Sovet hokimiyatining o'rnatilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	102.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Sovet hokimiyatining o'rnatilishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………...……………………..3
I.BOB. SOVET TUZUMI O‘RNATILISHI VA MILLIY SIYOSATNING
SHAKLLANISHI…………………………………………………………………6
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi jarayoni va uning O‘rta Osiyodagi
bosqichlari………………………………………………………………………….6
I.2. Sovet milliy siyosatining nazariy asoslari va dastlabki amaliyoti ….
……….....11
II.BOB. MILLIY SIYOSATNING AMALIYOTI VA MILLATLARARO
MUNOSABATLAR…………………………………………......…...……...…...17
II.1. Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q qilinishi...
…..17
II.2. Sovet milliy siyosatining ijtimoiy-madaniy oqibatlari…...
………………….22
XULOSA …………………………………………………....................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...……...……..………………………..43

Kirish
XX asr boshlarida dunyo siyosiy xaritasida yuz bergan tub o‘zgarishlar,
xususan, 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng Rossiya imperiyasining
parchalangan o‘rnida Sovet Ittifoqi nomi bilan yangi totalitar tuzum paydo bo‘lishi
tarixiy jarayonlarga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, ushbu tuzumni sobiq
imperiya hududlarida, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida o‘rnatish jarayoni
nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, madaniy va milliy sohalarda ham keskin
o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Sovet tuzumi o‘zining dastlabki bosqichlaridanoq
mustahkam markazlashgan boshqaruv tizimiga tayanar ekan, milliy masalani hal
qilish borasida bir qator siyosiy konsepsiyalarni ilgari surdi. Biroq bu siyosat
amalda ko‘p hollarda milliy manfaatlarga zid tarzda, mustamlakachilik kayfiyatida
olib borildi.
Mazkur kurs ishining mavzusi – "Sovet tuzumi o‘rnatilishi: milliy siyosat va
milliy munosabatlar" – O‘zbekiston tarixi uchun muhim bo‘lgan davrni qamrab
oladi. Bu davrda sovetlar tomonidan olib borilgan milliy siyosatning mazmun-
mohiyati, uning amalga oshirilish shakllari, natijalari va oqibatlari o‘rganiladi.
Ayniqsa, sovet rahbarlarining millatlar haqidagi nazariy qarashlari va ularning
amaliyotdagi ko‘rinishlari chuqur tahlil qilinadi. O‘zbekiston va boshqa milliy
respublikalarda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, mahalliy aholi bilan
munosabatlar, milliy elitalarning taqdiri, ruslashtirish siyosati va madaniy
hayotdagi o‘zgarishlar asosiy e’tiborda bo‘ladi.
Ushbu ishning asosiy maqsadi – Sovet tuzumining o‘rnatilishi bilan bog‘liq
milliy siyosatning tarixiy ildizlarini, asosiy yo‘nalishlarini hamda ushbu
siyosatning mahalliy xalqlarga, xususan o‘zbek xalqiga ko‘rsatgan ta’sirini
aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Shuningdek, ish davomida sovet davridagi
millatlararo munosabatlarning qanday shakllangani, milliy madaniyat va
tafakkurga qanday ta’sir qilgani o‘rganiladi. Bu orqali nafaqat tarixiy haqiqatni
tiklash, balki mustaqillik yillarida olib borilayotgan milliy siyosatning mohiyatini
chuqurroq tushunishga hissa qo‘shish maqsad qilingan.
3

Kurs ishida tarixiy-huquqiy, tahliliy, taqqosloviy metodlar asosida manbalar
va ilmiy adabiyotlar tahlil qilinadi. Asosiy e’tibor arxiv hujjatlari, davr matbuoti,
zamonaviy tarixchilar va siyosatshunoslar tomonidan yozilgan tadqiqotlarga
qaratiladi. Tadqiqotda tarixiy voqealarning izchil bayoni bilan bir qatorda, ularning
bugungi kundagi aks-sadosi ham tahlil etiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Tarixiy haqiqatni tiklash –
bu faqat o‘tmishga qaytish emas, balki kelajak avlodlar ongida milliy g‘urur va
tarixiy xotirani shakllantirish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir 1
”. Ana shu
nuqtai nazardan, sovet davridagi milliy siyosatga oid masalalarni chuqur tadqiq
etish nafaqat tarixiy, balki dolzarb siyosiy va ma’naviy vazifa hamdir.
Yuqoridagilar asosida ushbu kurs ishi sovet milliy siyosati tarixini
o‘rganishda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, bugungi kunda ham
o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan muhim masalalarni yoritishga xizmat qiladi.
Mazkur kurs ishining dolzarbligi — Sovet tuzumining o‘rnatilishi va uning
milliy siyosatiga doir masalalar bugungi kunda tarixiy haqiqatni tiklash, milliy ong
va xotirani shakllantirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mustamlakachilik siyosatining yangi shakli sifatida yuzaga chiqqan sovet milliy
siyosati o‘zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotiga, madaniyatiga va tafakkuriga
chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Bu mavzuni o‘rganish orqali tarixiy saboqlar chiqarilib,
mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan milliy siyosatning mohiyati yanada
chuqur anglanadi. Shu bois, mavzu o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda.
Kurs ishining asosiy maqsadi – Sovet tuzumining O‘zbekistonda o‘rnatilishi
jarayonini, ayniqsa uning milliy siyosati va milliy munosabatlarga ta’sirini tarixiy
manbalar asosida tahlil qilish, bu siyosatning ijtimoiy-madaniy oqibatlarini yoritish
hamda mustaqillik davridagi milliy siyosat bilan qiyosiy tahlil asosida tarixiy
xulosalar chiqarishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Sovet tuzumining O'zbekistonda o'rnatilishiga oid tarixiy jarayonlarni tahlil
qilish.
1
Mirziyoyev, Sh. M . Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU. – 2021.- 23 b.
4

2. Sovet davridagi milliy siyosatning asosiy yo'nalishlari va mazmunini o'rganish.
3. Millatlararo munosabatlarga sovet siyosatining ta'sirini tahlil qilish.
4. Milliy madaniyat, til va o'zlikni anglash borasidagi cheklov va siyosiy
bosimlarni aniqlash.
5. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan milliy siyosat bilan tarixiy tajribala
6. Mavzuga doir ilmiy adabiyotlar, tarixiy hujjatlar va arxiv materiallarini tahlil
qilish.
Kurs ishining obyekti – Sovet tuzumi davrida O‘zbekistonda olib borilgan
milliy siyosat va bu siyosatning millatlararo munosabatlarga, ijtimoiy-siyosiy
hayotga ko‘rsatgan ta’siridir.
Kurs ishining predmeti – Sovet davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan
milliy siyosatning mazmun-mohiyati, uning amalga oshirish usullari va ushbu
siyosatning mahalliy xalqlarning milliy o‘zligini shakllantirish jarayoniga
ko‘rsatgan bevosita ta’siridir.
Kurs ishining metodologik asoslari – Mazkur kurs ishi tarixiy-tahliliy uslub,
tarixiy manbalarni o‘rganish va taqqoslash metodlari asosida tayyorlandi. Ishda
arxiv hujjatlari, tarixiy adabiyotlar, zamonaviy tadqiqotlar va Prezident so‘zlari
tahlil qilindi. Shu bilan birga, sovet milliy siyosatining ijtimoiy-siyosiy va madaniy
jihatlari o‘rganilib, ularning o‘zbek xalqining milliy o‘zligiga ta’siri chuqur tahlil
qilindi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi – Kurs ishi mavzusi bo‘yicha amalga
oshirilgan tarixiy va zamonaviy manbalarni taqqoslash orqali sovet milliy
siyosatining O‘zbekistondagi o‘ziga xos xususiyatlari va uning milliy
munosabatlarga ta’siri haqida yangi ilmiy xulosalar chiqarildi. Shu bilan birga,
mustaqillik davrida olib borilayotgan milliy siyosatni tarixiy tajribalar bilan
qiyoslash orqali mavzuga yangi nazariy yondashuvlar taklif etildi.
5

I.BOB. SOVET TUZUMI O‘RNATILISHI VA MILLIY SIYOSATNING
SHAKLLANISHI
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi jarayoni va uning O‘rta Osiyodagi
bosqichlari
1917-yilning oktyabr oyida Rossiyada yuz bergan inqilob jarayonlari butun
imperiya hududida, jumladan O‘rta Osiyo mintaqasida ham tub o‘zgarishlarga
sabab bo‘ldi. Oktyabr inqilobi deb ataladigan bu voqea, sovet hokimiyatining
o‘rnatilishida asosiy poydevor bo‘lib xizmat qildi. Ammo O‘rta Osiyoda, xususan
hozirgi O‘zbekiston hududida sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va
mustamlakachilik siyosatining davomiyligi o‘ziga xos va murakkab tarixiy
jarayonlar bilan kechdi.
Oktyabr inqilobi Rossiya imperiyasining monarxik tuzumini ag‘darib,
proletariat diktaturasiga asos solish maqsadida amalga oshirildi. Petrograd va
Moskva markaziy shaharlarida qo‘lga kiritilgan sovet hokimiyati tez orada
imperiyaning chekka hududlariga ham tarqala boshladi. Biroq O‘rta Osiyo
mintaqasida hokimiyatni o‘zgartirish ancha murakkab jarayon bo‘ldi. Bu yerda
avval mustamlakachilik hukumatlari, ya’ni Rossiya imperiyasining ma’muriy
boshqaruv tizimi faoliyat ko‘rsatardi. Ular hududda o‘z ta’sirini saqlab qolishga
harakat qildi.
O‘rta Osiyo aholisining ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi
musulmon aholisi bo‘lib, ular mustamlakachilik hukumatining siyosatiga qarshi
turishdi. Shu sababdan sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda to‘g‘ridan-to‘g‘ri
o‘rnatilmadi, balki bosqichma-bosqich, mahalliy sharoitlar va ijtimoiy-siyosiy
vaziyatga moslashgan holda amalga oshirildi.
Sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi uch asosiy bosqichda kechdi.
Birinchi bosqich – 1917-1918-yillar oralig‘ida sovet hokimiyatini joriy etish uchun
urinishlar boshlangan davr bo‘lib, bu paytda Markaziy Osiyo hududlarida ko‘plab
qarshiliklar va to‘qnashuvlar yuzaga keldi 2
.
2
Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. –
2020. – 568 b.
6

Ikkinchi bosqich – 1919-1924-yillar orasida sovet hokimiyati tobora
mustahkamlandi. Ayniqsa, Turkiston Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
tashkil etildi va mintaqada sovet siyosatini markazlashtirish harakatlari kuchaydi.
Shu davrda mustamlakachilik tizimining ayrim elementlari asta-sekinlik bilan
yangi sovet boshqaruvi tizimiga almashtirildi.
Uchinchi bosqich – 1924-yilda Turkiston ASSR ning tugatilishi va
O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston SSRlarning
tashkil etilishi bilan yakunlandi. Bu jarayon sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda
mustahkam o‘rnatilishining yakuniy bosqichi sifatida qaraladi 3
.
Sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda o‘rnatilgan bo‘lsa-da, mustamlakachilik
siyosatining ba’zi elementlari uzoq vaqt davomida saqlanib qoldi. Buning asosiy
sababi, sovet hokimiyatining mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va iqtisodiy
sharoitlarga moslashish jarayonining murakkabligi bilan bog‘liq edi.
Masalan, yer taqsimoti, milliy savodxonlikni oshirish, sanoatni rivojlantirish
va madaniyat sohasidagi sovet siyosati ko‘plab yangi qoidalar va o‘zgarishlarni
talab qildi. Biroq, mahalliy elita va diniy tuzilmalar ba’zida yangi tartibga qarshilik
ko‘rsatdi. Shu bois, sovet hukumati ba’zida an’anaviy mustamlakachilik
boshqaruvi usullarini saqlab qolishga majbur bo‘ldi.
Shuningdek, millatlararo munosabatlar va milliy siyosat ham
mustamlakachilik davrining davomiyligini ko‘rsatadigan jihatlardan biri bo‘ldi.
Sovet hokimiyati millatlarni “birlashtirish” va “sovet xalqini” yaratish maqsadida
qat’iy markazlashtirilgan siyosat olib bordi. Bu siyosat mahalliy millatlarning
madaniy va til o‘zligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi va ko‘p hollarda mustamlakachilik
davrining milliy bosimlarini davom ettirdi.
Sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi – murakkab, bosqichma-
bosqich va ko‘p qirrali tarixiy jarayon bo‘lib, u nafaqat siyosiy inqilob, balki
mustamlakachilik siyosatining davomiyligi bilan ham chambarchas bog‘liq edi.
Oktyabr inqilobi sovet hokimiyatini o‘rnatish uchun yangi imkoniyatlar yaratgan
bo‘lsa-da, mintaqadagi an’anaviy ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar va mahalliy
3
Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 435 b.
7

kuchlarning qarshiligi tufayli bu jarayon oson kechmadi. Mustamlakachilik
siyosatining sovet siyosati bilan uyg‘unlashuvi O‘rta Osiyoda milliy munosabatlar
va madaniy hayotga uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatdi.
Bugungi kunda ushbu tarixiy jarayonlarni chuqur o‘rganish milliy ongni
mustahkamlash va tarixiy adolatni tiklashda muhim ahamiyatga ega 4
.
O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati 20-asr boshlarida yuz
bergan siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar kontekstida tahlil qilinishi
muhimdir. Sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi jarayonida mahalliy
xalqlarning turli qatlamlari va guruhlari tomonidan har xil munosabatlar yuzaga
kelgan. Bu munosabatlar tarixiy, milliy, ijtimoiy, iqtisodiy va dini omillarga
bog‘liq holda farqlangan. Shu sababli, O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga
munosabati yagona va bir xil emas, balki murakkab va ko‘p qirrali jarayon sifatida
ko‘riladi.
1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng Sovet hokimiyati O‘rta Osiyo hududiga
kengayib, 1920-yillarda bu yerda o‘z ta’sirini mustahkamladi. Biroq, bu jarayon
mahalliy aholining ko‘pchiligi uchun g‘arazli va tushunarsiz bo‘ldi. Sovet
hokimiyatining mahalliy ijtimoiy tuzum va an’anaviy boshqaruv tizimlarini yo‘q
qilishga urinishlari ko‘plab qiyinchiliklar va qarshiliklarni yuzaga keltirdi.
Mahalliy elita va ziyolilar orasida Sovet hokimiyatini qo‘llab-quvvatlovchilar
ham bo‘lsa, ko‘plab odamlar unga qarshi chiqdi. Masalan, ba’zi milliy yetakchilar
Sovetlar tomonidan milliy madaniyatni rivojlantirishga va tilni qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan siyosatni ijobiy baholagan. Shu bilan birga, ayrimlari
Sovetlar siyosatini milliy mustaqillik va an’anaviy qadriyatlarning yo‘q qilinishi
deb hisoblagan.
Sovet tuzumiga munosabat ijtimoiy qatlamlarga qarab ham farq qilgan.
Qishloq aholisi, ayniqsa dehqonlar orasida Sovetlarning yer islohoti siyosati va
mulkni milliylashtirish dasturlari boshida qattiq qarshilik bilan qarshi olindi.
Dehqonlarning yer mulkidan ayrilishi va kollektivlashtirish jarayonlari ko‘plab
4
Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. – 250 b.
8

noroziliklarga sabab bo‘ldi. Bu jarayonlar ko‘plab mahalliy qishloq aholisi uchun
og‘ir iqtisodiy oqibatlarga olib keldi.
Boshqa tomondan, ishchilar va shahar aholisi, ayniqsa yangi tashkil etilgan
sanoat korxonalari va xizmat sohalarida ishlovchilar orasida Sovet tuzumi ba’zan
ijobiy qabul qilindi. Sovetlar tomonidan ta’lim tizimining rivojlantirilishi, ayollar
huquqlarining kengayishi va zamonaviy ijtimoiy xizmatlarning joriy qilinishi
ayrim qatlamlarda ijobiy munosabatni shakllantirdi.
O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati milliy-madaniy nuqtai
nazardan ham murakkab edi. Sovet hokimiyati dastlabki yillarda milliy
madaniyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. “Millatlar o‘rtasida tenglik”
siyosati asosida milliy tillar o‘rnatildi, madaniy markazlar tashkil qilindi, va milliy
adabiyotlar, san’at rivojlantirildi. Bu, ayniqsa, ma’lum darajada mahalliy ziyolilar
va madaniyat arboblari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Biroq, keyinchalik siyosiy kursning o‘zgarishi, milliy uyg‘onish va
mustaqillik harakatlariga qarshi repressiyalar natijasida, ko‘plab milliy faollar va
ziyolilar qatag‘on qilindi. Bu esa milliy ruhiyat va Sovet tuzumiga munosabat
o‘rtasida keskinliklarni keltirib chiqardi.
O‘rta Osiyo xalqlarining ko‘pchiligi an’anaviy ravishda musulmon bo‘lib, din
ular hayotida muhim rol o‘ynagan. Sovetlar tomonidan diniy institutlarning,
masjidlar va madrasalarning yopilishi, diniy faoliyatning cheklanishi ko‘plab
odamlar tomonidan salbiy qabul qilindi. Bu esa diniy qarshilik va norozilikka
sabab bo‘ldi. Ayrim hududlarda diniy qarshilik harakatlari va qiyinliklar kuzatildi 5
.
O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati murakkab va ko‘p
qirrali jarayon bo‘ldi. Sovet hokimiyati tomonidan amalga oshirilgan siyosatlar va
islohotlar turli ijtimoiy, milliy va dini qatlamlarda turlicha qabul qilindi. Ba’zi
qatlamlar va guruhlar Sovet tuzumini ijobiy tomondan ko‘rsa, boshqalarida
norozilik va qarshilik kuchli bo‘ldi.
Tarixiy manbalar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Sovet tuzumining O‘rta
Osiyoda o‘rnatilishi mahalliy xalq hayoti, madaniyati va ijtimoiy tuzilmasini
5
Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 . – 270 b.
9

tubdan o‘zgartirdi. Bu jarayon ko‘plab ijobiy va salbiy oqibatlarga olib keldi,
shuningdek, mahalliy xalqlarning o‘zaro munosabatlari va davlat siyosatidagi
roliga ta’sir qildi.
Sovet tuzumining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi jarayonida mahalliy xalqlarning
munosabati nafaqat ijtimoiy va milliy, balki siyosiy va iqtisodiy omillar bilan ham
bog‘liq edi. Sovetlar tomonidan kiritilgan siyosiy tizim, ya’ni partiya va sovet
organlari orqali hokimiyatni markazlashtirish, mahalliy boshqaruv va an’anaviy
boshqaruv shakllarini yo‘q qilish, ko‘plab odamlar tomonidan qabul qilinmadi.
Ko‘pchilik uchun yangi tuzum begona va o‘ta cheklovchi edi.
Shuningdek, Sovet hokimiyati o‘z tarafidan qishloq xo‘jaligida
kollektivlashtirish siyosatini kuchaytirdi. Bu siyosat ko‘plab dehqonlar va
chorvadorlar hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Mulkchilikka asoslangan ijtimoiy
tizim yo‘q qilinib, kolxoz va sovxozlar tashkil qilindi. Natijada ko‘pchilik uchun
bu jarayon og‘ir iqtisodiy qiyinchiliklarni, qashshoqlik va ocharchilikni keltirib
chiqardi. Bu esa Sovet tuzumiga nisbatan norozilikni kuchaytirdi.
Ammo, Sovet hokimiyati ba’zi ijtimoiy qatlamlar uchun imkoniyatlar ham
yaratdi. Misol uchun, ayollar huquqlari kengaytirildi, ularga ta’lim olish va ish
bilan band bo‘lish imkoniyatlari berildi. Bu esa an’anaviy jamiyatlarda yangi
ijtimoiy o‘zgarishlarni keltirib chiqardi va ayrim guruhlar tomonidan ijobiy qabul
qilindi.
Milliy madaniyat va tilni rivojlantirish siyosati dastlab mahalliy elita va
ziyolilar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi, chunki bu ular uchun o‘z milliyliklarini
saqlab qolish imkoniyatini berdi. Biroq, 1930-yillardan boshlab represiyalar va
markazlashtirish siyosati kuchaygani sari, milliy uyg‘onish harakatlari bostirildi va
Sovet tuzumiga qarshi norozilik o‘sdi 6
.
Natijada, O‘rta Osiyo xalqlari Sovet tuzumiga nisbatan murakkab, ko‘p qirrali
munosabatda bo‘ldilar. Ba’zi qatlamlar uni o‘zgarish va taraqqiyot vositasi sifatida
ko‘rsa, boshqalar uchun u mustamlaka va erkinlikning yo‘qolishi edi. Ushbu
6
Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010. – 80
b.
10

munosabatlarning tafovutlari keyinchalik O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Tojikiston va Turkmaniston mustaqillik olish jarayonida o‘z aksini topdi.
I.2. Sovet milliy siyosatining nazariy asoslari va dastlabki amaliyoti
Sovet milliy siyosati Rossiya imperiyasining inqirozidan keyingi yangi
siyosiy tizim — Sovet hokimiyati davrida shakllangan va amalga oshirilgan siyosat
bo‘lib, uning asosiy maqsadi turli millatlar va etnik guruhlar o‘rtasidagi nizolarni
bartaraf etish, millatlararo birdamlikni ta’minlash va yangi, sotsialistik jamiyat
barpo etish edi. Bu siyosat nafaqat amaliyot, balki chuqur nazariy asoslarga ham
ega edi. Lenin va Stalin millatlar, milliy madaniyat va milliy siyosatga oid
qarashlari bilan bu jarayonning shakllanishida muhim rol o‘ynagan shaxslar
bo‘ldilar.
Sovet milliy siyosati marksizm-leninizm nazariyasiga asoslangan.
Marksizmning millatlar haqidagi qarashlari o‘ziga xosdir, chunki u millatlarni
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda ko‘rib chiqadi. Marksizmga ko‘ra, millatlar — bu
tarixan shakllangan, umumiy til, madaniyat, hudud va iqtisodiy hayot asosida
birlashgan insonlarning ijtimoiy-guruhidir. Lenin ushbu ta’rifni yanada
rivojlantirdi va millat tushunchasini marksizm doirasida aniq belgilab berdi 7
.
Leninning fikricha, millat o‘zining madaniy, iqtisodiy va siyosiy
mustaqilligini ta’minlay oladigan xalqdir. U millatlarning o‘z tillarini,
madaniyatlarini va o‘zini o‘zi boshqarish huquqini tan olish zarurligini ta’kidladi.
Millatlararo adolat va tenglik Sovet davlatining asosiy tamoyillaridan biri edi. Bu
tamoyillar «millatlarning o‘zini o‘zi boshqarish» huquqi, milliy madaniyatni
rivojlantirish va milliy tillarning teng huquqliligi shaklida namoyon bo‘ldi.
Sovet milliy siyosatining nazariy asoslarida millatlararo birdamlik
konsepsiyasi markaziy o‘rinni egalladi. Bu konsepsiyaga ko‘ra, turli millatlar
Sovetlar Ittifoqida birlashib, yagona sotsialistik davlatni yaratishi kerak edi. Shu
bois millatlararo tenglik, madaniy va iqtisodiy rivojlanish uchun imkoniyat
yaratish siyosati olib borildi.
7
Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013 . – 456 b.
11

Lenin millatlar masalasiga chuqur e’tibor qaratgan va ularni qo‘llab-
quvvatlash siyosatini olib borgan. Uning millatlar haqidagi qarashlari Marks va
Engelsning nazariyalaridan kelib chiqqan bo‘lsa-da, ularni o‘z davri sharoitiga
moslashtirdi.
Lenin fikricha, millatlar o‘zaro teng huquqli bo‘lishi kerak va hech bir millat
ustun qo‘yilmasligi lozim. U «millatlarning o‘zini o‘zi boshqarish huquqi»ni qattiq
himoya qilgan. Bu tamoyil 1917 yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng qabul qilingan
siyosatda asosiy o‘rin egalladi. Lenin uchun millatlararo birdamlik faqat iqtisodiy,
siyosiy birlikdan iborat emas, balki madaniy va ma’naviy uyg‘unlikni ham
anglatardi.
Lenin millatlararo tenglikni ta’minlash uchun avvalo milliy ozchiliklarning
siyosiy va madaniy huquqlarini hurmat qilish, ularni qo‘llab-quvvatlash kerakligini
ta’kidlagan. U, shuningdek, millatlararo ziddiyatlar va millatchilikning oldini olish
uchun davlatning faol siyosiy roli zarurligini ko‘rsatgan. Lenin o‘zining «Millatlar
haqida» va boshqa asarlarida bu masalalarga keng to‘xtalgan.
Sovet davrida millatlar masalasi faqat nazariy emas, balki amaliy ko‘rinishda
ham hal qilindi. Masalan, milliy respublikalar tashkil qilindi, ularning til va
madaniyatini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Bularning barchasi
millatlar o‘rtasida tenglikni ta’minlash va ularning sovet hokimiyatiga bo‘lgan
munosabatini mustahkamlash maqsadida amalga oshirildi 8
.
Stalinning millatlar haqidagi qarashlari Lenin qarashlaridan ma’lum darajada
farq qilgan, biroq u ham milliy siyosatga katta e’tibor bergan. Stalin o‘zining
«Millatlar masalasi haqida» asarida millat tushunchasini aniq va tizimli bayon
qilgan. U millatni o‘zaro tarixiy taraqqiyot yo‘lida shakllangan, umumiy til, hudud,
iqtisodiy hayot va madaniyat bilan bog‘langan insonlar jamoasi sifatida ta’riflagan.
Stalin nazariyasi millatni ko‘proq marksistik-iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil
qiladi, u millatlarni iqtisodiy qaramlik va mustaqillik nuqtai nazaridan baholaydi.
Stalin uchun millatning o‘ziga xosligi uning iqtisodiy rivojlanishi va madaniy
8
Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta Osiyoda. Toshkent, 2015. – 110 b.
12

darajasi bilan bog‘liq edi. Shu bois, millatlararo munosabatlar markazida iqtisodiy
barqarorlik va siyosiy birlik turgan.
Stalin davrida milliy siyosat ko‘proq markazlashtirilgan va qat’iy nazorat
ostida olib borildi. Milliy madaniyat rivojlantirildi, ammo bu rivojlanish marksistik
ideologiyaga va davlat siyosatiga mos bo‘lishi kerak edi. Stalin millatchilik va
millatlararo ziddiyatlarga qarshi keskin kurash olib bordi, ammo u ba’zan represiv
usullarni qo‘llab, milliy harakatlarni bostirdi.
Sovet davlatining milliy respublikalari va avtonom hududlari shakllantirildi,
bu millatlararo munosabatlarni tartibga solish va har bir millatning madaniy va
siyosiy huquqlarini himoya qilishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, Stalin davrida
rus tilining davlat tiliga aylanishi va iqtisodiy, siyosiy hayotda asosiy vosita
sifatida kuchayishi milliy madaniyatlar o‘rtasidagi muvozanatni o‘zgartirdi.
Lenin davrida milliy siyosat ijobiy intilishlar bilan boshlansa, uning asosiy
maqsadi millatlararo birdamlikni ta’minlash va milliy muammolarni hal qilish edi.
Milliy respublikalar tashkil etildi, milliy til va madaniyatlarni rivojlantirishga
e’tibor qaratildi. Masalan, O‘rta Osiyo va Kavkazda milliy o‘quv yurtlari ochildi,
matbuot va teatrlar rivojlantirildi.
Biroq, milliy siyosatning amaliyoti ham qiyinchiliklarga duch keldi. Turli
millatlar o‘rtasidagi millatchilik harakatlari, madaniy tafovutlar va iqtisodiy
notengliklar ba’zan siyosiy muammolarga aylanishi mumkin edi. Shu bois, Sovet
hukumati milliy siyosatni markazlashtirishga va nazoratni kuchaytirishga harakat
qildi.
Stalin davrida milliy siyosat ko‘proq markazlashgan boshqaruv ostida olib
borildi. Milliy madaniyatlar rivojlandi, ammo ular marksistik ideologiyaga
bo‘ysindi. Milliy elita ko‘plab repressiyalarga uchradi, millatchilik harakatlari
bostirildi. Shu bilan birga, millatlararo integratsiya siyosati, rus tilining keng
tarqalishi, iqtisodiy va siyosiy birlikni mustahkamlashga qaratildi.
Sovet milliy siyosati – murakkab, ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uning nazariy
asoslari marksizm-leninizm g‘oyalariga tayangan. Lenin millatlar o‘zini o‘zi
boshqarish va madaniy tenglik tamoyillarini ilgari surgan bo‘lsa, Stalin bu
13

siyosatni ko‘proq markazlashtirilgan nazorat bilan olib bordi. Har ikkala davrda
millatlararo birdamlikni ta’minlash va milliy muammolarni hal etish maqsad
qilingan. Ammo amaliyotda bu jarayon ba’zan ziddiyatli, ba’zan esa represiv
choralarga boy bo‘ldi. Sovet milliy siyosati XX asrning eng murakkab va muhim
siyosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, O‘rta Osiyo va butun sobiq Ittifoq hududlarida
millatlararo munosabatlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Sovetlar Ittifoqining tashkil topishi bilan birga, millatlar muammosi ham
jiddiy siyosiy va ijtimoiy masala sifatida yuzaga keldi. Turli millatlar va elatlar bir
davlat tarkibida yashashiga qaramay, ularning o‘zligini saqlash, madaniyati va
tilini rivojlantirish huquqlari qanday ta’minlanishi muhim edi. Shu munosabat
bilan Sovet hukumatining milliy siyosatida markaziy o‘rin tutgan “millatlar
tengligi” g‘oyasi va milliy respublikalar tuzilishi masalasi ko‘p muhokamalarga
sabab bo‘ldi.
1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng, Sovet hokimiyati mamlakatdagi turli
millatlar huquqlarini tan olish va ularga siyosiy mustaqillikni ta’minlash yo‘lini
izlashga kirishdi. Bu jarayonning asosi “millatlar o‘zini o‘zi boshqarishi”
tamoyiliga asoslanardi. Vladimir Lenin millatlar huquqini hurmat qilish va ularni
o‘z taqdirini belgilashga qodir bo‘lishlarini ta’kidlagan. Lenin fikricha, millatlar
o‘rtasida tenglik bo‘lishi kerak, chunki millatlarning o‘zligini inkor etish yoki
ularni zo‘rlash faqat millatchilik va qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi. Shu
sababli, millatlar o‘z madaniyatini, tilini saqlashi va rivojlantirishi, shuningdek, o‘z
hududida siyosiy vakolatga ega bo‘lishi kerak edi 9
.
Bu tamoyil asosida Sovet Ittifoqi tarkibida milliy respublikalar tashkil etildi.
Masalan, O‘rta Osiyoda O‘zbekiston SSR, Qozog‘iston SSR, Qirg‘iziston SSR,
Tojikiston SSR, Turkmaniston SSR kabi respublikalar tashkil qilindi. Har bir
respublika o‘zining davlat tili, madaniyati, ta’lim tizimi va mahalliy siyosiy
institutlariga ega bo‘lishi ko‘zda tutildi. Bu milliy respublikalar orqali turli
millatlar o‘zlarini siyosiy va madaniy jihatdan ifoda eta oldilar.
9
Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 – 288 b.
14

Milliy respublikalar tuzilishi nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy va madaniy
sohalarni ham qamrab oldi. Bu respublikalar hududida millatlarning iqtisodiy
taraqqiyotini qo‘llab-quvvatlash, milliy madaniyat va adabiyotlarni rivojlantirish,
milliy ta’lim tizimini yaratish kabi vazifalar amalga oshirildi. Shu tarzda, milliy
respublikalar Sovet milliy siyosatining amaliy ko‘rinishi sifatida ko‘rildi.
“Millatlar tengligi” g‘oyasi Sovet davrida milliy siyosatning asosiy tamoyili
sifatida ilgari surildi. Bu g‘oya millatlar o‘rtasida teng huquqlilikni, millatlarning
o‘z tilini, madaniyatini va siyosiy huquqlarini erkin amalga oshirishini
ta’minlashga qaratilgan edi. Sovetlar Ittifoqining tashkil etilishida ushbu g‘oya
millatlararo nizolarni bartaraf etish, milliy adolatni ta’minlash va ijtimoiy
barqarorlikni mustahkamlash maqsadida asosiy siyosiy platforma sifatida tan
olindi.
Leninning millatlar haqidagi qarashlari aynan ushbu g‘oya atrofida
shakllandi. U millatlarning o‘z taqdirini belgilash huquqini tan olishni va
millatlararo tenglikni amalda ta’minlashni Sovet hokimiyatining muhim vazifasi
deb bildi. Lenin nazarida, millatlararo tenglik faqat davlat va siyosiy sohada emas,
balki madaniy va iqtisodiy hayotda ham yuzaga kelishi kerak edi. Bu tamoyil
Sovet milliy siyosatining poydevorini tashkil etdi.
“Millatlar tengligi” g‘oyasi milliy avtonomiya tamoyili bilan chambarchas
bog‘liq edi. Sovet hukumati turli millatlarning o‘z tillari va madaniyatini
rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Masalan, milliy maktablar tashkil qilindi,
milliy adabiyotlar chop etildi, milliy teatr va boshqa madaniyat muassasalari
qo‘llab-quvvatlandi. Bu esa millatlarning o‘zligini saqlab qolishiga va
rivojlantirishiga xizmat qildi 10
.
Biroq, “millatlar tengligi” g‘oyasining amalda to‘liq amalga oshirilishi har
doim ham oson bo‘lmadi. Sovet hukumati milliy avtonomiyani belgilangan
chegaralar doirasida qo‘llab-quvvatladi, ammo markaziy hukumatning kuchaygan
nazorati va boshqaruvi ba’zida milliy manfaatlarga zid keladigan qarorlar qabul
qilinishiga olib keldi. Masalan, ba’zi milliy harakatlar “millatchilik” deb baholandi
10
Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006.. – 291 b.
15

va repressiyalar ostiga olindi. Bu holatlar millatlararo munosabatlarda taranglikni
keltirib chiqardi.
Shuningdek, milliy respublikalarning chegaralari va hududiy tuzilishi ham
ko‘pincha siyosiy va iqtisodiy omillar asosida aniqlangani sababli, ayrim
hududlarda millatlararo nizolar yuzaga kelishi mumkin edi. Ba’zi millatlar o‘z
hududida yetarlicha vakolatga ega bo‘lmaganliklari yoki boshqa millatlar
tomonidan ustunlik qilinishidan norozilik bildirganlari ham kuzatildi.
Shunga qaramay, umumiy qilib aytganda, milliy respublikalar tuzilishi va
“millatlar tengligi” g‘oyasi Sovet milliy siyosatining muhim jihatlari bo‘lib, bu
siyosat ko‘plab millatlarning o‘zligini himoya qilish va rivojlantirishga imkon
berdi. Bu siyosat tufayli millatlar o‘z madaniy merosini saqlab qoldi, milliy tillar
rivojlandi, shuningdek, millatlararo barqarorlik va birlashuv uchun asos yaratildi.
16

II.BOB. MILLIY SIYOSATNING AMALIYOTI VA MILLATLARARO
MUNOSABATLAR
II.1. Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q
qilinishi
Sovet davrida, ayniqsa 1920-30-yillarda, milliy respublikalar, shu jumladan
O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo hududlarida amalga oshirilgan siyosatlar
ichida ruslashtirish, kadrlar siyosati hamda milliy elitaning yo‘q qilinishi muhim
va halokatli bosqich bo‘lib qolgan. Bu davrda Sovet hokimiyati o‘z maqsadlariga
erishish uchun millatlar siyosatida keskin o‘zgarishlar kiritdi, natijada ko‘plab
ziyolilar, milliy kadrlar va jamiyatning ilg‘or qatlamlari repressiyaga uchradi.
Sovet Ittifoqining tashkil topishi davrida millatlar siyosati dastlab millatlar
o‘zini o‘zi boshqarish huquqi, millatlar tengligi g‘oyasi asosida olib borildi. Lenin
va keyinchalik Stalin davrida millatlar huquqlari va milliy madaniyatlarni
rivojlantirish uchun avval boshida ma'lum erkinliklar berildi. Biroq 1930-yillardan
boshlab, ayniqsa Stalinning hokimiyati mustahkamlanishi bilan, bu siyosat qat’iy
ruslashtirish va markazlashuv yo‘liga o‘tdi 11
.
Ruslashtirish siyosati, ya’ni rus tili va madaniyatining sovet respublikalari
hayotida ustun o‘rin egallashi, milliy madaniyatlarning cheklanishi maqsad qilindi.
Bu siyosat orqali markaziy hukumat o‘zining kuchini oshirish, milliy
harakatlarning mustaqillikka intilishining oldini olishga urinmoqda edi. Rus tili
davlat boshqaruvida, maktablarda, ilm-fan va madaniyat sohalarida majburiy tilga
aylantirildi. Natijada ko‘plab milliy tillar va madaniy meroslar cheklangan yoki
deyarli yo‘q qilindi.
Ruslashtirish siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan kadrlar siyosati,
sovet rahbariyatining milliy kadrlarni ishonchsiz deb hisoblashiga asoslandi. 1930-
yillardan boshlab kadrlar tarkibida rus va boshqa slavyan millatlari vakillari
ko‘paytirildi, milliy kadrlar va ziyolilar esa ko‘pincha lavozimlardan chetlashtirildi
yoki umuman yo‘q qilindi.
11
Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan, 2005. – 104 b.
17

Bu siyosat markaziy hukumatning milliy elita ustidan nazoratni
mustahkamlashga intilishi bilan bog‘liq edi. Milliy elita va ziyolilar orasida milliy
o‘zlikni himoya qilish, millatning til va madaniyatini saqlashga intilish kuchli
bo‘lib, bu ularni markaziy hokimiyat nazarida xavfli deb hisoblashga sabab bo‘ldi.
Natijada, 1930-yillarda, ayniqsa 1937–1938 yillardagi Stalin qatag‘onlari
davrida, ko‘plab milliy ziyolilar va yetakchilar "xalq dushmani" sifatida
tamg‘alandi, qamoqqa olindi, surgunga yuborildi yoki o‘ldirildi. O‘zbekiston va
boshqa Markaziy Osiyo respublikalarida ham bu jarayon og‘ir kechdi. Masalan,
ko‘plab o‘zbek ziyolilari, olimlari, yozuvchilari va jamoat arboblari qatag‘onga
uchradi.
“Xalq dushmani” tamg‘asi – sovet propagandasida va qonunchiligida
ishlatilgan eng kuchli repressiv vositalardan biri edi. Bu tamga ostida turli millat
vakillari, jumladan milliy elitaning eng faol, ijtimoiy hayotga ta’sir ko‘rsatgan
vakillari ta’qib qilindi.
“Xalq dushmani” deb tan olinishi uchun odatda millatni yo‘q qilish, sovet
hokimiyatiga qarshi kurashish, yoki mustaqillikka intilish kabi ayblar qo‘yilardi.
Haqiqatda esa ko‘pincha bunday ayblar asossiz va siyosiy maqsadlarda
qo‘llanilgan.
Natijada bu jarayon milliy madaniyat va ilm-fan rivojlanishini qattiq
tormozladi, iqtidorli kadrlar kamaydi, milliy muassasalar faoliyati sustlashdi yoki
to‘xtatildi. O‘zbekiston va O‘rta Osiyoda ko‘plab akademiklar, adiblar,
san’atkorlar, tilshunoslar va boshqalar qatag‘onga uchradi. Bu milliy hayotning
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, milliy identitet zaiflashdi 12
.
Qatag‘onlar va kadrlar siyosati bilan birga sovet hukumatining milliy
respublikalarda markazlashuvi davom etdi. Bu jarayonda ko‘plab qarorlar,
jumladan iqtisodiy va madaniy sohalardagi siyosatlar, Moskva tomonidan qattiq
nazorat ostiga olindi.
Rus tili o‘rnatilgan rasmiy til sifatida hamma sohada asosiy vositaga aylandi.
Shu bilan birga, milliy til va madaniyatni o‘rgatish, rivojlantirish uchun
12
Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 80 b.
18

imkoniyatlar cheklandi. Milliy elitaning yo‘q qilinishi natijasida milliy madaniyat
va tilni saqlash uchun qiyinchiliklar yuzaga keldi.
Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q qilinishi sovet
davrining eng qora sahifalaridan biridir. Bu jarayon ko‘plab millatlarda, jumladan
o‘zbek millatida, milliy madaniyat, til va davlat qurilishining rivojlanishiga jiddiy
zarar yetkazdi. Qatag‘onlar, “xalq dushmani” tamg‘asi ostida yuz minglab ziyolilar
va yetakchi kadrlar jazolandi yoki yo‘q qilindi, bu esa butun bir avlodning
intellektual va madaniy salohiyatini kamaytirdi.
Shu bilan birga, bu qatag‘onlarning tarixiy tajribasi milliy o‘zlikni himoya
qilish, milliy madaniyatni saqlash va mustahkamlashga bo‘lgan ehtiyojni yanada
kuchaytirdi. Sovet davrida milliy respublikalar tuzilishi va millatlar tengligi
g‘oyasi yuzaga kelgan bo‘lsa-da, uning amaliyoti ko‘pincha repressiyalar va
markazlashuv siyosati bilan kechdi 13
.
Sovet davrida madaniy va ilmiy mustaqillik ko‘plab milliy respublikalar, shu
jumladan O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo hududlarida katta cheklovlarga
duch keldi. Ushbu jarayon milliy madaniyat, til va ilm-fanning rivojlanishini
to‘xtatish yoki markazlashgan nazorat ostiga olish bilan bog‘liq edi. Madaniy va
ilmiy sohalardagi mustaqillikning cheklanishi milliy o‘zlik, erkin ijod va ilmiy
izlanishlarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, natijada milliy taraqqiyot sustlashdi.
Madaniy mustaqillik – bu millat yoki jamiyatning o‘z madaniy merosini,
tilini, an’analarini va ijodiy faoliyatini erkin ravishda rivojlantirish huquqidir.
Milliy madaniyat mustaqilligi o‘zligimizni, tariximizni, qadriyatlarimizni saqlab
qolish va avlodlarga yetkazish uchun muhim vositadir. Shu bois har qanday
cheklov madaniy o‘sish va jamoat ongining shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sovet davrida esa madaniy mustaqillik tushunchasi asl ma’nosida amal
qilmasdi. Markaziy hukumatning milliy madaniyatga nisbatan siyosati ko‘proq
ruslashtirish va markazlashuv yo‘nalishida bo‘ldi. Milliy madaniyat va tilni
rivojlantirish cheklangan, asosan rus tili va sovet g‘oyalarini targ‘ib qilish ustunlik
qilgan.
13
Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 76 b
19

Ruslashtirish siyosati madaniy mustaqillikka jiddiy to‘siq bo‘ldi. Sovet
respublikalarida maktablarda, ilm-fan va madaniyat sohalarida rus tili asosiy
o‘rinni egalladi. Milliy tillar faqat cheklangan doirada qo‘llanildi, ular rivojlanish
uchun zarur bo‘lgan qo‘llanmalar, ilmiy adabiyotlar va resurslardan mahrum
bo‘ldi.
Milliy yozuvchilar, san’atkorlar va madaniyat arboblari sovet ideologiyasiga
qarshi chiqmagan holda faoliyat yuritishga majbur bo‘ldilar. Bu esa ijodiy
erkinlikning pasayishiga, milliy mavzular va o‘ziga xosliklarning cheklanishiga
olib keldi. Madaniy sohada mustaqil va tanqidiy fikrning rivojlanishi imkonsiz
bo‘lib qoldi.
Ilm-fan sohasida ham mustaqillik cheklovlari juda sezilarli bo‘ldi. Sovet
hukumati ilm-fan sohasida markaziy nazorat o‘rnatdi, barcha ilmiy-tadqiqotlar
davlat tomonidan qattiq boshqarildi va siyosiy maqsadlarga xizmat qilishi talab
qilindi. Milliy ilmiy makon mustaqil va erkin izlanishlar uchun imkoniyatlardan
mahrum bo‘ldi.
Milliy ilmiy kadrlar ko‘pincha kadrlar siyosati tufayli chetlashtirildi, milliy
tillarda ilmiy nashrlar va tadqiqotlar cheklangan edi. Bu esa milliy ilm-fanning
rivojlanishini sustlashtirdi va ko‘plab muhim tadqiqotlarning amalga
oshirilmasligiga sabab bo‘ldi.
Madaniy va ilmiy mustaqillikning cheklanishi milliy o‘zlikning susayishiga
olib keldi. Milliy til va madaniyat o‘zini erkin ifoda eta olmadi, milliy tarix, an’ana
va qadriyatlar rivojlanish uchun zarur sharoitlardan mahrum bo‘ldi 14
.
Ilm-fanda esa milliy muammolarni o‘rganish, milliy tarix, tibbiyot,
tilshunoslik va boshqa sohalarda mustaqil tadqiqotlar olib borish imkoni kamaydi.
Bu o‘z navbatida milliy taraqqiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Shuningdek, madaniy va ilmiy mustaqillikning yo‘qligi jamiyatda ijtimoiy-
madaniy noroziliklar va qarama-qarshiliklarni kuchaytirdi. Milliy qadriyatlar va
tilga qilingan bosimlar xalq ongida keskinlik va norozilikka sabab bo‘ldi.
14
Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 480 b.
20

Sovet Ittifoqining qulashidan keyin mustaqil O‘zbekiston va boshqa Markaziy
Osiyo davlatlari madaniy va ilmiy mustaqillikni tiklashga intilishdi. Milliy tilni
rivojlantirish, milliy madaniyatni saqlab qolish va mustaqil ilmiy tadqiqotlarni
yo‘lga qo‘yish borasida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Madaniyat sohasida milliy qadriyatlar qayta tiklandi, milliy yozuvchilar,
san’atkorlar va olimlarga erkin ijod qilish imkoniyati berildi. Ilm-fanda esa milliy
muammolarni o‘rganish va mustaqil izlanishlar olib borishga sharoit yaratildi.
Madaniy va ilmiy mustaqillikning cheklanishi sovet davrining muhim
muammolaridan biri bo‘lib, bu jarayon milliy o‘zlik, madaniyat va ilm-fanning
rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Ruslashtirish siyosati, markazlashuv va
repressiyalar milliy tillar va madaniyatning cheklanishiga, ilmiy tadqiqotlarning
siyosiy qo‘llanilishiga olib keldi.
Mustaqillik davrida esa bu sohalarda qayta tiklanish va mustaqil rivojlanishga
intilish boshlandi. Madaniy va ilmiy mustaqillik milliy taraqqiyotning muhim
omili ekanligi har doim yodda saqlanishi lozim. Sovet davrida O ‘zbekiston va
umuman Markaziy Osiyoda madaniy va ilmiy mustaqillik qattiq cheklangan. Sovet
hokimiyati milliy tillarni rivojlantirishni dastlab qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da,
amalda ruslashtirish siyosati kuchayib, mahalliy madaniyat va ilm-fan erkinligini
keskin chekladi. Milliy elita va ziyolilar “xalq dushmani” sifatida qatag‘onga
uchradi, ko‘plab yetuk olim va san’atkorlar jazolandi yoki hatto yo‘q qilindi. Bu
jarayon mahalliy madaniy meros va ilmiy tadqiqotlarning rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatdi 15
.
Rus tili hamma sohada dominant tilda aylandi, bu esa milliy tillarning
rivojlanishini sustlashtirdi va xalq orasida madaniy ajralishlarni kuchaytirdi. Ilm-
fan sohasida ham sobiq ittifoq rahbarlari markazlashgan siyosat bilan mahalliy
tadqiqotlar ko‘pincha siyosiy nazorat ostida bo‘ldi, mustaqil fikr va tadqiqotlarga
ruxsat berilmadi.
Shunday qilib, sovet davrining madaniy va ilmiy siyosati O‘zbekistonda
milliy mustaqillik va madaniy o‘ziga xoslikni rivojlantirish imkoniyatlarini
15
Sattarov, A. O‘zbekiston milliy siyosati va millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2019. – 57 b
21

chekladi. Shu bilan birga, mustaqillikdan keyin bu sohalarni tiklash va
rivojlantirish uchun katta mehnat talab qilindi.
II.2. Sovet milliy siyosatining ijtimoiy-madaniy oqibatlari
Sovet Ittifoqining tashkil topishi bilan birga milliy siyosat markazlashtirildi
va “millatlar masalasi” siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotning eng muhim
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Sovet hukumatining milliy siyosati dastlab
“millatlar tengligi” va “milliy madaniyatlarni rivojlantirish” g‘oyalari asosida olib
borilgan bo‘lsa-da, amalda bu siyosat mahalliy tillar, madaniyatlar va dinlarga
nisbatan qattiq cheklovlar va bosimlarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, til, madaniyat
va din sohalarida amalga oshirilgan siyosatlar mahalliy xalqlarning o‘ziga xosligini
yo‘q qilishga qaratilgan edi.
Sovet milliy siyosatining eng katta oqibatlaridan biri — til siyosatidagi keskin
o‘zgarishlar va rus tilining ustunligini mustahkamlash edi. 1920-30-yillarda
mahalliy tillarning rivojlanishi va alifbolarning lotin va keyinchalik kirill yozuvida
standartlashtirilishi uchun dastlabki urinishlar amalga oshirildi. Bu jarayon
“kadrlar tayyorlash” va “milliy madaniyatlarni rivojlantirish” maqsadida ko‘plab
maktablar va nashriyotlar tashkil etilgan bo‘lsa-da, aslida rus tili kuchli siyosiy
instrumentga aylandi.
1930-yillardan boshlab, ayniqsa Stalin davrida, rus tilining o‘rni va roli tobora
oshirildi. Rus tili davlat tiliga aylantirilib, barcha ilmiy, ma’muriy va madaniy
sohalarda ustunlikka ega bo‘ldi. Bu holat mahalliy tillarning amaliy hayotda va
ilm-fanda cheklanishiga olib keldi. Ko‘plab o‘zbek, qirg‘iz, tojik va boshqa tillarda
faoliyat yuritgan yozuvchilar, olimlar rus tiliga o‘tishga majbur bo‘ldilar. Natijada,
mahalliy tillarda so‘z boyligi susayib, til madaniyati sustlashdi.
Rus tilining majburiylashtirilishi nafaqat madaniy identifikatsiyani
zaiflashtirdi, balki millatlar o‘rtasida til siyosati asosida ijtimoiy ajratishga ham
sabab bo‘ldi. Rus tilini bilganlar yuqori lavozimlarga chiqish imkoniyatiga ega
bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy tillarni yaxshi biladiganlar ko‘pincha pastroq ijtimoiy
22

qatlamlarda qoldi. Bu esa milliy ong va madaniy o‘ziga xoslikni pasaytirishga
xizmat qildi 16
.
Madaniyat sohasida Sovet hukumati markaziy ideologiya va propagandani
ilgari surish uchun madaniy jarayonlarni qat’iy nazorat ostiga oldi. Mahalliy
madaniyat va an’analar, milliy folklor va badiiy meros, ko‘pincha “xalq dushmani”
yoki “xalq yomonlashtiruvchi” sifatida qoralandi. Sovet rejimi barcha madaniy
faoliyatni “sotsialistik realizm” tamoyillariga moslashtirishga harakat qildi.
Natijada, mahalliy yozuvchilar, san’atkorlar va madaniyat arboblari faqat
Sovet Ittifoqining siyosiy buyruqlariga muvofiq asarlar yaratishga majbur
bo‘ldilar. An’anaviy madaniyat, diniy marosimlar va xalq ijodiyoti ko‘pincha
taqiqlangan yoki keskin cheklangan. Shu bilan birga, mahalliy madaniyatni
markaziy sovet madaniyatiga muvofiq “sozlash” jarayoni boshlangan. Bu
jarayonda rus madaniyati va sovet ideologiyasi mahalliy madaniyat ustidan
ustunlikka erishdi.
Sovet davrida madaniyat sohasidagi bosim natijasida milliy madaniyatning
ko‘plab jihatlari yo‘q bo‘lib ketdi yoki chuqur o‘zgardi. Ko‘plab madaniy meroslar
saqlanmagan, an’anaviy til va uslublar zaiflashgan. Shu bilan birga, madaniy
erkinlikning yo‘qligi sababli ko‘plab iste’dodli shaxslar o‘z ijodlarini cheklangan
sharoitda amalga oshirishga majbur bo‘ldilar.
Sovet Ittifoqi ateistik davlat siyosatini olib bordi va diniy tashkilotlarni
bostirishni maqsad qilib qo‘ydi. Markaziy Osiyo xalqlari uchun din – musulmonlik
– nafaqat ruhiy, balki madaniy va milliy o‘ziga xoslikning muhim qismi
hisoblangan. Shu bois, diniy sohada bosim juda qattiq bo‘ldi.
Sovet hukumati diniy ta’lim muassasalarini yopdi, masjidlar va diniy
markazlarni buzdi yoki boshqa maqsadlarda foydalanishga berdi. Diniy faollar
qatag‘on qilindi, ko‘plari qamoqqa olinib, hatto o‘ldirildi. Diniy marosimlarni
amalga oshirishga cheklovlar qo‘yildi, diniy kitoblar, jumladan Qur’on taqiqlanib,
yashirin ravishda o‘qildi.
16
Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. – 76 b.
23

Natijada, dinning jamiyatdagi o‘rni sezilarli darajada pasaydi. Biroq, ko‘plab
hududlarda diniy an’analar yashirin holda davom etdi va mustaqillikdan keyin
qayta jonlandi. Sovet davridagi diniy bosimlar natijasida milliy o‘zligini
shakllantiruvchi din elementlari vaqtincha sustlashdi, ammo ular butunlay yo‘q
bo‘lmadi.
Sovet milliy siyosatining yuqorida ta’kidlangan bosimlari ijtimoiy hayotda
ham sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi. Mahalliy xalqlar orasida til, madaniyat va
din bo‘yicha o‘ziga xoslikni yo‘q qilish maqsadida amalga oshirilgan siyosat milliy
birlik va ijtimoiy birdamlikni zaiflashtirdi. Milliy ong va madaniy merosga
nisbatan sovuqlik ortdi, ko‘plab yosh avlod o‘z tillarini bilmas va milliy
an’analardan uzoqlashdi.
Shuningdek, milliy elita va ziyolilar qatag‘on qilinishi natijasida jamiyatning
madaniy va ilmiy salohiyati kamaydi. Ijtimoiy qatlamlarning bir qismi rus tiliga va
sovet madaniyatiga integratsiyalashsa, boshqalari chetlatildi, bu esa ijtimoiy
ajralishga sabab bo‘ldi.
Sovet milliy siyosatining til, madaniyat va din sohalarida bosimi Markaziy
Osiyo xalqlarining ijtimoiy-madaniy hayotiga chuqur salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu
siyosat mahalliy tillarning sustlashuvi, madaniy an’analar va ilmiy tadqiqotlarning
cheklanishi, shuningdek diniy sohaning bostirilishi bilan namoyon bo‘ldi. Natijada,
milliy o‘ziga xoslik va madaniy mustaqillik jiddiy darajada zaiflashdi.
Mustaqillikdan keyin esa ushbu jabhalarni tiklash va rivojlantirish uchun katta
sa’y-harakatlar talab qilindi.
Millatlararo munosabatlar insoniyat tarixida doimiy o'zgarishlar va murakkab
jarayonlarni o'z ichiga olgan sohadir. Millatlar o'rtasidagi ziddiyatlar, kelib
chiqishi, shakllanishi va ularning bugungi kunda qanday aks-sado berishi ijtimoiy,
siyosiy va madaniy jihatdan chuqur o'rganishga loyiq masaladir. Markaziy Osiyo
va butun dunyo miqyosida millatlararo ziddiyatlar tarixi ko'p asrlik jarayonlarni
o'zida aks ettiradi va bu jarayonlarning bugungi kunda ijtimoiy-siyosiy hayotga
ta'siri katta.
24

Millatlararo ziddiyatlar ko'pincha tarixiy, madaniy, iqtisodiy va siyosiy
omillarga bog'liq bo'ladi. O'ziga xos til, din, urf-odatlar, madaniyat va milliy
identifikatsiya har bir millat uchun muhim bo'lsa, ularning o'zaro to'qnashuvlari
ziddiyatlarga sabab bo'lishi mumkin. Tarixiy hududiy da'volar, iqtisodiy resurslar
uchun raqobat, siyosiy nazorat uchun kurash ham millatlararo nizolarni
kuchaytiradi.
Markaziy Osiyoda bu kabi ziddiyatlar ko'p asrlar davomida turli imperiyalar,
mustamlakachilik va sovet davrida yanada chuqurlashdi. Sovet milliy siyosati
ayrim millatlarni siyosiy jihatdan qulayroq pozitsiyalarga qo'yish bilan birga,
boshqalarining ijtimoiy va siyosiy mavqeini pasaytirdi. Bu esa millatlararo
munosabatlarda kuchli taranglikni keltirib chiqardi.
Sovet Ittifoqining milliy siyosati “millatlar do'stligi” g'oyasiga asoslangan
bo'lsa-da, amalda ko'plab millatlar o'rtasida ziddiyatlar yashirin yoki ochiq shaklda
davom etdi. Markazlashgan hokimiyat milliy ziddiyatlarni so'ndirish uchun rasmiy
chora-tadbirlar ko'rdi, lekin ayrim qarorlar millatlararo noroziliklarni kuchaytirdi.
Misol uchun, etnik chegaralarning qayta belgilanishi, ko'chirishlar va
ruslashtirish siyosati ayrim millatlarni o'z vatanidan chetlashtirdi. Bu jarayonlar
Markaziy Osiyoda o'zaro ziddiyatlarga sabab bo'ldi. Shuningdek, iqtisodiy va
ijtimoiy tengsizlik millatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni yanada oshirdi 17
.
1991-yilda O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va
Turkmaniston mustaqil davlatlarga aylangach, millatlararo munosabatlar yangi
bosqichga ko'tarildi. Har bir davlat o'z milliy manfaatlarini himoya qilishga harakat
qildi, bu esa ba'zan etnik va hududiy ziddiyatlarni kuchaytirdi.
Masalan, Qirg'iziston va Qozog'iston o'rtasida chegara nizolari, Tojikiston va
Qirg'iziston o'rtasida etnik qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. O'zbekiston ichida esa
turli millatlarning birga yashashidagi muammolar va ba'zan madaniy
tushunmovchiliklar yuzaga chiqdi.
17
Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006.
– 329 b.
25

Bugungi kunda millatlararo ziddiyatlar ko'plab ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarga ta'sir qilmoqda. O'zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlarida
millatlararo birdamlik va hamjihatlikni mustahkamlash borasida ko'plab
tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, ba'zi hududlarda eski
ziddiyatlar va yangilari paydo bo'lishi xavfi saqlanmoqda.
Globalizatsiya jarayoni, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va madaniy
almashinuv millatlararo munosabatlarni silliqlashga xizmat qilsa-da, iqtisodiy
notenglik, siyosiy beqarorlik va tarixiy ziddiyatlar ularni murakkablashtirmoqda.
Bugungi kunda millatlararo munosabatlarning tinch va barqaror bo'lishi
uchun davlatlar o'rtasida hamkorlik, muloqot va madaniy anglashuv juda
muhimdir. Millatlararo dialogni rivojlantirish, tarixiy xatolarni tan olish va ular
asosida kelajakda xatolardan qochish millatlararo ziddiyatlarning kamayishiga
xizmat qiladi 18
.
Millatlararo munosabatlardagi ziddiyatlar nafaqat tarixiy omillar, balki
siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar natijasida paydo bo'ladi. Bugungi kunda
ular hali ham ijtimoiy hayotning muhim muammolaridan biri bo'lib qolmoqda. Shu
sababli, millatlararo munosabatlarni mustahkamlash, hamkorlik va muloqot
yo'llarini izlash orqali bu ziddiyatlarning salbiy oqibatlarini kamaytirish zarur.
Millatlararo munosabatlar insoniyat tarixidagi eng murakkab va ko‘p qirralik
jarayonlardan biridir. Ular nafaqat turli xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, balki
davlatlarning siyosiy barqarorligi, ijtimoiy tinchligi va iqtisodiy taraqqiyoti uchun
ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Millatlararo ziddiyatlar ko‘pincha tarixiy
jarayonlar, siyosiy qarorlar, iqtisodiy manbalar uchun raqobat, madaniy farqlar va
boshqa ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda esa bu ziddiyatlar yangi
shakllarda o‘z aksini topmoqda va jamiyatda sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Markaziy Osiyo va kengroq hududlarda millatlararo ziddiyatlarning ildizlari
uzoq tarixga ega. Ushbu hududda ko‘plab millatlar va elatlar ming yillar davomida
birga yashagan, ba’zan esa o‘zaro raqobat va nizolar yuzaga kelgan. Turli
imperiyalar va mustamlakachilik siyosati millatlararo munosabatlarni
18
Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2015. – 43 b.
26

murakkablashtirib, ko‘plab yangi ziddiyatlarni yuzaga keltirdi. Sovet davrida ham
rasmiy “millatlar do‘stligi” g‘oyasi ostida ayrim millatlar ustunlikka erishgan,
boshqalar esa chetlatilgan. Bu esa millatlar o‘rtasidagi norozilik va qarama-
qarshiliklarni kuchaytirdi.
Sovet Ittifoqining milliy siyosati murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, millatlararo
munosabatlarga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. “Millatlar do‘stligi”
siyosati nominal ravishda millatlar o‘rtasida hamjihatlikni targ‘ib qilgan bo‘lsa-da,
amalda ayrim millatlar bosim ostida qoldi. Ruslashtirish siyosati, milliy madaniyat
va tilning cheklanishi, kadrlar siyosati va qatag‘onlar natijasida ko‘plab ziyolilar
va milliy elita vakillari yo‘q qilindi. Bu jarayonlar millatlararo munosabatlarda
chuqur shubha va ishonchsizlikni keltirib chiqardi.
Sovet hokimiyatining hududiy-taqsimlash siyosati, ya’ni milliy respublikalar
tuzilishi ham millatlar o‘rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Chegaralarning
etnik jihatdan to‘liq aniq belgilanmasligi, ko‘plab hududlarda aralash aholining
istiqomat qilishi millatlar o‘rtasidagi nizo va nizolar uchun maydon yaratdi.
1991-yildan keyin Markaziy Osiyo davlatlari mustaqil bo‘lgach, har bir millat
o‘z milliy manfaatlari va suverenitetini himoya qilishga kirishdi. Bu jarayon
ba’zan etnik ziddiyatlarning kuchayishiga olib keldi. Qirg‘iziston va Qozog‘iston,
Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi chegaraviy nizolar bunga yorqin misol
bo‘ldi. Shuningdek, O‘zbekiston ichida ham millatlararo munosabatlarda ba’zi
qiyinchiliklar paydo bo‘ldi, ayniqsa madaniy farqlar va til masalalari bo‘yicha 19
.
Mustaqillik yillarida millatlararo munosabatlarni tartibga solish, ularni tinch
va barqaror saqlash uchun ko‘plab qonunlar va dasturlar ishlab chiqildi.
O‘zbekiston, Qozog‘iston kabi davlatlarda milliy birdamlik va mehr-oqibatni
mustahkamlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga,
millatlararo ziddiyatlar butunlay bartaraf etilmadi va ularning ijtimoiy hayotdagi
aks-sadosi hanuz davom etmoqda.
Bugungi kunda millatlararo ziddiyatlar nafaqat ichki siyosiy muammolarni,
balki hududiy barqarorlikni ham tahdid ostiga qo‘ymoqda. Etnik ziddiyatlar, milliy
19
Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. –
2020. – 502 b.
27

adolat masalalari, madaniy farqlar va tarixiy nizolar Markaziy Osiyoda va boshqa
mintaqalarda siyosiy beqarorlikka olib kelishi mumkin.
Xususan, axborot maydonidagi turli g‘oyalar va propagandalar millatlararo
tushunmovchiliklarni kuchaytirib, ijtimoiy taranglikka sabab bo‘lmoqda. Shu
sababli, davlatlar va jamiyatlar o‘rtasida muloqot va hamkorlikni kuchaytirish,
milliy madaniyatlarni hurmat qilish va o‘zaro anglashuvni rivojlantirish zarur.
Millatlararo ziddiyatlarni bartaraf etish uchun avvalo tarixiy haqiqatlarni
ochiq-oydin tan olish, xatolarni tushunish va kelajak uchun dars olish zarur. Milliy
siyosat, ta’lim va madaniyat sohalarida tinchlik va birdamlikni targ‘ib qiluvchi
dasturlarni amalga oshirish, yoshlarni millatlararo hurmatga o‘rgatish katta
ahamiyatga ega.
Hududiy masalalarni hal qilishda adolat va shaffoflikni ta’minlash,
millatlararo resurslarni teng taqsimlash, iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy
barqarorlikni oshirish ziddiyatlarni kamaytirishning samarali yo‘llaridan biridir.
Shuningdek, xalqaro hamkorlik va mintaqaviy tashkilotlarning tinchlik va
hamjihatlikni mustahkamlashdagi roli beqiyosdir.
Millatlararo ziddiyatlar – murakkab va ko‘p qirrali ijtimoiy hodisa bo‘lib,
ularni bartaraf etish, hamjihatlikni mustahkamlash bugungi kunning muhim
vazifalaridan biridir. Tarixiy o‘rganish, siyosiy iroda, madaniy anglashuv va
iqtisodiy barqarorlik millatlararo munosabatlarda tinchlik va barqarorlikni
ta’minlash uchun zarur omillardir. Shunday bo‘lsa-da, bu jarayon uzoq va
mashaqqatli bo‘lishi mumkin, chunki har bir millat o‘z tarixiy va madaniy
tajribasini hurmat qilinishini kutadi va unga munosib munosabat talab qiladi.
28

Xulosa
Millatlararo munosabatlar har bir jamiyatda ijtimoiy barqarorlik, siyosiy
izchillik va madaniy uyg‘unlikning muhim omillaridan biri sanaladi. Sovet davrida
O‘rta Osiyo xalqlari o‘z tarixiy taraqqiyoti jarayonida bu borada murakkab va
ziddiyatli yo‘lni bosib o‘tdilar. Sovet imperiyasi tomonidan olib borilgan milliy
siyosat tashqi tomondan "millatlar tengligi" va "xalq do‘stligi" g‘oyalari bilan
pardalangan bo‘lsa-da, aslida uning zamirida markazlashtirish, ruslashtirish va
totalitar nazorat yotardi. Bu holat milliy o‘zlikning yo‘qolishi, madaniyat va
tillarning cheklanishi, diniy erkinliklarning susaytirilishiga olib keldi. Ayniqsa,
1930-yillar qatag‘onlari davrida minglab ziyolilar "xalq dushmani" tamg‘asi bilan
qatl qilinib, milliy elitaning ildizi quritildi.
Bunday siyosat nafaqat O‘zbekistonda, balki barcha O‘rta Osiyo
respublikalarida ijtimoiy psixologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Millatlararo
ishonchsizlik, bir-biriga nisbatan befarqlik va madaniy begonalashuv kuchaydi. Bu
esa mustaqillik yillarida yuzaga kelgan ayrim ijtimoiy va siyosiy tangliklarning
ildizlaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston
hukumati millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik siyosatini ustuvor
yo‘nalishlardan biri sifatida tanladi. Bugungi kunda respublikamizda 130 dan ortiq
millat va elat vakillari yagona Vatan - O‘zbekiston bag‘rida hamjihatlikda
yashamoqdalar.
Shunga qaramay, tarixda yuzaga kelgan ayrim ziddiyatlar, qatag‘onlar,
madaniy asoratlar o‘zining aks-sadosini hanuzgacha qoldirib kelmoqda. Bu
xotiralar, avvalo, milliy ong va tarixiy xotira tiklanishida muhim o‘rin tutadi.
Tarixiy adolatning tiklanishi, xalqimiz boshidan o‘tkazgan sinovlarni ilmiy
jihatdan o‘rganish va ulardan saboq olish, hozirgi va kelajak avlodni milliy o‘zlik
va vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Millatlararo munosabatlarning barqarorligini ta’minlash uchun har bir
jamiyatda adolat, tenglik, huquqiy himoya kabi demokratik tamoyillar ustuvor
bo‘lishi kerak. Shuningdek, har bir millat, til va madaniyatning rivojlanishi uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratish orqali ijtimoiy uyg‘unlikni mustahkamlash
29

mumkin. Bu yo‘lda ilm-fan, ta’lim, madaniyat va ommaviy axborot vositalari
muhim vosita sifatida xizmat qilishi kerak.
Millatlararo totuvlikni mustahkamlash uchun xalqaro tajriba hamda milliy
qadriyatlarga asoslangan siyosiy yondashuv zarur. Millatlararo ziddiyatlar ko‘p
hollarda ijtimoiy adolatsizlik, iqtisodiy tengsizlik, madaniy diskriminatsiya
natijasida yuzaga keladi. Shu bois, O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlar aynan mana shu muammolarning oldini olishga qaratilgan. Har
bir fuqaroda adolat hissi kuchaysa, davlat va jamiyat o‘rtasida ishonch ortadi.
Millatlararo munosabatlar masalasi har bir davlatning siyosiy barqarorligi,
ijtimoiy birdamligi va madaniy taraqqiyotida beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, ko‘p millatli jamiyatlar uchun bu yo‘nalishdagi siyosat davlat boshqaruvi
va fuqarolik jamiyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston misolida olib qaralganda, millatlararo munosabatlarning shakllanishi
va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan tarixiy bosqichlar mavjud. Xususan, Sovet
davrida olib borilgan milliy siyosat tashqi tomondan do‘stlik va tenglik g‘oyalari
bilan targ‘ib etilgan bo‘lsa-da, amalda ruslashtirish, markazlashtirish, diniy va
madaniy qadriyatlardan begonalashtirish kabi yo‘nalishlarni ko‘zda tutgan edi. Bu
siyosatning salbiy oqibatlari xalq ongida, ijtimoiy munosabatlarda va madaniy
hayotda chuqur iz qoldirdi.
Shunday sharoitda O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, millatlararo
munosabatlarni yangicha, milliy qadriyatlarga va inson huquqlariga asoslangan
yondashuv asosida shakllantira boshladi. Bugungi kunda mamlakatda yashayotgan
turli millat vakillarining o‘z tillari, madaniyati, urf-odatlari va diniy e’tiqodlarini
erkin ravishda amalga oshirishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Respublikada faoliyat yuritayotgan milliy madaniy markazlar, millatlararo
totuvlikni targ‘ib qiluvchi ijtimoiy loyihalar va qonunchilikda belgilangan teng
huquqlilik prinsipi milliy birlikni mustahkamlashda muhim o‘rin tutmoqda.
Biroq, tarixdagi og‘riqli sahifalar – qatag‘onlar, madaniy bosimlar va milliy
identitetga qarshi qaratilgan siyosatlarning aks-sadosi hali-hanuz jamiyat ongida
yashab kelmoqda. Shuning uchun ham bugungi kunda tarixiy xotirani tiklash,
30

adolatni qaror toptirish va xalqimiz boshdan kechirgan sinovlardan saboq olish
muhim ahamiyatga ega. Bu nafaqat ilmiy va siyosiy doiralarda, balki ta’lim tizimi,
ommaviy axborot vositalari, san’at va madaniyat orqali keng targ‘ib etilishi lozim.
Millatlararo munosabatlarni yanada sog‘lomlashtirish uchun davlat
tomonidan adolatli siyosat yuritilishi bilan birga, har bir fuqaro ongida
bag‘rikenglik, hurmat, tolerantlik kabi qadriyatlarni shakllantirish ham zarurdir.
Aks holda, tashqi aralashuvlar, ijtimoiy tengsizlik, iqtisodiy cheklovlar va madaniy
nizo holatlari yana muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu bois,
O‘zbekistonning hozirgi bosqichdagi taraqqiyot strategiyasi – “Hech kim ortda
qolmasin” tamoyiliga asoslangan holda, barcha ijtimoiy qatlam va millatlar
manfaatlarini inobatga olgan holda yuritilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, millatlararo munosabatlardagi tarixiy ziddiyatlar
chuqur ildizlarga ega bo‘lsa-da, ularni bartaraf etish yo‘lida amalga oshirilayotgan
izchil siyosat va ijtimoiy tashabbuslar bugungi kunda ijobiy natijalar bermoqda.
Asosiysi, bu yo‘ldan to‘xtamasdan, har bir insonda milliy g‘urur, tarixiy xotira va
fuqarolik mas’uliyatini uyg‘otishga qaratilgan siyosiy va madaniy dasturlarni
kengaytirish lozim. Shundagina millatlararo barqarorlik va ijtimoiy uyg‘unlik
mustahkamlanadi, O‘zbekiston esa o‘z taraqqiyot yo‘lida yanada mustahkam
qadamlar bilan oldinga siljiydi.
Sovet davrida olib borilgan milliy siyosat bugungi kunda ham o‘z ta’sirini
yo‘qotmagan. Ammo mustaqillik yillarida O‘zbekiston tomonidan tanlangan
totuvlik siyosati, milliy qadriyatlar va tarixiy xotiraga bo‘lgan hurmat zaminida
millatlararo barqarorlik va ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlash borasida katta
yutuqlarga erishildi. Kelgusida ham bu yo‘ldan og‘masdan, barcha millat
vakillarining teng huquqli hayotini kafolatlovchi demokratik jamiyat barpo etish
yo‘lida harakat qilish zarur.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mirziyoyev, Sh. M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU. – 2021.
2. Allamurodov, S. Sovet davrida milliy siyosat va uning oqibatlari. Termiz:
Surxondaryo, 2021.
3. Bekmurodov, M. Madaniy mustaqillik: tarixiy saboqlar va hozirgi holat.
Toshkent: Adabiyot, 2017.
4. Furqat, G‘afur. O‘rta Osiyo va Sovet hokimiyati. Toshkent: O‘qituvchi,
1998.
5. Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish.
Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010.
6. Jo‘rayev, M. Millatlararo totuvlik: O‘zbekiston tajribasi. Toshkent:
Ijtimoiy Fikr Markazi, 2019
7. Karimov, Sardor. Oktyabr inqilobi va Markaziy Osiyoda uning ta’siri.
Toshkent: Fan, 2013.
8. Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta
Osiyoda. Toshkent, 2015.
9. Muhammedjanov, Otabek. O‘zbek milliy davlatining shakllanishi.
Toshkent: Akademnashr, 2010.
10. Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D.
O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020.
11. Qodirov, B. O‘zbekiston xalqlari va ularning madaniy integratsiyasi.
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020.
12. Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan,
2005.
13. Qosimov, Tohir. O‘zbekiston Sovet davrida. Toshkent: Fan, 2005.
14. Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent,
2015.
32

15. Rashidov, M. Millatlararo munosabatlar va etnik siyosat asoslari.
Toshkent: Iqtisodiyot, 2013.
16. Sattarov, A. O‘zbekiston milliy siyosati va millatlararo munosabatlar.
Toshkent, 2019.
17. Sobirov, Akmal. O‘zbekiston tarixidan asosiy sahifalar. Toshkent: Sharq,
2010.
18. Toshmurodov, Rustam. Sovet milliy siyosati va O‘zbekiston. Toshkent:
Fan, 2007.
19. Xaitov, Z. O‘zbekiston: milliy siyosat va ijtimoiy barqarorlik. Toshkent:
Universitet, 2015.
20. Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010.
21. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent:
Iqtisod - Moliya, 2006.
22. Yusupov, A. Tarixiy xotira va ijtimoiy ongda o‘zgarishlar. Toshkent:
Sharq, 2016
23. Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012.
24. Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, -
2013 .
25. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent:
Sharq, - 2010 .
Internet ma’lumotlari
1. www.ziyo.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.kutubxona.uz
4. www.docx.uz
5. www.oefen.uz
33

Sovet hokimiyatining o'rnatilishi

Sotib olish