SSSR ning ikkinchi jahon urushidan keyin tashqi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	74.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

87 Sotish

SSSR ning ikkinchi jahon urushidan keyin tashqi siyosati

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………………………………...… 2-5
I BOB. SSSRNING URUSHDAN KEYINGI DUNYO TARTIBOTIDAGI
O‘RNI VA GEOSIYOSIY MAQSADLARI …………………………………………….… 6-18
1.1. Urushdan keyingi davrda SSSR tashqi siyosiy faoliyati va Sovuq urushning
boshlanishi ………………………………………………………………………………………………..… 6-13
1.2. SSSRning rivojlanayotgan mamlakatlar mustaqilligini mustahkamlash uchun
kurashi …………………………………………………………………………………..…………………... 13-18
II BOB. SSSRNING UCHINCHI DUNYO DAVLATLARIGA NISBATAN
TASHQI SIYOSATI ………………………………………………………………………………… 19-36
2.1. Uchinchi dunyo davlatlari bilan munosabatlar shakllanishi ……………..…… 19-29
2.2. SSSR tashqi siyosatida belgilab berilgan «Tinchlik dasturi» harakati …… 29-35
XULOSA …………………………………………………………………………………..……………… 36-38
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……….… 39-40

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ikkinchi jahon urushi dunyoda va xalqaro
munosabatlarda tub o‘zgarishlarga olib kelganligi bilan bog‘liq. Fashistik
Germaniya va Italiya, militaristik Yaponiya mag‘lubiyatga uchradi, harbiy
jinoyatchilar jazolandi, xalqaro tashkilot - Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzildi.
Bularning barchasi g‘olib kuchlarning nisbiy birligini ko‘rsatdi. Buyuk davlatlar
o‘zlarining qurolli kuchlarini qisqartirdilar: AQSh 12 milliondan 1,6 million
kishiga, SSSR - 11,4 milliondan 2,5 million kishiga.
SSSR fashistlar Germaniyasi ustidan qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasi
bilan G‘arb mamlakatlari aholisining xayrixohligini qozondi va 1943-yilda
Kominternning tarqatib yuborilishi kommunistik partiyalar nufuzining oshishiga
yordam berdi. Urush davrida ularning a’zolari soni qariyb uch baravar ko‘paydi va
kommunistlar - 1945-1947 yillarda - Yevropa, Osiyo va Lotin Amerikasidagi 13
mamlakat hukumatlari a’zolari edi. Boshqa tomondan, urush Yevropada faol
armiya tarkibida bo‘lgan 6,1 million sovet xalqi, shuningdek, G‘arb sivilizatsiyasi
yutuqlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan va ularni Sovet voqeligi bilan solishtirish
imkoniga ega bo‘lgan 5,5 million repatriant uchun G‘arbning birinchi kashfiyoti
bo‘ldi. Ularning G‘arb haqidagi stereotipik g‘oyalari larzaga keldi, unga qiziqish
va hamdardlik hissi kuchaydi.
Urush dunyo xaritasida keskin o‘zgarishlarga olib keldi. Avvalo, AQSh
iqtisodiy, harbiy va siyosiy jihatdan juda kuchli bo‘ldi. Bu mamlakat jahon sanoat
ishlab chiqarishining katta qismi va oltin-valyuta zahiralariga ega edi. AQSh
birinchi darajali armiyaga ega edi va G‘arb dunyosining etakchisiga aylandi.
Germaniya va Yaponiya mag‘lubiyatga uchradi va etakchi davlatlar safini tark etdi,
boshqa Yevropa mamlakatlari urushda zaiflashdi.
SSSRning harbiy va siyosiy ta’siri sezilarli darajada oshdi. Biroq, uning
xalqaro mavqei paradoksal edi: katta yo‘qotishlar evaziga g‘alaba qozongan
mamlakat vayron bo‘ldi, ammo shunga qaramay, u jahon hamjamiyatining
hayotida muhim rol o‘ynashga da’vo qilish huquqiga ega edi. Iqtisodiy halokat
harbiy va siyosiy ustunliklar bilan qoplandi. SSSR, xususan, Janubi-Sharqiy
2

Yevropa davlatlarining o‘z nazorati ostidagi ulkan hududi tufayli siyosiy
manfaatlarga erishdi. U dunyodagi eng katta armiyaga ega edi, lekin shu bilan
birga, harbiy texnologiya sohasida u AQSh va Buyuk Britaniyadan ancha oldinda
edi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Kurs ishining asosiy maqsadi –
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqining tashqi
siyosatidagi asosiy yo‘nalishlarni, siyosiy strategiyalarni va xalqaro munosabatlar
tizimidagi o‘rnini o‘rganishdir. Xususan, SSSRning geosiyosiy manfaatlari,
«sovuq urush» davridagi siyosiy qarashlari va u bilan bog‘liq xalqaro vaziyat tahlil
qilinadi.
Ishning vazifalari:
- Ikkinchi jahon urushidan keyingi global siyosiy vaziyatga qisqacha tahlil
berish;
- SSSRning tashqi siyosiy strategiyasining shakllanish omillarini aniqlash;
- SSSR va G‘arb davlatlari (ayniqsa AQSH) o‘rtasidagi ziddiyatli
munosabatlarni o‘rganish;
- «Sovuq urush» sharoitida SSSR tashqi siyosatining asosiy tamoyillarini
ochib berish;
- SSSRning xalqaro tashkilotlardagi (xususan, BMT) ishtiroki va
tashabbuslarini yoritish;
- Varshava shartnomasi tashkiloti kabi harbiy-siyosiy bloklar bilan bog‘liq
tashqi siyosatni tahlil qilish;
- SSSR tashqi siyosatining tarixiy oqibatlarini baholash.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Mavzuning tarixshunoslik,
siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar sohalarida keng o‘rganilgan. Quyida
ushbu mavzuga oid izlanishlar olib borgan taniqli olimlar va ularning asarlari
keltirilgan:
1. G‘arb olimlari: George F. Kennanning «Russia and the West under Lenin
and Stalin» (AQSH diplomati va tarixchisi, «sovuq urush» siyosatining
3

asoschilaridan biri. Uning «containment» (qamal) nazariyasi SSSR tashqi
siyosatiga doir tushunchalarni chuqur ochib bergan) asari.
- John Lewis Gaddis «The Cold War: A New History» (Sovuq urush
tarixining е takchi tadqiqotchilaridan biri. U SSSR tashqi siyosatini AQSH bilan
munosabatlar kontekstida tahlil qiladi) asari.
- Richard Pipes «Russia Under the Bolshevik Regime» (SSSR tarixini,
ayniqsa tashqi siyosatdagi totalitar tendensiyalarni o‘rgangan amerikalik tarixchi)
asari.
2. Rossiyalik olimlar: A. O. Chubaryan, V. M. Falin, A. A. Gromyko,
Akopov S.G., Gureev N. D. 1
, Aleksey Arbatov 2
, S.M. Rogov 3
, Bunich I.L. 4
,
Bushkov A.A. 5
, Vert N. 6
, Volobuev O., Kuleshov S. 7
, Gorbachev M.S. 8
kabi olim
va boshqa siyosatchilarning asarlari mavzuni o’rganishda yordam beradi.
Kurs ishining xronologik davriy chegaralanishi: Mazkur kurs ishida
o‘rganilayotgan xronologik davr 1945-yildan (Ikkinchi jahon urushi yakuni) to
1991-yilgacha (SSSR parchalanishi) bo‘lgan davrni qamrab oladi.
Bu davr o‘z ichiga quyidagi asosiy bosqichlarni oladi:
1945–1947 yillar – Urushdan keyingi davr, Yalta va Potsdam
konferensiyalaridan so‘ng xalqaro tartibning shakllanishi;
1947–1962 yillar – «Sovuq urush»ning keskinlashgan davri, G‘arb va Sharq
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar kuchaygan bosqich;
1962–1979 yillar – Nisbiy yumshash («detant») davri: SSSR va AQSH
o‘rtasida diplomatik muloqot va strategik kelishuvlar;
1979–1985 yillar – Yana keskinlashuv davri: Afg‘on urushi va AQSH bilan
munosabatlarning sovuqlashuvi;
1
Акопов С.Г., Гуреев Н.Д. История России. 1953-1996. Личности и эпохи. – М.: 1997. – C . 230.
2
Алексей Арбатов. НАТО - главная проблема для европейской безопасности // Независимая газета. 1999. 16
апреля.
3
С.М. Рогов. Россия и США на пороге XXI века // Свободная мысль. 1997. № 5.
4
Бунич И.Л. Лабиринты безумия. – СПб.: 1995. – C . 167.
5
Бушков А.А. Россия, которой не было. – М.: 1997. – C . 219.
6
Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: 1992. – C . 478.
7
Волобуев О., Кулешов С. История и перестройка. Публицистические заметки. – М.: 1989. – C . 366.
8
Горбачев М.С. Жизнь и реформы. В 2-х кн. – М.: 1995. – C . 451.
4

1985–1991 yillar – Gorbachyov davri: «Perestroika» va «Glasnost» siyosati
fonida tashqi siyosatda o‘zgarishlar va SSSRning xalqaro sahnadagi mavqeining
pasayishi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan.

5

I BOB. SSSRNING URUSHDAN KEYINGI DUNYO TARTIBOTIDAGI
O‘RNI VA GEOSIYOSIY MAQSADLARI
1.1. Urushdan keyingi davrda SSSR tashqi siyosiy faoliyati va Sovuq
urushning boshlanishi
Sovet davlatining 1940-yillarning ikkinchi yarmidagi tashqi siyosiy faoliyati
xalqaro maydondagi chuqur o zgarishlar sharoitida amalga oshirildi. Vatanʻ
urushidagi g‘alaba SSSRning nufuzini oshirdi. 1945-yilda 52 davlat bilan
diplomatik aloqada bo lgan (urushdan oldingi yillarda 26 ta bo lgan). Sovet Ittifoqi
ʻ ʻ
eng muhim xalqaro muammolarni hal qilishda, birinchi navbatda, Yevropadagi
urushdan keyingi vaziyatni tartibga solishda faol ishtirok etdi.
Markaziy va Sharqiy Yevropaning е ttita davlatida so‘l, demokratik kuchlar
hokimiyat tepasiga keldi. U е rda tuzilgan yangi hukumatlarga kommunistik va
ishchi partiyalar vakillari boshchilik qildilar. Albaniya, Bolgariya, Vengriya,
Ruminiya, Polsha, Yugoslaviya, Chexoslovakiya rahbarlari o‘z mamlakatlarida
agrar islohotlarni amalga oshirdilar, yirik sanoat, banklar va transportni
milliylashtirishdi. Jamiyatning shakllangan siyosiy tashkiloti xalq demokratiyasi
deb ataldi. U proletariat diktaturasining shakllaridan biri hisoblangan.
1947-yilda Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi to‘qqiz kommunistik partiya
vakillarining konferentsiyasida Kommunistik axborot byurosi (Cominformburo)
tuzildi. Unga o zlarini sotsialistik deb ata boshlagan xalq demokratiyasi
ʻ
mamlakatlari kommunistik partiyalarining harakatlarini muvofiqlashtirish vazifasi
yuklatildi. Konferentsiya hujjatlarida dunyoning ikki lagerga bo‘linishi
to‘g‘risidagi tezis shakllantirildi - imperialistik va demokratik, antiimperialistik.
SSSR partiyaviy va davlat rahbariyatining tashqi siyosiy qarashlari negizida ikkita
lager, ikki ijtimoiy tizimning jahon maydonidagi qarama-qarshiligi to‘g‘risidagi
pozitsiya yotadi. Bu qarashlar, xususan, I.V. Stalin «SSSRda sotsializmning
iqtisodiy muammolari» asarida imperializm mavjud ekan, dunyoda urushlar
muqarrarligi haqidagi xulosa ham bor edi 9
.
9
Радзинский Э.С. Сталин. – М.: Вагриус, 1997. – C . 46.
6

SSSR va Sharqiy Yevropa mamlakatlari o‘rtasida do‘stlik va o‘zaro yordam
shartnomalari imzolandi. Sharqiy Germaniya, Koreya Xalq Demokratik
Respublikasi (KXDR) va Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) hududida tuzilgan Sovet
Ittifoqini GDR bilan bir xil shartnomalar bog‘ladi. Xitoy bilan tuzilgan
shartnomalarda 300 million dollar miqdorida kredit ajratilishi ko‘zda tutilgan.
SSSR va Xitoyning sobiq CERdan foydalanish huquqi tasdiqlandi. Davlatlar har
qanday davlat tomonidan tajovuz sodir bo‘lgan taqdirda birgalikda harakat qilish
to‘g‘risida kelishuvga erishdilar. Ularda avj olgan milliy ozodlik kurashi natijasida
mustaqillikka erishgan davlatlar (rivojlanayotgan davlatlar deb ataladi) bilan
diplomatik aloqalar o rnatildi.ʻ
«Sovuq urush»ning boshlanishi. Ulug 'Vatan urushi tugashi bilan SSSRning
Gitlerga qarshi koalitsiyadagi sobiq ittifoqchilari bilan munosabatlarida
o‘zgarishlar yuz berdi. «Sovuq urush» - bu 40-yillarning ikkinchi yarmidan 90-
yillarning boshigacha bo‘lgan davrda har ikki tomonning bir-biriga nisbatan olib
borgan tashqi siyosat kursiga shunday nom berilgan. Bu, birinchi navbatda,
partiyalarning dushmanona siyosiy harakatlari bilan ajralib turardi. Xalqaro
muammolarni hal qilishda kuchli usullar qo‘llanildi. «Sovuq urush» ning dastlabki
davrida SSSR tashqi ishlar vazirlari V.M. Molotov, 1949-yildan - A.D. Vyshinskiy
bo‘lgan.
Tomonlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik 1947-yilda AQSh tomonidan ilgari
surilgan Marshall rejasi bilan bog‘liq holda aniq bo‘ldi. AQSH Davlat kotibi Jorj
Marshall tomonidan ishlab chiqilgan dastur Ikkinchi jahon urushida jabr ko rgan
ʻ
Yevropa davlatlariga iqtisodiy yordam ko rsatishni nazarda tutgan edi. SSSR va
ʻ
xalq demokratiyasi mamlakatlari ushbu masala bo‘yicha konferentsiyada ishtirok
etishga taklif qilindi. Sovet hukumati Marshall rejasini antisovet siyosatining
quroli deb hisobladi va konferentsiyada qatnashishdan bosh tortdi. Uning talabiga
binoan konferentsiyaga taklif etilgan Sharqiy Yevropa davlatlari ham Marshall
rejasida ishtirok etishdan bosh tortganliklarini e’lon qildilar.
7

SSSRning qo‘shnilari dushman «sanitariya kordoni» o‘rniga, asosan, do‘stona
davlatlarga aylandi. Sovet Ittifoqining boshqa davlatlar bilan aloqalari kengaydi:
urushdan oldin SSSR 26 davlat bilan diplomatik aloqada bo‘lgan va urush oxiriga
qadar jahon siyosatining hech bir masalasini SSSR ishtirokisiz hal qilib bo‘lmasligi
yanada oydinlashdi.
Sovet tashqi siyosati oldida yangi vazifalar qo‘yildi: xalq demokratiyasi
mamlakatlari bilan birodarlik do‘stligini rivojlantirish, jahon sotsialistik tizimini
har tomonlama mustahkamlash; milliy ozodlik harakatini qo‘llab-quvvatlash va
mustamlakachilik bo‘yinturug‘ini tashlagan yosh davlatlar bilan do‘stona
hamkorlik qilish. Shu bilan birga, SSSRning tashqi siyosati hali ham tinchlikni
himoya qilishga va imperializmning tajovuzkor tabiatini fosh qilishga,
davlatlarning tinch-totuv yashashining lenincha tamoyillarini amalga oshirish va
mustahkamlashga, barcha mamlakatlar bilan ishbilarmonlik aloqalarini
rivojlantirishga qaratilgan edi .
1946-yildan beri Stalin ikkinchi xavfsizlik kafolatini yaratish ustida ko‘p
ishlamoqda: SSSR Sovet jamiyatini G‘arbning ehtimoliy harbiy hujumidan ham,
«burjua propagandasi» ta’siridan ham himoya qiladigan o‘ziga xos «sanitariya
kordoni» bilan o‘ralgan bo‘lishi kerak.
1947-yildan boshlab Sharqiy Yevropa mamlakatlari - Polsha, Bolgariya,
Chexoslovakiya, Ruminiya, Yugoslaviyadagi hokimiyat nihoyat kommunistik
partiyalar qo‘lida mustahkamlandi va koalitsion hukumatlar ko‘pincha kuch bilan
tarqatib yuborildi. Stalin Yevropa kommunistlarining siyosiy qarorlarda
mustaqillikni namoyish etishga urinishlarini qattiq bostirdi. 1947-yilda
Yugoslaviya Kommunistik partiyasi Bosh kotibi Iosip Broz Tito va Bolgariya
kommunistlari rahbari Georgiy Dimitrov Bolqon federatsiyasini tashkil etish
boshlanganini e’lon qildilar. Stalin tashabbusni Titodan tortib olishga va ushbu
federatsiyani yaratishni nazorat qilishga qaror qildi. Yugoslavlar «qaysarlik»
ko‘rsatgach, 1949 yil 25 dekabrda SSSR va SFRY o‘rtasidagi diplomatik
munosabatlar uzildi. Tito «fashist» va «gitlerchi-trotskiychi agent» deb e’lon
qilindi.
8

Germaniyaning kelajagi masalasida sobiq ittifoqchilari bilan murosaga kela
olmagan Stalin marshal V.D. Sokolovskiy ittifoqchilarning ishg‘ol zonasi bo‘lgan
G‘arbiy Berlinni blokada qilishni tashkil qildi. 1969-1974 yillarda Germaniya
Federativ Respublikasining kansleri Villi Brandt shunday deb esladi: «O‘sha kuni,
1948 yil 24-iyun... bizda juda katta ahamiyatga ega qarorlar oldinda ekani haqida
tasavvur paydo bo‘ldi ... Bir kecha oldin G‘arb belgisi (G‘arbiy ishg‘ol zonalari
uchun yagona pul birligi). Ochlik blokadasi bilan... G‘arbiy sektorlardan o‘tish
joylari to‘sib qo‘yildi 10
.
Ushbu siyosiy inqiroz ikki Germaniyaning paydo bo‘lishiga olib keldi: 1949
yil 23 sentyabrda AQSh, Angliya va Fransiyaning ishg‘ol zonalari Germaniya
Federativ Respublikasi (FRG) ga birlashtirildi va 1949 yil 7 oktyabrda sharqda
Germaniya Demokratik Respublikasi (GDR) paydo bo‘ldi, unga Stalinning
birinchi prot. Germaniya birlik partiyasi).
Sobiq ittifoqchilar o‘rtasidagi munosabatlar Sharqda ham yomonlashdi: Xitoy
va Koreyada. 1946-yilda Xitoyda AQSh tomonidan qo llab-quvvatlangan Chiangʻ
Kayshi boshchiligidagi Gomindan partiyasi va kommunistlar o rtasida fuqarolar
ʻ
urushi boshlandi. Shuhratparast va xiyonatkor Mao Tszedun boshchiligidagi xitoy
kommunistlarining g‘alaba qozonish istiqboli Stalinga umuman yoqmadi – ulkan,
zich joylashgan mamlakat jahon kommunistik harakatining mustaqil markaziga
aylanishi mumkin edi. 1945-1948 yillarda Kreml Xitoy Kommunistik partiyasi
(KP) rahbariyatini Chiang Kay-shi bilan muzokaralar boshlashga bir necha bor
chaqirdi va faqat 1949-yilning 23-noyabrida SSSR va Maoist Xitoy o‘rtasida
diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. Chiang Kay-shi vakillarining BMTda
o‘tirishda davom etishiga norozilik sifatida SSSR o‘zining barcha organlaridan
chiqdi.
Trumen ma’muriyati bu demarshdan oqilona foydalandi va Sovet diplomatlari
yo‘qligida BMT Xavfsizlik Kengashi orqali Koreyaga Amerika qo‘shinlarini
kiritish to‘g‘risidagi rezolyutsiyani o‘tkazishga muvaffaq bo‘ldi. O‘sha paytda
sotsialistik lagerga qo‘shni Shimoliy Koreya bilan G‘arb taraqqiyot yo‘lini
10
История Советского Союза. т.2. – М.: 1990. – C . 63.
9

tanlagan Janubiy Koreya o‘rtasida shiddatli urush boshlandi. Shimoliy Koreya
qo‘shinlarining muvaffaqiyatli hujumi Janubiy Koreya poytaxti Seulni egallab
olishga olib keldi. BMT qaroridan so‘ng amerikalik general Duglas MakArtur
qo‘mondonligidagi desant qo‘shinlari Shimoliy Koreya armiyasining orqa qismiga
tushirildi. Bunga javoban Mao o‘z bo‘linmalarini Sovet aviatsiyasi havodan
qoplagan Koreyaga yubordi. Qonli urush natijasida Koreyaning ikki davlatga
bo linishi mustahkamlandi.ʻ
Sobiq ittifoqchilar o‘rtasidagi qarama-qarshilik shu qadar jiddiy tus oldiki,
1949 yil bahorida AQSH tashabbusi bilan ko‘pchilik Yevropa davlatlarining
qurolli kuchlarini birlashtirgan NATO (Shimoliy Atlantika Shartnomasi
Tashkiloti) harbiy bloki tuzildi. 1955-yilda SSSR rahbariyati o‘zining harbiy
ittifoqi - Varshava shartnomasi tuzilganligini e’lon qildi, garchi haqiqatda 1947-
yildan beri ko‘pgina sotsialistik mamlakatlar sovet namunalari bo‘yicha
qurollangan va o‘qitilgan yagona harbiy lagerni ifodalagan.
Germaniya va Koreyaning bo‘linishi butun dunyoning bir-biriga qattiq
qarama-qarshi bo‘lgan ikki qismga bo‘linishini ramziy qildi. «Boltiq bo‘yidagi
Shtetindan Adriatikadagi Triestgacha Yevropa qit’asi ustidan temir parda tushdi»,
dedi Cherchill.
«SOVUQ URUSH»
1945-yil 2-sentyabrda Amerikaning Missuri jangovar kemasida Yaponiyaning
taslim bo‘lish to‘g‘risidagi akti imzolandi. Ikkinchi jahon urushi tugadi. Yevropa
vayronaga aylangan. Osiyo va Shimoliy Afrikaning ko‘plab hududlari vayron
bo‘ldi. Dunyoning turli burchaklarida deyarli diniy qo‘rquv bilan talaffuz qilingan
eng mashhur so‘z «tinchlik» edi. Ammo Ikkinchi jahon urushidan keyin yangisi –
«sovuq urush» boshlanishiga bir-yildan kamroq vaqt o‘tdi.
«Sovuq urush» 1946-yilda boshlanib, 1985-yilgacha (qisqa tanaffuslar bilan)
davom etdi, M.S. Gorbachyov SSSR tashqi siyosatining yo‘nalishini keskin
o‘zgartirdi. (Garchi ko‘pchilik «sovuq urush» bugungi kungacha tugamagan deb
hisoblaydi.) Sovet tashqi razvedkasi rahbarlaridan biri L.V. Shebarshina, «Rossiya
mudofaa ehtiyojlaridan kelib chiqqan bo‘lib, uni o‘z postlari va qal’alarini yangi
10

chegaralarga ko‘chirishga, o‘z resurslarini mudofaaga sarflashga majbur qildi ...
Qamal qilingan qal’aning psixologiyasi esa... tariximizning tabiiy mahsuli edi ...
Gitlerning bosqinchiligi tarixiy qo‘rquvlar haqiqatini tasdiqladi ... Urushdan keyin
darhol nimaga duch keldik va urushning boshlanishi bilan» haqiqiy urushning
yangi bosqichi uchun biz Sovet Ittifoqi emas, balki birinchi atom bombasini
yaratgan va sinovdan o‘tkazganimiz, bizning mamlakatimizni harbiy bazalar,
flotlar, harbiy bloklar bilan o‘rab olgan edi.
Nima uchun SSSR 1946-yildan 1985 yilgacha «qamaldagi qal’a» sifatida
yashashga majbur bo‘ldi? Germaniya va uning ittifoqchilarining mag‘lubiyati
dunyoda ikkita super kuch - AQSh va SSSRning paydo bo‘lishiga olib keldi.
SSSR katta hududga, odamlarga va foydali qazilmalarga ega edi, lekin uning
iqtisodiyoti, ayniqsa urushdan keyingi birinchi yillarda, vayronaga aylangan edi.
Shu bilan birga, Ikkinchi jahon urushi yillarida Amerikaning sanoat salohiyati 50%
ga o‘sdi. 1945-1946 yillarda kuchlar muvozanati, amerikalik tarixchi J.R.Adelman
ta’kidlaganidek, «SSSR uchun butun mavjudligidagi deyarli eng yomoni edi».
Biroq, «ittifoqchilar» ga qaram bo‘lishdan qo‘rqib, Stalin SSSRning «Marshall
rejasi» deb atalmish rejasida ishtirok etishiga qarshi chiqdi.
Jorj Marshall - amerikalik general, AQSh armiyasi shtab boshlig‘i), unga
ko‘ra Qo‘shma Shtatlar urushdan jabrlangan Yevropa mamlakatlariga iqtisodiy
yordam ko‘rsatdi.
Bu vaqtda AQSh prezidenti Trumen Stalinga uning «katta uchlik»dagi (1943-
1945 yillarda SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya shunday nomlangan) ta’siri davri
tugaganligini tushuntirish vaqti keldi, deb qaror qildi.
1941-yil 24-iyunda Germaniyaning SSSRga hujumidan so‘ng, bo‘lajak
prezident, keyin Missuri shtatidan senator Garri Truman Nyu-York Tayms
gazetasida shunday dedi: «Agar Germaniya g‘alaba qozonayotganini ko‘rsak, biz
Rossiyaga yordam berishimiz kerak, agar Rossiya g‘alaba qozonayotgan bo‘lsa,
biz Germaniyaga yordam berishimiz kerak va shuning uchun ular imkon qadar
ko‘proq o‘ldirishlariga yo‘l qo‘yishimiz kerak» 11
.
11
Акопов С.Г., Гуреев Н.Д. История России. 1953-1996. Личности и эпохи. – М.: 1997. – C . 98.
11

Bir paytlar prezidentlik kreslosiga o‘tirgan Trumen o‘z mamlakatining harbiy
va iqtisodiy qudrati, obro‘si va imkoniyatlaridan ko‘r bo‘lib, imperiya
ambitsiyalariga ega siyosatchiga aylandi. 1945-yilda u shunday deb e’lon qildi:
«Biz erishgan g‘alaba Amerika xalqiga dunyoning keyingi etakchiligi uchun
mas'uliyat yukini yukladi». Muammo shundaki, Stalin va uning safdoshlari
«dunyoga rahbarlik qilish uchun mas'uliyat yukini sovet xalqiga yuklagan edi ...»
Trumen Stalin bilan 1945 yil iyul oyida Potsdam konferentsiyasida yuzma-
yuz keldi, bu konferentsiya nafaqat Yevropa, balki butun dunyo kelajagi unga
bog‘liq edi.
Potsdamda Truman Stalinga misli ko‘rilmagan halokatli qurol bo‘lgan atom
bombasi Alamogordoda muvaffaqiyatli sinovdan o‘tkazilganligi haqida xabar
berdi. Biroq, «hamma zamonlar va xalqlarning buyuk sarkardasi» o‘zini
yo‘qotmadi, sovuqqonlik qildi. Mashhur sovet diplomati A.A. Gromiko shunday
deb esladi: «Cherchill Trumenning Stalin bilan suhbati tugashini intiqlik bilan
kutgan edi. Va u tugagach, Buyuk Britaniya bosh vaziri AQSh prezidentidan
so‘rashga shoshildi: «Xo‘sh, qanday bo‘ldi?» U shunday javob berdi: «Stalin
menga birorta ham aniq savol bermadi va ma’lumot uchun menga minnatdorchilik
bildirish bilan cheklandi.»
Ammo Trumen ham, Cherchill ham bundan keyin nima bo‘lishini bilmas edi.
Marshal G.K. Jukov shunday deb eslaydi: «... majlisdan qaytayotgan I.V.Stalin
mening huzurimda G.Trumen bilan bo‘lgan suhbati haqida V.M.Molotovga gapirib
berdi. V.M.Molotov darrov: «Ular narxini oshirib yuborishyapti», dedi. Ishimizni
tezlashtirish haqida Kurchatov bilan gaplashishimiz kerak.» Men ular atom
bombasi haqida gapirishayotganini angladim.»
Konferensiyadan so‘ng Trumen o‘z kundaligida shunday deb yozgan edi:
«Germaniya va Bolgariya, Ruminiya, Vengriya va Polshadagi tajribamiz shuni
ko‘rsatdiki, endi ruslar bilan ittifoq tuzishni tavakkal qilishga arzimaydi ... Ruslar
faqat kuchni tushunadi».
Sovet atom bombasining yaratilishi bilan Stalin o‘zi xohlagan xavfsizlikning
birinchi kafolatini oldi. Ammo u qurollanish poygasi endi boshlanayotganini va bir
12

necha o‘n yilliklar ichida har qanday holatda ham harbiy-strategik paritetni - SSSR
va AQSh o‘rtasidagi kuchlar muvozanatini saqlab qolish istagi mamlakat
iqtisodiyotini chuqur inqirozga olib kelishini oldindan ko‘ra olmadi 12
.
1.2. SSSRning rivojlanayotgan mamlakatlar mustaqilligini mustahkamlash
uchun kurashi
Urushdan keyingi davrda qaram va mustamlaka mamlakatlarda milliy ozodlik
harakatining kuchayishi jahon-tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu
mustamlakalarning, imperializm tizimining е mirilishining boshlanishi edi. SSSR
ozodlik uchun kurashayotgan xalqlarni qo‘llab-quvvatlagan yagona buyuk davlat
edi. Mustaqillikka erishgan davlatlar bilan (ko‘pincha to‘liq bo‘lmagan, sobiq
mustamlakachilar tomonidan cheklangan) Sovet Ittifoqi hech qanday shartlarsiz
to‘liq tenglik munosabatlarini o‘rnatdi. Dunyodagi ijtimoiy o‘zgarishlar ikki
ijtimoiy tizim o‘rtasidagi kuchlar muvozanatining sotsializm foydasiga
o‘zgarishiga olib keldi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin imperialistik mustamlakachilik
hukmronligining barham topishi jahon sotsialistik tizimi shakllanganidan keyin
ikkinchi muhim tarixiy voqeadir. Sotsializmning kuchi va ta’siri imperialistlarni
yon berishga, ko‘p hollarda kuch ishlatishdan va yosh davlatlarning ichki ishlariga
aralashishdan o‘zini tiyishga majbur qildi. Sovet hukumati taklif qildi va BMT
Bosh Assambleyasi 1960-yil 14-dekabrda mustamlaka mamlakatlari va xalqlariga
mustaqillik berish to g risidagi tarixiy deklaratsiyani qabul qildi.Jahon arenasidaʻ ʻ
kuchlar muvozanatining tubdan o zgarishi rivojlanayotgan davlatlarning xalqaro
ʻ
hayotda faol ishtirok etishiga imkon yaratdi.
Ammo mustamlakachilar yangi shakl va usullardan foydalanib, yosh, qoloq
mamlakatlarni ekspluatatsiya qilishni davom ettirishga urinishlaridan haligacha
voz kechgani yo‘q. Xususan, neokolonializm xalqaro mehnat taqsimoti tizimini
yaratishga intiladi, bu esa iqtisodiy jihatdan qoloq mamlakatlarning G‘arb
davlatlariga qaramligini doimiy ravishda takror ishlab chiqaradi va ularning
iqtisodiyotini imperializm ehtiyojlariga bo‘ysundiradi.
12
Акопов С.Г., Гуреев Н.Д. История России. 1953-1996. Личности и эпохи. – М.: 1997. – C . 99.
13

Sovet davlati tashkil topishining dastlabki kunlaridanoq Sovet tashqi siyosati
milliy ozodlik harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga, rivojlanayotgan mamlakatlarga
imperialistik tajovuzni qaytarishga yordam berishga qaratilgan. Bu ko‘plab
rivojlanayotgan mamlakatlar kapitalizm yo‘lidan voz kechib, rivojlanishning
kapitalistik bo‘lmagan yo‘lini - sotsialistik yo‘nalishni tanlashiga yordam beradi.
Leninning tashqi siyosati rivojlanayotgan mamlakatlarning mustaqilligini
mustahkamlash va taraqqiyotiga ko‘maklashishga qaratilgan. SSSR talabi bilan
BMT Nizomiga «xalqlarning tengligi va o z taqdirini o zi belgilashi prinsipiniʻ ʻ
hurmat qilish» talabi kiritildi. SSSR va butun sotsialistik hamjamiyat bilan
iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash rivojlanayotgan mamlakatlarning G‘arb
kapitalistik kuchlariga bo‘ysunishini bartaraf etishga yordam beradi. Sovet Ittifoqi
mustamlakachilikdan ozod bo‘lgan mamlakatlarga siyosiy va iqtisodiy yordam
ko‘rsatadi va uning yordami bilan qurilgan sanoat korxonalari va boshqa
ob'ektlarga nisbatan foyda va huquqlarni ko‘zlamaydi.
SSSR rivojlanayotgan mamlakatlarga milliy kadrlar tayyorlashda yordam
beradi. Yangi korxonalar qurish va foydalanish jarayonida sovet mutaxassislari
turli millatlarga mansub yuz minglab malakali ishchi va texnik xodimlarni
tayyorladilar. 1960-yilda Moskvada P.Lumumba nomidagi Xalqlar do stligi
ʻ
universiteti ochilib, u е rda fan va texnikaning barcha sohalari bo yicha
ʻ
mutaxassislar tayyorlanadi. Sovet universitetlarida Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasining 84 mamlakatidan kelgan talabalar tahsil olishadi. Ularning barchasi
bepul o‘qiydi va Sovet davlati hisobidan stipendiya oladi.
SSSR arab mamlakatlari xalqlari bilan do stona munosabatlarni
ʻ
rivojlantirishga katta ahamiyat beradi. Bu davlatlar bilan munosabatlar Sovet
Ittifoqi tashqi siyosatining muhim yo‘nalishi bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib
qoladi. Arab xalqlarining mustaqil taraqqiyot yo li va ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
o zgarishlar uchun kurashida Sovet tashqi siyosati jahon sionizmi va
ʻ
imperializmining rejalarini barbod qilib, favqulodda muhim rol o ynadi. SSSR
ʻ
1967-yilda Isroil agressiyasiga uchragan Misr, Suriya va Iordaniyani qat’iy
qo‘llab-quvvatladi, arab davlatlariga mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga
14

yordam berdi. Sovet tashqi siyosati Isroil-arab mojarosini adolatli asosda bartaraf
etishga va Yaqin Sharqda mustahkam tinchlikni ta’minlashga qaratilgan. Bunday
tinchlikning asosiy shartlari 1967-yilda bosib olingan barcha arab hududlaridan
Isroil qo‘shinlarining olib chiqilishi, Falastin arab xalqining o‘z davlatini tashkil
etgunga qadar qonuniy milliy huquqlarini tan olish va amalga oshirish,
shuningdek, ushbu mintaqadagi barcha davlatlarning mustaqil yashashi va
rivojlanishi uchun kafolatlar edi va shunday bo‘lib qoladi 13
.
SSSR Osiyoning ko‘plab mamlakatlari, jumladan, eng yiriklaridan biri -
Hindiston bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarni muvaffaqiyatli
rivojlantirdi, ular bilan munosabatlar chuqur o‘zaro hurmat va ishonchga
asoslangan. 1971-yilgi Sovet-Hindiston shartnomasi bu munosabatlar uchun
yanada mustahkam poydevor bo‘ldi. Hind-Pokiston mojarosini hal qilishda (1966-
yilda Toshkent deklaratsiyasi) va Hindiston va Pokiston o rtasidagi munosabatlarniʻ
o rnatishda Sovet tashqi siyosati muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ
Xalqlar erkinligi va ijtimoiy taraqqiyotining izchil tarafdori bo‘lgan Sovet
Ittifoqi Kipr Respublikasining mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini
himoya qildi. SSSR yangi mustaqil davlat barpo etilishiga qarshi chiqqan
imperializm, irqchilik va reaksiya kuchlariga qarshi kurashda Angola xalqini
qo‘llab-quvvatladi.
SSSRning rivojlanayotgan mamlakatlar bilan munosabatlarining teng
huquqliligi ularning imperialistik kuchlarga nisbatan pozitsiyalarini
mustahkamlaydi, ikkinchisini imtiyozlar berishga, kredit shartlarini yumshatishga
va hokazolarga majbur qiladi.Harbiy-siyosiy ittifoqlarga kirmaydigan va umuman
antiimperialistik siyosat olib boruvchi mustaqil davlatlarning katta guruhining
paydo bo lishi global muammolarni hal qilishga katta ta sir ko rsatdi va qilmoqda.
ʻ ʼ ʻ
SSSR va kapitalistik mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar Sovet tashqi
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bu aynan ularda zamonaviy davrning
asosiy qarama-qarshiligi - kapitalizm va sotsializm o‘rtasidagi qarama-qarshilik
13
Разуеваева Н. Н. Проблемы и трудности социально - экономического и политического развития СССР в
1961-1985гг. Вопросы истории КПСС. – М.: 1988. №9. – C . 25.
15

eng to‘liq namoyon bo‘lishi va jahon miqyosidagi sinfiy kurashning eng keskin aks
etishi bilan belgilanadi.
Ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng, nemis fashizmini mag‘lub etishda,
inqilobiy harakat va milliy ozodlik kurashining ko‘lamini hal qilishda hal qiluvchi
rol o‘ynagan SSSRning ta’siri va nufuzining o‘sishidan qo‘rqib ketgan G‘arb
davlatlari o‘zlarining tashqi siyosat yo‘nalishini keskin o‘zgartirdilar. Ularning
hukmron doiralari teng huquqlilik va Sovet Ittifoqi manfaatlarini hurmat qilish
asosidagi xalqaro hamkorlikdan, urush davrida Gitlerga qarshi koalitsiyada ishtirok
etgan mamlakatlar tomonidan qabul qilingan kelishilgan qarorlardan uzoqlasha
boshladilar va o z siyosatini antikommunizm va antisovetizm maqsadlarigaʻ
bo ysundirdilar. AQShning atom qurollari bo‘yicha «monopoliyasi» va uning
ʻ
«daxlsizligi» g‘oyasiga asoslanib, imperialistik davlatlar rahbarlari endi atom
shantajidan foydalanib, dunyoning qolgan qismiga «kuch pozitsiyasidan» o‘z
irodasini yuklashlari mumkin degan xulosaga kelishdi. Cherchillning Fultonda
(AQSh, 1946 yil mart) AQSh prezidenti Trumen ishtirokida so‘zlagan va uning
to‘liq ma’qullagan nutqi dushmanlik, «sovuq urush» ga, SSSR va boshqa erkinlik
va demokratiya kuchlariga qarshi kurashga ochiq burilish yasadi. U G‘arb
davlatlarining hukmron doiralarining asl maqsadlarini ko‘rsatdi va
antikommunizm va antisovetizm bayrog‘i ostida imperialistik kuchlarning
tajovuzkor harbiy-siyosiy blokini yaratishda tamal toshlaridan birini qo‘ydi.
Ikkinchi jahon urushi xalqlarning tinchligi va xavfsizligiga yangi urush tahdid
solayotgan paytda zo‘rg‘a tugaydi.
Sovet Ittifoqining tinch tashqi siyosati xalqaro munosabatlarda davlatlarning
suverenitetini hurmat qilish va ichki ishlariga aralashmaslik tamoyilini himoya
qilishi, tinchlikni himoya qilishi va xalqaro xavfsizlikni ta’minlashi kerak edi.
SSSR mag lubiyatga uchragan davlatlar bilan tinchlik shartnomalarini
ʻ
tayyorlashda Germaniyaning sobiq ittifoqchilari – Italiya, Ruminiya, Vengriya,
Bolgariya va Finlyandiya bilan ularning iqtisodiy mustaqilligini saqlab qolish,
ularni ichki ishlariga aralashishdan himoya qilish va huquqiy chegaralarini
belgilovchi shartnomalar tuzishga intildi. 1947-yil 10-fevralda shartnomalarning
16

tayyorlanishi va imzolanishi (1947-yildagi Parij tinchlik shartnomalariga qarang)
urushdan keyingi davrda SSSR va kapitalistik mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlik
imkoniyatlaridan dalolat berdi.
1946-yildayoq SSSR BMTga quyidagi takliflarni ilgari surdi: ikki xil ijtimoiy
tizimning tinch-totuv yashashi; urushda birgalikda g‘alaba qozongan kuchlar
o‘rtasidagi hamkorlikni davom ettirish to‘g‘risida; Birlashgan Millatlar
Tashkilotini mustahkamlash, birinchi navbatda uning barcha a’zolari tengligini
ta’minlash to‘g‘risida; dushman bo‘lmagan davlatlar hududidan qo‘shinlarni olib
chiqish va xorijiy harbiy bazalarni tugatish to‘g‘risida; qurollarni umumiy
qisqartirish to‘g‘risida; atom qurollarini taqiqlash to‘g‘risida. SSSRning takliflari
BMT Bosh Assambleyasining 1946-yil dekabrdagi «Qurolni umumiy tartibga
solish va qisqartirish tamoyillari to‘g‘risida»gi rezolyutsiyasiga asos bo‘ldi. Biroq
imperialistik doiralar va yirik G‘arb davlatlari SSSRning tinchliksevar takliflarini
rad etishdi. 1947-yilda Qo‘shma Shtatlar Trumen doktrinasini e’lon qildi, ya’ni
Qo‘shma Shtatlar reaktsiya va aksilinqilob tomonidagi barcha mamlakatlarning
ishlariga aralashish huquqini o‘z zimmasiga oldi. Bu ta’limot ekspansiya va
bosqinchilik maqsadlariga xizmat qildi. Marshall rejasi o‘sha paytda G‘arbiy
Yevropaning urushdan vayron bo‘lgan davlatlarida hukmron ta’sirni ta’minlash,
Amerika aralashuvi orqali bu mamlakatlarda inqilobiy harakatning kuchayishini
to‘xtatish va xalq demokratiyasi mamlakatlarini SSSRdan ajratib, kapitalizm
relslariga qaytarish uchun Amerika iqtisodiy yordamidan foydalanish vositasi
sifatida ilgari surilgan edi. SSSR AQSHning ingliz-fransuz imperialistik doiralari
tomonidan qo llab-quvvatlanib, Yevropa davlatlarini suverenitetdan mahrum qilishʻ
va ularni Amerika monopol kapitaliga qaram qilishga intilishlarini fosh qildi.
1948-yil mart oyida G arbiy Yevropa davlatlarining sovetlarga qarshi birinchi
ʻ
harbiy-siyosiy bloki tuzildi.AQSh homiyligida «G arbiy ittifoq»ga Buyuk
ʻ
Britaniya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya, Lyuksemburg kirdi. SSSRning sovet-
amerika munosabatlarini yaxshilash bo‘yicha muzokaralar o‘tkazish bo‘yicha bir
necha bor takliflari AQSh tomonidan rad etildi. Iqtisodiy sohada aksariyat G‘arb
davlatlari SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan ishbilarmonlik aloqalarini
17

to‘xtatishga olib keladigan kamsituvchi cheklovlarni o‘rnatdilar. 1949-yil aprel
oyida tuzilgan Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti (NATO) tajovuzkor
xarakterga ega va SSSRga, shuningdek, boshqa tinchliksevar davlatlarga qarshi
qaratilgan.
SSSR Qrim va Potsdam konferentsiyalarining rezolyutsiyalariga qat’iy rioya
qildi, sobiq fashistik reyxning sovet ishg‘ol zonasi hududini demokratlashtirish,
denasifikatsiya va demilitarizatsiya qilishni amalga oshirdi 14
.

14
История Советского Союза. т.2. – М.: 1990. – C . 71.
18

II BOB. SSSRNING UCHINCHI DUNYO DAVLATLARIGA
NISBATAN TASHQI SIYOSATI
2.1. Uchinchi dunyo davlatlari bilan munosabatlar shakllanishi
«G‘arbiy» va «Sharqiy» harbiy-siyosiy bloklardan tashqari sirli «Uchinchi
dunyo» ham paydo bo‘ldi. «Uchinchi dunyo» mamlakatlariga nisbatan yaqinda
mustamlakachilik qaramligidan qutulgan, iqtisodiy rivojlanish darajasi past,
siyosiy tuzumi beqaror bo lgan davlatlar kiradi.ʻ
Sovet Armiyasi Yevropa mamlakatlarini fashizmdan ozod qila boshlaganida,
Sovet Armiyasi muvaffaqiyatlariga tayangan holda, antifashistik kuchlar
allaqachon harakat qilgan edi. Xalqlarning bosqinchilarga va ularni qo‘llab-
quvvatlagan ichki reaksion kuchlarga qarshi kurashi jarayonida Qarshilik
ko‘rsatish harakatining xalq demokratik inqiloblariga aylanishi uchun old shart-
sharoitlar pishib bordi. Sovet Armiyasi Sharqiy va Janubi-Sharqiy Yevropa
mamlakatlarini aksilinqilob eksportidan va reaksiyaning fuqarolar urushlarini
boshlashga urinishlaridan himoya qildi. Bunday sharoitda 1944-1948 yillarda
Polsha, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Albaniya, Ruminiya, Vengriyadagi xalq-
demokratik inqiloblar sotsialistik inqiloblarga aylandi. Bolgariyada inqilob
boshidanoq sotsialistik xarakterga ega edi. Uzoq Sharqda esa SSSR
internatsionalistik burchini bajardi. SSSR, Mongoliya Xalq Respublikasi,
Yevropaning yosh demokratik davlatlarining yordami tufayli Shimoliy Koreya,
Xitoy va Shimoliy Vetnamdagi milliy ozodlik inqiloblari sotsialistik inqiloblarga
aylandi.
1949-yilda Sharqiy Germaniya hududida mustaqil suveren nemis davlati -
Germaniya Demokratik Respublikasi, nemis tuprog‘idagi birinchi ishchilar va
dehqonlar davlati tuzildi. Kubadagi xalq antiimperialistik inqilobi sotsialistik
inqilobga aylandi. 1961-yilda Kuba ham sotsialistik davlatlar oilasiga qo‘shildi.
Urushdan keyingi og ir birinchi yillarda SSSR yosh xalq demokratiyasi
ʻ
davlatlariga xom ashyo, asbob-uskunalar, oziq-ovqat va hokazolar ko rinishida har
ʻ
tomonlama va fidokorona yordam ko rsatdi. 1947-1950 yillardagi savdo-iqtisodiy
ʻ
shartnomalarda SSSRning o z iqtisodiyotini tiklash va uni sobiq imperialistik
ʻ
19

monopoliyalarga qaramlikdan ozod qilishda yordam berish istagi ifodalangan edi.
SSSR va xalq demokratiyasi mamlakatlari va xalq demokratiyasi mamlakatlari
o rtasidagi o zaro manfaatli aloqalar o sib bordi va mustahkamlandiʻ ʻ ʻ 15
.
V. I. Lenin shunday deb yozgan edi: «Kapitalizm davridagi xalqaro
munosabatlarning mohiyati: zaiflarni ochiqdan-ochiq talon-taroj qilish...»
(To‘plam asarlar to‘plami, 5-nashr, 20-jild, 245-bet). Urushdan keyingi davr
xalqaro munosabatlarning yangi turi - proletar internatsionalizmi tamoyiliga
asoslangan sotsialistik munosabatlarni vujudga keltirdi. Uning shakllanishida sovet
respublikalarining yaqin aloqalari va birgalikda rivojlanishi hamda SSSR va
Mo‘g‘uliston Xalq Respublikasi o‘rtasidagi hamkorlik tajribasi katta ahamiyatga
ega edi.
Sovet Ittifoqi va qardosh sotsialistik mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarni
rivojlantirishning butun tajribasi shuni ko‘rsatdiki, ijtimoiy tizimning umumiyligi,
asosiy manfaatlar va maqsadlarning mos kelishi hukmron marksistik-leninistik
partiyalarning to‘g‘ri siyosati bilan yuzaga kelgan muammolarni muvaffaqiyatli
hal qilishga imkon beradi, bu esa har bir sotsialistik mamlakat va butun dunyo
sotsialistik tizimini mustahkamlashga yordam beradi.
Yangi sharoitda xalqaro munosabatlar tushunchasining doirasi kengaydi -
ilgari u rasmiy davlatlararo munosabatlarga teng edi, endi u xalqlar hayotining
barcha jabhalarini qamrab oladi. Marksizm-leninizm platformasida turgan
kommunistik va ishchi partiyalar, shuningdek, mehnatkashlarning ommaviy
jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi birodarlik munosabatlari hal qiluvchi rol o‘ynay
boshladi.
O‘IYKning (O‘zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi) tashkil etilishi sotsialistik
mamlakatlar o‘rtasida keng hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda katta rol o‘ynadi. 1950-
yillarning ikkinchi yarmidan boshlab O‘IYK mamlakatlari kommunistik partiyalari
va hukumatlari vakillarining uchrashuvlari odatiy amaliyotga aylandi. 1962 yilgi
majlisda «Xalqaro sotsialistik mehnat taqsimotining asosiy tamoyillari»
muhokama qilindi va tasdiqlandi.
15
Орлов А.С., Георгиев В.А., Георгиева Н.Г., Сивохина Т.А. История России с древнейших времен до наших
дней. Учебник. – М.: 1999. – C . 125.
20

O‘IYK faoliyatining asosiy usuli O‘IYK a’zolarining uzoq muddatli va joriy
xalq xo‘jaligi rejalarini muvofiqlashtirish deb e’tirof etildi. Bu V.I. Leninning
prognozini tasdiqladi. Unda: «...barcha xalqlar proletariati tomonidan umumiy reja
bilan tartibga solinadigan, yaxlit global iqtisodiyotni yaratishga qaratilgan, bu
tendentsiya... sotsializm sharoitida yanada rivojlanishi va to‘liq yakunlanishi»
tendentsiyasiga ishora qilgan (o‘sha Y е rda, 41-jild, 164-bet).
Lenin aytgan (37-jild, 347-bet) shunday yagona jahon xo‘jalik organizmining
ramzi «Drujba» neft quvuri, Xalqaro iqtisodiy hamkorlik banki, Xalqaro
investitsiya banki, Jahon sotsialistik tizimi muammolari xalqaro instituti va
boshqalarga aylandi.Sotsialistik mamlakatlarning kollektiv pul birligi –
o‘tkazuvchan rubl yaratildi. Birlashgan energiya tizimlari markaziy dispetcherlik
boshqarmasi ishlamoqda. O‘IYKni tashkiliy qayta qurish amalga oshirildi.
Rejalarni muvofiqlashtirish, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiya
qilish bo‘yicha qo‘shma tadbirlar tashkilotchisi - Kengash Ijroiya qo‘mitasi tuzildi.
Hamdo stlik mamlakatlari o rtasidagi siyosiy aloqalarni mustahkamlashʻ ʻ
vazifasiga alohida ahamiyat beradi. Bunday munosabatlarni shakllantirishda
SSSRning boshqa sotsialistik davlatlar bilan do‘stlik, hamkorlik va o‘zaro yordam
to‘g‘risidagi shartnomalari muhim o‘rin tutadi. Ulardan birinchisi (O zaro yordam
ʻ
to g risidagi bayonnoma shaklida) 1936-yil 12-martda Mo g uliston Xalq
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi bilan imzolangan. Shunga o‘xshash shartnomalar turli vaqtlarda
Sotsialistik Hamdo‘stlikning boshqa mamlakatlari o‘rtasida tuzilgan. Ular
birgalikda imperializmning hiyla-nayranglaridan himoyalanish, chegara
xavfsizligini ta’minlaydigan, sotsialistik o‘zgarishlar va kommunistik qurilishga
yordam beradigan kuchli va samarali ittifoqchilik majburiyatlari tizimini tashkil
qiladi.
Agressiv NATO bloki tomonidan harbiy tahdid kuchayishi sharoitida
Yevropaning sotsialistik mamlakatlari 1955-yildagi mudofaa Varshava
shartnomasini imzoladilar. Varshava shartnomasi tashkilotining oliy organi -
21

Siyosiy maslahat qo‘mitasi sotsialistik davlatlarning tashqi siyosiy faoliyatini
muvofiqlashtirishning etakchi markaziga aylandi 16
.
Xalqaro reaktsiya sotsialistik mamlakatlar hamjamiyatining kuchini bir necha
bor sinab ko‘rdi. Xalqaro imperialistik doiralar tomonidan qo‘zg‘atilgan ichki
reaksiya kuchlari Vengriyada 1956-yildagi aksilinqilobiy qo‘zg‘olonni qo‘zg‘atdi.
SSSR o‘zining xalqaro burchiga sodiq qolgan holda, qo‘zg‘olonni bostirishda
ishchilarga yordam berdi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri imperialistik aralashuvga yo‘l
qo‘ymadi.
Sotsialistik mamlakatlarning xalqaro maydondagi kelishilgan harakatlari
ularning tashqi siyosiy faoliyatiga xos xususiyatdir. 1968-1969 yillardagi
Chexoslovakiya voqealari shuni ko‘rsatdiki, imperializm kuchlari mamlakatlarni
sotsialistik hamjamiyatdan birin-ketin ajratishga urinishlaridan hali voz
kechmagan. Qardosh mamlakatlarning xalqaro birdamligi Chexoslovakiya
Sotsialistik Respublikasi mehnatkashlariga tinch mehnat uchun sharoit yaratib
berdi, imperialistlarning umidlarini puchga chiqardi, sotsialistik hamjamiyatning
g‘arbiy chegaralarini yanada mustahkamladi.
Sotsialistik davlatlar o‘rtasida kommunizm, umuminsoniy tinchlik va xalqaro
xavfsizlik qurish uchun kurashini birlashtirgan yaqin hamkorlik tizimini yaratdi.
Sotsialistik davlatlar jahon siyosatining asosiy masalalari bo‘yicha o‘z faoliyatini
muvaffaqiyatli muvofiqlashtirmoqda. Ularning tashqi siyosati zamonaviy
jamiyatning ijtimoiy jarayonlarini, ijtimoiy inqiloblar va urushdan keyingi davrda
yuzaga kelgan jadal ilmiy-texnikaviy taraqqiyot natijasida xalqaro vaziyatning
qonuniyatlari va o‘zgarishlarini hisobga oladi. Sotsialistik mamlakatlar o‘zlarining
tashqi siyosatida imperialistik reaksiyaning fitnalariga qarshi kurashni xalqaro
muammolarni tinch yo‘l bilan hal qilish bo‘yicha konstruktiv yo‘nalish bilan
uyg‘unlashtiradilar. Ularning tashabbusi bilan muhim shartnoma va shartnomalar
ishlab chiqildi va imzolandi, ular davlatlar o‘rtasidagi yangi munosabatlarga
mustahkam zamin yaratmoqda. Sotsialistik hamjamiyatning mavjudligi, uning
16
Хавьер Солана. НАТО и Россия способны конструктивно сотрудничать // Военный парад. 1999. №31. – C .
69.
22

ulkan resurslari, kuchayib borayotgan birligi, izchil tinchlikparvar siyosati butun
xalqaro taraqqiyotga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardir.
1950-yillarning oxiridan boshlab XXR rahbarlari marksizm-leninizm
tamoyillariga to g ri kelmaydigan bo luvchi shovinistik kursi bilan SSSR vaʻ ʻ ʻ
boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan munosabatlarni keskin yomonlashtirdilar.
SSSR va boshqa sotsialistik davlatlar Xitoy rahbarlarining tinchlik va sotsializm
ishiga dushman siyosatiga qat’iy qarshilik ko‘rsatish bilan birga, ayni paytda Xitoy
bilan munosabatlarni normallashtirishga intildi va harakat qilmoqda. Maochilar
е takchiligidan so‘ng Albaniya O‘zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi ishida
qatnashishni to‘xtatdi va Varshava Shartnomasi bilan aloqalarni uzdi, garchi SSSR
u bilan munosabatlarni normallashtirish va do‘stlikni tiklash uchun hamma narsani
qilgan bo‘lsa ham. SSSRning Xitoyga nisbatan siyosati va uning ikki davlat
o rtasidagi yaxshi munosabatlarni tiklashga tayyorligi L. I. Brejnevning KPSS MK
ʻ
Plenumidagi (1976-yil oktyabr) nutqida aniq va kuchli tasdiqlandi va Plenum
tomonidan to‘liq ma’qullandi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin mustamlakachilik tizimi tez parchalana
boshladi. Asosiy mustamlakachi davlatlar bo‘lgan Buyuk Britaniya va Fransiya
Afrika, Osiyo, Hindxitoy va Yaqin Sharqdagi o‘z mulklarini yo‘qotayotgan edi.
Ozod qilingan mamlakatlar hukumatlari qaysi blokka qo‘shiladi? Ko‘pincha ular
harbiy-inqilobiy betartiblik sharoitida hokimiyatni qanday ushlab turishni bilmas
edilar. Va keyin Stalin eskirgan «Britaniya sherining» merosini oldi. SSSR
tomonidan faol harbiy va iqtisodiy yordamga ega bo‘lgan «uchinchi dunyo»
davlatlari «sotsialistik yo‘nalishdagi mamlakatlar» deb nomlandi 17
.
Stalinning vorislari sarob ortidan o‘nlab yillar o‘tadi. Milliardlab rubllar sovet
iqtisodidan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi «progressiv rejimlarni» qo‘llab-
quvvatlash uchun qoldiradi. Bu rejimlarning rahbarlari xursandchilik bilan
SSSRdan rubl oladilar, keyin esa... bundan ham xursand bo‘lib AQShdan dollar
oladi.
17
Медников В.В., Маховикова Г.П. Экономика России: путь реформ (1917-1995). – Спб.: 1997. – C . 91.
23

Sovuq urush avjida, 1953-yil 5-martda Iosif Vissarionovich Stalin vafot etdi.
U dunyo, shu jumladan uning siyosati tufayli uchinchi jahon urushi yoqasida
muvozanatni saqlab turganda vafot etdi. Yangi Sovet rahbarining (Xrushchev)
nomi Temir pardaning narigi tomonida ma’lum bo‘lgach, diplomatlar va
razvedkachilar е lkalarini qisib qo‘yishdi - uning kimligini va qanday ekanligini
hech kim bilmas edi.
Yangi davlat rahbari shu zahotiyoq o‘zini va o‘z siyosatini o‘zidan oldingi
rahbarlarning harakatlaridan ajratishga harakat qildi. Stalin xorijlik muxbirlarni
juda kamdan-kam qabul qilardi, uning intervyulari ehtiyotkor, lakonik edi va
Generalissimoning xorijiy davlat rahbarlari bilan uchrashuvlarini bir qo‘l bilan
sanash mumkin edi. V.M. Molotov muzokaralar paytida o‘zini yanada ehtiyotkor
va quruq tutdi, go‘yo o‘zining muzdek vazminligini ko‘rsatib, Sovet
diplomatlarining butun galaktikasini xuddi shunday ruhda tarbiyaladi.
Xrushchev bu qattiq yopiq yuzlar va tornado kabi diqqat bilan sozlangan
diplomatik notalar dunyosiga kirib keldi. U nutqlari davomida improvizatsiya
qildi, bir mavzudan ikkinchisiga sakrab chiqdi, chet ellik muxbirlar bilan
bahslashdi va amerikalik fermer Garst bilan do‘stlashish oson edi. Xrushchevning
noan’anaviy xatti-harakatlarida ko‘proq nima borligini aytish qiyin - hisoblangan
o‘yin yoki uning tabiatining asosiy xususiyatlari. Biroq, SSSR rahbari irodali yoki
xohlamagan holda juda muhim muvaffaqiyatga erishdi: G‘arb nazarida u sirli va
dahshatli «Kreml zolim» emas, balki oddiy odamga o‘xshardi - qiziqarli, biroz
eksantrik, ba’zan kulgili.
Avvaliga Xrushchev va uning tarafdorlariga omad kulib boqdi. 1955-yil
yozida Xrushchev Belgradga tashrif buyurdi va Tito va Yugoslaviyaga qo‘yilgan
barcha ayblovlar olib tashlanishini e’lon qildi. O‘sha yilning may oyida Xrushchev
Jenevada AQSh prezidenti Duayt Devid Eyzenxauer, Buyuk Britaniya va Fransiya
bosh vazirlari Entoni Eden va Feliks For bilan muzokaralar o‘tkazdi va bu «Jeneva
ruhi» an’anasini, ya’ni bahsli masalalarni diplomatik muzokaralar orqali hal qilish
istagini boshladi. Ammo 1956-yil noyabr oyida Sovet tanklari Budapesht
ko‘chalarida allaqachon asfaltni maydalashayotgan edi. Vengriya qo‘zg‘olonining
24

bostirilishi SSSRning Sharqiy Yevropadagi ittifoqchilari ustidan nazoratini saqlab
qoldi. Xuddi shu 1956-yilda «Moskvaning qo‘li» «uchinchi dunyo»
mamlakatlariga yetib bordi 18
.
1956-yil iyul oyida Misr prezidenti Gamal Abdel Nosir Suvaysh kanalini
milliylashtirishni e’lon qildi. Isroil, Buyuk Britaniya va Fransiya Misrga qarshi
birlashgan front tuzdilar. 1956-yil 31-oktyabr oqshomida ingliz-fransuz
samolyotlari Qohira, Iskandariya, Port Said va Suvayshni bombardimon qildi. 2-
noyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining favqulodda sessiyasi Misrga qarshi
tajovuzni qoraladi, ammo harbiy harakatlar davom etdi. Va keyin, 5 noyabr kuni
SSSR hukumati tomonidan Parij, London va Tel-Avivga yuborilgan diplomatik
notaning so‘zlari butun dunyoda gulduros bo‘ldi. Notada SSSR «tajovuzkorlarni
kuch bilan tor-mor etishga va Sharqda tinchlik o rnatishga» tayyorligiʻ
ta kidlangan. Urush 7-noyabrda tugashi bilanoq, aerodromlarda samolyot
ʼ
dvigatellari allaqachon isinayotgan edi.
Xrushchevning o‘g‘li Sergey Nikitovichning xotiralariga ko‘ra, u «o‘z
muvaffaqiyati bilan faxrlanardi... 1956-yil voqealari arab dunyosini ag‘darib
yubordi. Ilgari bu davlatlar an’anaviy ravishda G‘arbiy Yevropaga yo‘naltirilgan
va Sovet Ittifoqi haqida biz bilganimizdek kam bilar edi. AQShning Misrga qarshi
qaratilgan eng ko‘p jazolash harakatlarining muvaffaqiyatsizligi yoki birinchi
mintaqadagi SSSRga qaratilgan muvaffaqiyatini o‘zgartirdi. Chexoslovakiya,
keyin esa sovet qurollari arab mamlakatlariga yo‘l oldi va Yaqin Sharqdagi
ittifoqchilarimizga tahdid paydo bo‘lganda, bizning barcha harbiy kuchimiz
namoyishkorona tarzda yo‘lga qo‘yildi».
AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya 50-60 yillarda Afrika, Osiyo va Lotin
Amerikasida eskicha harakat qilib, qo pol kuch ishlatishni ma qul ko rdi va shu
ʻ ʼ ʻ
orqali mahalliy aholi va siyosatchilarni g azablantirdi. N. S. Xrushchevning
ʻ
so‘zlariga ko‘ra, SSSR rivojlanayotgan mamlakatlarda strategik pozitsiyalarni
mustahkamlashda eng katta muvaffaqiyatga erishdi. G‘arb davlatlari u е rga
18
Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: 1992. – C . 176.
25

yollanma askarlar o‘rniga o‘z kapitallarini jo‘nata boshlaganlarida, Kremlning
muvaffaqiyatlari asta-sekin barbod bo‘ldi.
Uzoq Sharq va Tinch okeani havzasida tinchlik va xavfsizlikni
mustahkamlash uchun kurash Sovet tashqi siyosatining muhim yo‘nalishi bo‘lib
qoldi. 1957-yilda SSSR Shimoliy va Janubiy Koreyani yaqinlashtirish bo‘yicha
konferentsiya chaqirishni taklif qildi. Biroq G‘arb davlatlari bu taklifni ham,
Janubiy Koreyadan chet el qo‘shinlarini olib chiqish taklifini ham qabul
qilishmadi. AQShning Janubiy Koreya, Tayvan va Yaponiyadan Indochinada
urush olib borish uchun harbiy baza sifatida foydalanishi vaziyatni
murakkablashtirdi. Xavfsizlikni ta minlash maqsadida SSSR va KXDR o rtasidaʼ ʻ
1961-yilda do stlik, hamkorlik va o zaro yordam to g risida shartnoma
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzildi.Sovet hukumati Yaponiyaning pozitsiyasiga katta ahamiyat berib, 1958-yil
oxirida betaraflik yo lini bosib, tinchlikni ta minlashga hissa qo shishi
ʻ ʼ ʻ
mumkinligini e lon qildi. O‘z navbatida, SSSR (1959 yil 20 aprel) Yaponiyaning
ʼ
doimiy betarafligini hurmat qilishni kafolatlashga tayyorligini bildirdi va tegishli
shartnoma tuzish masalasini muhokama qilishga rozi bo‘ldi. AQSH pozitsiyasi
bilan birlashgan holda Yaponiya hukumati SSSRga qarshi asossiz hududiy
da volar qilib, salbiy pozitsiyani egalladi. 1960 yil yanvar oyida Yaponiya AQSh
ʼ
bilan xavfsizlik shartnomasini tuzdi, unga ko‘ra Amerika harbiy bazalari Yaponiya
hududida saqlanadi.
Kuba atrofida yuzaga kelgan vaziyat munosabati bilan tashqi siyosatdagi ikki
qarama-qarshi yo‘nalish to‘qnash keldi. AQShning Kubaga qurolli bostirib
kirishga urinishi (1962) muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sovet Ittifoqining qat’iy
pozitsiyasi, uning chidamliligi va yuzaga kelgan vaziyatga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lishi insoniyat uchun og‘ir fojianing oldini oldi va 1962-yildagi
Kuba raketa inqirozini bartaraf etishni ta’minladi .
1954-yilda urush tugaganidan keyin AQShning Indochina davlatlarining ichki
ishlariga aralashuvi Janubi-Sharqiy Osiyodagi vaziyatni yana keskinlashtirdi.
SSSRning sa’y-harakatlari bilan Laos bo‘yicha konferentsiya chaqirildi, ammo
1962-yildagi Jeneva kelishuvlari AQSh tomonidan buzildi va Laosda harbiy
26

harakatlar qayta boshlandi; 1964-yilda Vetnamda ochiq qurolli Amerika ( AQSh )
agressiyasi boshlandi. (1970-yilda AQSh urushni Kambodjaga ko‘chirdi.)
SSSR taklifi bilan 1965-yilda BMT Bosh Assambleyasining 20-sessiyasi
davlatlarning ichki ishlariga aralashishga yo‘l qo‘ymaslik, ularning suvereniteti va
mustaqilligini himoya qilish to‘g‘risidagi deklaratsiyani qabul qildi. 1967-yilda
Sovet Ittifoqi tashabbusi bilan Bosh Assambleyaning Yaqin Sharq bo‘yicha
favqulodda maxsus sessiyasi chaqirildi. Uning faol ishtirokida BMT Xavfsizlik
Kengashi 1967-yil 22-noyabrda Isroil qo‘shinlarini 1967-yil iyun oyida bosib
olingan hududlardan olib chiqib ketishni nazarda tutuvchi rezolyutsiyani qabul
qildi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotini hurmat qilish siyosatiga va bu jahon
tashkilotidan tinchlikni mustahkamlash uchun foydalanish zarurligiga sodiq qolgan
Sovet Ittifoqi yana BMTda tinchlikni saqlash va keskinlikni pasaytirishning
muhim masalalarini ko‘tardi. SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlar taklifi bilan
1970-yilda Bosh Assambleya tomonidan qabul qilingan Xalqaro xavfsizlikni
mustahkamlash deklaratsiyasi katta ahamiyatga ega 19
.
Sovet davlati o‘zining birinchi kunlaridanoq Lenin g‘oyalariga amal qilgan
holda SSSR va kapitalistik mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishga harakat qildi va qilmoqda. 1964-yil 30-oktabrda SSSR va Fransiya
o rtasida 1965-69 yillarga mo ljallangan savdo bitimi imzolandi, bu savdoʻ ʻ
aylanmasini taxminan 2 barobarga oshirdi. 1968 yil 5 yanvarda SSSR va Buyuk
Britaniya o‘rtasida o‘zaro moliyaviy va mulkiy da’volarni hal qilish to‘g‘risida
bitim imzolandi; ular o‘rtasidagi tovar ayirboshlash 1969-yilda 600 million rublni
tashkil etdi. Italiya bilan ishbilarmonlik aloqalari mustahkamlandi – 1966-yil 4-
mayda FIAT kompaniyasining е ngil avtomobillar ishlab chiqaradigan korxonalar
sanoat majmuasini qurishda ishtirok etishi to‘g‘risida protokol imzolandi.
Yaponiyadagi reaktsion doiralarning qarshiliklariga qaramay, sovet-yapon
hamkorligi yo‘lga qo‘yildi; 1956-yilda savdo aylanmasi 3,6 million rublni, 1970-
yilda - 653 million rublni, 1974-yilda - 1683,2 million rublni tashkil etdi.
19
Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: 1992. – C . 178.
27

Dunyodagi keskinlikni yumshatish uchun o‘jar kurashda Sovet tashqi siyosati
SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlarning nufuzining o‘sishini doimo
ta’minladi.
SSSRning Yevropada, jumladan, GFR bilan munosabatlar masalalarida
prinsipial va izchil siyosati natijasida G‘arbiy Germaniyada siyosatda va
sotsialistik mamlakatlar bilan munosabatlarda asta-sekin realistik tendentsiya
hukm surdi. Sovet-G‘arbiy Germaniya munosabatlarida katta o‘zgarishlar yuz
berdi. 1969 yil dekabrda muzokaralar boshlandi va 1970 yil avgustda SSSR GFR
bilan shartnoma imzoladi. Bu shartnoma, shuningdek, keyinchalik GDR, PPR,
Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasining GFR bilan tuzgan kelishuvlari,
birinchi navbatda, Yevropadagi urushdan keyingi chegaralarning daxlsizligini
ta’minladi.
Sovet davlati paydo bo‘lgandan beri qurolsizlanish uchun kurash Lenin tashqi
siyosatining muhim yo‘nalishi bo‘ldi. Yadro qurolini yaratish sharoitida NATO
mamlakatlari tomonidan qo‘zg‘atilgan qurollanish poygasi ayniqsa xavfli bo‘ldi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng darhol SSSR atom qurollarini taqiqlashni va
umuman qurol va qurolli kuchlarni qisqartirishni talab qildi. Qo‘shma Shtatlar
boshchiligidagi g‘arb davlatlari ulkan armiyalarni saqlash, xorijiy hududlarda
harbiy bazalar tarmog‘ini yaratish va yadro qurolini ishlab chiqarishda poyga qilish
kursini oldilar. 1950-yillarning oxirida Sovet Ittifoqi tomonidan AQShning atom
qurollari bo‘yicha monopoliyasini tugatish, keyin esa bunday qurollarni etkazib
berishning ilg‘or vositalarini yaratish AQShning nisbatan daxlsizligini
yo‘qotishiga olib keldi. Qurollanish poygasiga qarshi harakat keng ko‘lamli va
yanada uyushgan xarakter kasb etdi. 1959-yilda SSSR BMT Bosh
Assambleyasining 14-sessiyasida umumiy va to liq qurolsizlanish dasturini ilgariʻ
surdi va BMT Bosh Assambleyasining 15-sessiyasida (1960) Sovet hukumati
«Umumiy va to liq qurolsizlanish to g risidagi shartnomaning asosiy qoidalari»
ʻ ʻ ʻ
loyihasini kiritdi. G‘arb davlatlari turli uzoq bahonalar bilan Sovet taklifini
qo‘llab-quvvatlamadilar. Asosiy raqiblar, boshqa shunga o‘xshash holatlarda
bo‘lgani kabi, NATO davlatlari edi. Sovet davlati umumiy va to‘liq
28

qurolsizlanishga intilish bilan birga, har doim qisman chora-tadbirlar to‘g‘risida
kelishib olishga tayyorligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, 1950-yillarning oxiri - 1960-
yillarning boshlarida Sovet tashqi siyosati yadro sinovlarini to‘xtatish uchun
kurashga olib keldi. Qat’iylik va moslashuvchanlikni namoyish etib, SSSR katta
muvaffaqiyatga erishdi - 1963-yilda Atmosferada, kosmosda va suv ostida
yadroviy qurol sinovlarini taqiqlash to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Bu misol
SSSR boshchiligidagi tinchliksevar kuchlarning kurashi imperialistik kuchlarni
bosqinchilik imkoniyatlarini cheklovchi va xalqaro keskinlikni pasaytirish
vazifasini hal qiluvchi xalqaro shartnomalarni imzolashga majbur qilishini
ko‘rsatdi. 1967 yilgi Koinot shartnomasida koinot va osmon jismlaridan harbiy
maqsadlarda foydalanish istisno qilingan.
1968-yildagi Yadro qurolini tarqatmaslik to g risidagi shartnoma ham SSSRʻ ʻ
tashqi siyosatining qurollanish poygasiga qarshi kurashdagi katta muvaffaqiyati
bo ldi. Sovet hukumati tashabbusi bilan 1969-1970 yillarda Qurolsizlanish
ʻ
bo‘yicha qo‘mita dengiz tubida va okean tubida va ularning tubida yadro va
boshqa ommaviy qirg‘in qurollarini joylashtirishni taqiqlovchi dengiz tubi
shartnomasini ishlab chiqdi. Bakteriologik qurollar to‘g‘risidagi konventsiya,
loyihasi SSSR 1969-yil sentyabr oyida taklif qilingan (BMT Bosh Assambleyasi
tomonidan 1971-yil dekabrda tasdiqlangan) ham haqiqiy qurolsizlanish chorasini
ifodalaydi. Sovet Ittifoqi qurolsizlanish bo‘yicha Butunjahon konferentsiyasini
chaqirish tashabbusi bilan chiqdi, bu yo‘lda oraliq bosqich bo‘lib, BMT Bosh
Assambleyasining qurolsizlanishga bag‘ishlangan maxsus sessiyasi bo‘lishi
mumkin 20
.
2.2. SSSR tashqi siyosatida belgilab berilgan «Tinchlik dasturi» harakati
Tashqi siyosatning lenincha tamoyillariga amal qilgan holda, KPSS o‘zining
24-s’ezdida (1971) Sovet Ittifoqining zamonaviy sharoitlarda tashqi siyosatining
realistik harakat rejasini ishlab chiqdi. Bu rejani barcha mamlakatlarning ilg‘or
jamoatchiligi haqli ravishda Tinchlik dasturi deb atagan.
20
Разуеваева Н.Н. Проблемы и трудности социально - экономического и политического развития СССР в
1961-1985гг. Вопросы истории КПСС. – М.: 1988. – C . 13.
29

KPSS Sovet tashqi siyosatining asosiy maqsadini SSSRda kommunistik
jamiyat qurish, jahon sotsialistik tizimini rivojlantirish uchun tinch sharoitlarni
ta’minlashdan iborat deb biladi; insoniyatni jahon qirg‘in urushlaridan xalos qilish.
Sovet davlati imperializmning bosqinchilik siyosatiga tinchlik va xalqaro
xavfsizlikni mustahkamlash uchun faol kurash siyosatiga qarshi chiqadi. Hozirgi
sharoitda SSSR tashqi siyosati va KPSSning tashqi siyosatdagi amaliy
faoliyatining asosiy vazifalari har qanday bosqinchilik harakatlariga va xalqaro
zulmga qat iy qarshilik ko rsatish va bosqinchilik urushlari yo lida to siqlarʼ ʻ ʻ ʻ
yaratish, ularning oldini olishdan iborat. Bahsli masalalarni hal qilish uchun kuch
ishlatishdan va undan foydalanish bilan tahdid qilishdan voz kechish xalqaro hayot
qonuniga aylanishi kerak. Davlatlar o‘rtasidagi munosabatlardagi barcha bahsli
masalalar faqat tinch yo‘l bilan hal qilinishi kerak.
Sovet Ittifoqi davlatlar o‘zlarining xalqaro munosabatlarida Ikkinchi jahon
urushi natijasida Yevropada sodir bo‘lgan hududiy o‘zgarishlarni yakuniy tan
olishdan, bu qit’ada keskinlikni pasaytirish va tinchlikka tubdan burilish amalga
oshirishdan kelib chiqishini ta’minlashga izchil intiladi va Yevropada ishonchli
xavfsizlikni ta’minlash uchun hamma narsani qiladi.
Sovet Ittifoqi Varshava shartnomasining a’zosi bo‘lgan holda, bir vaqtning
o‘zida barcha ishtirokchi davlatlar ushbu shartnomani va Shimoliy Atlantika
ittifoqini bir vaqtning o‘zida bekor qilishga yoki birinchi qadam sifatida ularning
harbiy tashkilotlarini tugatishga tayyorligini ko‘p marta tasdiqladi 21
.
Yadro quroli paydo bo‘lgandan beri Sovet Ittifoqi ularni taqiqlash,
shuningdek, ommaviy qirg‘in qurollarining boshqa turlarini taqiqlash uchun
kurashga katta ahamiyat berdi. Yadro qurolini qo‘llashni taqiqlash bilan bir vaqtda
davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda umuman kuch ishlatishni taqiqlash kerak.
Sovet tashqi siyosatining muhim vazifasi yadroviy qurol sinovlarini hamma joyda
va hamma joyda, shu jumladan y е r ostida to‘xtatish uchun kurash bo‘lgan va
shundaydir; dunyoning turli burchaklarida yadrosiz zonalar yaratish.
21
Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: 1992. 189.
30

SSSR doimiy ravishda yadro quroliga ega bo‘lgan barcha davlatlarni to‘liq
yadroviy qurolsizlantirish va atom energiyasidan faqat tinch maqsadlarda
foydalanish tarafdori; barcha turdagi qurollanish poygasini tugatish, xorijiy harbiy
bazalarni tugatish, qurolli kuchlar va qurollarni, birinchi navbatda, harbiy qarama-
qarshilik ayniqsa xavfli bo‘lgan hududlarda, birinchi navbatda, Markaziy
Yevropada qisqartirish.
Sovet xalqi o‘z navbatida bunga intilayotgan davlatlar bilan barcha sohalarda
o‘zaro manfaatli hamkorlikni chuqurlashtirish tarafdori va atrof-muhitni asrash,
energetika va boshqa tabiiy resurslarni rivojlantirish, transport va
kommunikatsiyalarni rivojlantirish, eng xavfli va keng tarqalgan kasalliklarning
oldini olish va ularni bartaraf etish, kosmosni tadqiq qilish va rivojlantirish, inson
huquqlarini himoya qilish va rivojlantirish kabi muammolarni hal qilishda boshqa
manfaatdor davlatlar bilan birgalikda ishtirok etishga tayyor. davlatlararo
munosabatlar amaliyotiga xalqaro huquqning progressiv normalarini joriy etish.
Sovet davlati va KPSS Markaziy Komiteti haqiqatda tinchlik va barcha xalqlar
xavfsizligi uchun kurashning bu ulug‘vor dasturini amalga oshirmoqda. Qardosh
partiya va hukumatlar rahbarlarining ko‘p tomonlama va ikki tomonlama
uchrashuvlari tobora katta xalqaro ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Ular sotsialistik
mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro tushunishni chuqurlashtirish, tajriba almashish,
davlatlararo va partiyalararo aloqalarni yaxshilash imkonini beradi. Sotsialistik
mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlik faoliyatning barcha sohalarida keng ko‘lamda.
Masalan, SSSR va GDR o‘rtasida 1964-1974 yillarda faqat sanoat ishlab chiqarishi
sohasida 70 dan ortiq shartnomalar tuzildi, GDRning 30 ta vazirlik va markaziy
idoralari SSSRning 50 dan ortiq vazirliklari va markaziy idoralari bilan bevosita
aloqada. 1971-yil iyul oyida bo‘lib o‘tgan O‘IYKning 25-sessiyasida 15-20 yilga
mo‘ljallangan O‘IYK a’zo davlatlarining hamkorligini yanada chuqurlashtirish va
takomillashtirish va sotsialistik iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish bo‘yicha
kompleks dastur qabul qilindi. Xalqaro iqtisodiy birlashma va tashkilotlar –
31

«Interelektro», «Intertextilmash», «Interatomenergo» va boshqalar ushbu
dasturning ko‘plab vazifalarini hal etishga xizmat qilmoqda 22
.
Sovet Ittifoqi Yevropadagi vaziyatni yaxshilashga katta e’tibor berishda
davom etmoqda va erishilgan muvaffaqiyatlar barcha katta va kichik davlatlarning
birgalikdagi sa’y-harakatlari asosida qit’ada ishonchli, kafolatlangan tinchlikni
yaratish uchun asos sifatida qaralishi kerakligidan kelib chiqadi. SSSR taklifi bilan
manfaatdor tomonlar G arbiy Berlin bilan bog liq masalalar bo yicha murakkabʻ ʻ ʻ
muzokaralar olib bordilar. G‘arbiy Berlin bo‘yicha to‘rt tomonlama bitimning
tuzilishi (1971-yil 3-sentyabr) Yevropaning markazidagi xavfli provokatsiya
manbasini yo‘q qildi va vaziyatni sezilarli darajada yaxshiladi.
Sovet-fransuz munosabatlarining rivojlanishi Yevropadagi vaziyatni
yaxshilash uchun muhim oqibatlarga olib keladi. Sovet Ittifoqi bu munosabatlarga
doimo katta ahamiyat berib kelgan. 1971-yildagi sammit uchrashuvlari natijasida
«SSSR va Fransiya o rtasidagi hamkorlik tamoyillari» va boshqa hujjatlar
ʻ
imzolandi.
Sovet-Amerika munosabatlarida, birinchi navbatda, SSSR va AQSh
rahbarlarining bir qator muzokaralari natijasida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi.
1971-1975 yillarda ishonchsizlikdan vaziyatni yumshatishga, normallashuvga,
xalqaro hayotning qator sohalarida hamkorlikka burilish boshlanishini ko‘rsatuvchi
ko‘plab muhim hujjatlar imzolandi. «SSSR va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar
asoslari», yadro urushining oldini olish va strategik qurollarni cheklash
to‘g‘risidagi bitimlar eng katta ahamiyatga ega.
Sovetlarning izchil olib borilayotgan lenincha tashqi siyosati sotsializm va
barcha taraqqiyparvar kuchlarning xalqaro pozitsiyalarini mustahkamlashga
yordam beradi, vaziyatni tinchlik va xalqlar xavfsizligi foydasiga o‘zgartirishga
jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sovet Ittifoqi va boshqa qardosh mamlakatlarning har tomonlama yordami va
qo‘llab-quvvatlashi qahramon Vyetnam xalqining imperialistik tajovuzini g‘alaba
bilan qaytarishiga va butun Vyetnam uchun tinch sotsialistik qurilishga yo‘l
22
Горбачев М.С. Жизнь и реформы. В 2-х кн. – М.: 1995. – C . 43.
32

ochishiga yordam berdi. SSSR Vetnam bo‘yicha Parij tinchlik konferentsiyasida
(1973) qatnashdi, u Janubi-Sharqiy Osiyoda uzoq vaqtdan beri butun xalqaro
vaziyatni zaharlagan asosiy urush o‘chog‘ini yo‘q qilishda o‘z rolini o‘ynadi.
SSSR tashqi siyosiy faoliyatining beqiyos darajada oshgani va ularning ijobiy
natijalari SSSR tashqi siyosatining to‘g‘ri va uzoqni ko‘ra bilishidan dalolat beradi.
Urushdan keyingi davrda SSSRning xalqaro nufuzining o‘sishi 1946-1976 yillarda
80 ga yaqin davlat bilan diplomatik aloqalar o‘rnatilishida ham namoyon bo‘ldi.
1977 yil aprel holatiga ko‘ra Sovet Ittifoqi dunyoning 129 ta davlati bilan
diplomatik aloqalarga ega edi. 160 dan ortiq Sovet elchixonalari va konsulliklari
xorijda SSSRning davlat manfaatlarini ifodalaydi. SSSR 500 dan ortiq xalqaro
tashkilotlar faoliyatida ishtirok etadi.
Sovet е takchi partiya va hukumat amaldorlari, parlament va jamoat
delegatsiyalarining xorijiy mamlakatlarga tashriflari SSSR xalqaro faoliyatining
muhim qismiga aylandi. Sovet xalqi manfaatlari yo‘lida o‘z burchini bajarib, Sovet
tashqi siyosati SSSRning xalqaro siyosat masalalari bo‘yicha hayot tomonidan
ilgari surilgan tinchlikni mustahkamlash va yangi urushning oldini olish ehtiyojlari
bo‘yicha kelishuvlarga erishish uchun o‘sib borayotgan imkoniyatlaridan mohirona
foydalanadi.
Sovet tashqi siyosati zamonaviy dunyoda tarixiy tashabbus sotsializm va
taraqqiyot kuchlari qo‘lida mustahkam bo‘lishiga ko‘p jihatdan hissa qo‘shgan va
qo‘shmoqda. Buni KPSS Markaziy Komiteti, SSSR Oliy Soveti Prezidiumi va
Sovet Ittifoqi Hukumatining fashizm va militarizm ustidan qozonilgan g alabaningʻ
hamda Ikkinchi jahon urushi tugaganining 30 yilligi sharafiga xalqlar, parlamentlar
va hukumatlarga yo llagan Murojaatnomasi dalolat beradi («Pravda», 1975 yil, 11-
ʻ
may). Ushbu Murojaatda SSSR boshqa xalqlar va davlatlar bilan birgalikda
urushni insoniyat hayotidan chiqarib tashlash uchun qo‘lidan kelgan barcha ishni
qilishga qat’iy niyatini yana bir bor e’lon qildi 23
.
Sovet Ittifoqi boshchiligidagi sotsialistik mamlakatlarning ilg‘or Yevropa
jamoatchiligi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan uzoq muddatli sa’y-harakatlari 1975
23
Орлов А.С., Георгиев В.А., Георгиева Н.Г., Сивохина Т.А. История России с древнейших времен до наших
дней. Учебник. – М.: 1999. – C . 90.
33

yil 1 avgustda Xelsinkida Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha
kengashning Yakuniy hujjatining imzolanishi bilan yakunlandi.KPSS Markaziy
Komiteti Bosh kotibi L.I. Sovet delegatsiyasiga boshchilik qilgan Brejnev
konferentsiyadagi nutqida shunday ta’kidladi: «Ishtirokchi-davlatlar o‘rtasidagi
munosabatlar ular o‘rtasidagi munosabatlarda ularning xulq-atvori normalarini
belgilab berishi kerak bo‘lgan fundamental tamoyillarning mustahkam
poydevoriga asoslanadi. Bular tinch-totuv yashash tamoyillari bo‘lib, ular uchun
Sovet davlatining asoschisi V.I. Lenin shunday ishonch bilan kurashganki, bugungi
kun uchun xalqimiz ana shunday ishonch va qat’iyatli kurashdir... Hamma g‘alaba
qozondi: Sharq va G‘arb mamlakatlari, sotsialistik va kapitalistik davlatlarning
xalqlari - ittifoq a’zolari va betaraf, kichik va katta bu bizning sayyoramizda
tinchlik va xavfsizlikni qadrlaydigan har bir kishining g‘alabasidir» (Pravda, 1975
yil, 1 avgust, 1-bet). KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy byurosi, SSSR Oliy
Kengashi Prezidiumi va SSSR Vazirlar Soveti «... Yevropaning 33 davlati, AQSh
va Kanada rahbarlarining tarixda misli ko rilmagan ushbu uchrashuvi ulkanʻ
xalqaro ahamiyatga ega bo lgan voqea bo ldi «, - deb ta kidladilar (Pravda, 1975
ʻ ʻ ʼ
yil, 1 avgust, 1-bet).
Dunyo uchun xavfli bo‘lgan kuchayib borayotgan qurollanish poygasiga chek
qo‘yish va to‘plangan qurol zaxiralarini qisqartirish, qurolsizlanish sari harakat
qilish. Ushbu maqsadlar uchun:
a) SSSR va AQSh o‘rtasida strategik qurollarni cheklash va qisqartirish
to‘g‘risida yangi kelishuvni tayyorlashni yakunlash, yadroviy qurol sinovlarini
umumiy va to‘liq to‘xtatish, kimyoviy qurollarni taqiqlash va yo‘q qilish, ommaviy
qirg‘in qurollarining yangi turlari va tizimlarini yaratishni taqiqlash to‘g‘risida
xalqaro shartnomalar tuzish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solish;
b) Markaziy Yevropada qurolli kuchlar va qurollarni qisqartirish bo‘yicha
muzokaralarni faollashtirish uchun yangi sa’y-harakatlarni amalga oshirish. Bu
yo nalishdagi dastlabki aniq qadamlar bo yicha kelishuvga erishilgandan so ng,
ʻ ʻ ʻ
keyingi yillarda mazkur mintaqada harbiy vaziyatni yumshatish ishlarini davom
ettirish;
34

d) ko‘pgina davlatlar harbiy xarajatlarining hozirgi doimiy o‘sishi ularni
muntazam ravishda qisqartirish amaliyoti bilan almashtirilishini ta’minlash;
e) Qurolsizlanish bo‘yicha Butunjahon konferentsiyasini imkon qadar tezroq
chaqirish uchun barcha choralarni ko‘rish.
Tinchliksevar davlatlarning sa’y-harakatlarini urushning qolgan o‘choqlarini
yo‘q qilishga, birinchi navbatda, Yaqin Sharqda adolatli va barqaror kelishuvni
amalga oshirishga jamlash. Bunday kelishuv munosabati bilan manfaatdor
davlatlar Yaqin Sharqda qurollanish poygasini to‘xtatishga yordam berish
masalasini ko‘rib chiqishlari kerak 24
.

24
Орлов А.С., Георгиев В.А., Георгиева Н.Г., Сивохина Т.А. История России с древнейших времен до наших
дней. Учебник. – М.: 1999. – C. 91.
35

XULOSA
SSSRning Ikkinchi jahon urushidan keyingi tashqi siyosati zamonaviy
xalqaro munosabatlar tarixida o‘ziga xos davrni tashkil etadi. 1945-yildan keyin
boshlangan yangi geosiyosiy muhit, ayniqsa «sovuq urush» davri, Sovet
Ittifoqining tashqi siyosatini keskin shakllantirdi va uni global darajadagi qarama-
qarshilik markaziga aylantirdi. Urushda g‘alaba qozongan davlat sifatida Sovet
Ittifoqi dunyo siyosatining markaziy kuchlaridan biriga aylandi. U AQSh bilan bir
qatorda jahondagi ikki qutbdan biri bo‘lib shakllandi.
Urushdan so‘nggi yillarda SSSR tashqi siyosatining eng muhim maqsadi -
g‘arbiy davlatlar, ayniqsa AQShning global ustunligiga qarshi chiqish va o‘z ta’sir
doirasini kengaytirish bo‘ldi. Shu sababli SSSRning tashqi siyosatida ideologik
komponent - kommunizm va sotsializm g‘oyalarini keng yoyish, ishchi-sinf
inqilobini qo‘llab-quvvatlash, sotsialistik davlatlar blokini yaratish ustuvor
yo‘nalishga aylandi. Bu g‘oya «sovuq urush» davrida siyosiy va harbiy bloklar
qarama-qarshiligini kuchaytirib yubordi.
1947-yildan keyingi tashqi siyosiy vaziyatda «Trumen doktrinasi» va
«Marshall rejasi» orqali AQSh Yevropani iqtisodiy va siyosiy jihatdan o‘z
orbitasiga olishga intildi. Bunga javoban SSSR 1949-yilda Germaniyaning g‘arbiy
hududlariga qarshi tarzda GDRni tuzdi va Sharqiy Yevropada o‘ziga sodiq
sotsialistik rejimlarni barpo qildi. Bu davlatlar «xalq demokratiyasi» nomi ostida
Sovet modelini qabul qildilar, shu orqali Sovet Ittifoqining Yevropa qit’asidagi
siyosiy ta’siri mustahkamlandi.
1955-yilda NATOga qarshi tarzda tuzilgan Varshava shartnomasi tashkiloti
SSSR tashqi siyosatining harbiy yo‘nalishdagi uzviy qismiga aylandi. Bu
shartnoma Sovet Ittifoqiga nafaqat Sharqiy Yevropada harbiy nazoratni ta’minlash,
balki o‘z ittifoqchilarini ichki siyosatda ham nazorat qilish imkonini berdi.
Masalan, 1956-yilda Vengriyada va 1968-yilda Chexoslovakiyada yuzaga kelgan
xalq noroziliklari Varshava pakti qo‘shinlari yordamida bostirildi. Bu holatlar
Sovet tashqi siyosatining real mohiyatini – ya’ni, geosiyosiy nazorat va ideologik
majburlovga asoslanganligini namoyon qildi.
36

SSSR tashqi siyosatining yana bir muhim yo‘nalishi – Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlarga ko‘maklashish bo‘ldi. Bu
orqali Sovet rahbariyati o‘zini «imperializmga qarshi kurashchi» sifatida
ko‘rsatishga harakat qildi. Misol uchun, Misr, Angola, Kuba, Vyetnam kabi
davlatlar bilan iqtisodiy va harbiy hamkorlik o‘rnatildi, ularga texnik va kadrlar
yordami berildi. Bunday hamkorlik bir tomondan Sovet Ittifoqi obro‘sini oshirgan
bo‘lsa, ikkinchi tomondan tashqi siyosat xarajatlarini oshirdi va iqtisodiy yukni
orttirdi.
SSSR tashqi siyosatida yadroviy qudratni namoyish qilish ham muhim rol
o‘ynadi. 1949-yilda Sovet atom bombasining yaratilishi va keyinchalik yadroviy
qurollanish poygasining kuchayishi tashqi siyosatda bosim va xavf omili sifatida
foydalanildi. AQSh va SSSR o‘rtasida yadroviy tenglik saqlanishi - ikki qutbli
dunyoning asosiy muvozanatini tashkil etdi. Shu bilan birga, Karib inqirozi (1962)
kabi xavfli vaziyatlar yadro urushi tahdidining naqadar real ekanini ko‘rsatdi.
Sovet rahbariyatining bu inqirozdagi harakatlari tashqi siyosatda murosaga
moyillik va realpolitik tamoyillarini aks ettirdi.
Brejnev davriga kelib (1964–1982) SSSR tashqi siyosatida nisbiy barqarorlik
ko‘zga tashlandi. Bu davrda «detant» (yumshash) siyosati yuritildi, AQSh bilan
strategik qurollanishni cheklash bo‘yicha kelishuvlar (SQCH-1, SQCH-2)
imzolandi. Bu tashqi siyosat yo‘nalishi Sovet Ittifoqining xalqaro maydondagi
diplomatik faoliyatini kuchaytirish bilan birga, iqtisodiy hamkorlik, fan va texnika
sohalaridagi almashinuvlarni ham oshirdi. Biroq bu nisbiy iliqlik 1979-yilda
Afg‘onistonga Sovet qo‘shinlarining kiritilishi bilan yakunlandi. Bu bosqinchilik
xalqaro hamjamiyat tomonidan qattiq tanqid qilindi va SSSRni yana izolyatsiyaga
olib keldi.
SSSR tashqi siyosatining eng katta muammolaridan biri - haddan tashqari
harbiylashgan, ideologik asosga qurilgan va ko‘p jihatdan real iqtisodiy
imkoniyatlarga zid bo‘lgan geosiyosiy faollik edi. Sovet Ittifoqi ko‘plab
davlatlarda sotsialistik rejimlar o‘rnatish uchun ulkan mablag‘ sarfladi, biroq bu
37

rejimlarning aksariyati uzoq umr ko‘rmadi. Shu sababli, tashqi siyosat ko‘pincha
ichki iqtisodiy muammolarni chuqurlashtirdi, resurslar noto‘g‘ri taqsimlandi.
Yakuniy xulosa qilib aytganda, SSSRning bu tashqi siyosati tarixiy jihatdan
o‘z davrida muayyan siyosiy yutuqlarga olib kelgan bo‘lsa-da, uzoq muddatli
istiqbolda ichki resurslarning kamayishi, xalqaro izolyatsiya va iqtisodiy
tanazzulga sabab bo‘ldi. Aynan tashqi siyosatdagi haddan tashqari yirik
ambitsiyalar Sovet Ittifoqining yemirilish jarayonida muhim omillardan biri
sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bois bu davrni o‘rganish nafaqat tarixiy saboq, balki
hozirgi geopolitik vaziyatni tahlil qilishda ham muhim metodologik asos bo‘lib
xizmat qiladi.

38

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Акопов С.Г., Гуреев Н.Д. История России. 1953-1996. Личности и
эпохи. – М. : 1997.
2. Алексей Арбатов. НАТО - главная проблема для европейской
безопасности // Независимая газета. 1999. 16 апреля.
3. С.М. Рогов. Россия и США на пороге XXI века // Свободная мысль.
1997. № 5.
4. Бунич И.Л. Лабиринты безумия. – СПб.: 1995.
5. Бушков А.А. Россия, которой не было. – М.: 1997.
6. Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: 1992.
7. Волобуев О., Кулешов С. История и перестройка. Публицистические
заметки. – М.: 1989.
8. Горбачев М.С. Жизнь и реформы. В 2-х кн. – М.: 1995.
9. Ельцин Б. Ельцин Б.Н. Исповедь на заданную тему. – М.: 1990.
10. Зеркин Д.П. основы политологии. – Ростов-на-Дону: 1997.
11. Зубкова Е.Ю. Опыт и уроки незавершенных поворотов 1956 и 1965 гг. -
Страницы истории советского общества. – М.: 1989.
12. Иванов П., Халоша Б. НАТО и интересы безопасности России //
Мировая экономика и международные отношения. – М.: 1997. - №8,9.
13. История Коммунистической партии Советского Союза. – М.: 1976.
14. История Отечеста: люди, идеи, решения. - Очерки истории Советского
государства. – М.: 1991.
15. История Советского Союза. т.2. – М.: 1990.
16. Источники спорят Ю.С. Борисов, В.М. Курицин, Ю.С. Хван.
17. Медников В.В., Маховикова Г.П. Экономика России: путь реформ
(1917-1995). - Спб., 1997.
18. Международная жизнь N9, 1988г
19. Орлов А.С., Георгиев В.А., Георгиева Н.Г., Сивохина Т.А. История
России с древнейших времен до наших дней. Учебник. – М.: 1999.
20. Осипов А.А. Крах административно - командной системы. – Л.: 1991.
39

21. Основополагающий акт о взаимных отношениях, сотрудничестве и
безопасности между Российской Федерацией и Организацией
Североатлантического договора // Российская газета. 1997.
22. Осьминский Т.И. Наш край в истории СССР. Учебное пособие для
учащихся восьмилетней и средней школ Вологодской области. – В.:
1965.
23. uдзинский Э.С. Сталин. – М.: Вагриус, 1997.
24. uзуеваева Н.Н. Проблемы и трудности социально - экономического и
политического развития СССР в 1961-1985гг. Вопросы истории КПСС.
– М.: 1988 №9.
25. Свет и тени «великого десятилетия»: Н.С. Хрущев и его время. – Л.:
1989.
26. Селезнев Г.К. Новейшая история России и Запад (1985 - 1997 гг.). – М.:
1998. Эхо Планеты. - 2000. - №22,23,26;
27. Сергей Беляев. uсширение НАТО на Восток: второй круг // Евразия.
1998. № 2 (28).
28. Федор Быков. Геополитическая роль России в Азии // Российское
аналитическое обозрение. 1998. №8-9.
29. Хавьер Солана. НАТО и Россия способны конструктивно сотрудничать
// Военный парад. 1999. №31.
40

SSSR ning ikkinchi jahon urushidan keyin tashqi siyosati

Sotib olish