya kniga, 2002, 11-b.
7. Sosialnaya rabota. – Rostov-na-Donu: Feniks, 2003, 40-b.
8. Teoriya sosialnoy rabot ы . – M.: Yurist, 1998, 17-b.
9. Agapov Ye.P. Sosialnaya rabota kak fenomen kulturo’. – Rostov-na-Donu: Izdvo,
rostovskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta, 1999, 57-b.

Sosial xizmat

Sotib olish