Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	151.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi

Sotib olish

“STRATEGIK MENEJMENT“
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT
TUSHUNCHASI
Bajardi:
Tekshirdi:

MAVZU:STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT
TUSHUNCHASI
REJA
KIRISH...……………………………………………………………3
1-bob. STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT
KONSEPSIYASI……………………………………………………6
1.1. Korxonani strategik boshqarishda mahsulotning o’rni ………….6
1.2. Mahsulotga bo„lgan qarashlarning
shakllanishi …………………………………………………………..7
2-bob. MAHSULOT DINAMIKASI………………………………19
2.1. Mahsulotning hayotiy davri………………………………………19
2.1. Hayotiy davrning alohida davrlarida mahsulot strategiyasi…….23
3-BOB. KORXONA STRATEGIYASINING SAMARADORLIGI..47
3.1 Strategik muvofiqlik, miqyos samarasi………………………….47
3.2Korporatsiya strategiyasini qayta ko‘rish yoki qisqartirish va
buyurtma portfelini qayta restrukturizatsiya qilish ………………….50
XULOSA…………..…………..…………..…………..…………..…55
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..…………..……58
KIRISH
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida mahsulot tushunchasi strategik
boshqaruvning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot nafaqat
korxonaning daromad manbai, balki uning raqobatbardoshligi, bozorda o‘z
o‘rnini mustahkamlashi va rivojlanishining kalitidir. Strategik boshqaruv
esa mahsulotni yaratishdan boshlab uni rivojlantirish va sotishgacha
bo‘lgan barcha jarayonlarni qamrab oladi. Shu sababli, mahsulot
tushunchasini chuqur anglash va uni samarali boshqarish korxonaning
muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi.
Mahsulotni faqat iste’molchiga taklif etiladigan jismoniy buyum
sifatida tasavvur qilish yetarli emas. Bugungi kunda mahsulotning keng
qamrovli tushunchasi shakllangan bo‘lib, u xizmatlar, g‘oyalar, brend
imidji, qo‘shimcha qiymatlar va iste’molchilar bilan o‘rnatilgan
munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shunday ekan, strategik boshqaruvda
mahsulotni nafaqat moddiy jihatdan, balki ma’naviy va innovatsion
jihatdan ham rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi iste’molchilar
ehtiyojlarini aniqlash va ularga mos echimlarni taklif qilishga asoslanadi.
Har bir mahsulot korxonaning bozordagi strategik maqsadlariga erishishda
muhim vosita sifatida qaraladi. Shu sababli, korxonalar o‘z mahsulotlarini
3

ishlab chiqarish jarayonida bozor talablarini, raqobatchilarning kuchli va
zaif tomonlarini, shuningdek, innovatsion texnologiyalarni hisobga
olishlari lozim.
Mahsulotni samarali boshqarish jarayonida mahsulot hayotiy davrini
hisobga olish muhimdir. Mahsulotning yaratilish bosqichidan boshlab,
uning o‘sishi, pishib yetilishi va pasayishi kabi davrlari mavjud. Strategik
boshqaruvning vazifasi mahsulotning har bir bosqichida to‘g‘ri qarorlar
qabul qilish va uni bozorda uzoq muddat saqlab qolishdir. Bunda
mahsulotni diversifikatsiya qilish, uning sifatini yaxshilash va qo‘shimcha
xizmatlarni taklif etish orqali raqobatbardoshlikni ta’minlash zarur.
Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi marketing strategiyalari
bilan chambarchas bog‘liqdir. Marketing mahsulotni iste’molchilarga
yetkazish, uning afzalliklarini ta’kidlash va bozorda uning o‘rnini
mustahkamlash jarayonini boshqaradi. Shuningdek, mahsulotning
narxlanishi, joylashtirilishi va reklama kampaniyalari ham mahsulot
strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi.
Mahsulot strategiyasini ishlab chiqishda innovatsion yondashuv
alohida o‘rin tutadi. Innovatsiyalar mahsulotni nafaqat sifat jihatidan
yaxshilash, balki iste’molchilar uchun yangi qiymatlarni yaratish imkonini
beradi. Bugungi globallashuv sharoitida mahsulotga qo‘yiladigan talablar
tobora oshib borayotgani sababli, korxonalar doimiy ravishda yangi
texnologiyalarni joriy qilish va mahsulotni takomillashtirish ustida
ishlashlari lozim.
Strategik boshqaruvda mahsulotni ekologik va ijtimoiy mas’uliyat
tamoyillariga moslashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy
4

iste’molchilar nafaqat mahsulotning sifatiga, balki uning atrof-muhitga
ta’siri va ishlab chiqarish jarayonida ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga
amal qilinganiga ham katta ahamiyat berishadi. Shu sababli, mahsulotni
barqaror rivojlanish tamoyillariga mos ravishda boshqarish korxonalar
uchun qo‘shimcha raqobat ustunligini yaratadi.
Mahsulotning raqobatbardoshligini ta’minlashda uning brend imidji
va mijozlar bilan o‘rnatilgan munosabatlar muhim rol o‘ynaydi. Brend
mahsulotning bozorda ajralib turishini, iste’molchilarning e’tiborini
tortishini va ularda ishonch uyg‘otishini ta’minlaydi. Shu bois, strategik
boshqaruvda mahsulotning brend sifatida rivojlanishi va uning
qadriyatlarini targ‘ib qilish ustuvor vazifalardan biridir.
Shuningdek, mahsulotni raqamli transformatsiya jarayoniga
moslashtirish ham strategik boshqaruvning dolzarb yo‘nalishlaridan
biridir. Bugungi kunda raqamli platformalar va onlayn savdo kanallari
mahsulotni iste’molchilarga yetkazishda muhim rol o‘ynamoqda. Shu
sababli, mahsulotni raqamli texnologiyalar orqali ommalashtirish va
iste’molchilarning raqamli ehtiyojlariga javob berish korxonalar uchun
yangi imkoniyatlarni ochadi.
Xulosa qilib aytganda, strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi
nafaqat moddiy mahsulotni yaratish va sotish jarayonini, balki uning
barcha bosqichlarida samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishni o‘z
ichiga oladi. Mahsulotni boshqarishda innovatsion, ekologik va ijtimoiy
mas’uliyat tamoyillarini hisobga olish korxonaning raqobatbardoshligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, strategik boshqaruvda
5

mahsulot tushunchasiga kompleks va tizimli yondashuvni joriy etish
bugungi zamon talablariga mos keladi.
1-BOB. STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT
KONSEPSIYASI
1. Korxonani strategik boshqarishda mahsulotning o‘rni
Ko„pincha mahalliy iste mol mollarini ishlab chiqruvchilardan ular‟
ancha sifatli va nisbatan arzon mahsulotlarni ishlab chiqarishlarini,
“ahmoq” xaridorlar bo„lsa ularning mahsulotlarini emas, balki import
mahsulotlarni olishlarini eshitish mumkin. Bunga kim aybdor? Albatta
ishlab chiqaruvchilar. Bozordagi qirol – bu xaridor, u o„ziga yoqqan
narsa uchun pul to„laydi. U ishlab chiqaruvchilarning fikricha
adashishi mumkin, biroq tanlov huquqi unga tegishli. SHuning uchun
xaridorni noto„g„ri harakat qilyapti deb ayblamasdan, unga kerakli
narsani ishlab chiqarish zarur. Inglizlarning aytishicha: “Yomon ob-
havo bo„lmaydi – yomon kiyingan kishilar bo„ladi”. Bu iborani ko„rib
chiqilayotgan masalaga nisbatan quyidagicha aytish mumkin: “Yomon
mahsulotlar bo„lmaydi – yomon ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar
bo„ladi”. Ushbu bobda xaridorning qanday mahsulot yoki xizmat
uchun pul to„lashi ko„rib chiqiladi. Chunki, aynan shunday yondashuv
korxona mahsulotining strategiyasini aniqlashda asosiy tushuncha
hisoblanadi.
Mahsulot tushunchasi uni kim va qanday nuqtai-nazardan ko„rib
chiqishi, shuningdek uning qanday mahsulot turlariga nisbatan
6

qo„llanishiga bog„liq ravishda juda kuchli farqlanadi. Shuningdek,
mahsulotning qanday tushunilishini belgilab beradigan bir qator
boshqa omillar ham mavjud.
Agar mahsulotga yuqori bo„g„in boshqaruvi pozitsiyasidan
qaraladigan bo„lsa, u korxonaning bozorda o„zi uchun pozitsiyani
egallashiga yordamlashadigan narsa sifatida gavdalanadi. Ishlab
chiqaruvchi uchun esa mahsulot – bu muayyan texnologik sxemalar
bo„yicha bajariladigan, uning uchun resurslar va vaqt sarflanadigan
hamda muayyan namunalar, standartlarga mos kelishi kerak bo„lgan,
muayyan sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo„lgan narsadir.
Iqtisodchi uchun mahsulot – bu korxona uchun ishlab chiqarilguncha,
saqlanguncha yoki sotilishini kutguncha xarajatlarni shakllantiradigan,
xaridorlarga sotilganidan keyin bo„lsa korxona uchun daromadlar
beradigan narsadir. Marketing xizmati ishchisi uchun mahsulot – bu
sotilishi kerak bo„lgan va quyidagi ikkita masalani hal etishga olib
kelishi kerak bo„lgan narsadir: korxona uchun muayyan daromad
keltirish va
imkoniyatga qarab xaridorlarning muayyan ehtiyojlari va talablarini
Yaxshiroq qondirish. Mahsulot loyihasini ishlab chiquvchi mahsulot
tushunchasiga nisbatan o„zining muayyan fikriga ega bo„ladi,
mahsulotni rejalashtiruvchi bo„lsa unga o„z fikri-nuqtai nazaridan
kelib chiqqan holda yondashadi, va nihoyat xaridor uchun mahsulot
o„ziga xos mazmunga ega bo„ladi.
Mahsulot tushunchasidagi muhim farq uning iste molchiga qanday‟
natural shaklda taqdim etilishi bilan bog„liqdir: u buyum bo„ladimi
yoki xizmat ko„rinishidami. So„nggi paytlarda kombinatsiyalashgan,
ya ni buyum va xizmatni o„zida birlashtirgan mahsulotlar tobora
‟
7

rivojlanib bormoqda. Mahsulot tushunchasiga uning iste molchisi‟
(ishlab chiqarish yoki shaxsiy ehtiyoj uchun iste mol qilish), yoki
‟
mahsulot tayyorlanadigan asosiy material yoki xomashyo, yoki
masalan, uni iste mol qilishning vaqt chegaralari, shuningdek bir qator
‟
boshqa omillari katta ta sir ko„rsatishi mumkin.
‟
1. Mahsulotga bo‘lgan qarashlarning shakllanishi
Uzoq vaqt davomida biznesda mahsulotga nisbatan arzonroq ishlab
chiqarilishi va imkon qadar qimmatroq sotilishi kerak bo„lgan buyum
sifatida qarash, ya ni ko„proq ishlab chiqaruvchi va iqtisodchining
‟
qarashi ustunlik qilib keldi. Bunday qarash zamonaviy biznesda ham
keng tarqalgan. Ushbu yondashuvga ko„ra mahsulotni tayyorlash,
ya ni ishlab chiqarish biznesning markazi hisoblanadi. Boshqa
‟
funksional xizmatlar bo„lsa xizmat ko„rsatuvchi, ustama xarajatlarni
ishlab chiqaruvchi, mos ravishda ishlab chiqarishni majburiy ravishda
qamrab oluvchi sohalar sifatida namoyon bo„ladi.
Bozorning rivojlanishi, jamoatchilik munosabatlarning rivojlanishi,
bozorning tovarlar bilan to„yinishi, amaldagi ehtiyojlar strukturasining
o„zgarishi va bir qator boshqa omillar mahsulotni shakllantiruvchi
omillar markazining ishlab chiqarish sohasidan uni sotish sohasiga
siljishiga olib keldi. Bu mahsulotning muhim xususiyatlari, mos
ravishda mahsulot tushunchasi xususida gap ketganda birinchi
navbatda nima, qanday qilib va nimadan ishlab chiqariladi
mazmunidagi savollar bilan emas, balki nima sotiladi va eng avvalo,
nima xarid qilinadi mazmunidagi
savollar bilan murojaat qilish kerakligini anglatadi. Shuning uchun,
agar korxona bozor raqobati strategiyasini muvaffaqiyatli amalga
8

oshirishga, bozor kurashida g„olib chiqishga hamda o„z faoliyatining
xarakteri va mazmunidan qat iy nazar uzoq muddatli istiqbolda‟
muvaffaqiyatli faoliyat ko„rsatishga intilsa, u holda korxona
rahbariyati mahsulotni ishlab chiqarish nuqtai-nazaridan ta riflashdan,
‟
unga korxona tomonidan ishlab chiqariladigan buyum sifatida
qarashdan qochishi kerak.
Ushbu fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, biz mahsulotni
korxona tomonidan nima sotilishi va mijoz tomonidan nima xarid
qilinishi bilan bog„liq bo„lgan xususiyatlar yig„indisi sifatida e tirof
‟
etamiz.
Strategik boshqaruv uchun mahsulotga bo„lgan quyidagi uchta
qarash muhim ahamiyat kasb etadi 9
:
● mahsulot mijozlarning ehtiyojlarini qondirish vositasi sifatida;
● mahsulot tug„iladigan, o„sadigan va o„ladigan rivojlanuvchi hodisa
sifatida;
● mahsulot raqobat kurashining asosiy vositasi sifatida.
Ma lumki, korxona xaridorga narsa (narsalar to„plami), xizmat
‟
(xizmatlar to„plami) yoki narsa va xizmatlar to„plamini sotib, bu
mahsulotlarga muayyan sifatlarni berish maqsadida ularni yaratishga
muayyan mablag„lar, resurslar, tashkiliy harakatlar, vaqt va boshqa
shu kabilarni sarflaydi. Korxona tomonidan yaratiladigan sifat
xaridorning diqqatini tortishi va uni korxona mahsulotini sotib olishga
undashi kerak. Korxona xaridor uchun foydali bo„lgan sifatni
yaratishga intilishi kerak, biroq u ishlab chiqariladigan mahsulot sifati
darajasini o„zida mavjud texnologiyalar, kadrlar malakasi,
resurslarning naqdligi va, nihoyat rahbariyatning korxona tomonidan
9

ishlab chiqariladigan mahsulot qanday sifatlarga ega bo„lishi
kerakligini tushunish darajasidan kelib chiqqan holdagina yaratishi
mumkin.
SHunday qilib, tovarning iste mol xususiyatlari yig„indisi ikkita‟
guruhchaga bo„linadi. Birinchi guruhcha – bu tovarning ko„rinishi,
uning muayyan tovar guruhi, masalan avtomobillar, qo„l soatlari va
boshqa shu kabilarga tegishliligini belgilab beradigan iste mol
‟
funksiyalari va xususiyatlaridir. Har bir tovar guruhi umumiy

9 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. 246 p.
funksional ahamiyatga ega bo„ladi. Bunda funksional jihatdan yanada tor
ixtisoslashgan yanada aniq guruhchalarni yuzaga keltirish imkoniyati
istisno etilmaydi. Ikkinchi guruhchani tovarning xaridorlar uchun alohida
iste mol mazmuniga ega bo„lgan iste mol xususiyatlari va sifatlari, ya ni
‟ ‟ ‟
aniq iste molchining aniq talablarini qondiradigan xususiyatlari tashkil
‟
etadi.
Ishlab chiqaruvchi tovarga nisbatan o„ziga xos munosabatga ega
bo„lganligi tufayli uni asosan birinchi iste mol xususiyatlari
‟
guruhchasi doirasida ko„radi. Xaridor bo„lsa asosan ikkinchi
guruhchaga tegishli bo„lgan iste mol xususiyatlarini qabul qiladi.
‟
Oxirgi paytda birinchi va ikkinchi iste mol sifatlari guruhchalarining
‟
mahsulot ichidagi munosabatlarini o„zgarish tendentsiyasi ikkinchi
guruhcha salmog„ining doimiy o„sishidan iborat bo„lmoqda. SHuning
uchun korxona samarali faoliyat ko„rsatishi uchun o„z mahsulotining
10

iste mol sifatlarini asosan ishlab chiqaruvchi emas, balki iste molchi‟ ‟
nuqtai-nazaridan ko„rib borishi kerak
Mahsulot faqat uning funksional iste mol sifat va xususiyatlari
‟
bilan xarakterlanadi va xaridor tovarni sotib olishda ushbu
xususiyatlarning baholash va qiyoslash asosida tanlov qiladi deb
uylash noto„g„ri bo„lardi. Hatto tovarlarning iste mol xususiyatlari
‟
ma lum darajada farq qilib turganda ham xaridor uchun ularni farqlash
‟
va buning ustiga birinining boshqalarga nisbatan ustuvorligini
baholashga qiynaladi. Xuddi shunday holatda, ya ni bir xil mahsulotlar
‟
katta miqdorni tashkil etganda, ularning barchasi tavsiflanishlariga
ko„ra deyarli bir xil sifatlarga ega bo„lganda va nihoyat, xaridor
mahsulotning sifatini faqat uni iste mol qilish jarayonida baholashi
‟
mumkin bo„lganda, mahsulotning tarkibi yana bir necha muhim
tarkibiy qismlar bilan to„la boshlaydi.
1. Mahsulotning markasi
Birinchidan, bu mahsulot markasi. Juda ko„p hollarda muayyan
markaning mahsuloti sotilayotgani uchun ham mahsulot xarid qilinadi.
Xaridor markani xarid qila turib nima uchun to„lashi kerak, undagi
qanday xususiyatlar uni mahsulotning tarkibiy qismlaridan biri sifatida
ko„rib chiqish imkonini beradi?
1. Marka xaridor uchun muayyan darajadagi kafolat va u
tomonidan xarid qilinadigan mahsulot yoki xizmatlar iste mol
‟
xususiyatlarining mazmunini namoyon etadi. Marka muayyan sifatga
kafolat berishi mumkin bo„lib, tovarning iste mol xususiyatlari, uni
‟
ekspluatatsiya qilishdagi ishonchlilik, mahsulot funksional
11

xususiyatlarining uning spetsifikasiga mos kelishi kabilar bundan
quyida bo„lmaydi.
Muayyan markadagi mahsulotlarni xarid qilish mijoz uchun ulardan
foydalanish jarayonini soddalashtiradi, Chunki bir xil markadagi
tovarlarning ko„pchiligi shunga o„xshasha ekspluatatsion xususiyatlarga
ega bo„lishadi.
Muayyan markadagi mahsulotni xarid qilib mijoz xizmat ko„rsatish,
ta mirlash va mahsulotning o„rnini almashtirishning tegishli tizimiga‟
kiritiladi.
Marka xaridor uchun mahsulotning boshqa mahsulotlar tizimida
pozitsiyalanishini, shuningdek ushbu mahsulotning boshqalar bilan o„zaro
kombinatsiyalanishini osonlashtiradi.
Bir qator markalardagi tovarlar yuqori darajadagi mavqega ega
bo„lganliklari uchun ham xarid qilinadi.
Mijoz muayyan markadagi tovarni xarid qilib o„zining muayyan
ko„rinishdagi mahsulotlarga bo„lgan ehtiyojlarini qondiradi. Bunday
holatda marka mahsulot ko„rinishining kafolati bo„lib namoyon bo„ladi.
Marka xaridorga tanlash va xarid qilish protsedurasini osonlashtiradi,
Chunki me yoridan ortiq to„lgan bozor va tovar suffitsiti sharoitlarida
‟
marka mahsulotni izlash va tanlashda o„ziga xos mo„ljal bo„lib xizmat
qiladi.
Markaning mahsulot tarkibiy qismi sifatidagi roli va salmog„i har
doim o„sib boradi. SHuning uchun korxonaga mahsulotni yaratishda
markani yaratish jarayoni nihoyat darajada muhim ahamiyat kasb etadi.
Ko„plab korxonalar mijozlarni aynan o„z markalaridagi tovarlarni
xarid qilishga jalb qilish maqsadida mahsulotni emas, balki markani
12

reklama qilishadi. Dastlab korxona marka uchun ishlaydi, so„ngra agar
bunday ish muvaffaqiyatli bo„lsa, marka korxona uchun ishlaydi.
Korxonalar markaga katta hajmdagi pul mablag„larini qo„yish
bilan o„zlari uchun raqobatdagi ustunliklarni yaratishadi. Bunda
korxonalar katta e tiborni ham‟
o„z markasini noqonuniy foydalanishdan ham unga zarar keltirishi
mumkin bo„lgan harakatlardan himoya qilishga qaratadi.
1. Mahsulotning imiji
Mahsulotning funksional iste mol xususiyatlari doirasidan
‟
tashqarida bo„lgan ikkinchi muhim tarkibiy qismi bo„lib imij
hisoblanadi. Marka va imij bir-biri bilan juda uzviy bog„langandir.
Marka imijni yaratishga ko„maklashadi, o„z navbatida marka korxona
mahsulotlarining muayyan imijini ifodalaydi. Agar mahsulot marka,
uni boshqa mahsulotlardan ajratib turadigan tovar belgisiga ega
bo„lmasa, mahsulotning imiji majud bo„lishi mumkin emas. SHuning
bilan birga ko„pchilik hollarda xaridor tegishli mahsulot muayyan
imijga ega bo„lganligi uchun ham bu yoki u markadagi mahsulotga o„z
afzalligini bildiradi. Biroq, marka va imij mahsulotning bir-biri bilan
juda uzviy bog„langan tarkibiy qismlarini tashkil etishiga qaramasdan
ular hech qanday holatda bir-biriga mos kelmaydi va bir-birining
o„rnini bosa olmaydi.
Endi, mahsulotning bir qismi sifatida e tirof etiladigan imijning
‟
o„zini nima ekanligi, u o„zida mahsulotning qanday xususiyatlarini
ifoda etishi, korxona mahsulotning imijini yaratish bilan nimani
yaratishi, xaridor imijni xarid qilib nima uchun to„lovni amalga
13

oshirishi, va u bunda qanday ehtiyojlarini qondirishi kabilarni ko„rib
chiqamiz.
Biror-bir ko„rinishning imiji – bu ushbu ko„rinish uchun xos
bo„lgan xususiyatlar, spetsifik sifatlar va jihatlar to„g„risida
mustahkam va keng tarqalgan tasavvurdir 10
.
Odatda imij jamoatchilik ongi bilan shakllanadi va jamoatchilik
ongida mavjud bo„ladi. Garchi har bir individ jamoatchilik ongida
mavjud bo„lgan ushbu ko„rinishning imiji to„g„risidagi tasavvurdan
farq qiladigan o„z tasavvuriga ega bo„lishi mumkin bo„lsada.

10 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. 325 p.
Mahsulot imiji – bu mahsulotga o„ziga xoslik beradigan va uni bir qator
o„xshash mahsulotlardan ajratib turadigan mahsulotning farqli yoxud
istisnoli xususiyatlari to„g„risida keng tarqalgan va yetarli darajada
mustahkam bo„lgan tasavvurdir.
Mahsulot imiji quyidagi to„rtta omilning ta siri ostida shakllanadi:‟
● muayyan mahsulotni ishlab chiqaruvchi yoxud sotuvchi korxona
(marka) ning imiji;
● masuhlotning undagi iste mol funksiyalariga mos kelishini
‟
ifodalaydigan sifati;
● boshqa korxonalarning o„xshash mahsulotlari holati;
● muayyan mahsulot xaridorlarining mezonlari, me yorlari va
‟
afzalliklari.
14

O„z navbatida imijning o„zi ushbu omillarga ta sir ko„rsatib, bu‟
ularning o„zgarishiga olib keladi. Shuni ta kidlash muhimki, bu
‟
omillar ham o„zaro faol munosabatda bo„lishadi va ham bir-birlariga
ta sir ko„rsatishadi, ham ushbu omillarning butun bir yig„indisiga
‟
ta sir ko„rsatishadi.
‟
Mahsulot imiji mahsulot xususiyatlaridan birini yoxud uning
quyidagi xususiyatlari kombinatsiyasini ifoda etadi.
● Mahsulot o„ziga xos sifatlarga ega bo„ladi. Mahsulotni
ekspluatatsyai qilishdagi ishonchlilik, undan foydalanishdagi
qulaylik, yoki masalan, katta miqdordagi vitaminlardan iborat
bo„lishi, uni saqlash muddatining yuqoriligi, zararli moddalarning
mavjud emasligi va boshqa shu kabilar bunday sifatlar bo„lishi
mumkin.
Imij mahsulotning tarkibiy qismi sifatida korxonaga faqat u
xaridorlar uchun jozibadorlikka ega bo„lgan holdagina ijobiy natijalar
keltiradi. O„z maqomiga qiziqmaydigan inson uchun uning maqomini
o„z ko„z o„ngida va atrofdagilar ko„z o„ngida belgilash yoki oshirishi
kerak bo„lgan imij uchun hech qanday to„lovni amalga oshirish
zaruriyati bo„lmaydi. SHuning uchun, mahsulotning raqobat imijini
yaratib, bu mahsulot qanday xaridor uchun mo„ljallanganligi, korxona
kimni o„z mahsulotining iste molchisi sifatida ko„rinishini juda aniq
‟
va ravshan anglash kerak.
Imij – korxonaning qo„lidagi yetarli darajada kuchli, va bir
vaqtning o„zida u uchun yetarli darajada xavfli quroldir. Imij juda uzoq
yaratiladi va uni yaratish uchun
15

katta urinishlar va mablag„lar talab qilinadi. Biroq, bunday imijni
bir soatning ichida buzish mumkin. Bunda korxona uchun salbiy
samara ba zan shunchaki falokatli bo„lishi mumkin. SHuning uchun‟
korxona imijni yaratib kelgusida ushbu imijni qo„llab-quvvatlash
uchun tegishli xatti-harakatlarni amalga oshirish zarur ekanligini
tushunishi kerak.
1. Kafolatlar
Mahsulotning iste mol funksiyalaridan tashqarida bo„lgan
‟
mahsulotning to„rtinchi tarkibiy qismi bo„lib kafolatlar hisoblanadi.
Kafolatlar – bu korxonaning o„z mahsulotiga nisbatan bo„lgan
majburiyatlari bo„lib, korxona ularni xaridor oldida bajarish
mas uliyatini oladi va ularni mahsulot sotilganidan so„ng bajarishga
‟
kirishadi.
Mahsulotlar turli-tumanligining oshishi, ularni sotish kanallari
sonining kengayishi, mahsulot tarkibiga kiradigan mexanizm va
qurilmalarning murakkablashishi tufayli xaridor uchun kafolatlarning
mahsulot tarkibiy qismi sifatidagi ahamiyati ko„pincha kritik masalaga
aylanadi.
Kafolatlar faqat texnik jihatdan murakkab mahsulotlarga yoxud
juda qimmatbaho mahsulotlarga qo„llaniladigandek tuyulishi mumkin.
Haqiqatda olib qaraganda, real biznes amaliyotida bundaymas.
Kafolatlar xaridor pul to„laydigan va xarido uchun qimmatli narsa
hisoblangan mahsulotning tarkibiy qismi sifatida deyarli har qanday
mahsulotga nisbatan qo„llanilishi mumkin. Buning ustiga, ko„plab
korxonalar xaridorlarning o„z mahsulotlariga bo„lgan e tiborlarini jalb
‟
qilish, shuningdek xaridor uchun mahsulotning qimmatlilik darajasini
16

oshirish maqsadida kafolatlar sohasini sun iy ravishda kengaytirishadi‟
yoki hatto mahsulotning funksional va ekspluatatsion xususiyatlari
bilan umuman bog„liq bo„lishi mumkin bo„lmagan kafolatlarni kashf
qilishadi va taklif qilishadi.
Tovar ishdan chiqqanda yoki belgilangan sifat ko„rsatkichlariga
mos kelmagan hollarda uni ta mirlab yoki almashtirib berish kafolati
‟
xaridor uchun turdosh mahsulotlar ichidan maqbulini tanlashda borgan
sari hal qiluvchi omil sifatida namoyon bo„lmoqda. Bunda xaridor
kafolatlarga muvofiq xizmatlarga ega bo„lish
imkoniyati, tezligi, qulayligiga e tibor qaratadi. Masalan, avtomobil
‟
buzilib qolganda uni ta mirlab berishga oid kafolat mazmunida, ya ni
‟ ‟
avtomobilni ta mirlash joyiga kim – korxona yoki avtomobil egasi –
‟
olib borishi borasida ulkan tafovut mavjud. Bu turdagi kafolatlar uchun
mijoz ta mirlash bilan bog„liq xizmatlar uchun qancha haq to„lashi
‟
lozimligi muhimdir. Odatda korxonalar kafolatlarni mahsulotning
salmoqli ulushiga aylantirish barobarida xaridorning bu xarajatlarini
qisqartiradilar, shu yo„sinda ta mirlash bilan bog„liq sarf-xarajatlarini
‟
mahsulot sotishdan olinadigan daromadlar bilan qoplaydilar.
Uchinchi guruh kafolatlariga tovar narxi bilan bog„liq kafolatlar
taaluqlidir. Ko„pincha bunday kafolatlar narx bo„yicha barqaror
raqobat kurashini olib boruvchi korxonalar tomonidan mahsulot
tarkibiga eng muhim omillardan biri sifatida kiritiladi. Bu kafolatlarga
asosan tovar sotib olinsayu, bundan so„ng mazkur tovar narxi tushsa
xaridor tovar narxidan chegirma olish xuquqiga ega. To„rtinchi guruh
kafolatlari e lon qilingan xususiyatlarda mos yoki mos emasligi yoki
‟
qandaydir nosozlik yuz bergan bermaganidan qat iy nazar sotib
‟
olingan tovarni qaytarib olish kafolatidir.
17

Qisqa xulosalar
Mahsulot tushunchasi uni kim va qanday nuqtai-nazardan ko„rib
chiqishi, shuningdek uning qanday mahsulot turlariga nisbatan
qo„llanishiga bog„liq ravishda juda kuchli farqlanadi. Bozorning
rivojlanishi, jamoatchilik munosabatlarning rivojlanishi, bozorning
tovarlar bilan to„yinishi, amaldagi ehtiyojlar strukturasining o„zgarishi
va bir qator boshqa omillar mahsulotni shakllantiruvchi omillar
markazining ishlab chiqarish sohasidan uni sotish sohasiga siljishiga
olib keldi. Marka va imij bir-biri bilan juda uzviy bog„langandir.
Marka imijni yaratishga ko„maklashadi, o„z navbatida marka korxona
mahsulotlarining muayyan imijini ifodalaydi.
Kafolatlar – bu korxonaning o„z mahsulotiga nisbatan bo„lgan
majburiyatlari bo„lib, korxona ularni xaridor oldida bajarish
mas uliyatini oladi va ularni mahsulot sotilganidan so„ng bajarishga‟
kirishadi.
18

2-BOB. MAHSULOT DINAMIKASI
2.1. MAHSULOTNING HAYOTIY DAVRI
Mahsulot korxona faoliyatida juda muhim ahamiyatga ega.
Ko„pincha mahsulot korxonaning raqobat sharoitda yashovchanligini
belgilab beruvchi hal qiluvchi rolni o„ynaydi. Korxonaning bozorda
o„z o„rnini topishi, atrofdagilar bilan barqaror aloqalarni ta minlay‟
olishi, o„zgaruvchan muhit talablariga tezkorlik va omilkorlik bilan
moslasha olishi asosan korxonaning o„zi ishlab chiqarayotgan
mahsulotga e tibori, uning mahsulot strategiyasini ishlab chiqishga
‟
yondoshuvi bilan bog„liq.
Har bir mahsulot o„z hayotiy davrlarining muayyan bosqichlaridan
o„tadi. Mahsulot hayotiy davrining umumiy xususiyatlari tahlil qilish,
uning alohida davr (faza) larini o„rganish, mahsulotning hayotiy
davrning qaysi davridan o„tayotganligini aniqlash va xokazolar
korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga oid strategiyani
ishlab chiqishda muhim jihatlaridan sanaladi.
Mahsulotning hayotiy davri to„rt davrdan iborat:
19

● mahsulotning bozorga chiqarilishi;
● o„sish;
● etuklik davri;
● bozorni tark etish.
Mahsulotning bozorga chiqishi, ya ni birinchi faza uchun‟
mahsulotning Yangiligi, uning uchun bozor yaratilishi xosdir. Bu katta
sarf-xarajatlarni talab etadi. Mahsulot bozor tomonidan qabul qilinishi
va mahsulot ishlab chiqarishning minimal hajmini belgilab beruvchi
zararsizlik nuqtasi (break-even point) ga erishish uchun ancha sa y-
‟
xarakatlar talab etiladi.
Mahsulot hayotiy davrining ikkinchi davrida mahsulotning bozorda
keng tarqalishi yuz beradi. Mahsulot xaridor tomonidan qabul qilinadi,
sotuv hajmi ortadi va korxona uchun foyda olish imkoniyati vujudga
keladi. Ikkinchi davrda mahsulotga nisbatan talab keskin ortar ekan,
foyda olish, bungacha qilingan xarajatlarni qoplash bilan band korxona
hech qanday muammoga duch kelmaydigandek tuyuladi. Biroq bu
davrda raqobatchilar ham turdosh mahsulot taklifi bilan chiqishlari
bilan bog„liq muammolar vujudga keladi.
Shu sababli ikkinchi davrda korxonaning joriy vazifalari ko„proq
xaridorlar qiziqishini nafaqat mahsulotga, balki o„z markasi bilan
chiqarilayotgan mahsulotga jalb etishga qaratiladi. Ikkinchi davrda
xaridorlarni egallash uchun raqobat kurashi korxonaning bozordagi
ulushi uchun kurash kechadi.
Mahsulotning etuklik davri deb nomlanuvchi mahsulot hayotiy
davrining uchinchi davri mahsulot hayotining bozorni bu mahsulot
bilan to„yinishi va mahsulot sotishdan olinadigan foydaning
20

barqarorlashuvi, hatto pasayishiga mos keluvchi bosqichini qamrab
oladi. Bu davr uchun narxli raqobatning kuchayishi, davr so„ngiga
kelib mahsulotning daromadliligini pasayib borishiga olib keluvchi
narxlarning asta- sekin pasayishi xosdir.
To„rtinchi davr mahsulotning bozorni tark etishidan iborat.
Mahsulotga bo„lgan talab pasayib boradi. Bu uning daromadliligini
sezilarli pasayishiga olib keladi. Korxona e tiborini mahsulotni ishlab‟
chiqarishdan imkon qadar manfaatli yoki eng kam xarajatlar evaziga
chiqarib olish va bozordan olib chiqib ketishga qaratadi. Mazkur
masalani hal etishda korxona e tiborini ikki omilga: vaqt va pasayib
‟
borayotgan daromadlilikka qaratishi zarur.
8.- rasmda mahsulot hayotiy davri davrlari, uni yaratish va ishlab
chiqarish xarajatlari va mahsulot sotishdan olinadigan daromadlar
o„rtasidagi bog„liqlikni aks ettiruvchi sanoat mahsuloti hayotiy
davrining tipik egri chizig„i keltirilgan.
Bu sxemaga, shuningdek, mahsulot hayotiy davrining ilk davri deb
atash mumkin bo„lgan, mahsulotni ishlab chiqish bosqichi ham
kiritilgan.

8- rasm. Sanoat mahsulotining hayotiy davri egri chizig‘i
(moliyaviy jihatdan)
8-rasmdan yaqqol ko„rinib turibdiki, dastavval korxona faqat
xarajat qiladi, so„ng sotuv hajmini foydaning o„sishiga nisbatan tez
sur atlarda ortishi, so„ngra
‟
foydaning sotuv hajmiga nisbatan tezroq o„sishi, keyin esa
foydaning va buning natijasida sotuv hajmining pasayishi yuz beradi.
21

Grafikdagi nuqtalar mahsulot hayotiy davrining chegaraviy
nuqtalaridir. 1-nuqta mahsulot g„oyasini ishlab chiqish bosqichini
belgilaydi. 2-nuqta mahsulotning tajriba nusxasini ishlab chiqish
yakunlangan aks ettiradi. 3-nuqta mahsulot ommaviy ishlab chiqarish
uchun tayyorligini bildiradi. Odatda korxona yangi mahsulotni ishlab
chiqarish haqida e lon berishi shu nuqtaga to„g„ri keladi.‟
4-nuqta birinchi davr – mahsulotning bozorga chiqish davri
boshlanganini bildiradi. 5-nuqta bozorga chiqish davrini yakunlab
o„sish davrini boshlab beradi. Ko„rinib turibdiki, bu davrda mahsulot
bozorda keng tarqalib, sotuv hajmi ancha yuqori sur atlarda o„sa
‟
boshlaydi. Foyda ham sotuv hajmiga nisbatan pastroq sur atlarda
‟
bo„lsa ham o„sa boshlaydi. 6-nuqta mahsulot hayotiy davrida
foydaning keskin o„sishi, sotuv hajmining o„sish sur atlarining
‟
nisbatan pasayishi davriga to„g„ri keladi. Ya ni 6-nuqta mahsulot
‟
xayotiy davrida u borgan sari nafaqat daromadli balki borgan sari
rentabelliroq bo„lib borayotgan davr kechayotganligini anglatadi.
1. nuqta o„sish davrining tugashi va etuklik davrining boshlanishini
belgilaydi.Foydaning o„sish sur ati susayadi va savdo hajmi va
‟
foydaning o„sish sur ati nisbatan barqarorlashuvi davri boshlanadi.
‟
2. nuqtadan so„ng mahsulot keltirayotgan foyda pasaya boshlaydi.
Sotuv hajmi hamon o„sib borishiga qaramasdan narx tushib
borayotganligi sababli foyda hajmi qisqara boshlaydi. Mahsulot
korxona uchun o„z jozibadorligini yo„qota boshlaydi, chunki bu
mahsulotning iqtisodiy afzalliklari o„tmishda qoladi.
3. nuqta mahsulot hayotining korxona uni bozordan olib chiqib
kelayotgan chegarasiga to„g„ri keladi. Bu nuqtadan so„ng foydaning
22

pasayishi bilan bir qatorda sotuv hajmi ham qisqara boshlaydi.
Mahsulot bozorda faol rol o„ynamay qoladi.
4. nuqta mahsulot hayotiy davri yakunlanganini anglatadi.
2.2.Hayotiy davrning alohida davrlarida mahsulot strategiyasi
Korxona mahsulotni yaratadi va sotadi. Biroq korxona uning xatti-
harakati holati o„z hayotiy davrining qaysi qismini o„tayotganligi bilan
belgilanadigan alohida
davrlaridan o„tib borar ekan, mahsulot boshqaruvning barcha
sohalari va vazifalarida ularning mutanosib tarzda takomillashtirishini
talab etgan holda tasir etadi. Mahsulot qay bir davrni boshidan
kechirayotganidan kelib chiqqan holda, maqsad va strategiyalar
belgilanadi, mahsulotni yaratish va sotishni boshqarish shakl va
usullari tanlanadi, boshqaruv va axborot sxemalari shakllantiriladi va
hokazo.
Mahsulot hayotiy davrining korxonaning strategik qarorlariga
ta sirini uch darajasini ajratish mumkin. Birinchi daraja – korxona xatti‟
harakati strategiyasi darajasidir. Mazkur vaziyatda mahsulot
o„tayotgan davr korxonaning muhitda xatti- harakati strategiyasi
tanloviga ta sir ko„rsatadi: u diversifikatsiyaga urg„u beradi yoki
‟
bozorda o„z qamrovini kengaytirish yoxud aksincha, bozordagi o„z
ulushini qisqartirish strategiyasini tanlaydi. Mahsulot korxona
strategiyasini tanlanishga sezilarli ta sir etishni etirof etgan holda,
‟
mahsulotdan tashqari korxona tomonidan u yoki bu strategiya
23

tanlashiga ta sir etuvchi boshqa bir nechta muhim omillar mavjudligini‟
unutmaslik lozim.
Strategik qarorlarning ikkinchi darajasi bevosita mahsulotningsh
o„zi bilan bog„liq bo„lib,mahsulotni nima qilish kerak,uni ishlab
chiqarish jarayoniga qanday o„zgarishlar kiritish lozim, mahsulot
tarkibida qanday o„zgarish qilish lozimligi kabi masalalarni qamrab
oladi. Masalan, etuklik davridagi mahsulotga nisbatan quyidagi
strategiyalar qo„llanilishi mumkin.
1. Mahsulot markasini ilgari surish: markani faol reklama qilish,
jozibadorroq upakovka(qadoq)ni ishlab chiqish, qo„shimcha
xizmatlarni kengaytirish, e tiborni Yangi xaridorlarni jalb qilishga
‟
emas, balki mavjudlarini mustahkam egallab olishga qaratish;
2. Mahsulot xilma-xilligini kengaytirish, bezakning ko„plab turli
detallarini, turli-tuman dizaynni, turli ranglarni qo„llash, original
shakl, o„ziga xos (farqli) upakovkadan foydalanish, shuningdek,
yordamchi butlovchi detallarning ko„p variantliligi;
3. mahsulot nufuzini oshirish: uning sifatini Yaxshilash, obro„li marka
va upakovka(qadoq)lardan foydalanish, narxni oshirish va yuqori
darajada saqlab turish, xaridorlar yuqori narxlarda xarid qilishga
tayyor bo„lgan bozorlardagi kichik
hajmdagi savdoni ommaviy bozorlardagi past va o„rtacha narxli
savdoga nisbatan ustun saqlash;
1. mahsulotga erishish imkoniyatlarini kengaytirish: savdo tizimini
kengaytirish, savdoning turli tizimlarini qo„llash, tovarni past narxda
sotish imkonini beruvchi nufuzga ega bo„lmagan markalardan
24

foydalanish, xizmat ko„rsatish tizimini kengaytirish,
soddalashtirilgan modellarni yaratish va h.k.
Mahsulotning hayotiy davrning alohida davrlaridan o„tish bilan
bog„liq strategik qarorlarni uchinchi darajasi marketing
strategiyalaridir. Mazkur strategiyalar mahsulot hayotiy davrining turli
davrlarida marketing quyi tizimining qanday ishlashi kerakligini
belgilab beradi.
1. Yangi mahsulotlarni yaratish strategiyasi
Aksariyat korxonalar uchun Yangi mahsulotlarni yaratish ularni
raqobat kurashiga bardosh berishlarining muxum sharti sanaladi.
SHuning bilan bir qatorda ta kidlash lozimki korxona muvaffaqiyatli‟
raqobatlashishi uchun mahsulotni Yangilashda doimo yetakchilik
qilishi shart emas.
Korxonani yangi mahsulot bilan bozorga chiqishining 2 strategiyasi
mavjud 11
:
● bozorga boshqa korxonalardan ilgariroq yoxud birinchilar qatorida
chiqishi;
● bozorga yangi mahsulot bozorda o„z o„rnini yetarli darajada
mustahkamlab olgandan so„ng chiqishi;
Birinchi strategiya asosida faoliyat yuritadigan korxonalar odatda
tegishli tarmoq yoki muayyan mahsulotlar bo„yicha innavatorlar
ikkinchilari esa ergashuvchilardir. Korxona yangi mahsulot yaratishda
o„z strategiyasini tanlash xuquqiga ega. Biroq, korxona tomonidan
mahsulotni yangilashning qay bir strategiyasi tanlanishidan qat iy
‟
25

nazar, undan har ikki holda ham yangi mahsulot yaratilishi talab
etiladi.
Yangi mahsulotni yaratishga ikki xil yondashuvni ajratish mumkin.
Birinchi yondashuvga asosan korxona yangi Funksional xususiyatga
ega bo„lgan mutloqo

11 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. 392 p.
yangi mahsulotni yaratadi. Bunda u yangi ishlanmalar, ixtirolar,
tamoyillar, yangi texnologiyalar vamreriallar va hokazolardan foydalanadi.
Odatda bunday turdagi mahsulotlarning yaratilishi iste mol bozori va‟
ishlab chiqarishda keskin o„zgarishlarning boshlanishiga olib keladi.
Ba zan esa mutlaqo yangi mahsulot eskisini bozordan siqib
‟
chiqarishi bilangina cheklanib, bozorda yoxud ishlab chiqarishda jiddiy
o„zgarishlarni keltirib chiqarmaydi.
Yangi mahsulotni yaratish strategiyasini joriy etishda mazkur
strategiyasini amalga oshirish jarayoning oqilona tashkil etilishi juda
muhim ahamiyatga ega.Har bir korxona yangi mahsulotni yaratishda
o„z kontsepsiyasi va strategiyasiga ega bo„lishi mumkin. Biroq, turli-
tuman yondashuvlarning mavjudligiga qaramasdan, korxona yangi
mahsulotni ishlab chiqarishda amal qilishi kerak bo„lgan, etti majburiy
qadamdon tashkil topadigan, korxonada Yangi mahsulotni yaratishning
muayyan umumiy sxemasi mavjud.
Birinchi qadam – yangi mahsulot g„oyasini ishlab chiqish. Bu
qadamni amalga oshirishda korxona nafaqat olim va konstruktorlar,
26

balki xaridorlar, sotuvchilar, taqsimot tizimi xodimlari va hatto
raqobatchilarning salohiyatidan foydalanish zarur.
Rahbariyat mazkur jarayonda faol ishlashi talab etiladi. Xususan,
rahbariyat g„oyalarning ishlab chiqarishi va jamlanishi uchun sharoit
yaratishi, mazkur jarayonlarida ishtirok etuvchi barcha subyektlarining
sayi-harakatlarini muvofiqlashtirib turishi kerak. Bu qadamda bir
nechta g„oyalar ishlab chiqiladi. Ularning bir qismidan tanlov
jarayonida voz kechiladi, boshqa bir qismi esa yaratilayotgan Yangi
mahsulotga tatbiq etish uchun ilgari suriladi .
Ikkinchi qadam – rahbariyat tomonidan qay bir g„oyani ilgari
surish, qaysilardan esa voz kechish haqida qaror qabul qilinishi bilan
bog„liq. Bu o„ta mas uliyatli va nozik jarayondir, Chunki‟
raqobatchilar uchun muvaffaqiyat keltiradigan g„oyalardan voz kechib
yuborilishi xavfi mavjud yoki aksincha, rahbariyat amalga oshirilishi
kutilayotgan natijani bermaydigan, istiqbolsiz g„oyalarni amaliyotga
joriy etib yuborilishi mumkin. yangi mahsulotga oid qarorlar doimo
strategik ahamiyatga ega
ekan, rahbariyat g„oyalarni tanlashda strategik tahlilning mavjud
barcha vositalarni qo„llashi zarur .
Uchinchi qadam – umumiy g„oyani aniq mahsulotga tatbiq qilish.
Bu qadamda yangi mahsulot kontseptsiyasi ishlab chiqiladi va uning
bozor tomonidan qanday qabul qilinishi tekshiruvdan o„tkaziladi.
Mahsulotga bozorda talab mavjudligiga ishonch aniqlanadi.
To„rtinchi qadamda mahsulot konsepsiyasining biznes - tahlili deb
ataluvchi mahsulot bo„yicha ishlab chiqilgan konstepstiyalarni har
tomonlama, chuqur tahlili amalga oshiriladi.
27

Beshinchi qadamda mahsulotni yakuniy baholash amalga oshiriladi
va marketing strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu qadamda bozorga
cheklangan miqdorda haqiqiy mahsulot chiqariladi.
Mazkur qadamning vazifasi mahsulotni sotishda duch kelinishi
mumkin bo„lgan muammolarnmi aniqlash, shuningdek, marketing
strategiyasi va mahsulotdan kutilayotgan daromadlilikka oydinlik
kiritish uchun axborot olishdan iborat.
Oltinchi qadam- yangi mahsulotga xizmat ko„rsatuvchi tizimni
yaratish. Bu qadam yangi mahsulotni sotish natijalariga baho berish
uchun axborot bilan ta minlashni o„z ichiga oladi.‟
Ettinchi qadam – yangi mahsulotni bozordagi taqdimotini amalga
oshirish. Bu qadam asosan reklama xarakteriga ega bo„lib,
korxonaning bozorga yangi mahsulot bilan chiqayotganligini e lon
‟
qilishi bilan bog„liq. Bu qadam uchun vaqt omili, shuningdek,
korxonaning hududiy strategiyalari, u tomonidan bungacha bozorga
chiqarib kelinayotgan mahsulot assortimenti kutilayotgan xaridorlar
guruhlari va h.k.lar bilan bog„liq omillarni hisobga olish juda
muhimdir.
1. Korxonaning mahsulot strategiyasi
Ishlab chiqarishni va mahsulot sotish hajmining kengaytirish yoki
ularni qisqartirish, mahsulotni to„laligicha yangisiga almashtirish yoki
uni qisman takomillashtirish, mahsulot bozorini uni shakllantirishning
ilk davrida egallab olishga intilish yoki bozor shakllanib bo„lganda
unga chiqish va mahsulot bozori ulushi
28

uchun kurash boshlash, - shu kabi ko„plab masalalar korxonaning
strategik boshqaruvini amalga oshirayotgan rahbariyat tomonidan hal
qilinishi talab etiladi.
Bu savollarga javoblar bir necha omillarning ta siri ostida‟
shakllanadi. Mahsulot strategiyasi birinchi navbatda korxona
strategiyasiga bog„liq. Mahsulot strategiyasi korxona umumiy
strategiyasining elementi bo„lib, korxonaning maqsadlari xususiyati va
uning strategiyasi bilan belgilansada, mahsulot strategiyasini ishlab
chiqishga bevosita ta sir etuvchi ba zi omillarni sanab o„tish mumkin.
‟ ‟
Bu bobga juda muhim uch omil ko„rib chiqiladi.
● raqobat muhiti va korxonaning raqobat strategiyasi;
● korxona mahsuloti portfelining holati;
● korxonani boshqarishda marketingning o„rni.
Raqobat muhitida korxonalar aksaryat hollarda an anaviy mahsulot
‟
vositasida raqobatlkashish doirasidan chiqib ketadigan ko„plab turli
raqobat kurashi shakllari va usullaridan foydalanadilar. Biroq raqobat
kurashida mahsulot vositasida raqobatlashishning ahamiyati va roli
aslo pasaymaydi. Bundan tashqari aynan mahsulot vositasida
raqobatlashish oxir – oqibat uzoq muddatli davrda korxonaning
yashovchanligini ta minlashda hal qilkuvchi ahamiyatga ega.
‟
Korxonaning mahsuloti boshqa korxonalar mahsulotiga raqobat
kurashida boy berar ekan, hech nima uni tanazzuldan saqlab qolishga
qodir emas. Bunga “Djeneral Motors” (General Motors) duch kelgan
holat yaqqol misol bo„la oladi. Uzoq muddat davomida bu super
korparatsiyani hech bir kuch qulata olmaydi, faqat davlatgina bunga
29

qodir deb hisoblanardi. “Djeneral Motors”ning qudrati uning hech
qanday raqobatdan cho„chimasligiga asos bo„ladi deb sanalardi.
D.J.Gelb 1967- yilda o„zining “YAngi industrial jamiyat” nomli
kitobida “Djeneral Motors”ning qudrati uni engil avtomobillar,
dizellar, yuk avtomobillari, muzlatgichlar va u tomonidan taklif
etilayotgan boshqa tovarlarga narx o„rnatishi va uning xizmatlaridan
voz kechgan hech bir xaridor hech narsani o„zgartirishga qodir
emasligiga ishonch bilan qarashi uchun yetarli ekanini yozadi. 80-
yillarga kelib esa, “Djeneral Motors” halokat yoqasida qoldi. AQSH
hukumati biror bir manfaatga ega bo„lish yoki “Djeneral Motors”ni
bo„lakalarga ajratib tashlash uchun emas, balki uni
to„liq tanazzulga uchrashdan saqlab qolish uchun ulkan sayi
harakatlarni amalga oshirdi. Korparatsiya bilan sodir bo„lgan bu
metamarfoza (keskin o„zgarish)ning sababi, u tomonidan ishlab
chiqarilgan avtomobillarning raqobat kurashida yapon avtomobil
korxonalari mahsulotlariga boy berganligi bilan bog„liq.
Umuman olganda bozorda o„z xatti-harakatlari bilan korxona
tomonidan sotilayotgan mahsulotlardan olayotgan daromadini
qisqartirishi yoki uni daromaddan umuman mahrum etishi mumkin
bo„lgan faoliyat subyekti korxona raqobatchisi hisoblanadi. Korxona
mahsulotni daromat olish, bozorda o„z o„rniga ega bo„lish maqsadida
ishlab chiqaradi va sotadi. Agar daromad yuqori (yetarli) bo„lsa,
demak korxonaning ishlari yaxshi. Aksincha yetarli bo„lmasa, demak
kimdir korxonani u erishishi mo„ljallangan pullardan mahrum qilgan.
Bu subyekt korxonaning raqobatchisidir. Mahsulotning raqobat muhiti
va raqobat imkoniyatlarini tashkil etuvchi kuchlar 5 guruhga bo„linadi.
30

Quyida raqobat muhiti tahlili M. Parter (Porter 1980)ning raqobat
strategiyasi konsepwiyasiga muvofiq bayon etiladi:
Birinchi guruhni o„xshash mahsulot ishlab chiqaruvchilarning
raqobat kuchlari tashkil etadi, ya ni birinchi guruhda bozor tizimlarini‟
an anaviy o„rganishda umuman raqobatning sinonimi sifatida
‟
nomoyon bo„luvchi tarmoq ichidagi raqobat keltiriladi.
Ikkinchi guruh xom – ashyo, materiallar, butlovchi jihozlar va
yarim tayyyor mahsulotlarni etkazib beruvchilardan tashkil topadi.
Maskur guruh vakillarining korxona raqobat salohiyatiga ta sir kuchi
‟
mahsulot ishlab chiqaruvchini o„z mijozi sifatida ushlab turish
qobilyati bilan bog„liq. Bu birinchi navbatta mazkur guruhning
mahsulot sifati va tannarxiga sezilarli ta sir etishida nomoyon bo„ladi.
‟
Uchinchi guruhga mahsulot xaridorlari kiritiladi. Ularning raqobat
kuchi mahsulotning muayyan iste mol xususiyatlariga ega bo„lishini
‟
talab etish, shuningdek, mahsulot narxiga uni pasaytirish yo„nalishida
ta sir etish imkoniyatida nomoyon bo„ladi.
‟
To„rtinchi guruh o„xshash mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga
ega bo„lgan subektlardan iborat. Ularning raqobat kuchi
iste molchilarni shuningdek, mahsulotni patensial iste molchilarini o„z
‟ ‟
mahsulotlariga og„dirib olishlari imkoniyatining mavjudligidadir.
Va nihoyat beshinchi guruh bevosita o„rinbosar mahsulotlarni
ishlab chiqaruvchilardan tashkil topadi. Ko„pincha aynan shu guruh
raqobat kuchlarining mahsulot uchun vayron qiluvchi va hatto yakson
qiluvchi ta siriga ega ekanligi holatlari kuzatiladi.
‟
Mahsulot strategiyasini ishlab chiqishda raqobat muhiti holatini
o„rganar ekan, korxona raqobat kuchlarining o„zgarish tarkibi va
dinamikasinigina emas, balki raqobatlashayotgan mahsulot strategiyasi
31

haqida imkon qadar to„laroq tasavvurga ega bo„lish maqsadida alohida
raqobatchilarni mufassal o„rganishi zarur. Bunda korxona uning o„zi
ham, raqobatchilari ham raqobatning alohida subyektlari
strategiyalarida o„zgarish yuz berishi, yangi raqobatchilar paydo
bo„lishi, ba zi raqiblar esa raqobat maydonidan chiqib ketishi mumkin‟
bo„lgan doimiy o„zgarishdagi raqobat muhitida faoliyat yuritishlarini
unutmasligi lozim. Raqobatchini sxemetik tarzda tahlil qilishga
yondashuv quyidagi 9- rasmda keltirilgan.

32

Tahlil ikki yo„nalish bo„yicha amalga oshiriladi :
● raqobatchini harakatlantiruvchi kuchlar aniqlanadi;
● raqobatchining nima qilayotganiva nima qila olishi aniqlanadi.
Raqobatchini harakatlantiruvchi kuchlarni o„rganish, uni
faoliyatining ikki jihatiga yo„naltiriladi:
● raqobatchini boshqaruvning barcha darajalari uchun belgilangan
kelajakdagi maqsadlari;
● raqobatchining o„ziga va tarmoqqa oid mo„ljal (reja)lari;
Raqobatchining nima qilayotgani va nima qila olishini o„rganishda
ham tahlil ikki yo„nalish bo„yicha amalga oshiriladi:
● raqobatchining joriy strategiyasi, ya ni uning qanday amalga‟
oshirilayotgani;
● kuchli va bo„sh tomonlari nuqtai nazaridan raqobatchining
imkoniyatlari.
Sanab o„tilgan yo„nalishlar bo„yicha tahlil natijasi raqobatchining
kelajakda amalga oshirilayotgan tadbirlar prognozi - raqobat xatti –
harakatilari profilini tuzish bilan yakun topadi.
Raqobatchining kelajakdagi rejalarini aniqlab olish korxonaga
uning faoliyatiga oid qator jihatlarni anglab olish imkonini beradi.
Xususan, raqobatchi ishlarining joriy holatidan qay darajada
qoniqishni, u tomondan amalga oshirilayotgan joriy tadbirlarni
qanchalik jiddiy qabul qilish kerakligini, u o„z strategiyasini qay
darajada o„zgartirmoqchiligini, raqobatchilar xatti-harakatlari
33

o„zgargan taqdirda u o„zgarishlar qilishga qay darajada moyilligini, u
qay bir yo„nalish bo„yicha raqobatni kuchaytirishi yoki susaytirishini
aniqlash mumkin.
M.Porter tomonidan raqobatchining kelajakdagi maqsadlari
tahliliga yondashuv quyidagilarni nazarda tutadi (Porter,p.51-53):
● moliyaviy maqsadlar;
● tavakkalchilikka moyilik darajasi;
● tashkilotda mavjud qadriyat va me yorlar;‟
● nazorat va rag„batlantirish tizimlari;
● buxgalteriya hisoboti tizimi;
● rahbarlar, ayniqsa yuqori darajadagi rahbarlar turlari;
⁃ korxonaning istiqboldagi rivojlanishi haqida shakllangan
qarashlar;
direktorlar kengashi tartibi;
al ternativ xatti-harakatlarni cheklab qo„yishi mumkin bo„lgan
‟
shartnomaviy majburiyatlar;
davlat tomonidan boshqaruv cheklovlari.
1. Mavjud strategiyaning samaradorligi
Strategiyani baholashni rahbar «Strategiya nimalardan tashkil
topadi?» va
«Korxonaning moliyaviy va strategik maqsadlari qanaqa?» degan
savollarga javob berishdan boshlaydi. Buning uchun:
34

1. Korxona past xarajatlar asosida samaradorlikka intilayaptimi?
2. Korxona o„z raqobatchilaridan farqli o„z mahsulotini
differensiyalayaptimi?
3. Korxona o„z kuchini bozorning tor sigmentiga yo„naltirganmi?, -
degan savollarga javob berish lozim.
Korxona bozorni keng egallaganligi, bozorlarni geografik
tarqoqligi, iste molchilar qatlamlari ham muhim ahamiyatga ega.‟
Korxonaning strategik va moliyaviy ko„rsatkichlari:
1. Bozor ulushi bo„yicha korxonaning tutgan o„rni;
2. Korxonani foydasining o„sishi yoki pasayishi;
3. Korxonaning sof foydasi va investitsiya daromadlari;
4. Korxonaning kredit reytingi;
5. Tovar sotishlari hajmining o„sishi yoki pasayishi;
6. Korxonaning iste molchilar o„rtasidagi obro„si va imiji;
‟
7. Korxonaning texnologik sardorligi va boshqalar.
Bozor imkoniyatlari – korxona strategiyasiga jiddiy ta sir etuvchi
‟
omillardan hisoblanadi. Rahbarlar korxona strategiyasini uni mavqei
bilan taqqoslamay, uni o„sish va foydaliligini tahlil etmay turib,
aniqlay olmaydilar.
Bozor imkoniyatlari ya ni, korxonaga aniq mos keladigan
‟
imkoniyatlar – bu korxonaning qulay raqobatbardoshlik potensialiga va
resurslariga ega bo„lishidir. Imkoniyatlar va xavf-xatar nafaqat
korxona vaziyatini belgilaydi, balki harakat yo„nalishini ham
ko„rsatadi. Strategiya korxonaga mos bo„lishi uchun 7
:
35

1. Korxona vaziyatiga mos keladigan bozor imkoniyatlaridan
foydalanishga yo„naltirilgan bo„lishi lozim;

7 Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage
Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. 479 p.
2) Tashqi xavfdan himoyani ta minlashi lozim. Shu sababli‟
SWOT-tahlili yaratiladi.
SWOT-tahlili yaratilgandan keyin quyidagi strategik savollarga
javob beriladi.
1. Jozibador strategiyani yaratish uchun korxona qanaqa kuchli
tomonlarga ega?
2. Korxonaning kuchsiz tomonlari bozor imkoniyatlaridan to„liq
foydalanishga xalaqit beradimi? Strategiya korxonaning qanaqa zaif
tomonlarini to„ldirishi kerak?
3. Korxona bozor imkoniyatlaridan to„liq foydalanishi uchun qanaqa
resurslarga va malakaga ega bo„lishi lozim? Bozor imkoniyatlaridan
qaysi biri «eng yaxshi» hisoblanadi?
4. Ishonchli himoyani yaratish uchun tashqi xavflardan qaysi biri
rahbarlarni tashvishga soladi va qanaqa strategik harakatlar ketma-
ketligini amalga oshirgan ma qul?
‟
Rahbariyat korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniq
tasavvur etmaguncha, korxona vaziyatiga aniq mos keladigan
strategiyani yaratishga tayyor bo„lmaydi.
1. Korxonaning strategik muammolari
36

Muammolarni hal etish uchun samarali strategik harakatlar rejasini
yaratish rahbarlarning oxirgi analitik vazifasi hisoblanadi. Ushbu
bosqichgacha rahbarlar yuqoridagi tahlillarni amalga oshirishlari joriy
vaziyatni baholashlari va alohida diqqatni jalb etadigan strategik
sohalarni aniqlashlari lozim.
Rahbarlar muammolarni aniq bilishlari uchun quyidagi savollarni
o„rganishlari tavsiya etiladi:
•Joriy strategiya tarmoqdagi harakatlanuvchi kuchlarga mos
keladimi?
•Joriy strategiya istiqboldagi muvaffaqiyat omillariga qanchalik
mos keladi?
•Joriy strategiya tarmoqda harakatlanuvchi besh raqobat kuchidan
(tarmoqdagi sotuvchilar raqobati, o„rinbosar tovarlar raqobati, yangi
raqobatchilarning paydo bo„lishi, ta minotchilar raqobati,‟
iste molchilar raqobatchi kuchi) qanchalik himoya qiladi?
‟
•Joriy strategiyaning korxonani tashqi xavf-xatardan himoya qila
olmasligining sababi nimada?
•Korxona raqobat ustunligiga egalik yoki u raqiblardan orqada
qolmaslik tadbir- choralarini ko„rish kerakmi?
•Joriy strategiyaning kuchli va zaif tomonlari nimada?
Bular korxonaning nima qilishi kerakligini ya ni kichik tuzatishlar
‟
bilan joriy strategiyani amalga oshirish kerakligini ko„rsatadi.
Strategiya korxonaning tashqi vaziyatiga va ichki holatiga qanchalik
mos bo„lsa, shunchalik kam sonli o„zgarishlarni strategiyaga kiritish
kerak bo„ladi.
1. Raqobat ustunligini saqlash uchun himoya strategiyalaridan
37

foydalanish
Korxona o„z bozor mavqeini himoyalashining bir necha xil usullari
mavjud. Ulardan birinchisi raqobatchi hujum uyushtirishi mumkin
bo„lgan yo„nalishga to„siq o„rnatishni nazarda tutadi:
1. Raqiblardan oldin bozorning bo„sh segmentlarini tovar
nomenklaturasini kengaytirishi orqali band qilish. Raqiblar
uyushtirishi mumkin bo„lgan hujumlarning oldini olish.
2. Raqiblarda mavjud tovarlarni (modellar va markalar) bozorga
kiritish.
3. Raqiblarga nisbatan pastroq narxlarni ta minlash.‟
4. Dilerlar va distribyuterlar bilan raqobatchilar tovarlarini tarqatmaslik
to„g„risida maxsus shartnomalar tuzish.
5. Dilerlar va distribyuterlarga tovar narxlarini iloji boricha
arzonlashtirish imkonini berish.
6. Istemolchilarga tovarni o„rganish uchun sharoit yaratish.
7. O„z tovarlarini sinab ko„rishga chaqirish orqali xaridorlarni o„z
tomoniga jalb etmoqchi bo„lgan raqobatchilarga muammolar
tug„dirish uchun:
8. Tovarlarni sinab ko„rmoqchi bo„lgan xaridorlarga maxsus past
narxlarni taklif etish.
9. Sinab ko„rish tovarni xaridorlarga uchun imtiyozli
kuponlar va sovg„alar tashkil etish.
Xaridorlarning raqobatchilar tovarlariga o„tib ketishini oldini olish uchun
xaridorlarni Yangi tovar paydo bo„lishi yoki narx pasaytirilishi to„g„risida
ertaroq xabardor qilish.
38

Ehtiyot qismlar bilan ta minot vaqtini qisqartirish, kafolat muddatlarini‟
uzaytirish, alternativ texnologiyalarni patentlash va himoyalash.
Raqobatchilarni tabiiy resurslarga etishishini qiyinlashtirish,
raqobatchilarga ishlaydigan ta minotchilarni bozordan siqib chiqarish.
‟
Nazorat va sud organlarida raqib mahsulotining sifati va xizmatlariga
qarshi isklar tashkil qilish.
Himoya strategiyasini amalga oshirishning ikkinchi usuli
raqobatchi hujumkor korxonalarni qanday xavf-xatar kutayotgani
to„g„risidagi axborotlarni tarqatish ya ni, agar ular hujumga o„tadigan
‟
bo„lsa, jiddiy qarshilikka uchrashini ma lum qilish. Ushbu strategiyani
‟
maqsadi – raqib ko„llashi mumkin bo„lgan hujumni bartaraf etish.
Hujum ro„y beradigan bo„lsa, ularni katta moliyaviy yo„qotishlar
kutayotganidan ogoh etish. Hech bo„lmaganda, ularni himoyalanuvchi
uchun mos keladigan yo„nalishlarga jalb etish. Agressorlarni quyidagi
yo„llar bilan ogohlantirish mumkin:
● Rahbariyatning korxona bozor ulushini ta minlash
‟
majburiyatini olganligini va uni jiddiy himoya qilishni e lon
‟
qilish.
● Tarmoqdagi talabni to„la qondiradigan, kerak bo„lsa, ortig„i
bilan talabni qondirilishi mumkinligini raqobatchilarga
bildirish uchun, korxonaning ishlab- chiqarish imkoniyatlarini
oshkor etish.
● Raqobatchilarni Yangi mahsulot to„g„risida ularning ishlab –
chiqarish hajmi, tannarxi va narxi to„g„risida, Yangi
texnologiyalarning ishga tushganligi to„g„risida ogoh etish.
39

● Korxonaning tovarlari va narxlari raqobatga bardosh berishini
ochiq e lon qilish, zahira fondi va qimmatli qog„ozlar hajmi‟
to„g„risida ma lumotlarni oshkor etish.
‟
• Korxonaning Yaxshi himoyalanishi
mumkinligini namoyish etish uchun kuchsiz korxonalarga
qattiq zarbalar berish.
1. .Turg‘un va so‘nib borayotgan tarmoqlardagi strategiya
Ko„pchilik kompaniyalar mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan
rivojlanishi sekin borayotgan yoki aksincha qisqarayotgan tarmoqlarda
faoliyat ko„rsatadi. Jozibasiz tarmoqlarda ishlayotgan kompaniyalar
naqd pul hajmini oshirish uchun istiqbolsiz bizneslardan voz kechishi
maqsadga muvofiq bo„lsa, tarmoqning yetakchi kompaniyalari turg„un
tarmoqlarda ham Yaxshi natijalarga erishishi mumkin.
Turg„un va so„nib borayotgan tarmoqlarda faoliyat ko„rsatuvchi
kompaniyalar vaziyatni jiddiyligini tushunib, bozor vaziyatiga mos
keladigan maqsadlarni qo„yishlari lozim.
Turg„un va so„nib borayotgan tarmoqlarda o„z faoliyatini davom
ettirayotgan kompaniyalar quyidagi uchta strategik yondashuvlarning
biridan foydalanadilar:
Tarmoq ichida o„sib borayotgan bozor segmentlarini aniqlash,
bozorlarni yaratish va kontsentratsiya strategiyasidan foydalanish.
Tarmoqda turg„unlik bo„lishiga qaramay uning ba zi segmentlarida
‟
o„sish yuz beradi.
Differentsiya asosida tovarni Yangilash va sifatini takomillashtirish.
Tovarni Yangilash ham, takomillashtirish ham bozorni Yangi
40

sigmentlarini vujudga keltiradi. Differentsiyaga raqobatchilar erishishi
murakkab bo„lsa, u qo„shimcha raqobat ustunligini yaratadi.
Xarajatlarni pasaytirish uchun jiddiy kurashish. Xarajatlarni
pasaytirish harakatlari bu:
a. boshqa tashkilotlar tejamkor bajarishi mumkin bo„lgan
faoliyat va funksiyalardan voz kechish;
b. ichki ishlab chiqarish jarayonlarini to„liq qayta qurish;
v) ish bilan to„liq ta minlanmagan ishlab chiqarish quvvatlarini‟
markazlashtirish tovar tarqatilishini yangi tejamkor usullaridan
foydalanish;
d) foydasi past faoliyatlarni xarajatlar zanjiridan chiqarish.
Ushbu strategik yondashuvlar bir-birini inkor etmaydi. Tovarning
yangi va takomillashgan turlari bozorni tez o„sadigan sigmentlarini
yaratishi mumkin.
Turg„un va so„nib borayotgan bozor segmentlarida kompaniyalar
quyidagi xatoliklarga yo„l qo„yadilar:
1. kompaniyani charchatadigan befoyda raqobat qopqoniga tushib
qolishi;
2. kompaniya mablag„larini bizneslardan juda tezkorlik bilan
chiqarish;
3. tarmoqning kelajagiga asossiz optimistik ishonch, «biznes rivojlanib
ketadi» degan yuzaki fikr.
1. Strategiyani qayta ko‘rib chiqish
41

Samarasiz faoliyat noto„g„ri strategiya natijasi bo„lsa, vaziyatni bir
necha yo„llar bilan izga solish mumkin, ya ni:‟
1. kompaniyani raqobat mavqeini o„zgartirish uchun
Yangi raqobat yondashuvini tanlash;
2. biznesning umumiy strategiyasini qo„llab-quvvatlash uchun
kompaniyaning ichki funksional xizmatlar strategiyasini
o„zgartirish;
3. shu tarmoqdagi boshqa kompaniya bilan qo„shilishi orqali paydo
bo„lgan Yangi kompaniyani Yangi strategiyasini yaratish;
4. kompaniya imkoniyatlariga moslash uchun tovar
nomenklaturasini va iste molchilarini qisqartirish.
‟
Kompaniyaga mos keladigan yo„lni tanlash tarmoqdagi vaziyatga,
kompaniyani kuchli va kuchsiz tomonlariga va biznesdagi inqirozga
bog„liq.
Umumiy tushumlarni oshirish. Umumiy tushumlarni oshirish
asosan sotish hajmini ko„paytirishni nazarda tutadi. Sotish hajmini
oshirishga qaratilgan bir qancha choralar mavjud: narxlarni pasaytirish,
reklamani kuchaytirish, iste molchilarga qo„shimcha xizmatlar taklif
‟
etish va mahsulotni tezkor takomillashtirish. Umumiy tushumlarni va
sotish hajmini oshirishga harakat qilinadi, qachonki:
1. joriy xarajatlar smetasiga nisbatan xarajatlarni pasaytirish
imkoniyatidan qat iy nazar faoliyat o„z rentabilligini yo„qotsa;
‟
2) mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan unumli
foydalanish foydani oshirish asosi bo„lsa. Agar xaridorlar talabi tovar
42

narxiga nisbatan sezgir bo„lmasa, narxni pasaytirish emas, balki
oshirish lozim.
Xarajatlarni pasaytirish. Agar kompaniyaga ishlab chiqarish
strategiyasi nomuvofiq bo„lib, xarajatlar strukturasi esa uni jiddiy
o„zgartirish imkoniyatiga ega bo„lsa, xarajatlarni pasaytirish
strategiyasi faqat shu vaziyatda yaxshi samara beradi. Ishlab chiqarish
samarasiz bo„lib, uni tez o„zgartirish imkoni mavjud bo„lsa va noo„rin
xarajatlar yaqqol ko„zga tashlanib, uni tezkorlik bilan tuzatish mumkin
bo„lsa hamda kompaniya zararsizlik nuqtasiga yyetarlicha yaqin
bo„lsa, xarajatlarni pasaytirish mumkin. Har tomonlama tejamkorlik
strategiyasi kompaniyaning katta mablag„ini saqlab qolish imkonini
yaratadi.
Aktivlarni sotish. Aktivlarni kamaytirish strategiyasi quyidagi
vaziyatlarda muhim ahamiyatga ega: naqd pul hajmi kritik bo„lib, uni
yaratish yo„llari 8
:
1. kompaniyani ba zi aktivlarini sotish (korxona va asbob-uskunalar,‟
er, ixtiro, patent yoki foyda keltiruvchi filiallarni sotish);
2. tejamkorlik, (tovar nomenklaturasini qisqartirish, eski korxonalarni
yopish yoki sotish, ishchilar sonini qisqartirish, noqulay bozorlarni
tark etish, xizmatlar sonini qisqartirish va boshqalar) krizis
vaziyatlarda faoliyat ko„rsatadigan kompaniyalar zararli
operatsiyalardan voz kechish va mablag„larni oqib ketadigan
kanallarni yopish uchungina emas, balki navbatdagi biznes uchun
ko„proq mablag„larni saqlab qolish maqsadida aktivlarni sotadilar.
Strategiyalar kombinastiyasidan foydalanish. Bu strategiya
kompaniya uchun juda og„ir vaziyatlarda qo„llaniladi. Bundan
43

tashqari, strategiyalar kombinatsiyasi yangi rahbarlarga o„zgarishlarni
amalga oshirish uchun vakolatlar erkinligini beradi. Muammo
qanchalik og„ir bo„lsa, uning yechimi keng tashabusslarni o„zida
mujassam etish ehtimoli shunchalik yuqori.
To„liq yangilanish strategiyasi yuqori tavakkalchilikka ega chora
hisoblanadi va odatda muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Naqd pul va
qobiliyat etishmasligi, to„liq

8 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. 126 p.
yangilanish strategiyasini uzoq kutish, raqibning kuchli ekanligi
kompaniyani muvaffaqiyatsizligiga sabab bo„lgan vaziyatlar tajribada
ko„plab uchraydi.
1. Muvaffaqiyatli strategiya yaratish tamoyillari
Tadbirkorlik tajribasi qayta-qayta isbotlaydiki, kompaniyani barbod
qiladigan harakatlarga qarshi strategiyani yaratish quyidagi
printsiplarga asoslanadi. Ushbu o„n uch printsip a lo strategiyani‟
yaratishda qo„l keladi:
Strategik harakatlarni yarating va tatbiq etish jarayonida
kompaniyani uzoq muddatli raqobatbardoshligini ta minlaydiganlarni
‟
afzal ko„ring. Mustahkam bozor mavqei doimo «dividentlarni» uzoq
vaqt mobaynida beradi. Kompaniyani uzoq muddatli foydali qilish
yo„li bu – uning uzoq muddatli raqobatbardoshliligini ta minlaydigan
‟
strategiyani amalda tatbiq etishdan iborat.
44

Aniq va mantiqiy strategiya to„g„ri tatbiq etilganda kompaniya
tarmoqda obro„- e tiborga ega bo„ladi. Tez o„zgaradigan raqobatga‟
ega kompaniya va qisqa muddatli imkoniyatlardan foydalanishga
qaratilgan strategiya vaqtinchalik foyda keltiradi. Qisqa muddatli
moliyaviy opportunizm va uzoq muddatli ketma-ketlikning mavjud
emasligi eng ishonchsiz an analar, bir marta uchraydigan boshqa
‟
takrorlanmaydigan foydadan darak beradi. Rivojlanishni istagan
kompaniya qisqa muddatli foydani orqasidan quvmasdan uzoq
muddatli maqsadlarni amalga oshirishi lozim.
Mustahkam raqobatbardoshlikni ta minlash uchun investitsiya
‟
qiling.
Raqobatbardoshlikni ta minlash uchun agressiv hujumkor bo„ling,
‟
uni agressiv himoya qiling.
Optimistik prognozlar amalga oshganda muvaffaqiyat keltiradigan
strategiyalardan voz keching. Chunki raqobatchilar ham qarshi tadbir-
choralarni amalga oshirishi natijasida noqulay bozor vaziyati paydo
bo„lishini o„ylang.
Kompaniyani manyovr qilish imkoniyatidan mahrum etadigan
mexanistik strategiyalardan ehtiyot bo„ling. Qattiq strategiyalar bozor
vaziyati o„zgarishi bilan eskiradi. Eng yuqori sifat yoki eng past
xarajatlar absolyut ko„rsatkich bo„yicha emas, balki raqobatchilarga
nisbatan olinadi.
Hech qachon raqobatchi korxonalarning javob reaktsiyasini past
baholamang. Raqobatchilar burchakka qamalganda va xavf ostida
qolganda juda katta zarar keltirishi mumkin.
45

Kuchli raqobat mavqeiga va yetarli moliyaviy resurslarga ega
bo„lmay, kuchli va moliyaviy qudratli kompaniyalarga hujum qilishda
ehtiyot bo„ling, har tomonlama o„ylang.
Raqobatchining kuchli tomoniga qaraganda uning zaif tomoniga
hujum qilish qulayligini unutmang.
Xarajatlarning ishonchli ustunligiga ega bo„lmay turib, narxlarni
pasaytirishga harakat qilmang.
Bozor ulushini egallash uchun agressiv harakatlar raqobatchilarning
javob reaktsiyasiga sabab bo„lishi va narxlar jangi boshlanishi
natijasida bozorning hamma qatnashchilarining oladigan foydasi
pasayishi mumkinligini o„ylab ko„ring.
Differensiyalash strategiyasini qo„llashda ko„rsatiladigan
xizmatlarning va ekspluatatsiya ko„rsatkichlarining eng katta
kamchiliklarini aniqlang. Raqobatchi tovarlar o„rtasidagi kichik
farqlarni iste molchilar sezmasligi yoki ular uchun katta ahamiyatga‟
ega bo„lmasligi mumkin.
46

3-BOB. KORXONA STRATEGIYASINING SAMARADORLIGI
3.1 Strategik muvofiqlik, miqyos samarasi
Biznes diversifikatsiyasi Yaxshi tanlanganda masshtab samarasi
ro„y beradi, ya ni birlik biznesga qaraganda korporativ biznesda‟
variantlar soni ko„proq, shuning uchun xarajatlar pasayadi. Strategik
muvofiqlik, yaqin bozorlardan foydalanish, ishlab chiqarish
muvofiqligi, korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi. Natijada
2+2=5 effekti yaratiladi.
Aniq ko„rinadiki, turdosh diversifikatsiya yuqori jozibadorlikka
ega. U biznesning samaradorligini oshiradi, tajriba va malakadan
turdosh bizneslarda foydalanish asosida raqobatbardoshlikni oshiradi,
tadbirkorlik tavakkalchiligini boshqa bizneslarga diversifikatsiyalash
imkonini beradi.
47

Biznes texnologiyalaridan ishlab chiqarish quvvatlaridan funksional
xizmatlardan, turdosh bizneslardan foydalanish orqali masshtab
samarasini yaratish mumkin.
Masshtab samarasi shundan iboratki, bir necha bizneslarni
markazlashgan boshqaruvi ularni alohida boshqaruviga nisbatan
kamroq xarajatlarni talab qilishga asoslanadi 12
.
Turdosh bizneslarning muvofiqligi . Har xil bizneslarning ishlab
chiqarish sikllarining birlashishi natijasida muayyan iste molchilarga‟
xizmat ko„rsatishda umumiy dilerlar tarmog„idan va chakana
sotuvchilar xizmatidan foydalanish yoki tovarni bozordagi harakatini
tashkil etishda o„xshash usullardan foydalanish imkonini bersa, aytish
mumkinki, bizneslar turdosh bozorlarning strategik muvofiqligiga
ega. Turdosh bozorlarning strategik muvofiqligidan xarajatlarni
tejashning (yoki masshtab samarasining) turli imkoniyatlarini yaratadi.
Ishlab chiqarish muvofiqligi . Agar ishlab chiqarish quvvatlaridan
va malakasidan ilmiy izlanish natijalaridan, Yangi texnologiyadan va
yakuniy yig„uv sexi xizmatidan foydalanishda bizneslar hamkorligi
potensiali mavjud bo„lsa, bizneslarda ishlab chiqarish muvofiqligi
vujudga keladi.

12 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. 476 p.
Boshqaruv muvofiqligi . Ushbu muvofiqlik turdosh bizneslardagi ishlab
chiqarish, tadbirkorlik, boshqaruv muammolarining ham umumiy
o„xshashligini keltirib chiqaradi. Bu hol o„z navbatida boshqaruv
tajribasini bir biznesdan boshqasiga o„tkazish imkonini beradi. Samarali
48

boshqaruv tajribasi xarajatlar zanjirining istalgan nuqtasiga ko„chirilishi
mumkin.
Strategik muvofiqlikning ijobiy tomonlaridan foydalanish .
Strategik muvofiqlikka ega tarmoqqa diversifikatsiyalashish bu
muammo echildi degani emas, bu ishning yarmi xolos, undan amaliy
foyda olishga erishish lozim.
3.2Korporatsiya strategiyasini qayta ko‘rish yoki qisqartirish va
buyurtma portfelini qayta restrukturizatsiya qilish
Qayta qurish strategiyasi buyurtma portfelini sog„lomlashtirishda
qo„llaniladi. Mushkul ahvol bir yoki bir-necha biznes sohalaridan
keladigan zararlar tufayli vujudga kelishi mumkin. Qayta qurish
strategiyasi zarar keltiruvchi sohalarni aniqlab, tahlil etib, ularni foyda
keltiradigan sohaga aylantirish demakdir.
Qisqartirish strategiyasi bizneslar ko„lamini toraytirishni nazarda
tutadi. Rahbariyat diversifikatsiya juda keng degan fikrga kelsa,
korxona o„z kuchini bir necha asosiy biznes sohalariga yo„naltirishi
mumkin. Ba zi korxonalar bir necha yillik urinishlardan keyin ham‟
biznesni samaradorligini ta minlay olmaydilar yoki mablag„ va asosiy
‟
fondlar etishmasligi sababli biznesni qisqartirishga to„g„ri keladi.
Rahbariyat korxona resurslari juda keng tarqoqlashgan degan fikrga
kelsa ham, biznes yo„nalishlarini qisqartirishlari mumkin.
Restrukturizatsiyalash strategiyasi . Bunda buyurtma porfelining
tarkibi jiddiy o„zgartiriladi. Masalan korxona to„rtta biznesni sotdi,
to„rttasidan voz kechdi, lekin o„n ikkita biznesni sotib oldi va oltitasini
o„z tarkibida yaratdi. Demak, korxona 18 ta yangi restrukturizatsiya
biznesiga ega bo„ldi.
49

Restrukturizatsiyada quyidagi shartlar bajarilsa, maqsadga muvofiq
hisoblanadi:
● Tahlil natijasida aniqlansaki, portfelda so„nib borayotgan, sekin
rivojlanayotgan bizneslar ko„pligi sababli korxona kelajagi xavf
ostida;
● Korxonaning bir yoki bir necha asosiy biznesi vaziyat qurboni
bo„lgan;
⁃ Yangi direktor korxona faoliyat yo„nalishini
o„zgartirishga qaror qilsa;
Yangi texnologiyalarni ko„plab paydo bo„lishi natijasida korxonaning
bozor mavqeini mustahkamlashga to„g„ri kelsa;
Korxonaning yangi katta biznesni sotib olishi uchun qulay imkoniyat eski
asosiy bir necha bizneslarni sotilishini talab kilsa;
Korxonaning buyurtma-portfeli o„z jozibadorligini yo„qotib korxona
kelajagi xavf ostida qolgan bo„lsa, buyurtma portfelini restrukturizatsiya
qilishga to„g„ri keladi.
Noturdosh diversifikatsiyaning ikki muhim kamchiligi bu - turli-
tuman bizneslarni boshqarishda rahbariyat malakasining etishmasligi
va bizneslarni strategik muvofiqligi ta minlaydigan raqobat‟
ustunligining mavjud emasligidir.
1. Qisqartirish va voz kechish strategiyalari
Hattoki Yaxshi o„ylangan diversifikatsiya ham
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. Bunda quyidagi savol tug„iladi
«Biznesni davom ettirish kerakmi yoki undan voz kechish lozimmi?»
50

Puxta o„ylangan biznes muayyan vaqtda strategik nomuvofiqlikka ega
bo„lishi va o„z jozibadorligini yo„qotishi mumkin.
Biznes o„z jozibadorligini yo„qotsa, uni sotishga harakat qilish
maqsadga muvofiq. Odatda bunday biznesdan tezroq voz kechish
lozim. Bunda asosiy savol
«Agar bugungi kunda ushbu biznes bizda mavjud bo„lmaganda, biz uni
sotib olarmidik?» - dan iborat. Agar javob «salbiy» bo„lsa, unda ushbu
biznesdan voz kechish lozim. Korxonani sotishda qanday qilib bo„lsa
ham, uni birovga sotishni emas, u qanday korxonaga maksimal mos
kelishini o„ylash lozim.
Portfelni qayta tarkiblash odatda, eski bizneslarni bartaraf etishni
va yangilarini yaratishdan iborat bo„ladi. Bunda nafaqat zaif va
nostabil bizneslardan, balki o„z strategik muvofiqligini yo„qotgan
bizneslardan ham voz kechiladi. Ularning ba zilari jozibador‟
tarmoqlarda yaxshi foyda berayotgan bo„lsa ham, ulardan voz
kechishga to„g„ri keladi. Keng diversifikatsiyalashgan korxonalar
noturdosh bizneslarni boshqarishda paydo bo„ladigan muammolarni
echa olmay, o„z portfelini qayta tarkiblash orqali o„z faoliyatini asosiy
sohalarda risrartiradi.
Turdosh diversifikatsiyani asosiy mezonlariga mos kelmaydigan
bizneslardan ham voz kechiladi, qolgan bizneslar strategik
muvofiqlashtiriladi va ulardan yuqori foyda olishga harakat qilinadi.
yangi bizneslar bosh korxonani raqobat mavqeini oshirish uchun sotib
olinadi. Bosh korxona asosiy tayanch sohalarda muvaffaqiyat
qozonishga qaratilgan bo„ladi.
1. Yangi biznesga kirish strategiyasi
51

Yangi biznesga kirish quyidagi uch xil shaklda bo„lishi mumkin:
sotib olish, yaratish va qo„shma korxonalar tuzish. Maqsadli bozorga
mumkin qadar tezlik bilan kirish uchun mavjud biznesni sotib olish bu
keng tarqalgan diversifikatsiya vositasidir. Ushbu usul diversifikatsiya
muammolari: texnologik ko„nikmalarni, ta minotchilar bilan‟
munosabatlarni yo„lga qo„yishni, birlik mahsulotga sarf bo„ladigan
mehnat xarajatlarini pasaytirishni, bozorga tovarni tanishtirishda
reklama siyosatini tashkil etishni va boshqalarni hal qiladi. Ko„pgina
tarmoqlarda yangi korxonani yaratish bilim va tajribani, resurslarni,
yetarli masshtabdagi ishlab chiqarishni va raqobatbardoshlikni talab
qiladi.
Yangi sohaga kirish uchun yangi korxonani yaratish quyidagi
hollarda tavsiya etiladi:
1. Quvvatlarni ishga tushirish uchun yetarli vaqt bo„lsa;
2. Agar bozorda harakat qiluvchi korxonalar Yangi raqobatchiga
samarali qarshilik ko„rsata olmasa;
3. Yangi korxonani yaratish uni sotib olishga qaraganda tejamli bo„lsa;
4. Yangi korxona samarali raqobat uchun yetarli tajribaga va bilimga
ega bo„lsa;
5. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari bozordagi talab va taklif
muvozanatiga salbiy ta sir etmasa;
‟
6. Bozorda asosan kichik korxonalar mavjud bo„lib, yirik kuchli
korxonalar raqobatchi bo„lmasa.
Quyidagi uch vaziyatda qo„shma korxona tuzish orqali yangi
biznesga kirish qulay vosita ќisoblanadi:
52

1. Qo„shma korxona bitta korxona uchun samarasiz va
tavakkalchilik darajasi yuqori bo„lganda Yaxshi natija beradi.
Bir-necha korxonalarning tajriba va resurslarining birlashtirilishi kuchli
raqobatbardosh korxonani vujudga keltirishi mumkin.
Qo„shma korxona ko„p hollarda xorijiy kvota va soliqlarni, milliy, siyosiy
manfaatlarni engishning yagona yo„lidir. Mahalliy korxonalar o„zi
kirmoqchi bo„lgan biznes bo„yicha xorijiy mamlakat korxonasi bilan
qo„shma korxona tuzadilar. Mahalliy korxonalar mahalliy sharoitni va
bozorlarni yaxshi biladilar, bu sharoitda mehnat xarajatlari pastroq
bo„ladi.
1. Samaradorlik mezoni
Diversifikatsiyalashgan korxona portfelini strategik va moliyaviy
jozibadorligining ishonchli mezoni bu mavjud tuzilma yordamida o„z
maqsadlariga erishishi imkoniyatidir. Agar javob ijobiy bo„lsa,
strategiyani o„zgartirishga ehtiyoj qolmaydi. Agar maqsadga erisha
olmaslik ehtiyoji mavjud bo„lsa, quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
1. Portfel tarkibidagi ba zi (yoki hamma) korxonalarning strategik‟
rejalarini muvofiqlashtirish. Ushbu variant mavjud biznes birliklar
asosida yaxshi natijalarga erishishni nazarda tutadi. Korxona
menejerlari birlik biznes menejerlaridan natijalarni yaxshilashni
talab qilishi mumkin. Korxonaning uzoq muddatli raqobatdoshligini
oshiradigan xarajatlardan qisqa muddatli moliyaviy ko„rsatkichlarni
yaxshilash uchun voz kechish xavfli strategiya hisoblanadi.
2. Korxona portfelini yangi biznes birliklari bilan to„ldirish. Korxona
yangi bizneslarni sotib olishi yoki o„z tarkibida tashkil etishi bilan
53

yangi strategik muammolarga to„qnash keladi. Daromadlarni
pasaytirmaslik uchun diversifikatsiyalashgan korxonalar tez-tez
ushbu usuldan foydalanadilar.
3. Qoniqarsiz natijalarga ega bo„lib, zarar keltiradigan korxonalardan
voz kechish. Zaif raqobat mavqeiga ega bo„lib, nisbatan jozibasiz
tarmoqlarda yoki korxona strategiyasiga mos kelmaydigan
tarmoqlarda faoliyat ko„rsatadigan korxonalar yo„qotilish uchun
asosiy nomzodlar hisoblanadi. Ushbu korxonalarni
sotilishidan keladigan mablag„larni yangi biznesni sotib olishga,
qarzlarni to„lashga yoki korxonaning yangi yo„nalishdagi
tashabbuskorlikni qo„llab-quvvatlashga yo„naltirish lozim.
1. Qoniqarsiz natijalar an anasini o„zgartirish uchun alyanslarni‟
shakllantirish. Bir qator vaziyatlarda milliy yoki xorijiy korxonalar,
tarmoqdagi assotsiatsiyalar, ta minotchilar, manfaatdor guruhlar
‟
bilan alyanslar tuzish korxona istiqbolini Yaxshilaydi.
2. Korxona maqsadlarini natijalarga nisbatan muvofiqlashtirish. Bir
yoki bir necha biznes yo„nalishlarda noqulay bozor vaziyati paydo
bo„lishi bilan bog„liq korxonaning maqsadlari bajarilmay qoladi.
Ushbu vaziyat dastlabki maqsadlarni haddan tashqari yuqori
belgilanishi oqibatida ham vujudga kelishi mumkin. Vaziyatni
tartibga solish uchun maqsadlar bilan imkoniyatlar bir-biriga
muvofiqlashtiriladi.
54

XULOSA
Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi korxonaning
raqobatbardoshligini oshirish va uning uzoq muddatli muvaffaqiyatini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mahsulot – bu korxonaning
iste’molchilar ehtiyojlarini qondiradigan asosiy vositasi bo‘lib, uning
yaratilishi, rivojlanishi va takomillashtirilishi boshqaruv jarayonlarining
markaziy o‘rnida turadi. Strategik boshqaruv mahsulotni faqat biror
jismoniy buyum yoki xizmat sifatida emas, balki kengroq tushunchada –
brend, qo‘shimcha xizmatlar, mijoz bilan o‘rnatilgan munosabatlar va
innovatsion yondashuvlar majmuasi sifatida ko‘rib chiqadi.
Bugungi global raqobat sharoitida mahsulotning muvaffaqiyati
korxonaning bozor talablari, mijozlar ehtiyojlari va texnologik
yangiliklarga moslasha olish qobiliyatiga bog‘liq. Mahsulot hayotiy
davrining har bir bosqichini – yaratilish, rivojlanish, pishib yetilish va
pasayishni boshqarish orqali korxonalar mahsulotni bozorda uzoq vaqt
ushlab turish imkoniga ega bo‘ladi. Strategik boshqaruv bu jarayonlarni
55

muvofiqlashtirish, bozor talablariga mos ravishda mahsulotni
diversifikatsiya qilish va uning qiymatini oshirishni ta’minlaydi.
Mahsulotni boshqarishda innovatsiyalarni joriy qilish asosiy o‘rinni
egallaydi. Innovatsiyalar mahsulotni nafaqat texnik va estetik jihatdan
yaxshilashga, balki iste’molchilar uchun yangi qiymatlarni yaratishga
xizmat qiladi. Ayniqsa, raqamli transformatsiya jarayonlari mahsulotni
ishlab chiqarish va sotish strategiyalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Raqamli platformalar, onlayn savdo va sun’iy intellekt texnologiyalari
mahsulotni global bozorda muvaffaqiyatli targ‘ib qilish imkoniyatlarini
kengaytiradi.
Mahsulotning ekologik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga mos bo‘lishi
zamonaviy bozor sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Iste’molchilar
bugungi kunda nafaqat mahsulotning sifatiga, balki uning ishlab
chiqarilishi va foydalanilish jarayonlarida atrof-muhitga yetkaziladigan
zarar darajasiga ham e’tibor berishadi. Shu sababli, mahsulotni barqaror
rivojlanish tamoyillariga mos ravishda boshqarish korxonaning
qo‘shimcha raqobat ustunligini yaratadi.
Mahsulot strategiyasida brendning roli katta. Mahsulotni bozorda
muvaffaqiyatli joylashtirish va iste’molchilar ishonchini qozonishda brend
imidji muhim vosita hisoblanadi. Brend mahsulotning bozordagi o‘ziga
xosligini ta’minlash va iste’molchilarni jalb qilishda asosiy o‘rin egallaydi.
Strategik boshqaruv mahsulotning brend sifatida rivojlanishini
ta’minlashga yo‘naltirilgan kompleks yondashuvni talab qiladi.
Shuningdek, mahsulotni boshqarish jarayonida xalqaro standartlar va
qonunchilik talablariga rioya qilish korxonaning global bozorda
56

raqobatbardoshligini ta’minlash uchun zarurdir. ISO standartlariga mos
mahsulotlar xalqaro miqyosda ishonchli va sifatli sifatida tan olinadi. Bu
esa korxonaga yangi bozorlarga kirish va mijozlar bazasini kengaytirish
imkonini beradi.
Strategik boshqaruvda mahsulotni boshqarish jarayoni korxonaning ichki
va tashqi resurslarini samarali boshqarishni talab qiladi. Mahsulot ishlab
chiqarish jarayonini optimallashtirish, xarajatlarni kamaytirish va
innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali korxonalar o‘z
samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, mahsulotni reklama qilish va
iste’molchilar bilan muloqotni yo‘lga qo‘yish uchun zamonaviy marketing
usullaridan foydalanish talab etiladi.
Xulosa qilib aytganda, strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi
korxonaning rivojlanish yo‘nalishini belgilaydigan asosiy omil
hisoblanadi. Mahsulotni boshqarishda innovatsion, ekologik va ijtimoiy
mas’uliyat tamoyillariga asoslangan yondashuv zamonaviy bozor
talablariga mos keladi. Raqobatbardoshlikni oshirish uchun mahsulotning
har bir bosqichini ehtiyotkorlik bilan boshqarish, brend imidjini
mustahkamlash va iste’molchilarning talablariga tezkor javob berish
lozim. Shunday qilib, mahsulotni strategik boshqarish nafaqat korxonaning
bugungi muvaffaqiyati, balki uning kelajakdagi barqaror rivojlanishi
uchun ham muhim ahamiyatga ega.
57

Asosiy adabiyotlar
1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd
edition) Mc
Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p.
2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and
Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub.
2014. USA. - 896 p.
3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage
Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p.
4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr.
A.J Strikland. 2012. - 778 p.
5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.:
ДМК пресс, 2013. - 320 с.
6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория,
исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.:
РОССПЭН, 2010. – 525 с.
58

7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием
региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с.
8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга
лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с.
9. www.ved.ru
10. www.Lex.uz
11. www.ziyonet.uz
59

STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT TUSHUNCHASI kurs ishi

Sotib olish