Surxon vohasi toponomikasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	79.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Surxon vohasi toponomikasi

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………..2-5
I – BOB. Surxon vohasining tarixiy – geografik o’rni.
1.1 Surxon vohasining tarixiy va geografik tavsifi…………………….6-12
1.2 Voha bekliklarida aholining joylashuvi va etnik tarkibi…………..13-17
II – BOB. Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va geografiyasiga doir
manbalar.
2.1 Toponimik materiallarning tarixiy manbaviy ahamiyati…………...18-23
2.2 Surxondaryo viloyati toponimlarini o'rganish……………………….24-26
Xulosa …………………………………………………………………..27-28
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………….…29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz milliy mustaqillikni qo’lga kiritganidan
keyin tarixiy haqiqatni mafkuraviy tazyiq va ta’sirlardan xoli tarzda, xolisona va
haqqoniy, adolat va tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyati
yuzaga keldi. Mustaqillik yillarida tarix faniga e’tibor davlat siyosati darajasiga
ko’tarildi. O’tgan yillar mobaynida davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida
Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan sug’orilgan holda xalqqa etkazish bo’yicha
ko’plab ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
tarixni rivojlantirish bo’yicha quyidagi nutqi alohida tahsinga sazovor “Milliy
ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga
singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar
rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan
tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan
bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin
o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va
tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur
anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda,
uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa
chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz
zarur” 1
.
Mamlakatimizning har bir viloyati toponomik joylarni ilmiy asosda
о‘rganish, tо‘plangan yangi ma’lumotlarni fanga joriy etish orqali uning boy tarixi
yaxlit majmuasini yaratish mumkin.
Mavzuning maqsad va vazifasi mavzuni yoritishdagi asosiy
maqsadimiz Surxon vohasi toponomik ahamiyatini yoritib berishd, Vazifalari esa
quyidagicha - Janubiy O’zbekistonning tarixiy – geografik o’rnini
o’rganish; - Surxon vohasining tarixiy va geografik tavsifini yoritib
berish; - Voha bekliklarida aholining joylashuvi va etnik
1
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish
to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2

tarkibini o’rganish; - Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va
geografiyasiga doir moddiy manbalarni o’rganish;
- Surxondaryo viloyati taponimlarni
o'rganishdir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi
Voha aholisining XIX-XX asr boshlaridagi etnik tarkibi, aholining voha hududlari
b о ‘ylab joylashuvi, an’anaviy mashg‘ulotlari, hunarmandchilik turlari, qishloq
x о ‘jaligi va savdo aloqalari haqida A. Najimov, I. M. Oranskiy, K. Shoniyozov, N.
G. Borozna, B. X. Karmisheva, I. Hidoyatov singari olimlar bir qator tadqikotlar
olib borishgan 1
. I. A. Remez, B. I. Iskandarov va I. A. Stetsenkolarning tadqiqotlari
Buxoro amirligi va Sharqiy Buxoro tarixi masalalariga bagishlangan. Lekin
shunday b о ‘lsa-da, bu asarlarda Surxon vohasi tarixiga doyr ma’lumotlar uchraydi.
Mustaqillik yillarida olib borilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar uchinchi
guruhni tashkil etadi. Istiqlol yillarida xalqimizning boy о ‘tmish tarixini о ‘rganish,
uni xolisona ilmiy tadqiq etish davlat siyosati darajasiga kutarildi. О ‘zbekistonning
mustaqillikka erishganidan buyon k о ‘p vaqt о ‘tmagan b о ‘lsa-da, bu davrda Buxoro
amirligi tarixiga oid qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi va bir qancha tarixiy asarlar
nashr etildi. Bundan tashqari bugungi kunda Surxon vohasi
tarixini yoritishda E. A. Qobulov, Tursunov. S. N, H. Kichkilov, Kozlovskiy 2
va
Toponomika faniga katta xissa qo’shayotgan olimlardan S. Qorayev, Z.
Madrahimovlarning 3
monografik kitoblarini o’rganish fanning yanada chuqurroq
o’rganishga xissa qo’shmoqda. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish,
ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
1
Нажимов Н. Антропологический состав населения Сурхан-Дарьинской области. - Т.: САГУ, 1958;
Оранский И.М. Научная командировка в Гиссарскую долину // Народы Азии и Африки. - М., 1962. №4. - С.
243-245; Шониёзов К.Ш Узбеки-Карлуки. - Т.: Наука, 1964; Хидояпюв И.К. К вопросу о формировании
населения южных районов Узбекистана // Из истории культуры народов Узбекистана. - Т.. 1965. - С. 124-
133; Борота Н.Г. Материальная культура узбеков Бабагаг и долины Кафирнигана // Материальная культура
народов Средней Азии и Казахстана. - М., 1966. - С. 91-121; Ўша муаллиф. Социалистические
преобразования в хозяйстве и быте узбеков-дурманов долины Кафирнигана и Бабагагских гор.: Автореф.
дисс. канд. ист. наук. - М.: МГУ, 1966. - С. 27; Кармышееа Б.Х. Очерки этнической истории южных районов
Таджикистана и Узбекистана-М.: Наука 1976; Ўша муаллиф. О торговле в восточных бекствах Бухарского
Ханства в начале XX в. в связи с хозяйственной специализацией // Товарно-денежные отношения на
Ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. - М.: Н аука 1979. - С. 114-134
2
Qobulov. E. A. Surxon voxasining xo’jaligi. T. 2012. // Tursunov. S. N. Surxandaryo tarixini o’rganish. T. 1999. //
Kozlovskiy. P.N. Termiz shahrining tarixi. T. 1954.
3
Qorayev. S. Tarixiy toponomika. T. 2006. // Madrahimov. Z. Tarixiy toponomika. T. 2017.
3

I – BOB. Surxon vohasining tarixiy – geografik o’rni.
1.1 Surxon vohasining tarixiy va geografik tavsifi
Qadimda va о ‘rta asrlarda Janubiy О ‘zbekiston hududlari bir necha davlatlar
tarkibiga kirgan. Jumladan, miloddan avvalgi VIII-VII asrlardan boshlab Surxon
vohasi Baqtriya davlatining shimoliy qismi tarkibida b о ‘lgan. Arxeologlar ushbu
davrlarga oid qadimgi dehqonchilik bilan bog‘liq manzilgohlarni (Mirshodi,
Bandixon, Sherobod, Muzrabod) topib tekshirishgan. Antik davrda Surxon vohasi
xududlarida Termiz, Dalvarzin kabi yirik shahar markazlari rivojlangan 1
. Ilk о ‘rta
asrlarda Surxon vohasi Tohariston viloyati tarkibiga kirgan.
Rivojlangan о ‘rta asrlarda voha tarixi Somoniylar, Qoraxoniylar,
Saljuqiylar, Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlatlari tarixi bilan
bog‘langan. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Surxon vohasi xududlari
ma’muriy va siyosiy jixatdan Buxoro amirligi tarkibiga kiruvchi bekliklardan
iborat b о ‘lgan. Surxon voxasining relyefi daryo vodiylari, dashtlar, qir-adir va
tog’liklardan iborat b о ‘lib, u Surxon-Sherobod vodiysini va uning atrofini о ‘rab
turgan tog’larni о ‘z ichiga oladi. Voha sharq va shimoli-sharqdan Tojikiston
Respublikasi bilan Bobotog’ va Hisor tog’lari orqali boglangan. Shimoli-sharqda
Qashqadaryo, g‘arbda K о ‘hitang tog’i orqali Turkmaniston, janubda esa
Amudaryo orqali Afg’oniston bilan chegaralangan. Voha hududining shimoliy
qismi deyarli tog’lar bilan о ‘ralgan va bu tog’ tizmalari turli nomlar bilan atalgan.
Hisor tog’ tizmasining eng baland
ch о ‘qqisi 4486 m. b о ‘lib, u yerdan T о ‘palang va Obizarang daryolari boshlanadi 2
.
Boysuntog’ Hisor tog’ tizmasining eng uzun qismi hisoblanib, janubi-g’arbiy
tarmog’i shimoli-sharqdan janubi-g’arbga tomon 150 km. gacha ch о ‘zilgan.
Tizmaning eng baland ch о ‘qqisi X о ‘japiryoh hisoblanadi (4425 m). Boysun
tog’ining ayrim kismlari turli nomlar bilan atalgan. Eng baland ch о ‘qqilari
Surxontog’ - 3722 m., Machitli - 3476 m., Ketmonchopti - 3161 m., K о ‘hitang -
1
Турсунов С . Н . ва бошқалар . Сурхондареz тарих кўзгусида . Т ., 2008. B. 23.
2
Очилдиев. Ф. Сурхон воҳаси бекликларидаги ижтимоий - сиёсий ва иқтисодий ўзгаришлар (XIX асрнинг
иккинчи ярми - XX аср бошлари ). T . 2008. B .18.
4

3137 m., Suvsiztog’-2122 m., Sarimas - 1890 m. Vohaning sharqiy qismida
Surxondaryo va Kofarnihon daryolari oraligida joylashgan Bobotog’ tizmasining
uzunligi 125 km. b о ‘lib, shimoli-sharkdan janubi-garbga tomon Amudaryo
sohillariga qadar ch о ‘zilgan. Uning eng baland ch о ‘qqisi Zarkosa 2290 metrni
tashkil etadi.
Surxondaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Oqtog’ning eng baland
ch о ‘qqisi esa 750 metrni tashkil etadi. Vohaning о ‘rta qismida, Surxondaryoning
о ‘ng tomonida uncha katta b о ‘lmagan Xavod tepaliklari mavjud b о ‘lib, uning eng
yukori qismi 557 metrdan oshmaydi. Voha shimoli-sharkdan janubi-garbga karab
200 km. dan ortiqroq masofaga ch о ‘zilgan, uning kengligi esa 145 km. dan oshadi.
Voxaning о ‘rtasiga t о ‘g‘ri kelgan tekislik qismi Surxon-Sherobod vodiysi deb
yuritiladi. Ushbu tekislikning balandligi turlicha b о ‘lib, janubiy qismi 300 m.
atrofida, о ‘rta qismi 400-450 m., shimoliy va shimoli-g‘arbiy qismi 700 metrgacha
yetadi. Ya’ni u janubdan shimolga borgan sari balandlashib boradi. Vohada kuplab
daryo va soylar mavjud. Jumladan, Surxondaryoning uzunligi 169 km., u
T о ‘palang bilan Qoratog’ daryolarining q о ‘shilishidan hosil b о ‘ladi va
Amudaryoga quyiladi. Uni dastlab T о ‘palang nomi bilan atab kelishgan, T о ‘palang
daryosi keyinchalik Surxon daryosining о ‘ng irmogi sifatida nomlanib kelgan 1
.
T о ‘palangdaryoning uzunligi 124 km. ni tashkil etadi.
T о ‘palangdaryo Sarij о ‘y shahri yaqiniga kelib Sarij о ‘ydaryo nomini oladi.
Sariosiyo shahriga kelib esa Sariosiyo nomini olgan. XIX-XX asr boshlarida
Yurchi va Sarij о ‘y aholisi bu daryodan kishlok x о ‘jaligi ekinlarini sugorishda keng
foydalanganlar. Sherobod daryosi Amudaryoning vohadagi eng oxirgi irmogi
hisoblanadi. Boysun tog’larining yuqori qismidan boshlanuvchi bu daryoning
uzunligi 186 km. b о ‘lib, u Irgayli va Qizilsoy daryolarining q о ‘shilishidan hosil
b о ‘ladi. Daryoning nomi tog’ kiyem i da Machaydaryo, Machay qishlog’idan
boshlab esa Sheroboddaryo va s о ‘ngra Qorasuv nomi bilan ataladi. Sherobod
daryosining suvi Amudaryoga doimiy kuyilmagan, uning suvi bir necha ariqlarga
b о ‘linib, Sherobod bekligidagi qishloqlarni suv bilan ta’minlagan, yog‘ingarchilik
1
Нажимов Н. Антропологический состав населения Сурхан-Дарьинской области. - Т.: САГУ, 1958. C . 67.
5

k о ‘p b о ‘lgan vaqtlardagina suvini Amudaryoga kuygan.
Yuqorida tilga olingan daryolardan tashqari
voxada Surxondaryoga doimiy irmok b о ‘lgan, k о ‘p hollarda mahalliy sug’orish
tarmoqlariga b о ‘linib ketgan kichik daryochalar ham b о ‘lgan. Jumladan,
Surxondaryoning chap irmog’i b о ‘lgan Qoratog’ daryosining uzunligi 95 km.
Surxondaryoning yirik о ‘ng irmogi b о ‘lgan Sangardakdaryoning uzunligi 114 km.
ni tashkil etadi. Sangardakdaryo ham ikki tog’dan oquvchi irmoqlardan
boshlanadi. Bu daryoning suvi Surxonga har doim ham yetib bormagan, uning suvi
ariqlarga b о ‘linib, Yurchi bekligi yerlarini sug’organ. Surxondaryoning
ikkinchi yirik о ‘ng irmogi - X о ‘jaipok daryosi (Qarluqdaryo deb xam atalgan)ning
uzunligi 97 km. Daryo dengiz sathidan 3500 metr balandlikda joylashgan b о ‘lib,
X о ‘jab о ‘zbaroq tog’idan boshlanadi. Yuqorida sanab о ‘tilgan daryolar vohaning
asosiy daryolari xisoblanib, о ‘tmishda va bugungi kunda ham asosan qishloq
x о ‘jaligi bilan mashg‘ul b о ‘lgan voha aholisining suvga b о ‘lgan ehtiyojini
qondirib kelmoqda. Vohada shahar va qishloqlarni bir-biri bilan bog‘laydigan juda
k о ‘plab ichki y о ‘llar mavjud b о ‘lib, bu y о ‘llar qadimdan aholi о ‘rtasida ichki va
tashqi savdo aloqalari о ‘rnatishda hamda voxaning tarixiy geografiyasini
о ‘rganishda muxyam о ‘rin egallaydi. Kuzatuv va tadqiqotlar shuni
k о ‘rsatmokdaki, qadimda Surxon vohasidan Janubiy Tojikistonga, shuningdek,
Sherobod orqali Qashqadaryo vohasiga hamda Buxoro va Zarafshon vohalariga
olib boruvchi y о ‘llar mavjud b о ‘lgan.
Keyingi davrlarga kelib ham savdo-sotiq ishlari shu y о ‘llar orqali olib
borilgan. Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilgunga qadar
Surxon vohasining geografik о ‘rni va holati chorizm ma’murlariga deyarli ma’lum
emas edi. Shu boisdan uning geografik о ‘rnini mukammalroq о ‘rganish maqsadida
k о ‘plab Rossiya tadqiqotchilari va harbiylari Sharqiy Buxoroga kela boshladilar.
1875 yilning aprelida Turkiston general-gubernatori fon Kaufman tomonidan
maxsus ekspeditsiya tashkil etilib, uning zimmasiga Hisor tog’ tizmasidan
Amudaryoga qadar b о ‘lgan yerlarni tadqiq etish vazifasi yuklatiladi.
Ekspeditsiyani boshqarish «Turkestanskiye vedomosti» gazetasi muharriri N. A.
6

Mayevga topshirilgan. Unga astronom Shvars va podporuchik Vishnevskiylar
hamrohlik qilishgan. Harbiy topograflar va ekspeditsiya a’zolari Surxon, Hisor,
Kofirnihon, Vaxsh-Panj vohalarini о ‘rganib, muhim ma’lumotlarni q о ‘lga
kiritishgan. Olingan ma’lumotlar asosida shimol tarafdan tog’lar bilan о ‘ralgan va
Amudaryo tarafdan ochiq b о ‘lgan Hisor va K о ‘lobning tog’li vodiylari qulay
iqlimga egaligi hamda bu vohalarning dengiz sathidan balandligi aniqlandi.
Ekspeditsiya ma’lumotlari vohada eng baland joy Boysun vodiysi b о ‘lib, u dengiz
sathidan 3140 m., Sherobod tekisligi Sherobod yonida (tog’ oldida) 920 m.,
Ch о ‘chkaguzar (Amudaryo qirg’og’ida) 300 m., Qabodiyon 460 m., Q о ‘rgontepa
520 m., K о ‘lob 1210 m. balandlikda joylashganligini k о ‘rsatdi. Ekspeditsiya
a’zolari Poshxurdda ham b о ‘lib, u yerda tuz koni borligini va undan qazib
chiqarilgan tuz Toshkent shahriga olib borib sotilishini xam (ushbu tuzni
Samarkandniki deb sotishgan) ta’kidlab о ‘tishgan. Ekspeditsiya
Surxon va Kofirnihon vodiylariga alohida e’tibor bergan, bu vodiylarni Bobotog’
ajratib turishi, shu bilan birga, bu tog’ Hisor tizmasining bir qismi emas, balki
alohida tog’ tizmasi ekanligini anikdagan. Surxon va Kofirnihon vohalari shimolga
borib u mumiy tekislikni tashkil etadi, bu tekislikni ekspeditsiya a’zolari Qoratog’
tekisligi deb ataydi. Tadqiqotlar natijasida Surxon voxasining xaritasi tuziladi.
Astronom Shvars tekshirilgan hududlarni 14 ta astronomik qismlarga b о ‘lib
chiqadi. N. Mayev va Vishnevskiylar sayoxat davomida vohadagi y о ‘llar,
mavzelar va qishloqlarning geografik tavsifini ham keltirib о ‘tishgan. Voxaning
tarixiy geografiyasini о ‘rganish yuzasidan N. Mayev yana k о ‘plab tadqiqotlar olib
borgan. U vohadan о ‘tuvchi y о ‘llarning oraliq masofasini xisoblab chiqadi va
shunga qadar fanga ma’lum b о ‘lmagan ma’lumotlarni belgilab beradi. Xususan,
tog’li K о ‘hitang qishlogidan 4 tomonga: G‘uzor, Tanga-Haram (xozirgi
Dehqonobod), Sherobod va Kalifga y о ‘l о ‘tganligini aniqlab, murakkab tog’li
dovon y о ‘llarining y о ‘nalishlarini aniqlaydi. Bu y о ‘llar ichida u K о ‘hitangdan
Sherobodgacha b о ‘lgan y о ‘lning juda qulay ekanligini ta’kidlaydi. Bu y о ‘l
X о ‘jayli qishlog‘idan о ‘tib, Tangadovol va Xataksuv darasi orqali Sherobodga 10
vyorst qolganda Nondagona soyligiga olib chiqadi.
7

XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, N. Mayevdan tashqari rossiyalik harbiy
topograf va geograflar Petrov, Vasilyev, Karaulshchikov, Galkin va boshqalar ham
Surxon vohasidagi hamda undan о ‘tuvchi y о ‘llarni о ‘rganib, ularning geografik
tavsifini keltirishadi. Bundan asosiy maqsad vohaning strategik ahamiyatini
belgilash edi. Bu tadqiqotlar imperiya xukumati tomonidan uyushtirilgan
b о ‘lishiga qaramay, ular tomonidan t о ‘plangan ma’lumotlar biz tadqiq etayotgan
davrni о ‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Harbiy maslahatchi kapitan Petrov
Qashqadaryo, Surxondaryo va hozirgi Turkmaniston hududlarida joylashgan
bekliklarni bir-biri bilan boglovchi y о ‘llarni о ‘rganib chiqib, ularning oraliq
masofalarini aniqlaydi va bu y о ‘llar haqida batafsil ma’lumot beradi 1
.
Boysun bekligida Machaydan quyiga qarab ikkita tog’li y о ‘l о ‘tgan b о ‘lib,
ular daryoning о ‘ng va chap tomonlaridan о ‘tgan. Bu y о ‘llar tog’lar orqali о ‘tib,
chuqur dara b о ‘ylab Darbandga keladi va u yerdan Boysun, Sherobod va G‘uzorga
eltuvchi y о ‘llarga tutashib ketadi. Yana bir y о ‘l Darbanddan Xamkon tog’i va
Qoraxavol dovoni orqali о ‘tib, Kichik о ‘radaryo b о ‘yida joylashgan qishloqlarga
olib borgan. Bu y о ‘ldan yuk tashish ancha qulay b о ‘lgan. Bundan tashqari, Kalif
tomondan vohaga keluvchi tog’li y о ‘l ham b о ‘lib, u Kulon-osha tog’i (hozirgi
K о ‘hitang) orqali Sherobod bekligining Qorakamar qishlog‘igacha kelgan. Uning
uzunligi 17 vyorstga teng. Qorakamardan Boldir qishlog‘i orqali CH о ‘chqaguzar
qishlog‘iga eltuvchi y о ‘lning uzunligi 18 vyorst b о ‘lib, mazkur y о ‘l daryo sohili
yakinidan о ‘tgan. Kalifdan vohaga keluvchi boshqa bir y о ‘l esa shimolrokdan,
B о ‘zravot (Muzrabod) k о ‘rgoni xarobalari orqali tog’ yaqinidagi dashtdan о ‘tgan.
Undan CH о ‘chkaguzar, Boldir va Sassikk о ‘l qishloqlariga borilgan. Sheroboddan
Surxon daryosigacha yoki Oqq о ‘rgon qish logi gacha boruvchi oraliq y о ‘l esa voha
b о ‘ylab tekislikdan о ‘tgan hamda yurish va yuklarni tashish uchun ancha qulay
b о ‘lgan. Bu y о ‘llardan aravalarda xam yurish mumkin edi.
Voxaning k о ‘proq qismi tog’ va qirlardan iborat b о ‘lib, tog’li dovonlardan
о ‘tuvchi y о ‘llar tekisliklardan о ‘tuvchi y о ‘llarga nisbatan k о ‘prok ekanligini
farqlash mumkin. Bu y о ‘llardan о ‘tish ancha murakkab va qiyinchiliklar
1
Турсунов С.Н. Сурхондареz вилояти тарихини ўрганиш. Т., 1997. B .51.
8

tug’dirishiga qaramasdan, mahalliy aholi ulardan ham foydalangan. Tog’li y о ‘llar
asosan Qashqadaryo va xozirgi Tojikiston hududlaridagi shaharlarga olib borgan.
Yakkabog’ bekligidan tog’li Logari-Murda dovoni orqali Sarij о ‘yga о ‘tish mumkin
b о ‘lgan. Tog’li y о ‘llar yoqasida Baxchi va Sangardak qishloqlari joylashgan. Bu
qishloqlardan s о ‘ng y о ‘l ancha tekis va ravonlasha borgan.
Vohaning ma’lum qismi tarixiy-geografik jihatdan Surxon-Sherobod
daryolari oraligida joylashgan xududlarni о ‘z ichiga oladi. Vohaning geografii
о ‘rni, hududi alohida tadqiqotlar olib borilmagan. XIX-XX asr boshlariga kelib bu
xududda uchta beklik mavjud b о ‘lgan. Ular Buxoro amirligi tarkibiga kiritilgan
hamda nisbiy b о ‘lsa-da, ularning ma’muriy chegaralari belgilangan. Voha
xududidagi Sherobod bekligi tadbiq etilayotgan davrda Sherobod daryosining о ‘rta
va quyi qismi, K о ‘hitang tog’i etaklari, Termiz, Jarq о ‘rg‘on, Muzrobod hamda
Angor tumanlarini о ‘z ichiga olgan. Bu beklik vohada Boysun bekligi, Kalif
bekligi bilan, Amudaryo orqali esa Afgoniston bilan, chegaradosh b о ‘lgan.
Boysun bekligi Sherobod daryosining yuqori qismi, hozirgi Boysun,
Darband, Qumq о ‘rgon, Kekaydi, Bandixon, Qiziriq xududlarini qamrab olgan. Bu
beklik Kalif, Sherobod, G‘uzor, Yakkabog, Shahrisabz, Qabodiyon, Denov
bekliklari va Surxon daryosining Amudaryoga quyilish joyida Amudaryo orqali
Afgoniston bilan chegaralangan. Denov bekligi hozirgi Denov tumani, SH о ‘rchi,
Oltinsoy, Qizilsuvning quyi qismi, Sangardak daryosi va Surxondaryoning yuqori
oqimi hamda Uzun tumanining bir qismini o’z ichiga olgan. Denov bekligi
Boysun, Shahrisabz, Kitob, Hisor va Qabodiyon bekliklari bilan chegaradosh
b о ‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, vohaning geografik о ‘rni, undagi
y о ‘llar, tog’lar va tekisliklar о ‘rganila boshlandi. Bundan asosiy maqsad harbiy
yurishlarda kulay b о ‘lgan joylarni izlab topish, ulardan foydalanish hamda muhim
jihatlarini belgilashdan iborat b о ‘lgan. Bu ishlar garchi Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik manfaatlarini k о ‘zlab amalga oshirilgan b о ‘lsa-da, uning biz
uchun muhim jihati vohaning tarixiy geografiyasini о ‘rganish borasida muhim
ma’lumotlar k о ‘lga kiritilganligidan iborat.
Voha xududidagi tog’ va tekisliklardan о ‘tgan y о ‘llar orqali ichki va tashqi
9

savdo aloqalari muntazam olib borilgan. Bu y о ‘llardan mahalliy aholi doimiy
ravishda foydalanib kelgan. Ammo bugungi kunga kelib, tog’li y о ‘llarning
bazilaridan о ‘tish qiyin b о ‘lganligi tufayli ular о ‘zining ilgarigi ahamiyatini
y о ‘qotgan. Tadqiq etilayotgan davrdagi savdo va о ‘zaro aloqa y о ‘llari qadimdan
mavjud b о ‘lgan b о ‘lsa-da, lekin ular shu paytga qadar t о ‘la о ‘rganilmagan va ular
haqida yetarli ma’lumotlar t о ‘planmagan edi. О ‘lkada xonliklar va mustamlaka
davrlarida olib borilgan tadqiqotlar natijasida vohaning geografik tavsifi hamda
y о ‘llarning oraliq masofalari batafsil о ‘rganib chiqildi. Yuqorida berilgan
ma’lumotlar vohaning tarixiy geografiyasini tadqiq qilishda bizga noma’lum
b о ‘lgan jihatlarni о ‘rganishga imkon yaratadi.
Shunday qilib, Surxondaryo xududidagi ichki y о ‘llar nafaqat shu yerdagi
bekliklar, qolaversa, Afgoniston, Sharqiy Buxoro (hozirgi Surxondaryo viloyati va
Tojikiston Respublikasi) va Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlari
xududlarida joylashgan bekliklarni ham bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy jihatdan
bog‘lashda katta ahamiyatga ega b о ‘lgan. Buxoro amirligining q о ‘shni Q о ‘qon
xonligi, Afgoniston va Hindiston kabi davlatlar bilan olib borgan siyosiy, madaniy,
iqtisodiy va savdo aloqalari ham bevosita voqa hududi orqali amalga oshirilganligi
vohaning qulay geografik xududda joylashganligini k о ‘rsatadi. Janubiy
О ‘zbekiston hududining k о ‘pchilik qismini tog’ va qirlar tashkil qilib, tog’li
xududlardan dovonlar orqali о ‘tuvchi y о ‘llar xam mavjud edi. Bu y о ‘llardan о ‘tish
qanchalik qiyin b о ‘lmasin, ichki ehtiyojlar uchun ulardan ham foydalanilgan.
O’rganilayotgan davrda ular asosiy magistral va ikkilamchi (yordamchi) y о ‘llar
makomiga ega b о ‘lgan. XIX asr о ‘rtalari va ikkinchi yarmida Sharqiy Buxoro
bekliklari hududidagi y о ‘llar Rossiya xarbiylari (topograflar, geodeziyachilar,
kartog’raflar) tomonidan о ‘rganilib, ularning batafsil tavsifi berilgan. Bunda aholi
yashash joylari о ‘rtasidagi oraliq masofalar, xududlarining xususiyatli tomonlari
inobatga olinib, sayoxat qaydlarida alohida yozib koldirilgan.
10

1.2 Voha bekliklarida aholining joylashuvi va etnik tarkibi
Janubiy О ‘zbekiston aholisining XIX asr va XX asr boshlariga oid etnik
tarixi nisbatan kam о ‘rganilgan b о ‘lib, bu xududda yashagan axolining etnik
tarkibi va ijtimoiy turmush tarzi haqida keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmagan.
Shunday b о ‘lsa-da, Surxondaryoning etnik tarixiga oid ma’lumotlarni XIX asr
oxiri-XX asr boshlarida vohada b о ‘lgan rossiyalik sayyohlarning asarlari va xarbiy
t о ‘plamlardagi ma’lumotlarda hamda XX asrning о ‘rtalarida yaratilgan asarlar,
xususan. K. Najimov, B. X. Karmisheva, K. Shoniyozov va boshqalarning
tadqiqotlarida uchratishimiz mumkin. Bulardan tashqari, voha aholisidan
t о ‘plangan dala ma’lumotlari ham bu sohaga oid tasavvurlarimizni boyitadi.
T о ‘plangan ma’lumotlar XIX asr va XX asr boshlarida Surxon vohasida yashagan
aholi etnik tarkibi ancha murakkab b о ‘lgan turli urug‘ va elat vakillaridan tarkib
topganligini k о ‘rsatadi 1
.
Vohaning о ‘trok aholisi turli tarixiy davrlarda k о ‘chib kelgan urug‘ va
qavmlarning mushtarak etnik birligini tashkil qilsa-da, о ‘zining kelib chiqishi, urf-
odatlari va ayrim milliy an’analarini saqlab qolganligi bilan bir-biridan ajralib
turgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasiga k о ‘ra, viloyatning janubiy tekislik
qismida aholining joylashuvi va etnik guruxdari uning shimoliga nisbatan farq
qilgan. Jumladan, Denov, Sariosiyo, Uzun, SH о ‘rchi tumanlarida tu'rli
urug‘larning vakillari istiqomat qilgan 2
. Bu tumanlarda о ‘zbek va tojiklar
k о ‘pchilikni tashkil etgan. О ‘zbeklar Bobotog’ning tog’ oldi hududlari va
Surxondaryoning yuqori qismida, tojiklar esa T о ‘palang, Sangardak. Obizarang,
X о ‘jaipok, Qizilsuv, Qoratog’ daryolarining о ‘ng va chap qirg‘oqlarida
yashashgan. XIX asr oxirlaridagi statistik ma’lumotlar Denov va Sarij о ‘y
bekliklarida aholining joylashuvi, ularning x о ‘jaliklar soni t о ‘grisida
tasavvurimizni boyitadi. Bu ma’lumotlarda Sariosiyo va Sarij о ‘y amlokligida 1600
1
Турсунов С.Н. Денов. Тошкент “Фан”. 2009. B . 36.
2
Очилдиев. Ф. Сурхон воҳаси бекликларидаги ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ўзгаришлар ( XIX асрнинг
иккинчи ярми - XX аср бошлари). T. 2008. B.18.
11

ga yaqin ) o’zbek oilasi hamda 1370 ta tojik oilasi istiqomat qilganligi ta’kidlanadi.
Denov bekligidagi
amlokliklarda esa 2500 ta о ‘zbek qamda 1440 ta tojik oilasi yashaganligi haqida
ma’lumot berilgan. Bu ma’lumotlar t о ‘liq olinmagan b о ‘lishi ham mumkin.
Chunki о ‘sha davrlarda aholi soni biror marotaba ham r о ‘yxatga olinmagan edi.
Rossiyalik xarbiylarning о ‘zlari qishlokdarda b о ‘lib, ma’lumot t о ‘plashgan.
Maxalliy xokimiyat vakillari amlokliklardagi mutasaddilariga bu xakda rasman
murojaat etishmagan. Ma’lumotlarga k о ‘ra, XIX asr oxiri-XX asr boshlarida
Surxon vohasida 264863 kishi istiqomat qilib, shulardan 13110 kishi yoki 5 foizi
shaharlarda, qolgan 251753 kishi, yani 95 foizi qishloqlarda yashagan. Eng katta
shaharlar soni 6 ta b о ‘lib, ularga Boysun, Termiz, Yurchi, Denov, Sarijuy,
Sariosiyo shaharlari kirgan. Voxa aholisining
74,5 foizini о ‘zbeklar, 20,2 foizini tojiklar, 3,8 foizini turkmanlar, qolgan qismini
boshqa millat vakillari tashkil etgan. Sariosiyo axolisi 38085 kishidan iborat bulib,
ulardan 1527 kishi shaharda, qolgan qismi qishloqlarda yashagan. Aholi
tarkibining 55,7 foizini о ‘zbeklar, 44,3 foizini tojiklar tashkil qilgan. Boysun
tumanida 42856 kishi, shundan Boysun va Darband shaharlarida 3598 kishi
yashab, jami aholining 8 foizini tashkil qilgan. Aholi milliy tarkibining 44,1 foizi
о ‘zbeklar, 55,2 foizi esa tojiklar hissasiga t о ‘g‘ri kelgan. Denov tumanida 69932
kishi r о ‘yxatga olingan bo’lib, shundan Denov shahrida 3000, Sho’rchi shahrida
esa 1101 kishi yashagan. Aholi milliy tarkibining 83,9 foizini о ‘zbeklar, 16,1
foizini tojiklar tashkil qilgan. Sherobod tumani aholisi 64471 kishidan iborat bulib,
shundan 2500 tasi Sherobod shahrida yashagan, aholi milliy tarkibining 97,8
foizini о ‘zbeklar, 2,2 foizini arablar tashkil etgan.
O’zbekistonda о ‘tkazilgan aholi r о ‘yxati ma’lumotlarini boshqa adabiyotlar
bilan solishtirsak, ularda birmuncha tafovutlarni kuzatishimiz mumkin. Masalan,
Sherobod tumanining tog’li xududlarida tojiklar ham yashagan. lekin bu aholi
r о ‘yxati ma’lum otlarida qayd kilinmagan. B. X. Karmisheva va A. Qayumovlar
keltirgan ma’lumotlarga k о ‘ra, Sherobod tumani kishloqlarida yashovchi axolining
4,7 foizini tojiklar tashkil etgan. Jarq о ‘rg‘on amlokligida 28859 kishi istiqomat
12

qilgan. Axoli milliy tarkibining 97,8 foizini о ‘zbeklar, 2,1 foizini arablar, 0,1
foizini esa turkmanlar tashkil kilgan. Pattakesarda (Termiz shahri va uning atrofi)
20651 kishi, shu jumladan, Termiz shahrida 4284 kishi istiqomat qilgan. Axoli
milliy tarkibining 41,1 foizi о ‘zbeklar, 51,2 foizi turkmanlar, 7,7 foizi boshqa
millat vakillari (yaxudiylar, afgonlar va boshqalar) xisobiga t о ‘g‘ri kelgan. Bu
о ‘rinda shuni aloxida ta’kidlab о ‘tish joizki, Buxoro amirligining yer maydonlari
va axolisi t о ‘g‘risida olib borilgan tadqikotlardagi ma’lumotlar bir-biriga deyarli
moye tushmay di. Shuningdek, aholini r о ‘yxatga olishdagi ma’lumotlarni
taqqoslaydigan b о ‘lsak, О ‘rta Osiyoda о ‘tkazilgan aholini r о ‘yxatga olish
komissiyasining Buxoroga tegishli qismidagi ma’lumotlar bilan О ‘zbekistonda
о ‘tkazilgan aholini r о ‘yxatga olish komissiyasi xulosalarida farq borligi
kuzatiladi 1
. Surxon-Sherobod vohalarida о ‘zining kelib chiqishi
jihatidan xilma-xil etnik guruhlar istiqomat qilib, ular joylarda turlicha
taqsimlangan. Sherobod daryosining kuyi oqimi va Sherobod vohasida о ‘zbek
chig‘atoylarining bir qancha mavzelari hamda Surxondaryoning quyi oqimida
uchta: Manguzar, Selliobod va Chigatoy qishloqlari b о ‘lgan. Manguzar va
Selliobod qishloqlarida chigatoy о ‘zbeklari о ‘zbek tilli x о ‘jalar bilan aralash
yashashgan1. О ‘zbek chigatoylari Sherobod daryosining yuqori oqimida
joylashgan Yukori Machay qishlog‘ida, Sherobod daryosining о ‘rta oqimida,
Laylakon, Qorabog, Poshxurd qishloqlarida, kuyi Sherobodda. Qishloqbozor,
Seplon, Gegirdak, CH о ‘yanchi qishloqlarida xam borligi aniqlangan2. О ‘zbek
chigatoy urug‘lari vohaning janubidan tashqari shimoliy xududlarda xam keng
tarqalgan. Ularning Katta va Kichik Vaxshuvor qishloqlarida ham b о ‘lganligi
ma’lum. Katta Vaxshuvorda ular toqchi etnik guruhi bilan birga (B. Karmisheva
toqchi etnik guruhini tog’liklar deb k о ‘rsatadi. Ularning ba’zi bir guruxdari
о ‘zlarini qatag‘onlar deb atashgan) aralash istiqomat qilishgan. Shuningdek,
о ‘zbek chigatoylari K о ‘lob va Obizarang daryosi qirg‘oqlarida joylashgan
Gazarak, Dashnobod qishloqlarida xam yashashgan. О ‘zbek chigatoylari bu
joylardan tashkari Shoqkishlok, Ermon va boshqa tog’ oldi xududlarida barloslar
1
Qorayev. S. Toponomika. T. 2006. B. 97.
13

bilan birgalikda yashab, dehqonchilik va xunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar.
О ‘zbek chig‘atoylaridan Sherobod vohasida 1627 kishi, Poshxurdda 1000 kishi,
shuningdek, quyi Surxon va Amudaryo vodiysining Termiz tumanida 2160 kishi
yashaganligi, Surxonning yukori kismida tojik chigatoylaridan 9490 kishi, о ‘rta
kismida 3420 kishi yashaganligi ma’lumotlarda qayd qilingan. Vohada yashovchi
chigatoy uruglari ikki guruhga – o’zbek va tojik chig’atoylariga b о ‘lingan.
Sariosiyo va Denov tumanlarining tog’li kismlarida yashovchi tojiklar ikki
guruhga mansub b о ‘lib, birinchisiga azaldan yashab kelgan k о ‘histoniy (toqchi),
ya’ni о ‘zlarini tub joy aholisi deb hisoblovchilar, ikkinchi guruhga esa turli
joylardan kelgan viloyati yoki hisorilar kirgan.
Birinchi guruxga mansub k о ‘histoniy tojiklari uncha katta
b о ‘lmagan tog’li G‘urut, Shotrut, Qarsh, Tamshush, Choch, Nilu, Zevar va boshqa
kishloqlarda, ikkinchi guruhga mansub viloyati yoki xisorilar esa Xufar, Sina,
Malau, Sariosiyo, Yurchi, Dexkalandar va boshqa qishloklarda yashaganlar. Bu
xududlardan tashkari K о ‘hitang tog’ining sharkiy yon bagrida tojik
chigatoylarining о ‘nga yaqin kishloklari r о ‘yxatga olingan. Ulardan Sherjon,
Vandob, Poshxurd va Chakoblar yirik chigatoy kishloklari sifatida qayd qilingan.
Yuqoridagi birinchi ikkita qishloqda yashovchi tojik tilli chigatoylar qatag‘onlar
bilan birga yashashgan. Poshxurdsagi aralash aholining k о ‘p qismini tojik
chigatoylari tashkil etgan. Sherobod daryosi b о ‘yida joylashgan Darband, Sayrob
va Panjob qishloqlari ham tojik tilli chig’atoylarning yirik qishloqlari xisoblanadi.
Tojik chig’atoylaridan K о ‘xitang tog’ining sharqiy yon bag’rida 1755 kishi,
Sherobod daryosi havzasida 3718 kishi, Boysun daryosi havzasida esa 4000 kishi,
Surxondaryoning yuqori qismida 9490 kishi r о ‘yxatga olingan.
1889 yili Darbandda b о ‘lgan polkovnik Belyayevskiy u
yerda yashagan urug’lar haqida muhim ma’lumotlar qoldirgan. U tog’li Darband
xududida tojiklar, о ‘zbeklarning q о ‘ng‘irot urug’i vakillari ham k о ‘pchilikni
tashkil qilishi, ulardan tashqari qovchin, laqay va boshqa urug‘larning alohida
qishloqlari b о ‘lganligini ta’kidlaydi. О ‘sha davrdagi ma’lumotlarga k о ‘ra,
q о ‘ng‘irotlar tojiklar bilan turmush qurmaganlar, ruslar bilan xohlamay
14

munosabatda b о ‘lganlar, hukumat talablarini deyarli bajarmaganlar. О ‘zbek tilida
s о ‘zlashuvchi x о ‘jalar vohaning ikki joyida qayd qilingan. Shulardan Poshxurdda
1110 kishi, Surxon daryosiying Qumq о ‘rgon yaqinidagi sohillarida esa 220 kishi
r о ‘yxatga olingan. Sherobod tumanida о ‘zbek x о ‘jalari Zarabog‘, Poshxurd,
Qorabog‘ va boshqa qishloqlarda, Surxonning о ‘ng sohilida esa Jaloir, Toq-
T о ‘g‘ay qishloklarida, daryoning chap sohilidagi X о ‘ja qishlog‘ida, bundan
tashqari, Termiz yaqinidagi Solixobodda, Boysunda Omonxona va Xamkonda,
Denov shahri va uning atrofida, Sariosiyo va Dashnobod qishloqlarida ham
istiqomat qilishgan.
15

II – BOB. Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va geografiyasiga doir
manbalar.
2.1 Toponimik materiallarning tarixiy manbaviy ahamiyati
Ma’lumki Surxon vohasida dastlabki arxeologik-ekspeditsiyalar 1926-1928-
yillarda Eski Termiz va Amudaryo bo‘yi yodgorliklarini arxeologik jihatdan
o‘rgangan professor B.P.Denike boshchiligidagi Sharq xalqlari madaniyati
muzeyining to‘plamlarida ham voha tarixiy atamalari izohlab o‘tilgan. Bular
ekspeditsiya a’zosi A.S.Strelkov tomonidan buddaviylik inshooti Zurmolani
Kattatepa deb va Qoratepa ibodatxonasining izohlaridir 1
. Voha tarixiy joylarini shu
jumladan Eski Termiz shahrining kelib chiqishi, Termizga asos solinishi, Termiz
nomining etimologiyasini sharhlash va shu shaharning tarixiy geografiyasini
anglashda 1936-1938-yillarda Eski Termiz yodgorliklarida tadqiqot ishlarini olib
borgan professor M.Ye.Masson boshchiligidagi Termiz arxeologik kompleks
ekspeditsiyasining faoliyati juda muhim bo‘ldi.
1936-1938-yillarda Eski Termiz yodgorligida amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijalari “ Труды Термезской археологической комплексной экспедитсии ” deb
nomlanib, 1940-1945-yillarda ikki katta to‘plamda nashr etilgan. Professor
M.Ye.Masson 1936-1938-yillarda faoliyat ko‘rsatgan Termiz arxeologik kompleks
ekspeditsiyasi faoliyati natijalariga asoslanib, Termiz shahri va nomining paydo
bo‘lishi, Termizning tarixiy topografiyasi haqida quyidagi xulosaga kelgan.
1. Oks (Amudaryo) bo‘yida qad ko‘targan Termiz shahriga miloddan avvalgi
III asrda asos solingan.
2. Termiz shahrining asoschisi Yunon-Baqtriya shohi Demetriy hisoblanadi
va o‘z navbatida Termiz nomining kelib chiqishi ham bevosita Demetriy nomi
1
O‘zbekistonda Fanlararo Innovatsiyalar va 12-Son Ilmiy Tadqiqotlar Jurnali. Surxon vohasining tarixiy
toponimikasi va geografiyasiga doir yozma va moddiy manbalar. 19.10.2022.
16

bilan bog‘liq. Demetriy-Demetriata-Darmita-Tarmita-Tarmit-Tarmid va h.k.
3. M.Ye.Masson tomonidan Eski Termizning ba’zi bir inshootlari va
shuningdek tarixiy shaxslar bilan bog‘liq yodgorliklarning o‘rganilishi ham juda
muhim bo‘ldi. Bu borada Eski Termizdagi Xoja Varroq mozorining qayd etilishi
va al–Hakim a-Termiziy maqbarasidagi tarixiy yozuvlarning o‘rganilishi ham
alohida ahamiyat kasb etadi. M.Ye.Masson boshchiligidagi guruh tomonidan Eski
Termiz atrofida xususan Ayritom (M.I.Vyazmitina tadqiqotlari)da, D.D.Bukinich
boshchiligidagi guruhning sug‘orish inshootlari bilan bog‘liq tadqiqotlari
davomida Talitog’ora kabi arxeologik joy nomlari izohiga e’tibor qaratildi.
Shuningdek Termiz arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan bu
shaharning tarixiy tarhi (tuzilishi) ni yaratilishi ham juda muhim bo‘ldi. Termiz
shahri yozma va arxeologiya manbalarida tahlil etilib, vatanimiz hududidagi
boshqa shaharlardan farqli “suradikat” qismga ham ega ekanligi isbotlandi. Eski
Termizning 1936-1938-yillar davomida tuzilgan tarhidan qal’a, qo‘rg‘on yoki
ko‘shk, chor-sutun kabi atamalar muqim joy olib, hanuzgacha o‘z ahamiyatini
yo‘qotgani yo‘q. Ikkinchi jaxon urushidan so‘ng Surxon vohasi xududida uning
tarixiy yodgorliklari tarixini o‘rganish ishi bir qadar jadallashdi. Bu borada
arxeolog olim L.I.Albaumning xizmatlari juda muhim bo‘ldi. XX asrning 40-50
yillarida L.I.Albaum tomonidan Angor (L.I.Albaum tadqiqotlarida Anhor)
yodgorliklari, shu jumladan Zartepa, Bolaliktepa, Qulog‘litepa, O‘rdalitepa,
Yumaloqtepa kabi arxeologik obidalar o‘rganildi. Bu yodgorliklar nomlari
L.I.Albaum tomonidan 1960-yilda nashr etilgan “ Балалык - тепе ” asarida keng
sharhlangan, bu joy nomlari va yodgorliklar ta’rifi ko‘plab xorijiy mamlakatlarda
ham e’lon qilingan asarlardan o‘rin olgan.
L.I.Albaumning “ Балалык - тепе ” asarini voha
toponimlarini o‘rganish borasidagi muhim hususiyatlaridan yana biri bu asarda
muallif tomonidan Quyi Surxon vohasining arxeologik yodgorliklari xaritasi ham
e’lon qilingan. L.I.Albaum tomonidan tuzilgan bu xarita hozirda Quyi Surxon
vohasining arxeologik va ular joylashgan hududning asl nomini aniqlashda muhim
manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu xaritadan Surxondaryoning chap qirg‘og‘i bo‘ylab
17

quyidagi tarixiy arxeologik va me’moriy ob’ektlar joy olgan. Jarqo‘rg‘on
hududidan Surxondaryoning Amudaryoga qadar quyilish joyida: Yertepa, G‘ulg‘ul
(shahri G‘ulg‘ula), O‘rtaxona, Oqtepa, Cholbilgin, Bobomurg‘, Choldevor,
Qo‘chqor og‘zi, To‘rtovuz gumbaz, Jeltegirmon, Momoxol masjid, O‘yiq gumbaz,
Saroy, Besh gumbaz, Sobir yog‘och. Surxondaryoning o‘ng qirg‘og‘ida
Jarqo‘rg‘ondan Pattakesar qishlog‘iga qadar: Bir ovuz, Xo‘ja Kamar, Tolitog’ora,
Salavot, Manguzar, Ro‘jnoi, Nog‘oratepa qayd qilingan Termizdan Angorgacha
Chingiztepa, Qoratepa, Kaftarxona, Yakkakofir xarobalari, Maymun to‘qay,
Zartepa, Muqli Tazor xarobalari, Zarmulla, Bertaliktepa, Xo‘ja Ro‘shnoyi,
Bolaliktepa, Qizqum, Obidobodtepa, Yumaloqtepa, Xayrabodtepa, Teshiktepa,
Tazortepa, O‘rdalitepa kabi tarixiy arxeologik va me’moriy yodgorliklar,
Xayrabod, Obidobod kabi qadimgi kanallar joylashgan 1
. 1959-yildan
boshlab Surxon vohasida San’atshunoslik ilmiy tadqiqot institutining professor
(keyinchalik O‘zbekiston fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi, akademik)
G.A.Pugachenkova boshchiligidagi O‘zbekiston San’atshunoslik ekspeditsiyasi
xodimlari keng ko‘lamda arxeologik tadqiqot ishlarini amalga oshirishga
kirishdilar. 1959-1960-yillarda Xolchayonda jahonshumul ahamiyatga molik
tadqiqotlar bilan bir qatorda Chag‘oniyonning (arab manbalarida Sag‘oniyon)
tarixiy topografiyasi va joy nomlarini o‘rganishda ham juda ko‘p ilmiy tadqiqotlar
e’lon qilindi. Ta’kidlash joizki, Chag‘oniyonning tarixiy topografiyasi va joy
nomlarini o‘rganishda G.A.Pugachenkova tomonidan 1960-yillarda chop etilgan
quyidagi asar va maqola juda muhimdir. 1963-yilda G.A.Pugachenkova
“Chag‘oniyonning tarixiy topografiyasiga” doir maqola va 1966-yilda “Xolchayon.
Shimoliy Baqtriya badiiy san’ati masalalariga doir” deb nomlangan yirik asarini
nashr etdi. Bu maqola va asarda G.A.Pugachenkova tomonidan Chag‘oniyon
(Sag‘oniyon) atamasining kelib chiqishi, bu o‘lka shaharlarining har bir tarixiy
davrda mavjud bo‘lgan yodgorligi, Xolchayon atamasining izohi, Dalvarzintepa
etimologiyasi kabi muammolar ma’lum darajada o‘z е chimini topdi.
1
Qabulov Eshbolta Atamuratovich. XVIII asrning ikkinchi yarmi– XX asr boshlarida Surxon vohasi xo‘jaligi. Tarix
fanlari doktori (DSC) dissertatsiyasi. Toshkent – 2019.
18

1955-1956-yillarda Eski Termizdagi al-Hakim at-Termiziy maqbarasida
professor M.Ye.Masson bu maqbarani ta’mirlash munosabati bilan obida ichki
qismidagi tarixiy yozuvlarni o‘rgandi. Maqbara masjid va go‘rxona qismlarida
saqlanib qolgan nasx va kufiy uslubida bitilgan tarixiy yozuvlar M.Ye.Masson
tomonidan “Hakimi Termiziy me’moriy inshootining o‘yma naqshlaridagi
yozuvlar” sarlavhasi ostida e’lon qilingan maqolasida bayon etilgan va Termizning
11-12-asrlar tarixiy shaxslari va joylarini yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat
qiladi. 1957-yilda A.M.Mandelshtamning “Pomir va Pomir bo‘yi viloyatlarining
qadimgi davrlardan X asrga qadar tarixiy geografiyasiga oid materiallar” nomidagi
asari nashr yuzini ko‘rdi. Milodiy 383-yildan e’tiboran Tohariston (Tohariston
hududiga Shimoliy Afg‘oniston, Janubiy Tojikiston va Surxondaryo viloyati
kirgan) deb yuritila boshlagan bu o‘lkaning muhim tarkibiy qismi Surxon vohasi
hisoblangan.
Tohariston, shu jumladan Surxon vohasi V-VIII asrlarda mayda
mulkliklarga bo‘lingan. Tohariston o‘lkasi ilk o‘rta asrlarda rasman davlat
hisoblansada, amalda 27 ta mulklikka bo‘linib ketgan. Bu mulkliklardan bir
nechtasi shu jumladan Termizshohlar (xitoy manbalarida Ta-mi), Chag‘oniyon
(Chi-go-yan-na) bevosita Surxon vohasida mavjud bo‘lgan. A.M.Mandelshtamnng
ushbu asarida Ta-mi va Chi-go-yan-na mulkliklarining joylashgan hududi, bu
tarixiy o‘lkalar egallab turgan kengliklar xitoy manbalari asosida ta’rifi keltirilgan.
1960-yildan B.Ya.Staviskiy rahbarligidagi Moskvadagi Sharq muzeyi,
Sharqshunoslik instituti va Leningraddagi Davlat Ermitajining birlashgan
ekspeditsiyasi Eski Termizdagi arxeologik obidalardan biri buddaviylik
ibodatxonalari majmui bo‘lmish Qoratepada keng ko‘lamda arxeologik tadqiqot
ishlarini amalga oshirishga kirishdilar. Tadqiqotlar tufayli
Qoratepa ibodatxona majmuining “Janubiy qismi”da bir qancha е rning ustki va
ostki qismlarida bunyod etilgan inshootlar ochildi va buddaviylik bilan bog‘liq
ko‘plab ashyoviy manbalar, ayniqsa qadimgi yozuv namunalari to‘plandi.
Garchand ekspeditsiya a’zolari tomonidan Qoratepa atamasi “uzoqdan bu joy
undagi mavjud g‘orlar tufayli qorayib turgani uchun Qoratepa deb atalgan” kabi
19

oddiy izohlansada, bu joydan topilgan qadimgi yozuvlarni ushbu ibodatxonaning
qadimgi nomini aniqlashdagi ahamiyati g‘oyatda cheksizdir. Qoratepadan topilgan
qadimgi yozuv na’munalari 6 ta maxsus to‘plamlarda,68 B.Ya.Staviskiyning
“O‘rta Osiyoda buddaviylik diniing taqdiri”69 va V.V.Vertog’radovaning “Eski
Termizning Qoratepa yodgorligidagi hind epigrafikasi” kabi asarlarda o‘z sharhini
topgan. V.V.Vertog’radovaning ta’kidlashicha, Qoratepa o‘rnidagi ibodatxona
Kushon podsholigi davrida (miloddan avvalgi I milodiy III asrlar) “Kanishka
ibodatxonasi” deb nomlangan. Qoratepadan topilgan yozuvlarning birida esa
“Antioxiya Tarmitasi” atamasi ya’ni Termizning qadimgi nomlaridan biri o‘qilgan.
Ta’kidlash joizki, XX asrning 50-60-yillarida ingliz olimi V.Tarn va hind
A.Narayn tomonidan nashr etilgan asarlarda ham Surxon vohasining markaziy
shahri Termiz Oks bo‘yidagi Iskandariya deb tahlilga jalb etilgan. 1973-yilda
A.M.Beleniskiy, I.B.Bentovich, O. G. Bolshakovlarning Leningradda “O‘rta
Osiyoning o‘rta asrlar shaharlari” asari nashr etildi. O.G.Bolshakov tomonidan bu
asarda Surxon vohasining quyidagi tarixiy shahar va qishloqlari nomlari, arab-fors
manbalarida bu markazlar haqida mavjud ma’lumotlar jamlangan. O.G.Bolshakov
tuzgan xaritada Surxon vohasida IX-XIII asr boshlarida quyidagi markazlar
mavjud bo‘lgan. Janubdan-shimolga:
Termiz, Sarmangan, Hoshimgird, Darzangi, Rikdasht, Bosand, Burob,
Chag‘oniyon, Sangardak. Qadimda Baqtriya-Tohariston o‘lkasining tarkibiy qismi
Surxon vohasi tarixiy joylarini o‘rganish ishiga muhim hissa qo‘shgan tarixchi-
arxeolog va numizmat olimlardan biri O‘zbekiston fanlar akademiyasining
akademigi E.V.Rtveladze hisoblanadi. Ayniqsa olimningning Termiz-Chag‘oniyon
savdo yo‘lidagi shaharlar joylashuvi (lokalizatsiyasi)ga bag‘ishlangan maqolalari
juda muhimdir. Ayniqsa, 1985- yilda Oqqo‘tol dovonida Darbandga yaqin joyda
Darband mudofaa istehkomining kashf etilishi “Temir darvoza va Dari Ohanin”
muammolarini va ular joylashgan hudud masalalarini uzil-kesil hal etdi.
G.A.Pugachenkova va E.V.Rtveladze hamkorlikda yozgan “Shimoliy Baqtriya-
20

Tohariston 1
.
Qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixi va madaniyatidan ocherklar” asarida
Surxon vohasining o‘rta asrlar davri tarixiy joylari haqida e’tiborga loyiq
ma’lumotlar jamlangan. Surxon vohasi (o‘rta asrlarda Shimoli-g‘arbiy
Tohariston)ning tarixiy toponimlarini yozma manbalarsiz tasavvur qilish qiyin.
Vohaning shaharlari va boshqa turdagi tarixiy joylarini yozma manbalarni,
arxeologik ma’lumotlar bilan chuqur qiyoslab keng tahlil etgan sharqshunos olim
Sh.S.Kamoliddinov hisoblanadi. Sh.S.Kamoliddinov “Sam’oniy va uning Termiz
haqidagi ma’lumotlari”, Abu Saad Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniyning
“Kitob al-ansab” O‘rta Osiyoning tarixi va madaniyati haqida manba”, “Janubiy
So‘g‘d va Shimoliy Toharistonning tarixiy geografiyasi arabonafis mualliflar
ma’lumotlari asosida” kabi maqola va asarlarida Shimoliy-g‘arbiy Baqtriya
Tohariston (Surxon vohasi)ning tarixiy toponimlari, ularning etimologiyasi
to‘g‘risida asosli fikrlar bayon etilgan. Sh.S.Kamoliddinov 1113-1167-yillarda
yashab faoliyat ko‘rsatgan as-Sam’oniy asarining jaxon kutubxonalarida
saqlanayotgan qo‘lyozma nusxalarini taqqoslab Termiz va uning atrofida mavjud
bo‘lgan Botikar (Botakar), Ruxshabuz (Ruxshayuz), Sarmangan, Charmangan
(Jarminkon) kabi qishloq va shaharchalar, Termiz nomining shaharliklar
tomonidan “Tarmiz” (ba’zida Turmuz) shakllarida talaffuz etilishi kabi muhim
ma’lumotlarni keltirgan.
“Janubiy So‘g‘d va Shimoliy Toharistonning tarixiy geografiyasi” asarida
esa Toharistonning Surxon vohasidagi qismidagi tarixiy joylarning barcha arab
manbalaridagi asl ko‘rinishda keltirilganligi barcha tahsinga loyiq.
1
Жабборов И . Ўзбеклар ( анъанавий хўжалиги , турмуш тарзи ва этномаданияти ). Тошкент , « Шарқ »
нашриеzти , 2008. B.75.
21

2.2 Surxondaryo viloyati taponimlarni o'rganish
Toponimlar muayyan bir hudud joy nomlari majmui.Toponimlar
xalqimiz me`rosi ularning etnik kelib chiqish tarixi va hududlarning qay
tarzda nomlanishi hisoblanadi. Toponimlarni o`rganish ajdodlarimiz davridan
boshlanadi. Toponimlarni o`rganish siz-u bizga tariximizni
tilshunosligimiznio`rgatadi. Ularni o`rganing ming yillik tarixga borib tarqaladi.
Istiqlol yillaridan keyin toponimlarning olimlarimiz tomonidan yangidan-yangi
nomlari ishlab chiqildi va tilshunoslarimiz tomonidan bu nomlar tahlil qilinib
chiqildi.Toponim yunoncha “topos” “onyma”so`zlaridan tarkib topgan. Toponim
atamasi joy nomi degan ma`noni anglatadi. Joy nomi deganda aholi yashash
joyi, qishloq, shahar, tuman, qir, adir, tog’`, cho`qqi, qo`rg`on kabilarni
tushuniladi 1
. Toponimlar lug`ati til boyligini oshiradi.
Toponimlarni lingvistik tahlil qilish orqali ularning nomlari kelib chiqishi
bilan bog`liq bo`lgan leksik, morfologik tuzilishi o`rganiladi. Respublikamizning
barcha tuman va viloyatlarining kelib chiqish tarixi mavjud. Surxondaryo
viloyatining Boysun tumani “boy”so`zi tog’` nomlari tarkibida muqaddas, ulug`,
katta, ma`nosiga ega. Tog’`ga sig`inish tog’` kulti asosida ulkan tog’`lar
nomlangan.To`ra Nafasova va Vazira Nafasovalarning “O`zbek tili toponimlar
o`quv izohli lug`ati”da Boysun qadimgi turkiy
boy/bay/poy,pay;moy/may/umay/ulug`, buyuk, muqaddas, katta
sin/sun/shin,chin/ulkan tog’`, katta tog’`. Tog’` nomi tuman nomiga o`tgan
deb keltiriladi. “Baysin” so`zi “bay” so`zining shevaga moslashib ketishi va “sin”
1
Qorayev. S. Tarixiy toponomika. T. 2006. B.69.
22

so`zining tilimizda “sun” so`zi bilan fonetik o`zgarishga uchrashi natijasida
Boysun holatiga kelgan bo`lishi mumkun.
Tilimizda toponimlar qo`shma va yasama so`zlarni boyitib boradi. Shu
o`rinda Surxondaryo viloyatimizning ba`zi tuman va qishloq, mahallalari;
Jarqo`rg`on, Qumqo`rg`on, Sherobod, Xo`jaulkan, Sariosiyo, Tillakamar,
Besherkak, Oltinsoy, va viloyatimizning Qiziriq tumanidagi qishloq va
mahallalari: Yetimqum, Shabada, “Do`stlik”mahallasi, “Yangi turmush” mahallasi
va savhoz nomi bilan ataluvchi qishloqlari; Yettinchi sovhoz,o`ninchi sovhoz,
O`n birinchi sovhoz, Kunchiqar, Mingchinor kabi qishloq va mahallalar nomi
bor.Yetimqum “yetim”, “etim” so`zlari otadan, onadan yoki har ikkovidan
ajralgan ya`ni Surxondaryoning ba`zi shevalarida yolg`iz qolgan degan ma`noni
anglatadi, “qum” esa tepalik, do`nglik ma`nosida keladi. “Yetimqum” so`zini
lingvistik jihatdan qilinsa bu so`z qo`shma so`z hisoblanib yasama so`zning
kompozitsiya usulida birikkan turiga olamiz.
Kunchiqar, Mingchinor, Jarqo`rg`on Qumqo`rg`on, Oltinsoy toponimlari o`z
nomidan ham bilishimiz mumkunki, Mingchinor chinorlar ko`pligi bilan
nomlangan. Shu o`rinda bir fikrni ayta olamiz, Mingchinorni Ko`pchinorlar
qishlog`i deb atasa ham bo`lar edi. Har ikkisida ham chinorlar ko`pligi anglashilib
turibdi. Mingchinor mazmun va ma`no jihatdan xalqqa tushunarli va nutqiy
ma`noga ega. “Ko`pchinorlar” qishlog`i toponimida nutqiy g`alizlikni sezamiz.
“Kunchiqar” esa pastlikda joylashganligi va kunnning o`sha yerdan chiqqanligi
sababli kunchiqar deb nomlangan. Va ikkinchi qismi qo`rg`on so`zi shaklidagi
toponimlar Jarqo`rg`on, Qumqo`rg`on. Bu toponimlar “jar va qum”
leksemalarining qo`rg`on so`zi bilan kompozitsiya usulida birikuvida tashkil
topgan. “Jar leksemasining lug`aviy ma`nosi suv yuvib hosil bo`lgan tik chuqurlik.
Qadimgi turkiy tilda “yar” tarzida talaffuz qilingan, keyinroq so`z
boshlanishidagi y undoshi j undoshiga almashgan deb “ O`zbek tilining
etimologik lug`ati”da keltirib o`tiladi.
Y undoshi keyinchalik ch undoshiga
ayalanib char tarzida talaffuz qilib yozilgan. Vaqtlar o`tishi bilan tilshunoslar
23

tomonidan char so`zi jar shaklida talaffuz qilib yozilishi maqbul qilib olingan va
xalq tiliga, imloga singishib ketgan. Surxondaryo viloyatining Termiz shahri va
uning atrofida mavjud bo`lgan Botikar (Botakar), Ruxshabuz ( Ruxshayuz)
Sarmangan , Charmangan ( Jarmikon )kabi qishloq va shaharchalar tomonida
“Tarmiz “( ba`zida Turmuz ) shakllarida talaffuz etilishi haqida S.Norqobilovning
“Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va geografiyasiga doir maqolasida
keltirib o`tilgan. Toponimlarni geografik xususiyatlarini tahlil qilishda mashhur
o`zbek olimlari : Suyun Qorayev, R. Musin, X. rahmatullayev, A G`.
G`ulomov, Sh. Abdurahmonov, F. A . Abdullayev, Sh. R. Rahmatulllayeva
va boshqalar. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib shuni aytish mumkunki,
toponimlar ma`lum bir xalqning yashash tarzi , shu hududning tabiati va
xalqning shevasiga moslashib, lingvistik tahlilllar bilan tilimizga singib ketadi.
Toponimlarni yaratishda shu tilga mos lingvistik vositalardan foydalanamiz.
24

Xulosa
XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asr boshlarida Buxoro amirligi tarkibida
b о ‘lgan Surxon vohasi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotini taxlil etish orqali
quyidagi yakuniy xulosalarga kelish mumkin. Bu davrda voha bir necha
bekliklarga b о ‘lingan. Surxon vohasi Buxoro amirligining chekka xududlaridan
biri edi. Mazkur davrda Buxoro amirligining sharkiy kismi garbiy kismidan deyarli
ajralib qolgandi. Bu esa vohadagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga salbiy ta’sir k о ‘rsatdi.
Buxoro amirligida XIX asr mobaynida va XX asr boshlarida
ham hokimiyat vakillarining aholiga b о ‘lgan munosabati ijobiy tomonga
о ‘zgarmadi. Shu jumladan, Surxon vohasi xam ma’muriy jihatdan bekliklarga
b о ‘linib, tarkoklik sharoitida yashaganligi kuzatiladi. Vohada ishlab chiqaruvchi
kuchlar va ishlab chikarish munosabatlarining о ‘sishiga t о ‘sqinlik qiluvchi k о ‘plab
omillar mavjud edi. Bunga, avvalo, hukmron va rahbar kuchlarning uzoqni k о ‘ra
bilmaganligi, iktisodiy taraqqiyotga y о ‘l topa oladigan bilimli mutaxassis
kadrlarning y о ‘qligi, fukarolarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yaxshilash chora-
tadbirlari k о ‘rilmaganligi sabab b о ‘lgan. Ayni paytda, mamlakatdagi soliq
turlarining haddan tashqari k о ‘pligi oddiy mehnatkash ommaning x о ‘jaligini izdan
chiqardi. Bu ularning jiddiy norozilik chikishlariga sabab b о ‘ldi.
Ayniqsa, XIX asrning s о ‘nggi choragi-XX asrning
boshlariga kelib, mahalliy aholi noroziligining kuchayishi hatto konli
t о ‘qnashuvlarga xam olib keldi. Aholining doimiy ravishda olib borgan galayonlari
natijasida XIX asrning 80-yillarida Boysun, Denov, Sherobod bekliklarida
yashovchi dehkonlar soliqlar mikdorini Buxoro amiridan yozma ravishda qat’iy
25

tasdiqlatib olishga erishdilar. Bu esa vaqtincha b о ‘lsa xam soliq yig‘uvchilarning
о ‘zboshimchaliklariga chek q о ‘ydi. Mehnatkash aholi k о ‘plab qurbonlar evaziga
bo’lsada, Buxoro hukumatini fuqarolar mafaati bilan hisoblashishga majbur qildi.
XIX asr birinchi yarmida Janubiy О ‘zbekistondagi asosiy x о ‘jalik shakllari
b о ‘lgan dehkonchilik va chorvachilik о ‘zaro uzviy tarzda rivojlandi. Tog’ va
tog’oldi hududlari avvaldan chorvachilikka, daryo vodiylari esa dexqonchnlikka
ixtisoslashgan b о ‘lib, ular yetishtiradigan chorva va dehqonchilik maxsulotlaridan
shu davrda ancha yaxshi hosil olindi. Voha qishloq x о ‘jaligiga avvalo
paxtachilikni rivojlantirish maqsadida rossiyalik va buxorolik tadbirkorlar
tomonidan kiritilgan sarmoyalar samarali natijalar berdi. Biroq bu sarmoyalar
asosan Termiz va unga yaqin hududlar doirasi bilan cheklangan edi. Chunki bu
xududlar yaqinida podsho Rossiyasi harbiy qismlari joylashgan b о ‘lib, favqulodda
hollarda ular kuchidan foydalanish k о ‘zda gutilgan. Afsuski,
viloyatning shimoliy va markaziy hamda tog’li xududlarida qishloq x о ‘jaligi
maxsulotlarini qayta ishlash imkonini beruvchi korxonalar bunyod etilmadi. XIX
asrning s о ‘nggi choragi-XX asr boshlariga kelib, voha iqtisodida ma’lum
о ‘zgarishlar yuz berganligi k о ‘zga tashlanadi. Rossiya hukumati Turkiston
о ‘lkasini b о ‘ysundirganidan s о ‘ng paxta xom ashyosiga b о ‘lgan talabning ortib
borishi paxtaning boshqa qishloq x о ‘jaligi ekinlariga nisbatan serdaromad sohaga
aylanishi, paxta maydonlarining keskin ravishda kengayib, k о ‘plab q о ‘riq va b о ‘z
yerlarning о ‘zlashtirilishi bunga sabab b о ‘ldi. Temiry о ‘l tarmoqlarining barpo etil
ishi natijasida katta miqdordagi paxtaning chetga tashib ketilishi ham bunga
samarali ta’sir k о ‘rsatdi. Temiry о ‘l qurilishi tufayli qishloq x о ‘jaligi mahsulotlarini
Turkiston viloyatlari va Rossiyaning ichki hududlariga ham tezrok yetkazib berish
imkoni yaratildi.
Surxon vohasida bekliklarning joylashgan xududlari sharoitiga qarab
xunarmandchilik maxsulotlari tayyorlash bir-biridan nisbatan farqlangan. Sherobod
bekligida k о ‘proq gilamd о ‘zlik, kulolchilik, qayiqsozlik, Boysunda temirchilik va
unga ishlov berish, yerga ishlov beruvchi ish qurollari yasash, kandolatchilik
taraqqiy kilgan. Denov va Yurchi hunarmandlari yog‘ochsozlik ( о ‘ymakorlik va
26

boshkalar), t о ‘qimachilik, kiyim-kechak va zeb-ziynat buyumlarini tayyorlashga
ixtisoslashgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi
yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . - Т .: Маънавият , 2008.
II. Adabiyotlar.
1. Нажимов Н. Антропологический состав населения Сурхан-Дарьинской
области. - Т.: САГУ, 1958;
2. Оранский И.М. Научная командировка в Гиссарскую долину // Народы
Азии и Африки. - М., 1962. №4.
3. Шониёзов К.Ш Узбеки-Карлуки. - Т.: Наука, 1964;
4. Борота Н.Г. Материальная культура узбеков Бабагаг и долины
Кафирнигана // Материальная культура народов Средней Азии и
Казахстана. - М., 1966
5. Кармышееа Б.Х. Очерки этнической истории южных районов
Таджикистана и Узбекистана-М.: Наука 1976.
6. Qobulov. E. A. Surxon voxasining xo’jaligi. T. 2012.
7. Tursunov. S. N. Surxandaryo tarixini o’rganish. T. 1999.
8. Kozlovskiy. P.N. Termiz shahrining tarixi. T. 1954.
9. Турсунов С.Н. ва бошқалар. Сурхондареz тарих кўзгусида. Т., 2008.
27

10. Очилдиев. Ф. Сурхон воҳаси бекликларидаги ижтимоий - сиёсий ва
иқтисодий ўзгаришлар (XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари ).
T. 2008.
11. O‘zbekistonda Fanlararo Innovatsiyalar va 12-Son Ilmiy Tadqiqotlar Jurnali.
Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va geografiyasiga doir yozma va
moddiy manbalar. 19.10.2022.
12. Жабборов И . Ўзбеклар ( анъанавий хўжалиги , турмуш тарзи ва
этномаданияти ). Тошкент, «Шарқ» нашриеzти, 2008.
28

Sotib olish