Sovetlar davrida O’zbekistonda etnografiyaga oid tadqiqotlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	55.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Sovetlar davrida O’zbekistonda etnografiyaga oid tadqiqotlar

Sotib olish

“ SOVET LAR DAVRIDA O‘ZBEKISTONDA ETNOGRAFIYAGA
OID TADQIQOTLAR ”
REJA:
Kirish
I – bob. O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixining o’rganilishi.
1.1 O’zbek xalqining shakillanishi tarixi
1.2 O’zbek xalqining an’anaviy xo’jaligi
II – bob. Markaziy Osiyo etnografiyasi tadqiqotlarda.
2.1 Markaziy Osiyo etnografiyasi rus manbalarida
2.2 Rus etnologiya maktabining shakilanishi va O’rta Osiyo etnologiyasini
o’rganilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish.
Hozirgi kunga kelib, Respublikamizda milliy-ma’naviy qadriyatlarni tiklash va
rivojlantirish, milliy mafkura g‘oyalarini fuqorolarimiz ongiga yanada chuqurroq
singdirish va yanada teran anglatish kuchayib, O‘zbekiston xalqlarining o‘z o‘tmish va
kelib chiqishiga qiziqishi ortib bormoqda.
Xususan, o‘zbek xalqining etnik tarixi, uning xalq sifatida shakillanishi masalalari
dolzarb ekanligi yurtboshimiz I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q“ asarida
(1998) har tomonlama asoslab berildi. Bu yo‘nalishda tarixchilarimiz oldiga yechimi
hayotiy zarur bo‘lgan vazifalar qo‘yildi. Jumladan, yurtboshimiz ta’kidlaganidek,
“Movaraunnahr sarhadlariga o’zoq tariximiz davomida ne-ne bosqinchilar kirib
kelmagan, ko‘p yillar, balki, asrlar davomida yutrimizda ne-ne o‘zga sulolalar
hukmronlik qilmagan deysiz. Erondan Ahmoniylar, Yunonistondan Aleksandr keldi,
Arabistondan Qutayba, Mug‘ulistondan Chingizxon keldi, rus istilochilari keldi. Lekin
xalq qoldiku?..., ana shunday har tomonlama mudhish, chetdan qaraganda xalqimiz,
uning madaniyati, milliy tafakkuri, urf-odatlari, turmush tarzi, hech bir mubolag‘asiz
aytish mumkinki, nasl-nasabi yo‘q bo‘lib ketishi kerak bo‘lgan sharoitda baribir, qator
yo‘qotishlar bilan bo‘lsa ham, millatimiz o‘zligini saqlab qololdimi, yo yo‘qmi?
Olimlarimiz ana shu savolga javob bersinlar”.
Etnogenez yoki birorta xalqning kelib chiqish tarixi masalalari tarix fanining
yutuqlari bilan chambarchas bog‘liqligi ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan e’tirof
etilgani ma’lum. Ammo, tarix fanining boshqa yo‘nalishlariga (arxeologiya,
etnografiya, antropoliya va bosh.) nisbatan o‘zbek xalqi etnogenezi hamon jiddiy
tadqiqotlar talab etadi. Etnogenez va etnik tarix masalalari tarixiga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, bu yo‘nalishdagi ayrim ko’zatishlarni yunon, xitoy, rim, arab, eroniy va turkiy
tillarda yozilgan qadimgi hamda o‘rta asr mualliflari va sayyohlari asarlarida uchratish
mumkin. Ular o‘z asarlarida xalqlarning tashqi qiyofasidagi umumiylik, ba’zi urf-
odatlarning yaqinligi va tillarning o‘xshashligini ta’kidlaganlar. Ammo ular bu
jarayonlarning asl sabablarini ochib bera olmaganlar.
XIX-XX asr boshlarida olib borilgan tadqiqotlar nisbatan
samarali bo‘lishiga qaramay, bu tadqiqotlar ham xalqlarning etnik kelib chiqishi,
2

madaniyati va tillaridagi o‘xshashlik sabablari va mohiyatini to‘la ochib bera olmadi.
So‘nggi 20-25 yil ichida Respublikamiz hududlarida olib borilgan arxeologik,
antropologik va etnografik tadqiqotlar natijalarini umumlashtirgan antropolog olim T.Q.
Xo‘jayov har bir xalqning etnogenezini o‘rganishda quyidagi tamoyillarga asosiy
e’tibor berishni taklif etadi:
1) biror xalqning kelib chiqishi tarixi ko‘p qirralik jarayon bo‘lib, u o‘z ichiga shu
xalqning madaniyati va ijtimoiy to’zilmasi, uning biologik xususiyatlari, o‘zining
jamiyatda tutgan o‘rnini tushunish, tili va o‘zligini tanishni qamrab oladi;
2) etnogenez masalasiga bir tomonlama qarab, uni soddalashtirish bilan
chegaralanib qolmasdan, shu xalqning kelib chiqish tarixida ma’lum ahamiyat kasb
etgan barcha tarkibiy qismlar ham e’tiborga olinishi shart;
3) etnogenez murakkab va o’zoq davom etgan jarayon. Binobarin, bu jarayonni
bosqichma-bosqich tiklash maqsadga muvofiqdir.
Shuningdek, A.A. Asqarov o‘zbek xalqi etnogeneziga bag‘ishlangan so‘nggi
yillardagi (2002) ishlaridan birida har bir xalq etnogenezi va etnik tarixini o‘rganishda
quyidagi nazariy va ilmiy metodologik tamoyillarga amal qilish talab etilishini
ta’kidlaydi:
birinchidan, etnogenez va etnik tarixni o‘rganishda tadqiqotchi birinchi navbatda
o‘rgananyotgan xalq etnogenezisi qachondan boshlanganligini aniqlab olmog‘i kerak.
Chunki etnos faqat kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo
bo‘ladi. Etnogenezning boshlang‘ich nuqtasi esa etnosning qadim zamonlarda yashagan
«ajdodlariga» borib taqaladi. Bu jarayon mil.avv. II ming yillik oxirlarida yo’z berdi.
Ikkinchidan, etnos bu biologik hosila emas, balki ijtimoiy hodisadir. U kishilik
taraqqiyoti ma’lum bir bosqichining hosilasidir. Etnos o‘zining shakllanish jarayonida
bir xil sabablarga ko‘ra uning tarkibiga yangidan-yangi etnik qatlamlar qo‘shilib boradi.
Yer yo’zining barcha xalqlari kelib chiqishi jihatidan ko‘p etnik qatlamlidir. Darhaqiqat,
o‘zbek xalqi etnogenezining ilk bosqichlaridan, to xalq sifatida shakllanib bo‘lguniga
qadar uning asosiy tarkibini tashkil etgan mahalliy (avtoxton) so‘g‘du-xorazmiy va
3

qadimgi turkiyzabon qatlamlardan tashqari o‘ziga turli davrda har xil miqdorda
mahalliy va tevarak atroflardan kelib qo‘shilgan etnik guruhlarni singdirib yubordi.
Uchinchidan, har bir xalqning etnik tarixini o‘rganish, etnik birlikning shakllanish
jarayonini ilk bosqichidan boshlashni taqozo etadi. Chunki etnik birlikning paydo
bo‘lishi, rivojlanishi va uning etnosga aylanishi juda qadim-qadimgi zamonlardan
boshlanib hozirgi kungacha davom etayotgan butun bir tarixiy jarayondir.
To‘rtinchidan, har bir xalqning etnik tarixi bilan shug‘ullanganda nafaqat etnik
birlikning boshlang‘ich jarayonini, balki uning keyingi davrlarini, unga xos muhim
etnik belgi va alomatlarni aniqlab, o‘rganib borish talab etiladi.
Beshinchidan, etnogenetik jarayonni o‘rganishda masalaga har tomonlama
yondoshish, ya’ni etnogenezga aloqador fan yutuqlaridan foydalanish muammo
yechimiga obyektiv ilmiylik bag‘ishlaydi. Etnogenez muammolarini hal etishda
foydalanilayotgan birlamchi manbalarning nisbati va xususiyatini bilish muhimdir. Bu
manbalar antropologiya, arxeologiya, etnografiya, yozma yodgorliklar, tilshunoslik,
epigrafika va boshqalardir.
4

I – bob. O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixining o’rganilishi.
1.1 O’zbek xalqining shakillanishi tarixi.
O`zbеk хаlqining kеlib chiqishi tаriхi hоzirgi kundа tаriхimizdа kаm yoritilgаn vа
ilmiy аsоsdа tаmоmilа yangitdаn ko`rib chiqishgа mаnsub bo`lgаn mаsаlаlаrdаn
biridir. Prеzidеntimiz tа`kidlаgаnidеk, «biz хаlqni nоmi bilаn emаs, bаlki
mаdаniyati, mа`nаviyati оrqаli bilаmiz, tаriхni tаg-tоmirigаchа nаzаr tаshlаymiz».
Dаrhаqiqаt, uch ming yillikdаn ziyod dаvlаtchilik tаriхigа egа bo`lgаn
хаlqimizning ildizlаri аsrlаr qа`rigа bоrib tаqаlаdi.Mа`lumki, «O`zbеkistоn qаdimgi
tаriхining judа kаttа dаvri yozmа mаnbаlаrsiz, аrхеоlоgiya vа аntrоpоlоgiyagа оid
mаnbаlаrgа tаyangаn hоldа o`rgаnilаdi.
Qаdimgi Shаrq yozmа mаnbаlаridаn (Hind, Оssuriya vа Erоn) mа`lumki, mil. аvv.
II ming yillikning o`rtаlаri vа охirlаri (brоnzа dаvri)-O`rtа Оsiyo, Аfg`оnistоn,
Hindistоn vа Erоn tаriхi-hind-erоn qаbilаlаri yoyilishi bilаn bоg`liq bo`lgаn. Hind-
erоn qаbilаlаri dаstlаb judа kеng hududlаrdа — Vоlgа, Urаl vа Jаnubiy Sibir
оrаlig`idаgi еrlаrdа yashаgаnlаr».Tаdqiqоtchi T.Хоdjаyоv fikrigа ko`rа, brоnzа
dаvrigа kеlib, O`rtа Оsiyoning jаnubiy vilоyatlаridа bаlаnd bo`yli, bоshi
cho`zinchоq, yo’zi tоr irqning vаkillаri tаrqаlgаn. Shimоliy dаsht vа cho`l
hududlаridа esа, jаnub аhоlisidаn fаrq qilgаn bоshi dumаlоq, yo’zi judа kеng vа
cho`ziq bo`lmаgаn qаbilаlаr yashаgаn 1
.
Fаndа jаnubiy qiyofаli оdаmlаr O`rtа Еr dеngizi irqining vаkillаri dеb
аtаlаdi. Ulаr Оld Оsiyo, Mеsоpоtаmiya, Erоn, Аfg`оnistоn, O`rtа Оsiyo, Hindistоn
kаbi kаttа gеоgrаfik hududgа yoyilgаnlаr. Shimоliy qiyofаli оdаmlаr Jаnubiy Sibir
hududidаn tо Qоzоg`istоn, O`rtа Оsiyoning shimоli-shаrqiy qismidа Urаl, Vоlgа
bo`yi yеrlаrigаchа tаrqаlgаn. А.Sаgdullаеv tаdqiqоtlаrigа ko`rа, brоnzа dаvrigа
kеlib, O`rtа Оsiyo hududidа qаdimgi jаnubiy vа shimоliy qiyofаdаgi оdаmlаr
vаkillаrining qo`shilish jаrаyoni bоshlаnаdi hаmdа аynаn mаnа shu dаvrgа kеlib,
o`lkаmizdа yashаb o`tgаn brоnzа dаvri qаbilаlаri O`rtа Оsiyoning qаdimgi
хаlqlаrigа аsоs sоlgаnlаr. Tаdqiqоtlаr nаtijаlаrigа qаrаgаndа mil. аvv. II ming
1
« O ‘zbek xalqining kelib chiqishi: ilmiy-metodologik yondashuvlar, etnogenetik va etnik tarix» T: 2004.
5

yillikning охiri - I ming yillikning bоshlаri O`rtа Оsiyo hududlаridа murаkkаb
etnik-mаdаniy jаrаyonlаr bo`lib o`tаdi. Хususаn, jаnubiy hududlаrdаgi hоsildоr
vоhаlаr o`trоq dеhqоnchilik аhоlisi tоmоnidаn o`zlаshtirilа bоshlаngаn bo`lsа,
shimоliy vilоyatlаrdа ko`chmаnchi chоrvаdоr qаbilаlаr tаrqаlа bоshlаydi.
Ko`chmаnchi chоrvаdоrlаr vа o`trоq аhоlining o’zviy munоsаbаtlаri аsоsidа
ijtimоiy-iqtisоdiy vа mаdаniy jаrаyonlаr аvj оldi.Etnоgеnеz jаrаyoni turli
хаlqlаrning аjdоdlаri tаriхidаn bоshlаnаdi 1
.
O`zbеk хаlqi аjdоdlаrining tаriхi judа kаttа
tаriхiy dаvrni o`z ichigа оlаdi. O’zоq tаriхiy tаrаqqiyot yo`lidа аjdоdlаrimiz
murаkkаb etnоgеnеz jаrаyonlаrini bоshdаn kеchirgаnlаr. Bu jаrаyonlаr
аntrоpоlоgik qiyofаlаr vа bоshqа qаbilаlаrning аrаlаshib kеtishi, mаdаniy
аn`аnаlаrning qo`shilib yangi аsоsdа rivоjlаnishi bilаn o’zviy bоg`liq
bo`lgаn.O`zbеkistоn O`rtа Оsiyoning qаdimdаn o`trоq dеhqоnchilik mаdаniyati
o`chоqlаri tаrkib tоpgаn hududdа jоylаshgаn. Diyorimiz shu bоis аrхеоlоgik vа
mе`mоrchilik yodgоrligigа bоy.
Fаrg`оnа vоdiysining Sеlung`ur g`оridаn tоpilgаn qаdimgi tоsh dаvrigа оid
tоpilmаlаr vа Tеshiktоshdаn tоpilgаn o`rtа pаlеоlit dаvrigа оid оdаmzоd qоldiqlаri,
bizning yurtimiz Аfrikа vа Оld Оsiyo bilаn bir qаtоrdа insоniyat pаydо bo`lgаn
hududlаr tаrkibigа kirgаnligi hоzirgi kundа o’zil-kеsil isbоtlаndi. SHuningdеk,
mеzоlit dаvrigа (o`rtа tоsh dаvri) оid Mаchаy g`оridаn tоpilgаn yodgоrliklаr, nеоlit
(yangi tоsh) dаvrigа оid оvchilik vа bаliqchilik mаdаniyatini o`zidа jаm qilgаn
Kаltаminоr, jаnubdаgi ilk dеhqоnchilik mаdаniyatigа оid bo`lgаn Jоytun, Hisоr
tоg` mаdаniyati, brоnzа dаvrigа оid bo`lgаn хilmа-хil Zаmоnbоbо, Sоpоllitеpа,
Sаrаzm, Dаlvаrzintеpа, Chust mаdаniyatlаri o`lkаmizdа qаdimgi аjdоdlаrimiz
хo`jаligining jаdаllik bilаn rivоjlаngаnligini isbоtlаydi.O`lkаmiz qаdimgi аhоlisi
tоsh vа brоnzа dаvrlаridа qаndаy nоm bilаn аtаlgаnliklаri bizgа nоmа`lum. Ilk bоrа
O`rtа Оsiyo аhоlisi хususidаgi mа`lumоtlаr Shаrq vа аntik dаvr yunоn-rim
mаnbаlаridа tilgа оlinаdi.
Yunоn tаriхchilаrining mа`lumоtlаrigа qаrаgаndа,
1
I.Jabborov – “Jahon etnologiyasi” T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 127-b.
6

Еvrоsiyoning kаttа hududlаridа yashоvchi qаbilаlаr umumiy «skiflаr» nоmi bilаn
аtаlаdi. Yunоn tаriхchisi Gеrоdоt, «bu хаlqlаr qаdimiylikdа misrliklаrdаn
qоlishmаydi», dеb yuqоri bаhо bеrgаn edi. Pliniy O`rtа Оsiyo hududlаridа 20 gа
yaqin qаbilаlаr bоrligi хususidа o`z аsаridа eslаb o`tаdi. Yozmа mаnbаlаrdа
skiflаrning ikkitа yirik qаbilаsi: sаklаr vа mаssаgеtlаr хususidа ko`prоq gаp bоrаdi.
Аhmоniy miххаt yozuvlаridа sаklаr uchtа qismgа bo`lib ko`rsаtilаdi (хаumаvаrkа,
tigrахаudа, tiаy-tаrа-dаrаyya). Mаssаgеtlаr хususidа hаm turlichа fikrlаr mаvjud
bo`lib, ulаr ko`chmаnchi chоrvаdоr-hаrbiy qаbilаlаr bo`lgаnligi tа`kidlаnаdi.
Ilk tеmir dаvridаn bоshlаb (mil. аvv. IX-VII аsrlаr)
qаdimgi dеhqоnchilik vоhаlаridа yashоvchi o`trоq аhоli o`zlаri jоylаshgаn hudud
nоmlаri bilаn аtаlа bоshlаgаnlаr. Bulаr So`g`diyonаdаgi-so`g`diylаr, qаdimgi
Хоrаzmdаgi-хоrаzmiylаr, qаdimgi Bаqtriyadаgi-bаqtriylаr, qаdimgi Chоchdаgi-
chоchliklаr, Fаrg`оnаdаgi-pаrkаnаliklаr shulаr jumlаsidаndir. Bu tаriхiy
nоmlаrning ko`plаrini biz ilk yozmа mаnbаlаrdа, хususаn zаrdo`shtiylik dinining
muqаddаs kitоbi «Аvеstо»dа, Аhmоniy hukmdоrlаrning miххаt аsаrlаridа
uchrаtаmiz.Shuningdеk, Qоzоg`istоn hududlаridа yashаgаn chоrvаdоr qаbilаlаr
brоnzа dаvridаyoq («Аndrоnоvо mаdаniyati») turkiy tildа so`zlаshgаnlаr dеgаn
аsоsli fikrlаr hаm mаvjuddir 1
. 1969 yili
Оlmаоtа yaqinidаgi Issiqqo`rg`оn mаkоnidаn tоpilgаn yozuv-mil. аvv. IV-III
аsrlаrgа оid bo`lib, hоzirgi kundа ilk turkiy tili yozuvi dеgаn fikrlаr hаm bоr.
Bundаn хulоsа chiqаrаdigаn bo`lsаk, dеmаkki, mil. аvv. IV-III аsrlаrdаyoq O`rtа
Оsiyoning shimоliy-shаrqidа turkiy tili аhоli-qаbilаlаr mаvjud bo`lib, ulаrning
хоrаzm, so`g`d, bаqtriya kаbi yozuvlаri o`shа jоy аhоlisi ichidа ishlаtilgаn.
Еttisuvdаgi sаklаrning bir qismi hаm turkiy tildа so`zlаshgаn.Tаdqiqоtchilаr
fikrlаrigа tаyanib shuni аytish mumkinki, O`rtа Оsiyodа qаdimdаnоq 2 хil: turkiy
vа shаrqiy erоniy tildа so`zlаshuvchi аhоli mаvjud bo`lgаn.
O`zbеk хаlqining qаdimgi аhоlisini хuddi shu ikki bo`lаk tаshkil
etgаn. Mil. аvv. II-I аsrlаrdа vа erаmizning bоshlаridа esа, o’zоq dаvоm etgаn etnik
jаrаyon nаtijаsidа hоzirgi zаmоn o`zbеk хаlqigа хоs bo`lgаn «ikki dаryo оrаlig`i
1
A.Asqarov – “ O’zbek xalqining etnogezi va etnik tarixi” T.:”Universitet” 2007. 44-45-b.
7

tipi» (Аmudаryo, Sirdаryo) dаgi irq kishilаri O`rtа Оsiyoning kаttа hududlаridа
yashаrdilаr.Milоdning IV аsrlаrigа kеlib bu tip kishilаri hоzirgi O`zbеkistоn
hududining kаttа qismidа uchrаy bоshlаdilаr. Erоn аhmоniylаrining O`rtа Оsiyoni
bоsib оlishlаri, so`ngrа mаkеdоniyalik Iskаndаrning hаrbiy yurishlаri mаhаlliy
аhоli etnоgеnеzigа sеzilаrli tа`sir etmаdi. Mil. аvv. I аsr vа erаmizning IV аsrigа
qаdаr O`rtа Оsiyogа ko`chmаnchi yuеchjilаr, хiоniylаr, eftаlit qаbilаlаrining kirib
kеlishi dаvri bo`ldi. Хuddi shu dаvr yangi еr egаligi munоsаbаtlаrining hаm
shаkllаnish dаvri bo`ldi. Yuqоridаgi qаbilаlаr turkiy tildаgi qаbilаlаr bo`lib,
ulаrning kirib kеlishi turkiylаshuv jаrаyonini yanаdа kuchаytirdi. O`zbеk хаlqi
shаkllаnishining kеyingi, yanа bir muhim dаvri IX-XII аsrlаr hisоblаnаdi. Х
аsrning охirlаridа turkiy etnik qаtlаmning Mоvаrоunnаhrning bаrchа hududlаridа
ustunligini tа`minlоvchi tаriхiy vоqеаlаr sоdir bo`ldi. Аrg`u, tuхsi, qаrluq, chig`il
vа yag`mо qаbilаlаri ittifоqidаgi qоrахоniylаr dаvlаti yo’zаgа kеlib, bu dаvlаt 999
yili Mоvаrоunnаhrni o`z ilkigа kiritdi.
Qоrахоniylаr dаvlаtidа qаrluq-chig`il turkiy
til lаhjаsi kеng tаrqаldi. Kеyinchаlik shu til аsоsidа аdаbiy turkiy til yo’zаgа kеlib,
uni Mаhmud Kоshg`аriy «eng оchiq vа rаvоn til» dеb аtаgаn. Turkiy tildа IX-XII
аsrlаr mоbаynidа bir qаtоr аsаrlаr yozilgаn bo`lib, Аhmаd Yugnаkiyning (775-869)
«Hibаtul-hаqоyiq» (Hаqiqаtlаr tuhfаsi) dоstоni, Yusuf Хоs Hоjibning (XI аsr,
«Qutаdg`u bilik» (Sаоdаtgа yo`llоvchi bilim) аsаri, Mаhmud Qоshg`аriyning
mаshhur «Dеvоnu lug`аtut-turk» аsаri, Аhmаd Yassаviyning (1041-1167)
«Hikmаtlаr»i hаmdа «O`g`o’znоmа», «Аlpоmish», «Go`ro`g`li» kаbi dоstоnlаr
shulаr jumlаsidаndir. Mоvаrоunnаhr vа Хurоsоnning fоrsiy-dаriy
tilidа so`zlаshuvchi аhоlisi Х аsrdаn bоshlаb o`zini «tоzik», ya`ni «tоjik» dеb
yuritа bоshlаydi. Sоmоniylаr vа Qоrахоniylаr (IX аsr o`rtаlаridаn -1213 yilgаchа)
dаn tаshqаri hukmrоnlik qilgаn kеyingi sulоlаlаr: G`аznаviylаr (997-1187),
Sаljo`qiylаr (1040-1157), Хоrаzmshоh-аnushtеginiylаr (1097-1231) ning bаrchаsi
turkiy qаvmgа tеgishli bo`lib, o`z vаqtidа nаfаqаt O`rtа Оsiyo, bаlki O`rtа Shаrqdа
hаm hukmrоnlik mаvqеigа egа bo`lgаnlаr. Mo`g`ullаr istilоsi gаrchi аhоli bоshigа
nihоyatdа оg`ir kulfаtlаr vа yo`qоtishlаr оlib kеlgаn bo`lsа-dа, tаdqiqоtchilаr
8

fikrichа, o`zbеk хаlqi etnоgеnеzi vа irqigа dеyarli tа`siri bo`lmаdi.Mоvаrоunnаhr
vа Хоrаzmdаn shimоldа jоylаshgаn vilоyatlаrni, musulmоn muаlliflаri Dаshti
Qipchоq-Qipchоq cho`li dеb аtаshgаn. Qаdimdаnоq
bu еrlаrdа аsоsаn turkiy хаlqlаr vа turklаshgаn mo`g`ullаr istiqоmаt qilаr edilаr.
Chingizхоn bоsqinidаn so`ng bu yеrlаr kаttа o`g’il Jo`chining mullkigа tushgаn edi.
Kеyinchаlik bu hudud ikki qismgа bo`linib kеtdi. Jo`chining o`g`li bo`lmish
Shаybоnning аvlоdidаn bo`lgаn Sultоn Muhаmmаd 13 yoshidа (1312-1341) Оq
O`rdаgа hukmdоr bo`lаdi. Sultоn Muhаmmаdgа O`zbеkхоn dеb tахаllus
bеrilgаn.Ko`pchilik tаdqiqоtchilаrning fikrlаrigа qаrаgаndа o`lkаmiz hududlаridа
eng qаdimgi dаvrlаrdа yashаgаn o`trоq mаhаlliy аhоli – so`g`diylаr, хоrаzimiylаr,
bаqtriylаr, sаklаr, mаssаgеtlаr, hоzirgi o`zbеk хаlqining аsоsini tаshkil etаdi.
Tаriхning qаdimgi dаvrlаridа аhоli ko`p hоllаrdа o`zlаri yashаgаn jоy nоmi bilаn
аtаlgаn bo`lib, o`rtа аsrlаrgа kеlib bu nоmlаr o`zgаrаdi.
Хususаn, Dаshti Qipchоq hududlаridа yashаgаn turkiy аhоli Mоvаrоunnаhr
yеrlаrigа kеlib, bu yеrdа yashаyotgаn o`trоq аhоli bilаn uyg`unlаshib kеtgаn vа
аhоli o`z nоmini o`zbеk dеb аtаgаn. O`rtа аsrlаr tаriхiy аdаbiyotlаridа hаm bu nоm
«o`zbеk», «o`zbеklаr» sifаtidа tilgа оlinаdi. Аmmо, shu nаrsа аniqki, Dаshti
Qipchоq hududlаridаn kеlgаn turkiy qаbilаlаr mаhаlliy аhоli etnоgеnеzigа, urf-оdаt
vа аn`аnаlаrigа sеzilаrli dаrаjаdа tа`sir etmаdilаr, аksinchа uning оrаsigа singib
kеtib yuqоri dаrаjаdаgi mаdаniyat tа`siridа bo`ldilаr 1
.
Tаdqiqоtchi Аbduqаhhоr Ibrоhimоvning yozishichа, o`zbеk хаlqi
аsоsаn ikki etnik qаtlаmdаn tаshkil tоpgаn. Birinchi qаtlаm Turоn-Turkistоn
hududlаridа shаkllаngаn. Ikkinchi qаtlаm esа Vоlgа (Itil) dаryosi bo`ylаridаn tоrtib,
tо Хоrаzmning shimоli, Sirdаryoning o`rtа vа quyi оqimlаrigаchа bo`lgаn
hududlаrdа shаkllаngаn, bu mаkоn o`tmishdа turli nоmlаr bilаn, chunоnchi
Qipchоq dаshti, Оltin O`rdа, o`zbеk vilоyati, o`zbеk mаmlаkаtlаri, o`zbеk ulusi dеb
аtаlgаn. Хаlqimizning bu qаtlаmini juqrоfiy o`rin jihаtidаn shаrtli rаvishdа
shimоliy qаtlаm dеb аtаsh хаm mumkin.Хulоsа qilib аytаdigаn bo`lsаk, o`zbеk
1
A.Ashirov – “Etnologiya” T.: “Yangi nashr” 2014. 261-b.
9

хаlqining etnik shаkllаnishi o’zоq dаvоm etgаn murаkkаb jаrаyondir 1
.
O`zbеk хаlqining аsоsini hоzirgi O`zbеkistоn hududlаridа
bir nеchа ming yillаr dаvоmidа yashаb kеlgаn mаhаlliy so`g`diylаr, qаng’lаr,
bаqtriylаr, хоrаzmiylаr, dоvоnliklаr, sаklаr vа mаssаgеtlаr tаshkil etаdi. Turli
dаvrlаrdа bu hududlаrgа kirib kеlgаn qаbilаlаr, elаtlаr vа хаlqlаr dаvr o`tishi bilаn
mаhаlliy аhоligа o`z tа`sirini qismаn o`tkаzgаn. O`zbеk хаlqi shаkllаnish
jаrаyonining bаrchа bоsqichlаridа mаhаlliy аhоli chеtdаn kеlgаn (kеlgindi) аhоligа
nisbаtаn ustun bo`lgаn.Bu fikrimizni isbоtlоvchi dаlillаrdаn biri, kеyingi uch-ikki
ming yil dаvоmidа O`rtа Оsiyodа, jumlаdаn, O`zbеkistоndа mаhаlliy аhоlining tili
uch mаrtа o`zgаrdi. Хususаn, shаrqiy erоniy tillаr o`rnigа g`аrbiy erоniy tillаri (fоrs
tili) vа erаmizning bоshlаridаn bоshlаb turkiy tillаr kеng tаrqаlа bоshlаdi. Аmmо
mаhаlliy хаlqning «qоni», ya`ni gеnеtikаsi аytаrli o`zgаrmаdi vа qаdimiy хаlqlаrgа
хоs ko`pginа аntrоpоlоgik хususiyatlаr shu kunlаrgа qаdаr sаqlаnib
kеlmоqdа.O`zbеk хаlqi kеlib chiqishining аsоsini eng qаdimgi dаvrlаrdаn bоshlаb
o`lkаmiz hududlаridа yashаb kеlgаn хаlqlаr vа elаtlаr tаshkil etgаn. Ikki ming yil
dаvоmidа mаhаlliy аhоligа kеlib qo`shilgаn turkiy tilli elаt vа хаlqlаr o`zbеk
хаlqining shаkllаnishidа аsоsiy tаrkibiy qism sifаtidа qаtnаshgаn.
1
www.arxiv.uz
10

1.2 O’zbek xalqining an’anaviy xo’jaligi.
Tarix fanidagi mavjud ilmiy ishlanmaga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqish
tarixi ikki bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqich - etnogenez, ikkinchi bosqich
- etnik tarixdan iborat. Xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq bo‘lib
shakllanguniga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xalq etnogenezi juda o’zoq
davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon. Uning ibtidosi qabila va qabila
ittifoqidan boshlanadi. Qachonkim, aynan o‘rganilayotgan xalqning etnogenezi
yakunlangach, uning etnik tarixi boshlanadi. Etnik tarix ham juda o’zoq davom
etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon bo‘lib, etnik tarix o‘z rivojining ma’lum
nuqtasiga yetgach, uning millat bo‘lib shakllanish jarayoni boshlanadi. Mana shu
ilmiy - metodologik asosdan kelib chiqqan holda xalqlarning etnogenezi va etnik
tarixi o‘rganiladi.
Xalqlarning kelib chiqishi masalasida, ya’ni etnogenez va etnik tarixni
o‘rganishda maxsus nazariy va ilmiy metodologik ishlanmalar borki, ularga
asoslanmay turib, biror xalqning kelib chiqishi haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish
qiyin. Birinchidan, har bir xalq hozirda yashab turgan hududlari bilan azaldan
bog‘likdir. Dunyoda biror xalq yo‘qki, o‘zining etnogenez bosqichida mintaqadagi
boshqa etnik birliklar bilan aralashmagan bo‘lsa. Bu haqda O‘rta Osiyo xalqlari
tarixining bilimdoni prof. S.P.Toltov shunday degan edi: «Hozirgi zamon O‘rta
Osiyo xalqlarining birontasi ham qadimgi etnik guruhlarga bevosita borib
taqalmaydi. Aksincha, ularning shakllanishida, yerli xalqlar va tevarak-atrofdan
ko‘chib kelgan xalqlar har xil nisbatda o‘z aksini topgan» 1
.
Bundan o‘zbek xalqi ham mustasno emas. Shunday ekan, Movaraunnahr va
qadimgi Xorazm hududlari azaliy vatani bo‘lgan o‘zbek xalqining ilk ajdodlari ikki
til - turkiy va eroniy tillar turkumidagi qabila va elatlar bo‘lib, ularning o’zoq yillar
davomida aralashuvi, qorishuvi jarayonida o‘zbek elati xalq bo‘lib shakllandi.
Demak, o‘zbek xalqi ikki xil tillarda so‘zlashuvchi ajdodlardan, ya’ni etnik
birliklardan tarkib topgan. Ikkinchidan, etnogenez va etnik tarixni o‘rganishda
1
A.Ashirov. Sh.Atajanov – “Etnologiya” T.: “Iqtisod-Moliya” 2008. 17-b.
11

tadqiqotchi birinchi navbatda o‘rganayotgan xalq etnogenezining qachondan
boshlanganligini aniqlab olmog‘i kerak bo‘ladi. Chunki, etnos faqat kishilik
taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo bo‘ladi.
Etnogenezning boshlangich nuqtasi esa etnosning qadim zamonlarda
yashagan «ajdodlari»ga borib taqaladi. O‘zbek xalqining qadimgi ajdodlari kimlar
edi? Ular Movaraunnahr va qadimgi Xorazmning turkiy va eroniy til lahjalarida
so‘zlovchi tub joyli o‘troq va chorvador aholisidir. Bu ikki xil tilda so‘zlashuvchi
qabila va elatlarning birinchi bor bir-birlari bilan aralashish jarayoni o‘zbek
etnogenezining boshlanishi, dastlabki nuqtasi hisoblanadi. Taniqli sharqshunos
olim, prof. A.Yu. Yakubovskiy 1941 yilda Toshkentda chop etgan «O‘zbek
xalqining yo’zaga kelishi masalasi haqida» nomli risolasida ana shu ilmiy
prinsipdan kelib chiqib, o‘zbek etnogenezi Turk xoqonligidan boshlanadi, - degan
edi. Mana shu xulosa asosida O‘zbekiston tarixining
dastlabki nashrlari chop etildi. Fanda bu fikr o‘z o‘rnini topdi. Lekin, qadimgi
Xorazmda keng ko‘lamgi arxeologik va etnografik tadqiqotlar olib borgan va
O‘zbekiston tarixini yaratishda beqiyos ilmiy izlanishlar o‘tkazgan zabardast olim
S.P.Tolstov o‘zbek xalqi etnogenezining boshlanishi Qang‘ davlati doirasida sodir
bo‘ldi, «Qang‘ davlatining tarkibida va u egallab turgan mintaqalarda o‘zbek
xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili bir xilda bo‘lmagan»
degan g‘oyani ko‘tarib chiqdi. S.P. Tolstov o‘rtaga tashlagan bu
g‘oya O‘zbekiston hududlarida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik va
antropologik materiallarda o‘z isbotini to‘lik topgan. S.P.Tolstov g‘oyasining keng
ko‘lamli ilmiy isboti akademik K.Shoniyozov asarlarida keltirilgan. Shuningdek, K.
Shoniyozov S.P.Tolstov fikr-mulohazalariga ba’zi bir aniqliklar kiritib, «Qang‘
davlati o‘ramida murakkab etnik jarayon yo’z bergan. Ammo bu jarayon o‘zbek
ajdodlariga xos etnogenetik jarayon edi. Shu jarayon tufayli Qang‘ davlati ichida
miloddan oldingi II - milodiy I asrlar davomida mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq -
qang‘ar elati vujudga keladi. Bu elat eron tilli xalqlar bilan turkiy tilli qabilalarning
aralashib, qorishib borishi natijasida tashkil topdi», - degan xulosaga keladi.
Ta’kidlash joizki, XX
12

asrning 70-80 yillarida O‘rta Osiyo respublikalari hududlarida, Qozog‘iston
dashtlari, Tog‘li Oltoy va Janubiy Sibirda katta masshtabda arxeologik va
antropologik tadqiqotlar olib borildi. Mutaxasis olimlar qo‘lida boy faktik
materiallar to‘plandi. Biroq, bu hududlarning qadimda yashagan aholisining tili
masalasida chiqarilgan xulosalar ob’ektivlik, tarixiylik va xolislik tamoyillaridan
ancha o’zoq edi. Chunki, Sovet tarixshunosligi eronparast lingivistlar ta’sirida (ular
Sovet davri tarixi va tilshunosligida nufo’zli mavkega ega edilar) Qora dengizning
sharqiy sohillaridan to Boykalgacha cho‘zilgan cho‘llarda qadimda eron zabon
aholi yashagan, bu geografik kenglikning faqat Tog‘li Oltoy qismidagina turkiylar
yashardi, degan noto‘g‘ri tasavvur fanda o‘rnashib qolgan edi.
Bunday tasavvur hozir ham nafaqat Rossiya olimlari, balki O‘rta Osiyo, jumladan
O‘zbekistonlik arxeolog va tarixchilar orasida ham xukmronlik qiladi. Sovet
davrida to‘plangan arxeologik va antropologik materiallarni qayta ko‘rib chiqish,
ular tahliliga xolislik asosida yangicha yondashish, mustaqillik bergan g‘oyaviy
erkinlikdan foydalangan holda o‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab, o‘zbek xalqi
etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi rosa ming yilga qadimiylashtirildi. O‘zbek
xalqi tarixi 3 ming yildan kam emas deyildi. O‘zbeklarning ikki xil tilda
so‘zlashuvchi ilk ajdodlarining nafaqat iqtisodiy va madaniy, balki etnik jihatdan
ham bir-birlariga yaqinlashish, aralashish, qorishish jarayoni so‘nggi bronza
davridan boshlandi, - degan xulosaga kelindi.
Bunday o‘ta mas’uliyatli xulosaga kelishimizda Xitoy yozma manbalari
katta rol o‘ynadi. Ma’lumki, Sovet davri qadimshunosligida xunlarni turkiy zabon
qabilalar ekanligi tan olingan. Xunlarning ilk ajdodlari butun Sibir bo‘ylab keng
tarqalishiga qaramay, Xitoy yozma manba’larining N.Ya. Bichurin chala
tarjimalariga asoslanib, turkiy lqlarning vatani faqat Tog‘li Oltoy deb kelindi.
Biroq, Qozog‘iston dashtlari, janubiy va janubiy-sharqiy O‘rol orti rayonlar,
Janubiy Sibir va Tog‘li Oltoydan topilgan bronza davriga oid arxeologik va
antropologik materiallar aynan bir-birlariga o‘xshash, yaqin, bir xil moddiy
madaniyat va bir xil antropologik tipdagi qabilalar ekanligi Sovet davri ilmiy
adabiyotlarida qayd etilsada (gap andronova madaniyati qabilalari haqida
13

ketayapdi), andronova madaniyatining Tog‘li Oltoyda yashagan jamoalari turkiy
tilli edi, qolgan mintaqalarda yashagan qabiladoshlari esa eron zabon bo‘lgan, -
degan g‘ayri ilmiy fikr xukmron edi. B.V.Andrianovning Qadimgi Xorazmning
sug‘orish tarixini o‘rganish borasida o‘tkazgan tadqiqotlari o‘zbeklarning so‘nggi
bronza davrida yashagan turkiygo‘y ajdodlari ham o‘troqlasha boshlaganligidan
guvohlik berardi 1
. Xalqlarni kelib chiqishi
masalasidagi talablardan uchinchisi - hech qachon etnos ajdodlarining antropologik
tipi va tili etnos tili va tipi bilan bir vaqtda yo’z bermasligini unutmaslikdir.
Chunki, etnogenez tarixining ilk bosqichlarida etnik birliklar, ayniqsa ularning tili
va tipi hali shakllanmagan. Til, tip va etnik birlik tushunchalari har xil davr
voqiyligi bo‘lib, ularning shakllanish jarayoni bir davrda yo’z bermaydi. Ma’lumki,
o‘tgan asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida dravid tilli bo‘lgan
degan g‘oya tarqalgan edi. Bu g‘oyani o‘z vaqtida O‘rta Osiyo tarixi bilan
shug‘ullanuvchi zabardast olimlar ham qo‘llab quvvatlagan. B.A.Litvinskiy bu
fikrni Amudaryoning chap tomonida joylashgan Xarappa madaniyatiga oid
Sho‘rto‘g‘ay yodgorligi misolida isbotlashga xarakat qiladi.
Afsuski, Xarappa madaniyatiga oid boshqa yodgorlik O‘rta Osiyo hududida
topilgani yo‘q. Dravid tillilik g‘oyasi tarafdorlari O‘rta Osiyoning antropologik
manbalarini nihoyatda yaxshi bilishsada, o‘z asarlarida undan foydalanishmaydilar.
To‘g‘rirog‘i, eslab o‘tishni istamaydilar. Ma’lumki, Dravidoidlar ekvator atrofida
tarqalgan irq bo‘lib, qoratanli kishilar hisoblanadi. Ta’kidlab o‘tganimizdek,
Sopolli madaniyati va umuman bronza davri O‘rta Osiyo antropologiyasi juda
yaxshi o‘rganilgan, lekin antropologik jihatdan ekvator irqiga oid manbalar deyarli
uchramaydi. Shu faktning o‘zi ham O‘rta Osiyo aholisining bronza davrida dravid
irqiga oid emasligini yoki dravid tilli bo‘lmaganligini tasdiqlaydi 2
.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, antropologlar Kaspiydan Pomirgacha bo‘lgan
hududda Sharqiy O‘rta Yer dengizi irqiga oid aholi yashaganligini qayta-qayta
1
A.Doniyorov. O.Bo’riyev. A.Ashirov – “Markaziy Osiyo etnologiyasi,etnogezi va etnik tarixi”. T: “Yangi Nashr”
2011. 23-25-b.
2
«O‘zbek xalqining kelib chiqishi: ilmiy-metodologik yondashuvlar, etnogenetik va etnik tarix» T: 2004.
14

ta’kidlashgan. Akademik E.V.Rtveladze O‘rta Osiyo bronza davri aholisining tilini
ham shu yerdan qidirish kerak, - deydi va O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida xurrit
tilli bo‘lgan deb S.P. Tolstov g‘oyasini «qaytadan uyg‘otdi». E.V. Rtveladze shu
maqolasida Qadimgi Sharq halqlariga xos bo‘lgan yozuvlarning tarqalish
geografiyasini to’zib chiqqan. Uning yozishicha, xurrit yozuvi Kaspiy dengizining
janubiy qirg‘oqlari - Fors ko‘rfazining shimoli-sharqiy qirg‘oqlari - Markaziy Eron
yo‘nalishida tarqalgan.
Haqiqatdan ham shunday, Kaspiy va Urmiya ko‘li atroflarida xurrit yozuvi
tarqalgan. Bu Janubiy Turkmanistondan bir necha yo’z kilometr, xolos. Shu
geografik tarqalishni asos qilib E.V. Rtveladze O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida
xurrit tilli bo‘lgan deb hisoblaydi. E.V.Rtveladze o‘z g‘oyasini yana bir ma’lumot
bilan quvvatlashga xarakat qilgan. Uning fikricha o‘zbek urug‘laridan bo‘lgan
«mitan» urug‘i bilan xurrit davlatidagi «mitani» nomlarining o‘xshashligi misol
qilib olingan. O‘zbek toponimlaridan «urmitan», «xurmitan» (Buxora), «xuarazm»
(Xorazm - xurritlar yeri ma’nosida) kabi etnotoponimlarni ham xurritlar nomi bilan
bog‘laydi. O‘rta Osiyoning bronza davri yodgorliklaridan bironta xurrit tili
yozuvining topilmaganligi va umuman E.V. Rtveladzening xurrittillilik g‘oyasi
haqiqatdan juda yiroq va bironta faktik manbaga tayanmagan. O‘rta Osiyoning
bronza davri aholisi to‘g‘risida A.A.Asqarovning umumiy fikri shunday:
«...qadimgi dehqonchilik madaniyati sohiblari, O‘rta Osiyoning shimolidagi
chorvador qabilalar, mumkinki Janubiy Rus cho‘l zonalari halqlari bir tilda - Eron
tilli va shu til lahjalarida gapirishgan.
Mening fikrimcha sopolli va kuchuktepa madaniyati xalqlari til
jihatidan bir-birini tushunishgan, shu til asosida Qadimgi Baqtriya tili vujudga
kelgan, yani Eron tili lahjalaridan biri». So‘nggi yillarda A.A. Asqarov «andronova
madaniyatining bir qism aholisi turktilli bo‘lganligi» xususidagi g‘oya bilan chiqdi.
Hozircha ushbu g‘oyaning tarafdorlari kamchillikni tashkil etsa-da, Qozog‘istonlik
arxeolog K.M. Baypakov andronova madaniyati aholisining bir qismi turk tilli
bo‘lgan, - degan fikrni olg‘a surmoqda. Bu g‘oyalarning asosi Qadimgi Xitoy
yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu
15

yilnomalarda Xitoyning shimolida miloddan avvalgi III-I ming yilliklarda «di» -
«tiek» -«tieuk» - «turk» xalqlari yashaganligi to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan.
Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va
asosiy qismi hisoblanadi. O’rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda dastlab
oromiy yozuvlari, so’ngra asoslangan so’g’d, xorazm va baqtriya yozuvlari
tarq’aldi. Keyinchalik bu mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari yoyildi.
Qadimgi Fors, So’g’d, Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski o’zbek, rus va boshqa
tillarda bitilgan yozma manbalar ko’p asrlik tariximizni o’rganishda ulkan rol’
o’ynaydi. Yozm a manbalar q’oyalarga, taxta va matolarga, pergament qog’ozlarga
yozilgan bitiklardan iborat. Yozma manbalar davrlar bo’yicha nixoyatda notekis
bo’lingandir. Eng qadimgi davrlar bo’yicha yozma manbalar nixoyatda oz bo’lib,
keyingi asrlarga oid manbalar esa tobora ko’payib boradi. Yozma manbalarning
katta qismi son-sanoq’siz jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud
bo’ldi.Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX
asrlarga mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma
manbalarning miqdori keskin oshib bordi. Xozirgi kunga kelib
yozma xujjatlar shu darajada ko’payib ketdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni
kodlashtirish, xujjatlarni saralash va saqlash yo’llarini takomillashtirish extiyoji
tug’ildi.Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, Markaziy Osiyo kishilik jamiyatining
eng qadimiy markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bunday baxolanish mezoni, albatta
tarixiy arxeologik, poleontologik xamda antropologik tekshiruvlar natijalariga
tayanadi. Ko’plab qazilma hamda tekshiruvlar Markaziy Osiyo zaminining barcha
hududlarida olib borilganligini bilamiz. Eramizdan million yillar burun bu zaminda
kishilar yashab kelganligi ham isbotlangan. Tarixchi, madaniyatshunos olimlarning
fikrlariga asoslanib o’tmishdagi ajdodlarimiz madaniyati ma’lum darajada
rivojlanib o’tgaligini asos deb kabul kiladigan bo’lsak, bu madaniyat rivojlanish
kurtaklarini eng qadimiy poleolit davridan, ya’ni O’rta Osiyoda odam zoti paydo
bo’la boshlagan - 500 ming yil avvalgi davrlarga borib yetadi. Shu bilan bir qatorda
bu yarim million yil doirasidagi inson hayoti, madaniyati, rasm-rusm hamda
odatlarini urganish uchun xozirgi kunimizda yetarlicha sharoitlarga egamiz.
16

Miloddan ilgarigi I-ming
yilliklar boshlarida, ya’ni bundan 30-26 asrlar muqaddam Markaziy Osiyoda o’troq
dehqonchilik rivoj topishi, ibtidoiy jamiyat yemirila borib quldorlik to’zumining
vujudga kelishi, Sug’d, Xorazm, Baqtriya kabi davlatlarning paydo bo’la boshlashi,
yangi diniy karashlarning shakllanishi natijasida o’sha davrga xos bo’lgan turmush
tarzini ifodalovchi an’ana, rasm-rusumlar, marosim va bayramona qadriyatlar
yo’zaga kelgan. Fargona vodiysining So’x tumanida topilgan Sulungur g’oridagi
ashyoi - atiqalar, Anov va Namozgoh, Sopollitepa qazilmalarining namunalari
ajdodlarimizning qadimgi makonlari qanday bo’lganligi, hayot va turmush tarzi,
ma’naviy-madaniy xususiyatlari to’grisida ma’lum tasavvurlar hosil kilishga imkon
beradi.Agarda biz tarix zarvaraklarini ochishga e’tiborimizni beradigan bo’lsak,
Markaziy Osiyoda istiqomad qilgan ajdodlarimiz - saklar, massagetlar, baqtriylar,
sug’diylar, xorazimiylar o’zlari yashayotgan qadimgi viloyatlar, tumanlarni doimo
asrashga, bir-birlariga yaqin bo’lishga intilishgan 1
.
Dehqonchilik vohalarini o’rab olgan dashtu-
adirlarda yashovchi chorvador xalqlar saklar nomi bilan mashhur bo’lib, ularning
voha xalqlari tili, dini, kelib chiqish ildizlari, urf-odatlari bir-biriga yaqin, ular
tashki dushmanga birgalashib kurashgan. Qavm-qarindosh, quda-anda bo’lib
yashashgan, bir daryodan suv ichishgan, birgalashib O’rta Osiyoning qadimgi
madaniyatini yaratganlar" degan ma’lumotga egamiz.
1
"O’zbekiston xalqlari tarixi" Toshkent.,"FAN", 1-jild, 4-5-b
17

II – bob. Markaziy Osiyo etnografiyasi tadqiqotlarda.
2.1 Markaziy Osiyo etnografiyasi rus manbalarida.
O’zbek xalki etnografiyasiga oid ilmiy ahamiyatga ega materiallar to’plash
davri keng ma’noda XIX asrdan boshlandi. Bu davrdagi ko’pgina
ekspeditsiyalarning asosiy bazasi bo’lgan Orenburg shahri katta rol o’ynaydi.
Orenburgning ilmiy markazga aylanishiga uning birinchi gubernatori geograf N. K.
Kirilov sababchi bo’ldi.XIX asrning birinchi yarmida N. N. Muravyov, A. F. Negri,
N. V. Xanikov, G. I. Danilevskiy va boshkalar o’tkazgan tadqiqotlar Markaziy
Osiyo xalqlari, shu jumladan, o’zbeklar etnografiyasini o’rganishdagi muhim ilmiy
qadamlar edi. Ular ichida 1819—1870- yillarda Xiva xonligiga sayoxat qilgan N.
N. Muravyov xaqida aytib o’tish lozim. U o’z taassurotlarini yozib, chop ettirgan.
Bu asarning ba’zi boblarida o’zbeklarning tabiati,diniy e’tiqodlari, urf-odatlari,
ma’rifati, kiyim-kechagi. Uy ro’zgorlari, urug’-aymogiga oid sof etnografik
ma’lumotlar keltirilgan 1
.
Rossiya bilan Markaziy Osiyo ) o’rtasidagi ko’p asrlik savdova diplomatik
munosabatlar, Sibir liniyasi va Orenburg guberniyasining tashkil topishi, bu ikki
ulkani iqtisodiy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirib, bosqinchilik siyosatiga o’tgan
podsho xukumatining talonchilik niyatlarini amalga oshirishga shart-sharoit
yaratgan edi. Natijada XX asrning 60-80- yillarida Rossiya podsholigi Buxoro va
Xiva xonliklarining ancha qismini, Qo’qon xonligini to’liq bosib olib, Rossiya
imperiyasiga qo’shib oladi. O’zbeklarni ilmiy-etnografik jihatdan o’rganish xam
aslida mana shu davrdan boshlangan. O’sha paytgacha jahon fani o’zbeklarni faqat
sayyoh va elchilarning (ayrim tasodifan kelib-ketgan ilmiy shaxslarni e’tiborga
olmaganda) bergan ma’lumotlari orqaligina bilar edi. Ayrim sayohatchilarning
to’plagan etnografik ma’lumotlari esa noaniq bo’lib, ko’pgina faktlar bo’zib
ko’rsatilgan. Rossiya podsholigi va unga xizmat qilayotgan fani o’lkani to’la
bo’ysundirish niyatida Markaziy Osiyo xududida xartomonlama tadqiqot ishlarni
o’tkazishga yo’l ochib berdi.
1
www.arxiv.uz
18

Markaziy Osiyodagi xalqlar tarixi va etnografiyasini o’rganishda ikki oqim
mavjud edi. Ulardan biri ulug’ davlatchilik intilishlariga asoslangan burjua-dvoryan
madaniyati manfaatlariga, ikkinchisi esa demokratik madaniyat manfaatlariga
xizmat qilar edi. Birinchi oqimga katta amaldorlar. generallar, yukori martabali
shahslar va Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatini ifoda etuvchi
boshqa kishilar, ikkinchi oqimga esa ilg’or tafakkurga ega bo’lgan o’qituvchilar,
doktorlar, muhandislar, oddiy amaldor va xizmatchilar kirar edi 1
.Markaziy Osiyo
xalqlarini etnografik jihatdan o’rganishda 1872 yilda Moskvada ochilgan
politexnika ko’rgazmasiga qo’yilgan Markaziy Osiyo xalqlarining kiyim-
kechaklari, xunarmandchilik mahsulotlari va asboblari zo’r qiziqish tug’dirdi.
O’sha ko’rgazmada ko’rsatilgan kolleksiyalarning ta’rifi keyinchalik nashr
qilingan mahsus katalogda berilgan. Ko’rgazma munosabati bilan tayyorlangan
Turkiston fotoalbomi ayniqsa katta ahamiyatga egadir.
1700 dan ortik rasmni o’z ichiga olgan bu albom fan jamoatchiligi
tomonidan yuksak baholandi. Albomning asosiy g’oyasi san’ati jihatidan tasvirlab
berishdan iborat edi. Albom feket bir necha nushadagina tuzilgan bo’lib uning
nusxasi xozir Alisher Navoiy nomidagi O’zbekistan Milliy kutubxonasida
saqlanmoqda va XIX asrdagi Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi va etnografiyasini
o’rganishda noyob manba bo’lib xizmat qilmoqda.
Tadqiqotchi V. P. Nalivkin mahalliy aholining
etnografiyasini o’rganishda ko’zga yaqqol tashlanadigan ishlarni amalga oshirgan.
V. V. Bartoldning ta’rificha,V. P. Nalivkin "Ruslar orasida o’zbeklarning tili,
turmushini eng yaxshi bilgan olimdir".U rafiqasi bilan birgalikda
1886 yili Qozon shahrida "Fargonadagi o’troq mahalliy aholi xotin-qizlarining
turmushi haqida ocherk" nomli etnografik asar nashr etgan. Etnografik materiallarni
keng ommaga yetkazish va ularni saqlab qolishda ilmiy jurnallar statistik
komitetlar-ning to’plamlari xamda ‘'Turkestanskie vedomosti” gazetasining
1
A.Ashirov. Sh.Atajanov – “Etnologiya” T.: “Iqtisod-Moliya” 2008. 34-b.
19

xizmatlarini alohida qayd qilib o’tish lozim. Mazkur davriy nashrlarda A. A. Kun,
A. A. Divaev, A. P. Ostroumov,N. S. Likoshin, N. Gabbin, A. N. Kushakevich, V.
K.Razvadovskiy, A. A. Semyonov, N. A. Kirpichnikov, A. D. Kallyakov, F.
Pospelov va boshkalarning asarlari tez-tez bosilib turgan 1
.
Markaziy Osiyo xalqlari, shu jumladan, o’zbeklarning tarixi va
etnografiyasini o’rganishda XIX asrda rus olimlarining tashabbusi bilan tashkil
topgan ilmiy jamiyatlarning roli nihoyatda kattadir. Rus geografiya jamiyatining
Turkiston bo’limi, tibbiyot, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining
Turkiston bo’limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagi, Turkiston qishloq
xo’jalik jamiyati, Xomitov to’garagi, O’rta Osiyo olimlar jamiyati. Rus texnika
jamiyatining Turkiston bo’limi, sharqshunoslik jamiyatining Toshkent bo’limi,
Turkiston tabiatshunoslari va vrachlari jamiyati, Turkiston tibbiyot jamiyati xamda
Farg’ona va Samarqand vrachlari jamiyatlari - bu muassasalar ko’lamining naqadar
keng ekanligini ko’rsatib turibdi. Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmi - XX
asrning boshlarida o’zbeklarni va Markaziy Osiyo mintaqasi boshqa xalqlarini
etnografik jihatdan o’rganishda fanga ancha hissa qo’shilgan edi.
Mustamlakachilik siyosatiga amal qilib kelgan fanning tor doiradagi
ta’limoti va cheklangan imkoniyatlariga qaramay, o’sha davrdayoq Turkiston
o’lkasidagi elatlarning tarixi va etnografiyasiga oid boy ma’lumotlar va materiallar
keyingi tadqiqotlar uchun muhim bir asos bo’lgan edi. 1917 yildan so’ng
tadqiqotchilar, shu jumladan. etnograflar orasida tabaqalanish boshlandi. Ya’ni
ayrimlari yangi tuzum tarafdori bo’lsa, boshqalari sovetlarga qarshi tomonga o’tib
ketdilar. Ammo rus olimlari an’analarini davom ettirib, yosh etnograflarni
yetishtirishda o’z xissalarini qo’shdilar. Masalan etnograf va sharqshunoslardan
N.G. Malliskiy. M. S. Andreev. A. A. Semyonov. A. A. Divaev kabilar O’rta Osiyo
Davlat universitetida qolib o’z ilmiy ishlarini davom ettirdilar. Turkiston
universitetida o’zbeklar etnografiyasi bo’yicha mahsus kurs kiritilgan va
etnografiya fanining tashviqotchisi N. S. Likoshinning bu boradagi ishlari diqqatga
1
A.Doniyorov. O.Bo’riyev. A.Ashirov – “Markaziy Osiyo etnologiyasi,etnogezi va etnik tarixi”. T: “Yangi Nashr”
2011. 26-b.
20

sazovordir. Keyinchalik O’rta Osiyo Davlat universitetining mahsus fakultetiga
aylangan Sharq instituta o’quv rejasida etnografiya faniga alohida e’tibor
berilganligi tufayli sobiq talabalari ichidan yirik etnograf olimlar yetishib chiqdi.
XX asrning 20-yillarida
o’zbeklar etnogenezi va urug’ qabilaviy tuzilishi, ijtimoiy va oilaviy turmushi,
xo’jaligi va boshqa masalalarga oid bir necha etnografik asarlar paydo bo’ldi. Ilk
nashrlardan professor Ye. D. Polivanov va etnograf L. P. Potapovlarning ishlari
diqqatga sazovordir. G. Golser dehqonchilik xo’jaligi to’g’risida kitob nashr
qildirdi. Xunarmandchilikka bag’ishlangan asarlarni F. Gavrilov, M. S. Andreev,
A. N. Samoylovichlar yaratdilar. Shunday bo’lsada, bugungi kunda Markaziy
Osiyo xalqlari etnografiyasiga oid qator masalalar atroflicha yoritilmagan, ayniqsa,
o’zbek xalqi etnogenezi, moddiy va ma’naviy madaniyati bo’yicha amalga
oshirilgan tadqiqotlar yetarlicha ma’lumotlar bermaydi.Ushbu masalani
mamlakatimiz va jahon etnografiya fanining qo’lga kiritgan so’nggi yutuqlariga
asoslangan xolda xal etishimiz mumkin 1
. H ozirgi
kunda fanda sart atamasi masalasida asosan ikki xil qarash shakllangan. Birinchisi
— sart bu etnos, forsiyzabon tojikdir, degan qarashdir. Dastlab G.Vamberi,
V.Raddov, N. Ostroumovlar shunday fikr bilan chiqqan edilar. Bunday qarashga
akademik V.V.Bartold qo’shilib, uni ilmiy asoslab, "sart" alohida xalq, etnik birlik,
ammo zamon o’tishi bilan uning mazmun va mohiyati o’zgarib borgan, uni na
o’zbeklar, na tojiklar bilan aralashtirib bo’lmaydi, deydi. Bu bilan u, dastlab sartlar
til jihatidan eroniy bo’lib, keyinchalik turkiylashib ketganligini ta’kidlaydi 2
.
Ammo
hozirgi kunda V.V.Bartold izdoshlari Indiana universitetining professori Yu.Bregel,
Tojikiston FA sining akademiklari N.Ne’matov, Yu.Yakubov, R.Masov va
boshqalar V.V.Bartoldning "sartlar turkiylashgan so’g’diylar edi", degan royasiga
mahkam yopishib olganlar. Ayniqsa, Yu.Bregel Abulg’ozi Bahodirxonning
"Shajarai turk» asarida XVII asr oxirlarida Xorazm sartlarini alohida etnik guruh
1
A.Ashirov. Sh.Atajanov – “Etnologiya” T.: “Iqtisod-Moliya” 2008. 65-b.
2
www.arxiv.uz
21

sifatida o’zbek va turkmanlar qatorida eslab o’tishini ta’kidlaydi. Chunki Yu.Bregel
va uning izdoshlari o’zbek haqida gap ketganda, faqat XVI asr boshlarida
Shayboniyxon bilan birga O’rta Osiyoga kirib kelgan Dashtiqipchoq ko’chmanchi
o’zbeklarini tushunadi. "Sart" masalasidagi ikkinchi qarash asosan jadidlarga
tegishli bo’lib, ularning faollari Sherali Lapin, Mahmudxo’ja Behbudiylar bo’lgan.
Bu qarashga I.Magidovich kabi rus sharqshunoslari ham hayrihoh edi. Bu
tarafdorlari tomonidan “sart"ning alohida etnik birlik, etnos ekanligi inkor etiladi.
Sherali Lapin “sart"ning kelib chiqishi masalasida V.V. Bartold bilan 1894 yilda
matbuotda qattiq baxslashadi va o’z pozitsiyasini aniq ifodalaydi. Uningcha, «sart»
etnik kelib chiqishidan qat’i nazar, O’rta Osiyoning tub joy aholisi; alohida "sart"
tili bo’lmaganidek, "sart" degan alohida etnos, mahsus xalq ham yuz; sartlar
mahalliy forsiyzabon va turkiygo’y o’troq aholining aralashuvidan tarixan tarkib
topgan turkiy tilli turkistonliklardir; ularning tili turkiy tilning zamonaviy bir
ko’rinishi bo’lib, u arabiy-forsiy tillardan so’zlar hisobiga boyigan yangi o’zbek
tilidir. Demak, sart aniq bir etnos, xalq bo’lmay, Turkistonning mahalliy turkiy va
eroniy etnik qatlamlari qorishuvidan tarixan tarkib topgan turkiy tilli yirik ijtimoiy
toifa. Mazkur tahliliy fikr-mulohazalardan kelib chiqib
hulosa qilish mumkinki, "sart" va "taziq" atamalari sinonim so’zlar bo’lib, har
ikkalasi ham dastlab savdogar ma’nosini anglatgan. VIII-IX asrlarda savdogarni
so’g’ddar "taziq" desa, savdoda ustasi qarang so’g’dlarning o’zini ham tevarak-
atrof aholi “taziq"deb atay boshlaydilar. Tarix taqazosiga ko’ra, so’g’diylar
o’zlarini ham o’zga etnoslar tomonidan asta-sekin "taziq" deb atalishiga ko’nikib,
hukmron til muhiti ta’sirida IX-X asrlardan boshlab so’g’dcha "taziq" forscha
"tojik"ka aylandi, "sart" atamasi esa "taziq"ning sinonymi sifatida til jiatidan
turkiylashgan so’g’diylar bo’lib, dastlab har ikki tilning (so’g’diy-tojik va turkiy-
o’zbek) sohiblari bo’lsa, keyinchalik (XVII asr oxirlaridan) faqat eski o’zbek tilida
so’zlashuvchi o’troq aholining etnik qatlami bo’lib qoldi. O’zbekiston SSRni
tashkil etilishi arafasidagi ikkinchi yirik turkiy tilli toifa — turklar bo’lib, ular
Movarounnahr va Xorazm hududlarida qadimdan, sartlar bilan aralashib,
shaharlarda hunarmandchilik va savdo-sotiq, qishlorqlarda xo’jaligi, bog’dorchilik
22

va poliz ekinlari bilan shug’ullanib kelayotgan Turkistonning o’troq aholisi edi.
Bular
turkiy tilli uchinchi toifa — ko’chmanchi shayboniy o’zbeklaridan (turkiy til
lag’jasi, turmush tarzi va xo’jalik yuritishi bilan) farq qilib, ular allaqachonlar
urug’-aymoq- chilik udumlarini, qabilaviy nomlarini unutib yuborgan edilar O’zbek
xonliklari hamda Chor Rossiyasi davrida yaratilgan tarixiy va etnografiyaga doyr
yozma manbalarda, xorijiy olimlar asarlarida ular turkistonliklar, Turkistonning
tagli-tugli aholisi sifatida tilga olinadi. Ularni o’zbeklar deb atamaydilar. Chunki
sobiq sovet davri va hozirgi kundagi o’zbek xalqi haqidagi tasavvurdan farqli
o’laroq, u kezlarda o’zbek nomi ostida XVI asr boshlarida Turkistonga kirib kelgan
Dashtiqipchoqning ko’chmanchi o’zbeklari tushunilgan. Aynan ana shular
O’zbekiston SSRning tashkil topishi arafasidagi turkigo’y aholining uchinchi
toifasi edi. XX asr
boshlariga kelganda "o’zbek" nomi ostida nafaqat shayboniy o’zbeklari, balki
mintaqasining o’troq aholisi ham o’zlarini Turkiston turklari deb atash bilan birga,
Turkiston o’zbeklari degan tushunchaga ko’nikib qolgan edilar. Xullas,
O’zbekiston SSRni tashkil etilishi arafasida ularni birlashtiruvchi yagona etnonim
bo’lmagani kabi, ularning bo’lajak milliy davlati “O’zbekiston" deb atalishiga ham
qattiq e’tiroz yuk, edi. Chunki Turkiston hududlarida yashovchi forsiyzabon tojiklar
mintaqa aholisining behudan birini ham tashkil etmas edi. Boz ustiga, Turkiston
aholisining aksariyat ko’pchiligi turkiyda, ya’ni eski o’zbek tilida so’zlashar edilar.
Bu etnolingvistik vaziyat Turkistonda turkiy tilli yagona respublika tuzishni, uning
nomini esa Turkiston deb atalishni taqazo etardi, yoki bo’lmasa, Turkiston turkiy
milliy davlat tuzilmalarini parchalab yuborib, Movarounnazf va Xorazm
hududlarida qarluq-chigal turkiy til laqchalari asosida tuzilgan O’zbekiston milliy
respublikasini tashkil etishni taqozo etardi.
1917 yil oktabr oyidagi bolsheviklarning davlat to’ntarishidan keyin,
V.I.Leninning o’lka ma’lum xalqlariga qarata yuborgan murojaatida, endilikda bir
xalq, "o’z tavdirini o’zlari belgilashi" kerak, "qiymatni qo’lga olinglar", Turkiston
xalqlari o’zlarining yagona Umumturkiston davlatini tuzishga kirishadilar. Sovetlar
23

1918 yilda RSFSR tarkibidagi sovetlar "andozasi" asosida Turkiston Avtonom
Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etdi. Bu bilan amalda "yagona va
bo’linmas Rossiya" uchun kurash olib borib, chorizmning mustamlakachilik
siyosatini ochiqdan-ochiq davom ettirdilar. Mahalliy kadrlar tashabbusi bilan
tashkil etilgan Turkiston muxtoriyatini esa bolsheviklar qonga botirib, oqibatda,
sovetlarga qarshi qurolli qo’zg’olonlari ("bosmachilik" harakati)ning kelib
chiqishiga olib kelgan. Zero Turkiston jadidlarining istiqlolchilik harakati
bolsheviklarni cho’chitib qo’ygan edi. Chunki bu istilolchilik harakatining
zaminida O’rta Osiyo turkiy tilli elatlarining birlashtruvchi yagona Turkiston
davlatini tuzish tarafdorlari ko’p edi. Ammo bolsheviklar bunga qat’iy qarshi
chiqadilar. Chunki ularning asl maqsadi turkiy xalqlarni parchalab tashlash edi 1
.
Shundan so’ng jadidlar
bolsheviklarning "millatlar o’z tahdidini o’zlari belgilashlari kerak" degan
shiorlariga asoslangan turkizm g’oyasini ko’tarib chiqadilar. Markaz bunga rozilik
bildiradi, ammo faqat "yagona va bo’linmas SSSR tarkibida" ayrim avtonom, milliy
davlat tuzilmalarini tashkil etishni qatiy bayon qiladilar. "Chunki "Turkiston" unda
yashovchi barcha ongida ularning tarixiy vantani ramzi sifatida tushunilardi, uning
mustaqilligi va ozodligi uchun kurashda doimo birlashtiruvchi ta’sirchan omil
bo’lib kelgan edi". O’rta Osiyoda milliy davlat tuzilmalarini tashkil etish g’oyasi
bolsheviklar orasida XX asrning 20 yillari boshlaridayoq tug’ilgan edi. 1920 yil 20
iyunda RKP (b) M1 Siyosiy byurosida Turkistonga "Turkistonning ma’muriy
okruglarini uning milliy tarkibiga muvofiq qayta taqsimlashga kirishish"
topshirilgan. Shu yo’nalishdagi ishlarni olib borishda, birinchi navbatda O’rta
Osiyodagi xalqlarni milliy guruhlarga ajratish uchun ularning etnik jizhatdan
o’xshashlarini birlashtirishni lozim ko’rildi va shu maqsadda til vositasidan
foydalanildi. “
Yagona turkiy til bo’lmaganidek, yagona turkiy madaniyat ham bo’lmaydi" degan
shior ostida turkiy tilning ayrim laqchalarini isloh qilish va ular negizida har bir
1
I.Jabborov – “Jahon etnologiyasi” T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 135-b.
24

milliy tuzilma (o’zbek, turkman, qirg’iz) tanlangan laqcha asosida o’z milliy
tillarini yaratish kerak edi. Darhaqiqat, Markazda bo’lajak respublikalar va ularning
milliy nomlari ham oldindan belgilab qo’yilgan edi. Masalan, sharqshunos olim
I.Magidovich o’z tadqiqotlarida O’rta Osiyoda "XX asr boshlariga kelganda til,
etnomadaniy va o’zlikni anglash jarayoni shunday kechdiki, o’zbeklar bilan sartlar
o’rtasidagi farq qolmadi" deydi. Bu fikr 1924 yilda bo’ladigan milliy hududiy
chegaralash oldidan O’zbekiston SSRning tashkil etilishi haqdagi "karomat" edi.
1920 yilga kelib Farg’ona vodiysida istitut olchildi harakatining qurolli qarshiliklari
shunday kuchaydiki, uning ta’sirida Samarkand, Buxoro va Xorazmda ham uning
uchqunlari alanga olib ketdi. Bu ham O’zbekiston SSRni tashkil etishni tezlashtirdi.
Istiqlolchilik harakati yillarida Turkiston jadidlari rahnamoligida "Turkiston —
turkistonlik xalqlar Vatani.
Vatan chegaralaridan dushmanni quvib chiqaramiz!" degan shiorlar bilan
olib borilgan umumxalq kurashi Markazni vahimaga solib qo’ygan edi. Chunki
O’rta Osiyoda yangi ijtimoiy-siyosiy tuzum sharoitida mintaqa xalqlari ongida
o’zlikni, ma’naviyatni himoya qilish bilan qadimiy milliy davlatchilikni saqlab
qolish va uni mustahkamlash harakati uzviy bog’lanib ketgan edi. Shu tariqa, 20
yillarning o’rtalariga kelib, nafaqat RSFSR tarkibiga kirgan Turkiston avtonom
respublikasini yangitdan chegaralash, balki bu tadbir Buxoro va Xorazm xalq
respublikalarining ham kelajak taqdirini belgilash masalasiga aylanib ketdi.
25

2.2 Rus etnologiya maktabining shakilanishi va O’rta Osiyo etnologiyasini
o’rganilishi.
Rossiyada etnografiya yo‘nalishidagi dastlabki tadqiqotlarga 1846 yili Rus
geografiya jamiyatining tuzilishi natijasida asos solingan. Ushbu jamiyatning asosiy
maqsadlaridan biri Rossiyaning mustamlaka mintaqalari tabiati , tabiiy boyliklari,
o‘tmish tarixini tadqiq etish bilan birga mazkur mintaqalarda yashovchi
xalqlarning etnik xususiyatlarini, milliy qadriyatlarini o‘rganishni taqozo qilgan.
Ayniqsa, CHor Rossiyasi ma’murlarining Sibir, O‘rta Osiyo, Kavkazga bo‘lgan
qiziqishlari natijasida mazkur hududlarni o‘rganish uchun tashkil etilgan qator
kompleks ekspeditsiyalarga hukumat tomonidan moliyaviy ko‘mak berilishi
mustamlaka xalqlar turmush-tarzi, milliy an’analari va etnografiyasiga oid ayrim
muhim ma’lumotlarni yig‘ilishiga sabab bo‘lgan.
Rus etnografiyasi maktabining shakllanishida mashhur sayyoh va
tadqiqotchi Mikluxa Maklayning xizmati beqiyosdir. U butun insoniyatning
ajdodlari bir ekanligi turli irqlar va xalqlar orasida jismoniy hamda psixologik farq
mavjud emasligini isbotlashga harakat qilgan olimlardan biri hisoblanadi. Olimning
yozishicha , xalqlar orasidagi farq ularning tabiiy va ijtimoiy sharoitlari bilangina
bog‘liqdir. Mikluxa Maklay o‘z hayotining ko‘p davrini Yangi Gvineya papauslari
va Okeaniya xalqlari orasida o‘tkazib ularning turmush tarzi, moddiy va ma’naviy
madaniyatini o‘rganish orqali irqchilik nazariyasiga qarshi ishonarli ma’lumotlar
26

yig‘ishga muyassar bo‘lgan 1
.
Sobiq sovetlar davrida mazkur fan asosan tavsifiy xarakterga ega bo‘lganligi
bois etnografiya deb yuritilgan. Qolaversa , bu fan ham boshqa qator ijtimoiy-
gumanitar fanlar singari sovetlar mafkurasi uchun xizmat qilgan. Mamlakatda
asosan yagona sovet xalqi yaratish to‘g‘risidagi g‘oya ustun bo‘lganligi bois
etnograf olimlar ham o‘zlarining tadqiqotlarida ko‘proq sovetlar davri odamlari
etnografiyasini o‘rganishga qaratganlar. Umuman olganda, bu davrdagi ko‘plab
tadqiqotlar maxsus siyosiy buyurtmalar xarakterida bo‘lib, etnik rivojlanishning
barcha jarayonlarini yoritib bera olmas edi. Ayniqsa, bu davrda etnik tarix , etnik
ong, etnik o‘zlikni anglash, etnomilliy qadriyatlar , etnomadaniyat, etnoslararo
jarayonlar kabi etnografiyaning asosiy muammolarini tadqiq qilish ma’lum
ma’noda cheklangan edi. Lekin o‘z o‘rnida shuni ham e’tirof etish kerakki Mikluxa
Maklay nomidagi Etnografiya (hozirgi Etnografiya va antropologiya) instituti
nafaqat sobiq ittifoq miqyosida balki dunyo miqyosida ham mazkur yo‘nalishda
tadqiqotlar olib borgan va olib borayotgan ilmiy markazlaridan biri hisoblanadi 2
.
O‘zbekiston hududidagi dastlabki etnografik tadqiqotlar.
O‘rta Osiyo xalqlari , shu jumladan, o‘zbek xalqining etnografiyasi haqidagi ilk
ma’lumotlar arxeologik yodgorliklar hamda turli qadimiy manbalardan ma’lum.
Qadimgi davrlarda va o‘rta asrlarda Amudaryo va Sirdaryo bo‘ylarida yashagan
xalqlar etnografiyasini o‘rganishda zardushtiylik dinining muqaddas kitobi –
«Avesto», qadimgi turkiy bitiklar va sug‘diy yozuvlar , Abu Rayhon Beruniyning
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu
lug‘ati - turk», Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi», SHarofiddin Ali
YAzdiyning «Zafarnoma» hamda «Nasabnomai o‘zbek», Zahiriddin Muhammad
Boburning «Boburnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma», Abulg‘oziy
Bahodirxonning «Shajarai turk», Muhammad Solihning «Shayboniynoma» kabi
asarlari katta ahamiyatga ega. Ayrim mamlakatlarda an'anaviy
o'lkashunoslik doirasidan chiqilib, boshqa xalqlarni o'rganishga o'tish jarayoni
1
«O‘zbek xalqining kelib chiqishi: ilmiy-metodologik yondashuvlar, etnogenetik va etnik tarix» T: 2004.
2
Sh.Karimov – “ O’zbek xalqining kelib chiqishi’ T.: “Sharq”. 2001. 28-b.
27

sezilmoqda. Xususan, Polshada «o'zbeklar» nomli monografiya yaratilgan. Ger-
maniyada etnologiya fani urushdan keyin bir qadar boshqacha sha-roitda, ilmiy
kadrlarning bir qismi natsizm tuzumi davrida halok bo'lganligi, bir qismi chet
ellarga qochganligi tufayli fashistik maf-kura qoldiqlariga qarshi kurash olib borish
barobarida rivojlandi. Barcha Yevropa mamlakatlarida etnologik tadqiqotlar
maxsus ilmiy tashkilotlar, universitetlar, kafedralar va muzeylar doirasida
markazlashtirilgan. Nazariy va amaliy
masalalarni yangi muayyan pog'onaga ko'tar-gan va jahon etnologiya fanida o'ziga
xos obro'ga ega bo'lgan mak-tabning paydo bo'lishi va shakllanishi ajoyib etnograf
va sharqshunos, atoqli olim S.P. Tolstov nomi bilan bevosita bog'liqdir. U
etnografiya fanini jahon ilm sahnasiga ko'tarib, uning ham nazariy, ham amaliy
jihatdan yagona, izchil, barcha xalqlarni teng tadqiq qiluvchi tarixiy fan ekanligini
tasdiqlash yo'lida hormay-tolmay xizmat qildi. S.P. Tolstov etnografiya fanining
maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar madaniyatining milliy va etnik
xususiyatlarini o'rgana-di, «turli tarixiy davrlarda paydo bo'lgan qatlamlarini» ochib
beradi, deb ta'kidlagan edi.
Nihoyatda keng va teran bilim egasi bo'lgan S.P. Tolstov sharq xalqlari moddiy va
ma'naviy madaniyatini o'rganishdagi katta xizmatlari uchun o'zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasining faxriy a'zosi qilib saylandi. Bu mashhur
tadqiqotchi hozirgi etnik jarayonni o'rganishga alohida e'tibor berar edi. Mazkur
olijanob vazifani bajarishda bir qator iste'dodli etnolog olimlar ham hormay-tolmay
mehnat qilib, ancha yutuqlarga erishdilar. Bular ichida S.P. Tolstov bilan birga
ishlagan atoqli tadqiqotchilar: P.I. Kushner, I.I. Potexin, L.P. Potapov, G.F. De-bes,
M.O. Kosven, S.A. Tokarev, M.G. Levin, N.N. Cheboksarov, B.O. Dolgix, D.A.
Olderogge, N.A. Kislyakov, T.A. Jdanno bo'ldilar. So'nggi yillarda yetishib chiqqan
va etnografiya fanining rivojiga sahnoqli hissa qo'shgan tadqiqotchilar Yu. V.
Bromley, Yu. P. Averkiyeva, S.I. Bruk, V.P. Alekseyev, V.I. Kozlov, F.F. Its, G.E.
Markov, B.A. Andrianov, V.K. Chistov, S.I. Vaynshteyn, R.K. Kuzeyev, V.V.
Ginzburg, M.V. Kryukov, R.N. Ismagilova, Yu.V. Arutyunyan, Yu.I. Semenov,
N.A. Butinov, S. Kamolov, K. Shoniyozovlar o'zlarining ajoyib asarlari bilan
28

tanildilar. Xullas, alohida qayd qilish lozimki, keyingi davrda ko'plab iste'dodli
olimlar milliy etnologiya fanini o'z asarlari bilan boyitib zamonaviy dolzarb mu-
ammolarni hal qilishda o'zlarining muayyan hissalarini qo'shib kelmoqdalar.
XX asrning birinchi choragida Respublikamiz hududida etnografik
tadqiqotlarni o‘tkazishda yosh Turkiston Respublikasining fan va maorif
tashkilotlari tomonidan ancha jonkuyarlik ko‘rsatilgan. 1921-yilda mahalliy
hokimiyat tomonidan o‘z davrining m ashhur etnograf olim laridan tashkii topgan
‘Turkiston tub aholisining maishiy turmushini o‘rganish ilmiy komissiyasi” faoliyat
yuritgan. Aynan shu komissiya ishtirokida mashhur elshunos tadqiqotchi olim A.A.
Divayev rahbarligida Sirdaryo viloyati va 0 ‘rta Osiyo xalqlari etnografiyasining
bilimdonlaridan biri M.S. Andreyev boshchiligida Samarqand viloyatida yashovchi
el-uluslar etnografiyasi va boy folklor — xalq og‘zaki ijodi na’munalarini o‘rganish
bo‘yicha etnofolkloristik ekspeditsiyalar uyushtirilgan. 1928 — 30-yillarda yirik
o‘zbek folklorshunoslari G‘ozi — OlimYunusov va Hodi Zaripov hamda mashhur
rus etnografl L.P. Potapov tomonidan o'zbek xalqi madaniyati, etnografiyasi va
folklorini o‘rganish borasida uyushtirilgan maxsus ekspeditsiyalar jarayonida ham
mahalliy aholining o‘ziga xosligi yuzasidan juda boy materiallar to‘plangan. XX
asrning 20 — 30-yillariga qadar etnografiya muammolari bilan ko‘proq rusiyzabon
olimlar shug‘ullangan bo‘lsalar, 30- yillar oxiriga kelib M.A. Bikjanova, Sh.
Inog'omov, T. Mirg‘iyosov, M. Yusupov, H. Husanboyev, G. Alimov, A. Boltayev,
M. Saidjonov kabi mahalliy mutaxassis-etnograflarning yangi avlodi shakllangan.
Bu davrda yaratilgan tadqiqotlar muzeylarda va ilmiy markazlarda bajarilgan
bo‘lib, ularning asosiy ilmiy natijalari, asosan, turli jurnallarda maqolalar
tarzidagina e’lon qilingan. Etnografiya fani tarixshunosligi bilimdonlaridan biri
tarix fanlari doktori A. Doniyorovning yozishicha, o‘sha yillarda etnograf va
tarixchilar o ‘zbek hamda qoraqalpoq xalqlari va ular ajdodlarining kelib chiqishi
— etnogenezi muammosini faol 15 o‘rganishga kirishganlar1. Natijada, qator
kompleks ekspeditsiyalar tomonidan muhim tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu
borada, ayniqsa, mashhur arxeolog va elshunos olim S.P. Tolstov boshchiligidagi
Xorazm arxeo-etnografik ekspeditsiyasi muhim o‘rinni egallaydi. Mazkur
29

ekspeditsiya tarkibida o‘zlarining dastlabki ilmiy izlanishlarini olib borgan T.A.
Jdanko, K.L. Zadixina, I. Jabborov, S. Kamolov, G.P. Snesarev kabi tadqiqotchilar
keyinchalik mashhur etnograf olimlar bo‘lib yetishganlar. Ular Xorazm vohasida
yashovchi xalqlar — o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, turkmanlar va qozoqlarning
madaniyati va turmushiga oid ko‘plab fundamental asarlar yaratganlar 1
.
Xorazm ekspeditsiyasi tadqiqotlari, bir
tomondan, 0 ‘zbekiston etnograflari uchun mintaqa xalqlarining etnogenezi,
xo‘jalik o'tmishi, moddiy va ma’naviy madaniyati tarixi, turmushi va urf-odatlarini
tadqiq etishdek murakkab masalalarni hal etish imkoniyatini yaratdi. Ikkinchi
tomondan, arxeologik va etnografik tadqiqotlar, ularning xulosalari orqali
tarixchilarning tadqiqotchilik amaliyoti uchun muhim hisoblangan ijtimoiy
institutlar va oilaviy munosabatlar tarixini asoslashga xizmat qiluvchi muhim ilmiy
asoslar yuzaga kelgan. 1943-yilda 0 ‘z FA Tarix va arxeologiya instituti tarkibida
Etnografiya bo'limining tashkil etilishi respublikada etnografik ilmiy izlanishlarni
yanada jonlantirib yubordi, deb hisoblash mumkin. Bu davrda tadqiqotchilar
tomonidan, asosan, tarixiy va zamonaviy etnografiya hamda o‘zbeklarning etnik
muammolari yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borildi. 1950
— 53-yillar mobaynida Farg‘ona vodiysini o‘rganish bo‘yicha tashkil etilgan
ekspeditsiya jarayonida Namangan va Farg‘ona viloyatlari qishloq aholisi
turmushida sovet davrida yuz bergan o'zgarishlar kommunistik mafkura nuqtai
nazaridan o‘rganilgan. 1960 — 70-yillarda o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi,
etnik tarkibi hamda mintaqalardagi qator subetnoslar bo‘yicha K.Sh. Shoniyozov,
T. Fayziyev, B. Ahmedov, M. Ennatov, B.X. Karmisheva kabi tadqiqotchi
oiimlaming qator fundamental monograflyalari nashr qilinishi o‘zbek xalqi
etnografiyasida etnogenez va etnik tarix yo^alishining jonlanishiga sabab boidi.
Shuningdek, bu davrda o‘zbekistoniik qator olimlar (K.Sh. Shoniyozov, O.A.
Suxareva, I.M. Jabborov, M.A. Bikjonova va boshq.) “Jahon xalqlari” turkumida
chiqqan “Q ‘rta Osiyo va Qozog ‘iston xalqlari ” nomli ikki tomlik fundamental
1
A.Doniyorov. O.Bo’riyev. A.Ashirov – “Markaziy Osiyo etnologiyasi,etnogezi va etnik tarixi”. T: “Yangi Nashr”
2011. 30-b.
30

asarning ( М .: 1962.) yozilishida faol qatnashdilar. XX asrning 70-yillaridan
boshlab 0 ‘zbekistonning ayrim mintaqalari aholisining etnik tarkibidagi
o‘zgarishlar haqida hududiy ma’lumot beruvchi etnografik xaritalar tayyorlandi
(Sh.I. Inog‘omov, K. Shoniyozov, X. Toshev, B. Aminov va boshq.). 0
‘zbekistondagi ishchilar sinfming hayoti va turmushidagi o‘zgarishlar xususida
etnografik tadqiqotlar (F.O.Oripov, Sh.Muzaffarov, K.L. Zadixina, R.
Qurbongaliyeva, T.X. Toshev, H. Ismoilov va boshq.) paydo bo‘ldi. Bu davrda
o‘zbeklarning ijtimoiy hayoti va an’anaviy turmush tarziga bag'ishlangan qator
asarlar yaratildi (I.M. Jabborov, S. Mirhosilov, M. Ro‘ziyeva va boshq.)
31

Xulosa
Yurtimizni Sovet degan balo o’z domiga yutayotgan paytlarda yurtimiz
tarixini deyarli ataydan xato yoritilganligi ko’plab manbalarda uchraydi. Rus
tarixchi olimlari, etnograflari, arxeologlari O’rta Osiyo davlatlarini bosib
olingandan so’ng tarixiy qadamjoylarni o’rganishgan. Bu qadamjoylarni o’zga yurt
vakillari o’rganishi bir tarafdan yaxshi bir tarafdan yomon bo’lgan. Yaxshi tarafi
shu paytlarda bizning yurtimizda xonliklar davrida deyarli yangi texnikalar yo’q
bo’lgan va eskilik satqida qolgan edi bu esda o’z navbatida tarixiy qadamjolarni
o’rganilmay sir qolayotgan darak berar edi.
Afsuski Sovetlar yurtimizni bosib olganda keyin chet eldan ko’plab
texnikalar olib kelinib o’rganilmay kelayotgan ko’plab tarixiy qadamjolar,tarixiy
qimmatli asarlar o’rganilgan. Sovet olimlari ko’plab tarixiy asarlarni olib ketib
o’rganishda qadimda yurtimiz tarixini yoritib bergan asarlarni buzib ularga
o’zlaridan o’zgarishlar kiritishgan. 1924-yilda Sovetlar hududiy chegaralanish
amalga oshirgan ushbu paytlarda O’rta Osiyo qadimdan qardosh xalqlarni
etnografiyasini buzib bir-biriga qarshi qilib qo’yish niyatida amalga oshirishdi.
Lekin Mustaqil bo’lgandan so’ng ko’plab tarixchi olimlar tomonidan Xalqimizning
qadimgi tarixi, etnologiyasi, ma’daniyati, urf-odatlarini to’g’ri yoritilib berilgan
ko’plab asarlar yozildi. XX asr davomida etnologiya yo‘nalishida boy
empirik va nazariy materiallar yig‘ildi. XX asrning birinchi yarmida bajarilgan
akademik tadqiqotlarda ko‘proq o'tmishga aylanayotgan an’anaviy urf-odatlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlami yozib olishga diqqat-e’tibor qaratilgan bo’lsa, XX asr
ikkinchi yarmidan boshlab mavjud vaziyat o‘zgardi va etnologik materiallarning
ko‘lami kengaydi, amaliy qadr-qimmati osha boshladi. Yurtimiz mustaqillikka
erishganidan keyin etnologiya fani ham yangi bosqichga ko‘tarildi. Ayniqsa,
32

etnogenez va etnik tarix muammolari bo‘yicha qator tadqiqotlar yaratildi. Bu
sohada etnologiya fani darg‘alaridan biri, akademik Karim Shoniyozovning qator
fundamental tadqiqotlari va monografiyalari alohida e’tiborga molikdir.
Zahmatkash va fidoyi olim K.
Shoniyozov o‘zining qariyb yarim asrlik ilmiy faoliyati mobaynida 0‘rta Osiyo
mintaqasida yashovchi o‘zbeklar va boshqa qardosh xalqlar etnogenezi va etnik
tarixini izchil o‘rgandi. Natijada, bu mavzu doirasida bir necha yirik
monografiyalar va yuzdan ortiq ilmiy maqolalar yaratildi. Tarixiy va etnografik
ma’lumotlarni arxeologiya, antropologiya, numizmatika, folklorshunoslik va
tilshunoslik kabi yondosh fanlar yutuqlari bilan qiyosiy o‘rganish va muammoni
yoritishda muayyan ilmiy xulosalarga kelish 0 ‘zbekiston etnologiyasi fanida
Karim Shoniyozov asos solgan yangi yo‘nalishning muhim bir xususiyatidir.
Shuning uchun ham akademik olimning tadqiqotlari nafaqat respublikamizdagi
ilmiy jamoatchilik tomonidan yaxshi kutib olingan, balki xorijlik mutaxassislar
tomonidan ham e’tirof etilgan. Etnogenez va etnik tarix muammolarini tadqiq
qilishda akademik A. Asqarovning ham xizmatlari kattadir. Taniqli olim o‘z
tadqiqotlarida birinchilardan bo‘lib tarixiy va arxeologik, etnografik va
antropologik manbalarga hamda adabiyotlarga asoslanib, o‘zbeklarning
shakllanish jarayonini bir necha bosqichlarga bo‘lib tadqiq qilgan va qator nazariy-
metodologik hamda ilmiy konseptual xulosalar chiqargan. Muallif keyingi
yillardagi tadqiqotlarida etnogenez va etnik tarix muammolari bilan jiddiy
shug‘ullanib, etnos nazariyasiga oid bir qator ilmiy anjumanlar va seminarlar
tashkil etdi hamda bu borada o'zining qator ilmiy-nazariy va metodologik
qarashlarini ilgari surdi.
Shuningdek, bu davrda xalqimizning moddiy va ma’naviy
madaniyati, oilaviy va jamoaviy hayoti, etnoslararo jarayonlarni o‘rganish borasida
ham ancha samarali ishlar bajarildi. 0 ‘zbekistonda etnografiya va etnologiya
fanining tarixshunosligi (A. Doniyorov, D. Hoshimova), mazkur fanning Oliy
o‘quv yurtlarida o‘qitilishi bo‘yicha qo‘llanma va risolalar (I. Jabborov, O.
Bo‘riyev, T. Salimov, B. Isoqov), etnologiya atamalarning qisqacha lug‘ati (O.
33

Bo‘riyev va T. Xo‘jamberdiyev) chop etildi. Hozirgi davrga kelib, 0 ‘zbekiston
Respublikasining qator ilmiy maskanlarida mazkur yo‘nalishda jiddiy tadqiqotlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, 0‘zR FA Tarix institutining Etnologiya 19 bo'limi,
0 ‘zMUda «Arxeologiya va etnologiya» kafedrasi, TerDU va Qarshi DUda
Etnologiya ilmiy markazi faoliyat ko‘rsatmoqda. Mamlakatimiz bo‘yicha doimiy
va mavsumiy ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirilmoqda. 0‘zbekiston etnologiyasining
dolzarb muammolariga bag'ishlangan bir qator xalqaro va mintaqaviy anjumanlar
(1999, 2000, 2004, 2005, 2007) tashkil etiidi. Etnologiya fani ning so‘nggi
natijalariga bag‘ishlangan «Akademik Karim Shoniyozov o'qishlari» turkumidagi
ilmiy konferensiyani har ikki yilda o‘tkazish yaxshi bir an’anaga aylanib ulgurdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Sh.Karimov – “ O’zbek xalqining kelib chiqishi’ T.: “Sharq”. 2001.
A.Asqarov – “ O’zbek xalqining etnogezi va etnik tarixi” T.:”Universitet” 2007.
34

A.Doniyorov. O.Bo’riyev. A.Ashirov – “Markaziy Osiyo etnologiyasi,etnogezi va
etnik tarixi”. T: “Yangi Nashr” 2011.
«O‘zbek xalqining kelib chiqishi: ilmiy-metodologik yondashuvlar, etnogenetik va
etnik tarix» T: 2004.
I.Jabborov – “Jahon etnologiyasi” T.: “Yangi asr avlodi” 2005.
A.Ashirov. Sh.Atajanov – “Etnologiya” T.: “Iqtisod-Moliya” 2008.
Internet ma’lumotlari
www.arxiv.uz
35

SOVETLAR DAVRIDA O‘ZBEKISTONDA ETNOGRAFIYAGA OID TADQIQOTLAR

Sotib olish